Data Loading...

Crna Gora i Italija — književne, kulturne i jezičke veze Flipbook PDF

277 - Crna Gora i Italija - književne, kulturne i jezičke veze

225 Views
74 Downloads
FLIP PDF 1.58MB

CRNOGORSKA AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

CRNA GORA I ITALIJA — KNJIŽEVNE, KULTURNE I JEZIČKE VEZE

Radovi sa naučnog skupa održanog u Podgorici 31. oktobra 2016. godine, u organizaciji Crnogorske akademije nauka i umjetnosti.

MONTENEGRIN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

Scientific Meetings Volume 143

Department of Humanities Volume 10

MONTENEGRO AND ITALY — LITERARY, CULTURAL AND LINGUISTIC TIES Papers read at Scientific Meeting, Podgorica, October 31, 2016

Editor Niko Martinović

Podgoricа, 2017

CRNOGORSKA AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

Naučni skupovi Knjiga 143

Odjeljenje humanističkih nauka Knjiga 10

CRNA GORA I ITALIJA — KNJIŽEVNE, KULTURNE I JEZIČKE VEZE Radovi sa naučnog skupa Podgorica, 31. oktobar 2016.

Urednik Niko Martinović

Podgorica, 2017.

Prihvaćeno na sjednici Odjeljenja humanističkih nauka Crnogorske akademije nauka i umjetnosti 30. marta 2017. godine. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti zadržava sva prava. Nijedan dio ove knjige ne smije biti reprodukovan u bilo kojoj formi bez dozvole izdavača.

Vesna KILIBARDA*

ITALIJANSKI BIBLIOGRAFI MONTENEGRINE Sažetak: U radu je predstavljena djelatnost trojice Italijana koji su se tokom XIX vijeka upisali u kulturnu istoriju Crne Gore kao bibliografi montenegrine. Prvi je Đuzepe Valentineli (1805–1874) koji je počev od četrdesetih godina sačinio i u nekoliko navrata objavio prve uopšte bibliografske popise knjiga o Crnoj Gori. Drugi, Čezare Tondini de Kvarengi (1839–1907), sredinom osamdesetih godina lično je započeo i tako u Crnoj Gori podstakao do tada nepoznatu djelatnost izrade crnogorske retrospektivne bibliografije, dok je treći, Anibale Teneroni (1855–1928), zaslužan što je, u čast vjenčanja Savoja — Petrović (1896), popisao fond montenegrine u italijanskoj Nacionalnoj biblioteci u Rimu. Na ovaj način trojica italijanskih bibliografa značajno su doprinijeli upoznavanju italijanske i evropske kulturne javnosti s prvim retrospektivnim bibliografijama knjiga i rukopisa kao izvora za naučno proučavanje Crne Gore i Crnogoraca. U radu je dat i osvrt na italijanske naslove u radovima ovih prvih popisivača montenegrine. Ključne riječi: montenegrina, bibliografi, bibliografija, italijansko-crnogorske veze, posrednici interjadranskih veza

Kad je riječ o kulturnim vezama koje su u prošlosti uspostavljane između dviju obala Jadrana, odnosno Italijana i južnoslovenskih naroda, pažnju nam prvenstveno privlače one ličnosti kojima dugujemo prve kontakte, prva otkrića, prva neposredna svjedočanstva, prve opise i ilustracije, odnosno prve rezultate dugotrajne, složene i bogate interkulturne razmjene između dva svijeta čija geografska blizina često nije presudno, ili nije uvijek pozitivno uticala na njihovo međusobno upoznavanje i razumijevanje. Stoga je danas važno ne prepustiti zaboravu protagoniste ovih veza već, naprotiv, otkrivati ih, upoznavati i rasvjetljavati njihovu medijatorsku aktivnost, i to ne samo u funkciji proučavanja različitih aspekata razuđenih italijansko-crnogorskih kulturnih odnosa, nego, prije svega, u svrhu naučno zasnovane i što vjerodostojnije rekonstrukcije našeg kulturnog života u prošlosti. Među kulturne posleni Vesna Kilibarda, Filološki fakultet Nikšić

*

6

Vesna Kilibarda

ke koji su tokom XIX vijeka doprinosili zbližavanju italijanskog i južnoslovenskih naroda, pa tako i crnogorskog, i koji su svojim književnim, prevodilačkim, publicističkim, naučnim ili bibliografskim djelom italijanskoj naučnoj i široj javnosti približavali istoriju, tradiciju, književnost ili savremene društvene procese na tzv. Slovenskom Jugu ubrajaju se i trojica italijanskih bibliografa koji su se na poseban način upisali u kulturnu istoriju Crne Gore, i to kao prvi popisivači montenegrine. Istorija crnogorske retrospektivne bibliografije tako je od samih početaka vezana za Italiju i Italijane. ĐUZEPE VALENTINELI Prvi uopšte bibliografski popis knjiga o Crnoj Gori sačinio je italijanski istoričar, bibliotekar i bibliograf Đuzepe Valentineli (Giuseppe Valentinelli, 1805–1874). Završivši u Padovi teologiju i filozofiju, Valentineli je od 1841. godine radio kao bibliotekar u venecijanskoj biblioteci Marciana, postavši od 1845. i njen upravnik.1 Iako je za crnogorsku nauku i kulturu, kao i za hrvatsku, njegov bibliografski rad od velikog značaja, o njemu je na našim prostorima dostupno malo podataka, većinom kratkih ili uzgrednih pomena.2 U društvu s Vinčencom de Vitom (1811–1892), učenim filologom iz Padove, Valentineli je 1839. godine proputovao Dalmacijom, posjetivši, kako se pretpostavlja, i neke krajeve današnje Crne Gore, kako bi sakupio materijal za svoj rad pod naslovom Bibliografski ogled o Dalmaciji i zemlji Labeata, tri godine kasnije objavljen u Veneciji na latinskom jeziku (Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatium, Venetiis, Typus caecinianis, 1842, str. 127). Ovo svoje djelo, u kome Crnu Goru označava imenom ilirskog plemena Labeata koje je od IV vijeka prije naše ere naseljavalo oblasti oko Skadarskog jezera, posvetio je Fridrihu Avgustu II (1797–1859), tadašnjem kralju Saksonije. Baveći se u časovima dokolice botaničkim istraživanjima, saksonski kralj je u maju 1838. godine u cilju sakupljanja biljaka obišao Istru, Dal Valentinelli, Giuseppe http://www.treccani.it/enciclopedia/giuseppe-valentinelli/ Valentinelli, Giuseppe, Enciklopedija Leksikografskog zavoda, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod, 1969, tom 6, str. 559; Dušan J. Martinović, Đuzepe Valentineli (1805– 1874), Portreti, II, Cetinje, CNB „Đurđe Crnojević”, 1987, str. 7–13; Petar Rogulja, Giuseppe Valentinelli, Crkva u svijetu, knj. 27, 1992, br. 1–2, str. 78–81: http://hrcak.srce.hr/53102; Vesna Kilibarda, Predgovor Bibliografiji o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532–1941), Cetinje, CNB „Đurđe Crnojević”, 1993, tom IV, knj. 1, str. 7–10; Giuseppe Valentinelli, Hrvatska enciklopedija, Leksikografski zavod Miroslav Krleža, Zagreb, 2013: http://www.enciklopedija.hr/Natuknica.aspx?ID=63717; Zdravka Radulović, Bibliografski rad u Crnoj Gori https:// www.nb.rs/view_file.php?file_id=468 1

2

Italijanski bibliografi montenegrine

7

maciju i Crnu Goru. Iscrpan izvještaj o ovom putovanju, tokom kojega je Fridrih Avgust II kao prvi strani vladar posjetio Njegoša i Cetinje, objavio je na italijanskom jeziku samo godinu dana prije izlaska iz štampe Valentinelijevog bibliografskog ogleda tršćanski botaničar Bartolomeo Bjazoleto (1793– 1858), koji se nalazio u kraljevoj pratnji.3 Da je Valentineli znao za njegov putopis dokazuje činjenica da ga je uvrstio u svoj bibliografski ogled, u dijelu koji se odnosi na Dalmaciju. Valentineli u predgovoru iznosi da mu je prvobitna namjera bila da u ovoj bibliografiji obradi samo Dalmaciju, ali je potom, zbog blizine i trgovačkih veza Dalmacije s Crnom Gorom, ipak odlučio da u nju uvrsti i Crnu Goru.4 On se u predgovoru zahvaljuje na podršci i pomoći i svom saputniku Vinčencu de Vitu i nekolicini saradnika koji su mu se našli na usluzi pri pregledanju fondova dalmatinskih javnih i privatnih biblioteka (Luka Tore, Tomo Čulić, Matija Kapor, Franjo Lanca), među kojima navodi ime i Urbana Rafaelija iz Kotora, koji mu je, kako bilježi u pojedinim anotacijama, pružio pomoć oko većine naslova vezanih za Boku, a i za neke koji se odnose na Crnu Goru. U Valentinelijevom bibliografskom ogledu sabrano je ukupno 416 bibliografskih jedinica, kako štampanih djela, tako i rukopisa, za koje je navedeno i gdje se čuvaju. Osim u bibliotekama po Dalmaciji, te su jedinice popisane i u italijanskim knjižnicama u Veneciji, Padovi, Ankoni itd., a u bibliografiji su poređane abecednim redom po odjeljcima naslovljenim po imenima oblasti i mjesta, složenim prema tadašnjoj podjeli austrijske Dalmacije u kojoj se, u ovoj bibliografiji, uz Dubrovačku republiku našla i oblast Boke Kotorske. Unutar ovih geografskih odrednica, uz koje postoji i par odjeljaka naslovljenih po pojedinim pojmovima (npr. Morlaci, Uskoci), bibliografske jedinice se, uz poneko odstupanje, ređaju hronološkim redosljedom. Odrednice pojedinačnih jedinica sadrže ime autora, originalni naslov i njegov prevod na latinski, a unijeti su i podaci o mjestu, štampariji, godini izdanja i, mada ne za svaki naslov, formatu. U anotacije ispod bibliografske jedinice autor je, takođe na latinskom jeziku, unosio podatke koji su mu se učinili značajnim, a najviše ih je uz publikacije iz oblasti istorije, književnosti i religije. Na kraju je dao i indeks u koji je, uz imenski registar, uključio i popis mjesta, pojmova ili stvari. U odjeljku o Crnoj Gori naslovljenom Bartolomeo Biasoletto, Relazione del viaggio fatto nella primavera dell’anno 1838 dal la Maestà del Re Federico Augusto di Sassonia nell’Istria, Dalmazia e Montenegro, Trieste, H. F. Favarger libraio, 1841. — Prevod u: Vesna Kilibarda, Njegoš i Trst, italijanski pisci i putopisci o vladici-pjesniku, Podgorica, CID, 2000, str. 111–162. 4 Up. Josepho Valentinelli, Praefatio ad lectorem, Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatium, str. 9–13. 3

8

Vesna Kilibarda

Ager Labeatium qui et Mons Scodrensis, it. Montenegro. — illyr. Cerna Gora Valentineli je zabilježio ukupno trinaest naslova (str. 18–21: redni br. 4–16).5 Među tim jedinicama dva su rukopisa6, oba na italijanskom, a jedanaest je štampanih izdanja: na njemačkom (4)7, francuskom (1)8, italijanskom (1)9, ruskom (1)10 i „ilirskom” (4)11 jeziku. Za ove potonje, odnosno slovenske jezike, U sljedećim fusnotama daćemo naslove tih prvih trinaest jedinica objavljenih u odjeljku o Crnoj Gori, s rednim brojevima u Valentinelijevoj bibliografiji koja je dostupna na https://archive.org/details/bub_gb__69UrbeaGEsC 6 (4) Relatione et descrittione, i. e. Renuntiatio et descriptio Regionis (Sangiaccato) Scodrensis, qua omnia de urbibus, earum situ, pagis, domibus, incolis, ritu, moribus, rebus, armis eorum populorum, uno verbo, quidquid memorabilius in eo Ducatu, minutatim referuntur, auctore Mariano Bolizza Nobili catharensi; (16): Diploma di Giovanni Corner, i. c. Diploma Johannis Cornelii Ducis Venetiarum quo anno 1747 quaedam privilegia incolis Agri Labeatium concessit. 7 (7) Idem opus germanice edilum. Jenae, apud Brau, 1821; (8) Angriff auf Montenegro, i. e. De agro Labeatium adorto. Ephemerides historicae et politicae Leopoldi Ranke. Vol. II, Fascicul. 2, pag. 279 et seqq. Operis: Dieletzten Unruhen in Bosnien, i. e. Postremae Bosniae agitationes, 1820–1832; (13) Reise und Reisebeschreibung, i. e. Itinera et descriptio itinerum antiquorum et recentium temporum: collectio Operum praecipuorum de Geographia, Topographia, Statistica pertractantium data a doctore Eduardo Widemann Ephemeridum: Ausllander, et Doctore Hermanno Hauff Ephemeridum: Morgenblatt editoribus. Stuttgardiae et Tubingae, apud Cotta, 1837; (15) Ein Besuch auf Montenegro von Heinrich Stieglitz, i. e. Ager Labeatium visitatus ab auctore Henrico Stieglitz. Stuttgardiae et Tubingae, apud Cotta, 1844, p. LIV, 182, in 8. 8 (6) Vojage historique et politique, i. e. Iter historicum et politicum ad Agrum Labeatium, exhibens originem illius populi autochtoni vel aborigeni minus noti; descriptionem topographicam, pictoriam et statisticam regionis, mores, usus, praeconceptas opiniones, regimen, leges, politicas relationes, religionem, caeremonias novas et visu dignas illius cultus, animi fortitudinem, generositatem, ferocitatem iis gentibus communem; una cum tabula ditiori et diligenter in loco descripta (scatet erroribus quamplurimis et nulla so lertioris curae laude commendatur), duodecim tabulis aere sculptis et coloribus ornatis mores regionis, festa, plantas, etc., referentibus, auctore Colonnello L. C. Viala de Sommieres, Duce Neocastri, Gubernatore Provinciae Catharensis, principe Status majoris (Chef de Fetat-major) secundae divisionis copiarum Illyricarum Rhacusae ab anno 1807–1843. Parisiis, 1820, Vol. II, in 8. 9 (14) Cenni storici sul Paese, i. e. Indicationes historicae de Agro Labeatium. V. Ephemerid.: Rivista Viennese, Fascic. V, mens. Maj, 1858. — Vindobonae, 1838, a pag. 165–190, in 8. 10 (5) Istoria del Montenegro, i. e. Historia Agri Labeatium, auctore Basilio Petrovich. Moscuae, 1754, VI Id. Mart. 11 (9) Kratchi Pogled na geographicesco statisticesco opissagne Cerne-Gore (caracteribus servianis), i. e. Brevis intuitus geographico — statisticae descriptionis Agri Labeatium. Cettigne, 1835, a pag 42, in 8; (10) Kratca istoria Cerne-Gore, i. e. Brevis historia Agri Labeatium. 5

Italijanski bibliografi montenegrine

9

vjerovatno smatrajući ih manje poznatim potencijalnim korisnicima bibliografije, dao je ili u produžetku originalnog, ili samo prevod naslova na italijanski, a potom i njegovu verziju na latinskom. Ako se ovome dodaju i dva izdanja o Budvi (str. 22: red. br. 23–24), osamnaest o Kotoru (str. 23–30: red. br. 25–53), jedno o Perastu (str. 91: red. br. 281) i jedno o Risnu (str. 107: red. br. 360), onda se među koricama ove bibliografije našlo ukupno četrdeset i pet jedinica koje se odnose na u njoj zastupljene krajeve današnje Crne Gore. Nastavivši rad na prikupljanju bibliografske građe o Dalmaciji i Crnoj Gori, najviše u venecijanskim, ali i drugim italijanskim javnim i privatnim bibliotekama, Valentineli je trinaest godina kasnije objavio obimniju publikaciju pod naslovom Bibliografija Dalmacije i Crne Gore (Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro, Zagabria, coi tipi del dr Ljudevito Gaj, 1855, p. VII, 339).12 Ova bibliografija štampana je u Zagrebu na italijanskom jeziku, a njen izdavač je Društvo za jugoslavensku povjestnicu i starine, osnovano 1850. godine, čiji je član bio i Valentineli. Iako je svoj bibliografski ogled iz 1842. ovdje dopunio novim jedinicama, on u predgovoru navodi da je potpuno svjestan činjenice da i ovoj bibliografiji nedostaje jedan važan i dragocjen dio građe, s obzirom na to da su mu u radu poteškoću pričinjavali nedostupnost strane štampe, njegovi rijetki kontakti s Dalmacijom, a prije svega potpuno nepoznavanje „ilirskog jezika”.13 Ovoga puta, ističe Valentineli, u bibliografiju je, poslušavši savjet kompetentnih ličnosti, unio samo štampana izdanja, potpuno isključivši rukopise. Ipak, smatra da je učinio dovoljno da bi neko od lokalnih bibliografa mogao da nastavi njegovim putem. U ovom predgovoru on se kritički osvrće i na svoj prethodni bibliografski rad, obrazlažući zašto je u izdanju iz 1855. odustao od alfabetsko-topografskog ređanja jedinica, da bi svu građu koja se odnosi na Dalmaciju sada razvrstao prema četiri aktuelne administrativne oblasti (Zadar, Split, Dubrovnik, Kotor), na način što je u popisu jedinica koje se odnose na svaku od ovih oblasti dao prvo naslove djela koji se odnose na čitavu oblast, a potom dodao one o pojedinim gradovima u njoj, unoseći na kraju i jedinice vezane za okolinu tih gradova. Kao dodatak, na kraju je uvrstio posebni odjeljak s popisom jedinica o Crnoj Gori. Nakon što je metodološki obrazložio način bibliografskog opisa jedinica, Valentineli kaže da se potrudio da u anotacije unese mnogo više podataka o autorima i djeCettigne, 1836, a pag. 42, in 8; (11) Kratca istoria Cerne-Gore, i. e. Brevis historia Agri Labeatium. Cettigne 1837, a pag. 42, in 8; (12) Kratca istoria Cerne-Gore, i. e. Brevis historia Agri Labeatium. Cettigne, 1838, a pag. 42, in 8. 12 Reprint: Bologna, Arnoldo Forni editore, 1967. 13 [Predgovor], str. III–VII.

10

Vesna Kilibarda

lima, kako bi korisnicima olakšao pretraživanje, sačinivši ovoga puta tri registra: imenski, predmetni i geografskih pojmova. Takođe u predgovoru Valentineli objašnjava i zašto je samo naslove na slovenskim jezicima prevodio na italijanski, za razliku od onih na latinskom, francuskom, njemačkom i engleskom, koje smatra poznatim većini obrazovanih čitalaca. I ovom prilikom on sa zahvalnošću pominje učene Dalmatince koji su mu bili od pomoći u prikupljanju bibliografske građe (Đuzepe Ferari-Kupili, Franjo Karara, Luka Tore, Urbano Rafaeli), a posebnu zahvalnost iskazuje na kraju hrvatskom ilircu Ivanu Kukuljeviću Sakcinskom (1816–1889), istoričaru, političaru i književniku, zaslužnom ne samo zato što se Društvo za jugoslavensku povjestnicu i starine pojavilo kao izdavač ove bibliografije, nego i stoga što je autoru skrenuo pažnju na neke njemu nepoznate naslove. Valentinelijeva bibliografija iz 1855. godine sa prvim Dodatkom, dodatim kasnije na kraju knjige, sadrži ukupno 1.696 bibliografskih jedinica na raznim jezicima, od kojih se na Crnu Goru odnosi njih 57 (str. 258–265: red. br. 1632–1686; str. 298: red. br. 1967–1969). Među njima na italijanskom je 14 naslova.14 Uzimajući u obzir i 117 naslova koji se odnose na sadašnje Crnogorsko primorje, tada pod austrijskom vlašću, a obrađeni su u odjeljku o Kotoru (str. 242–257: red. br. 1517–1631; str. 297–298: red. br. 1964–1966), Valentineli je o Crnoj Gori, na raznim jezicima, ovdje zabilježio ukupno 174 jedinice. Nekoliko godina kasnije objavljeni su, takođe u Zagrebu, i Dodaci bibliografskom ogledu o Dalmaciji i Crnoj Gori (Supplementi al saggio bibliografico della Dalmazia e del Montenegro, Zagabria, coi tipi del dr Ludovico Gaj, 1862, Naslove prenosimo s podacima koje je o njima zabilježio Valentineli: (1637 b) Nicola Negrelli, Cenni storici sul paese dei Montenegro, Rivista viennese, 1838, tom II, 163–190; (1646) Alfonso de Frisiani, Viaggio al triplice confine. Combattimento fra Turchi e Montenegrini, Dalmazia, 1845, n. 18, 19, 24; (1649) I Montenegrini, Spettatore, Milano, 1817, tom IX, 473–474; (1651) Adriano Balbi, Prospetto statistico dell’Albania indipendente, ossia paese di Montenegrini, Biblioteca italiana, 1840, tom XCIX, 36–42, e negli Scritti geographici e statistici, Torino e Milano, 1842, tom IV, 272–278; (1652) I Montenegrini, Osservatore dalmato, 1850, n. 23, 24, 43; (1653) Nicolich N., Montenegro, Osservatore dalmato, 1850, n. 168; (1664) Il Montenero, Osservatore dalmato, 1853, n. 12; (1664) Il Montenero, Osservatore dalmato, 185, n. 12; (1665) I Montenerini ed i Turchi, Osservatore dalmato, 1853, n. 14, 17, 21; (1666) Sul Montenero, Osservatore dalmato, 1853, n. 16; (1667) Costumi guerreschi de’Montenerini, Osservatore dalmato, 1853, n. 20; (1670) Generini, Pero e Vilka, ossia i costumi dei Montenerini, Trieste 1852/3; (1671) L’incontro di due Montenegrini. Articolo tratto dall’opera di Stieglitz, Gazzetta di Venezia, 27 luglio 1843; (1673) Ivellio Niccolò, Il Montenegro, canti tre, Venezia, Francesco Andreola, 1806, p. 80, in 4; (1678) Carrara Dr Francesco, Il Vladica di Montenegro, Letture di famiglia, 1852, vol. I, puntata 13, 58–69. 14

Italijanski bibliografi montenegrine

11

str. 132).15 U Dodacima je ovaj venecijanski bibliotekar, ponovo u saradnji s Ivanom Kukuljevićem Sakcinskim, svoj bibliografski rad o Crnoj Gori (str. 78–80: red. broj 643–663; str. 105–106: red. broj 807–816) i Boki Kotorskoj (str. 74–78: red. broj: 613–642; str. 104–105: red. broj 803–806) dopunio sa još 61 naslovom. Od toga broja, među ukupno 816 jedinica u Dodacima, 29 je naslova o Crnoj Gori (na italijanskom 5), a 32 o Boki16. Takođe u saradnji s Kukuljevićem, Valentineli je u Veneciji 1863. godine objavio zbirku dokumenta, pohranjenih u biblioteci Marciana, koji se odnose na veze renesansne Venecije s Balkanom, a u kojoj ima građe i o Crnoj Gori.17 Moguće da je to razlog što je iz bibliografija objavljenih u Zagrebu isključio rukopise. ČEZARE TONDINI DE KVARENGI Rad na obradi crnogorske retrospektivne bibliografije u samoj Crnoj Gori pokrenuo je 1886. godine padre Čezare Tondini de Kvarengi (Cesare Tondini de Quarenghi, 1839–1907), izvrsni publicista i poliglota, član katoličkog reda barnabita. Ovaj obrazovani italijanski sveštenik ostavio je u kulturnoj istoriji Crne Gore višestrukog traga. U crnogorskoj prijestonici Tondini se našao s ciljem da ubrza završnu fazu višegodišnjih pregovora i priprema za potpisivanje Konkordata Svete Stolice s Knjaževinom Crnom Gorom, do čega je ubrzo i došlo, već avgusta iste 1886. godine. Bio je to prvi sporazum kojim su uređeni odnosi između Svete Stolice i jedne pravoslavne države, na čemu se, uz više prekida u pregovorima, radilo skoro osam godina.18 Za vrijeme svog kratkotrajnog boravka na Cetinju Čezare Tondini de Kvarengi uspio je da uspješno privede kraju misiju zbog koje je, uz posredovanje hrvatskog biskupa Josi Reprint: Bologna, Arnoldo Forni editore, 1975. U ovom izdanju objavljen je drugi i treći dio, dok je prvi dio dodataka objavljen uz izdanje iz 1855. godine. Navodimo italijanske naslove zabilježene u odjeljcima o Crnoj Gori, s rednim brojem u Valentinelijevim Dodacima: (656) Notizie statistiche sul Montenero, Annuali di statistica, Milano, 1853, vol. CXIII, str. 89–92; (657) Carta del Montenegro, Milano, 1853; (659) Luigi Fichert, La madre slava, Demarchi-Rougier, Zara, 1857, str. 136; (809) Il Montenegro, articoli ripublicati nella Rivista friulana, nella Voce dalmatica, 1861, n. 18– 19; (812) Luigi Fichert, Dalmazia, Erzegovina e Bossina. Articoli inseriti nel giornale Il tempo, 1861, n. 50 e segg. 17 Esposizione di rapporti fra la Repubblica veneta e gli Slavi meridionali. Brani tratti dai diari di Marino Sanudo esistenti nell’I. R. Biblioteca di S. Marco (1496–1533), vol. 1 (1496–1515), Venezia, Tipografia del commercio, 1863, con un proemio di Giuseppe Valentinelli (I–III). 18 Up. Vesna Kilibarda, „Čezare Tondini de Kvarengi i Crna Gora”, u: Filološka istraživanja danas, tom VI, (Kultura, civilizacija, filologija), Beograd, Filološki fakultet, 2014, str. 209–223. 15 16

12

Vesna Kilibarda

pa Juraja Štrosmajera (1815–1905), poslat u Crnu Goru, ali i da svoju simpatiju prema ovoj zemlji pokaže prevodeći na italijanski jezik stihove aktuelnog crnogorskog vladara Nikole I Petrovića (1841–1921) u zenitu njegove pjesničke inspiracije, kao i stihove najvećeg crnogorskog pjesnika, vladike Petra II Petrovića Njegoša (1813–1851). Tondinijeve italijanske verzije stihova crnogorskih vladara-pjesnika, to jest posvetna pjesma „Crnogorkama” iz tek objavljene drame u stihu Nikole I Balkanska carica i „Tužbalica sestre Batrićeve” iz Njegoševog najčuvenijeg djela, dramskog spjeva Gorski vijenac, objavljene su u Glasu Crnogorca, cetinjskom listu za politiku i književnost, još tokom njegovog boravka u Crnoj Gori.19 U toj činjenici, odnosno u slaboj dostupnosti ovog crnogorskog lista naučnoj i kulturnoj javnosti široj od lokalne, vjerovatno treba tražiti razlog što se o ovim Tondinijevim prevodima dugo vremena nije znalo i sa popriličnim zakašnjenjem počelo pisati.20 U saradnji s prvim crnogorskim bibliografom Markom Dragovićem, u to vrijeme sekretarom Ministarstva prosvjete i crkvenih djela na Cetinju, Tondini je tokom ovog boravka započeo rad na obradi crnogorske retrospektivne bibliografije, pokrenuvši ovu značajnu i u Crnoj Gori do tada nepraktikovanu djelatnost. U cetinjskim privatnim i javnim bibliotekama ovaj obrazovani italijanski sveštenik i znalac više jezika sam je popisao 152 jedinice bibliografske građe koja je odmah, to jest već tokom juna i jula 1886. godine, objavljena u podlistku četiri uzastopna broja Glasa Crnogorca.21 U uvodnoj bilješci uredništva, objavljenoj u prva dva nastavka ovog priloga, kao i u dodatnom objašnjenju Marka Dragovića datom na kraju posljednjeg, četvrtog nastavka ove bibliografije, kaže se da je velečasni Tondini „sa najboljom voljom” iz Dragovićeve i još nekih cetinjskih biblioteka lično popisao knjige „koje se tiču stare i nove Crne Gore, […] i Zete”, svjestan da je to samo prvi korak u izradi potpunije crnogorske bibliografije koja bi „veoma olakšala trud” svima onima koji se u budućnosti budu naučno bavili Crnom Gorom, a samim Crnogorcima omogućila da steknu saznanja o onome što je o njima i njihovoj zemlji po svi Alle Montenegrine. Poesia di sua altezza il Principe Nicolo’ I. Dedica del dramma Balkanska carica, Glas Crnogorca, XV/1886, br. 23 (10. VI), str 1–2; Il lamento della sorella di Batrić, Saggio di traduzione della Naricaljka del Gorski vijenac di Pietro II Njeguš, Glas Crnogorca, XV/1886, br. 26 (1. VII), Listak. 20 „Tužbalica sestre Batrićeve” neće ostati jedini Tondinijev prevod Njegoša. Italijanski sveštenik objavio je 1902. godine i prevod ode „Crnogorac k svemogućem Bogu” iz Njegoševe prve pjesničke zbirke Pustinjak cetinjski (1834). Up. Vesna Kilibarda, Njegoš i Italija, Podgorica, ICJK, 2014, str. 216–222. 21 „Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori”, Glas Crnogorca, XV/1886, br. 24 (17. VI), str. 1–2, br. 25 (24. VI), str. 2–3, br. 26 (1. VII), str. 3, br. 27 (8. VII), str. 2–3. 19

Italijanski bibliografi montenegrine

13

jetu zabilježeno. Sam Tondini, kao sastavljač ove bibliografije, bio je svjestan, kaže se u bilješci, da njegov bibliografski rad, rađen „na brzu ruku”, ima nedostataka, ali se ipak, na podsticaj Marka Dragovića i uredništva Glasa Crnogorca, odlučio da ga preda u štampu. Uz apel na učene čitaoce i autore da na Cetinje šalju bibliografske podatke i knjige o Crnoj Gori i tako pomognu da se ova bibliografija dopuni, u bilješci se još kaže da je Crna Gora „to tim više zaslužila jer je ona svoju povijest do sada krvlju pisala, a drugima je bilo ostavljeno da pišu perom. Crnogorci nijesu imali vremena ni da doznadu što je i ko o njima pisao a kamoli da sami pišu.” U Tondinijevom popisu zabilježene su knjige na više jezika — francuskom, njemačkom, italijanskom, ruskom, a najviše na južnoslovenskim, i na ćiriličnom i na latiničnom pismu. Što se tiče italijanskih naslova, od ukupno 9, najviše ih je upravo iz osamdesetih godina XIX vijeka, uz svega nekoliko starih ne više od par decenija.22 Kako je popis rađen na brzinu, vrlo često jedinica sadrži, i to mahom nepotpuno, samo ime autora i naslov djela, katkad i godinu izdanja. Neposredni povod i sami početak rada na prvoj crnogorskoj bibliografiji Tondini je nekoliko godina kasnije otkrio u svom članku na francuskom jeziku pod naslovom „Bilješka o bibliografiji Crne Gore”, pripremljenom za Međunarodni bibliografski kongres, održan u Parizu 1888. godine.23 Tondini tu detaljno objašnjava kako je ovaj prvi bibliografski popis montenegrine u Cr22 I u ovom slučaju, kao i kod Valentinelija, dajemo naslove jedinica na italijanskom jeziku s rednim brojevima u Tondinijevoj bibliografiji, dopunjene nužnim podacima koje je italijanski bibliograf izostavio: (1) Baldacci, Antonio, Le Bocche di Cattaro ed i Montenegrini, impressioni di viaggio e notizie da servire per introduzione alla flora della Cernagora, Bologna, Azzoguidi, 1886, 52; (92) Biasoletto, Bartolomeo, Relazione del viaggio fatto nella primavera dell’anno 1838 dalla Maestà del Re Federico Augusto di Sassonia nell’Istria, Dalmazia e Montenegro, Trieste, H. F. Favarger libraio, 1841, 264 + 3; (95) Chiudina, Giacomo, Storia del Montenegro (Crnagora) da’tempi antichi fino ai nostri, Spalato, Antonio Zannoni, 1882, 214; (119) Milaković, Demetrio, Storia del Montenegro, traduzione di G. Augusto Kaznačić, Ragusa, Carlo Pretner, 1877, XI + 244; (121) Mažuranić, Giovanni, Smail Čengić Aga, traduzione di Giovanni Nikolić, Zara, Tipografia del Nazionale, 1869; (123) Ottolenghi, Giuseppe, Il Montenegro prima e dopo il trattato di Berlino, Rivista militare italiana (estratto), Roma, 1881; (141) Valentinelli, Giuseppe, Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro, Zagabria, coi tipi del dr Ljudevito Gaj, 1855, p. VII, 339; (142), Vedovi, Timoleone, Cenni sul Montenegro, Mantova, Eredi Segna, 1869; (151) Yriarte, Carlo, Il Montenegro, Milano, Treves, 1878, 75. 23 Cesare Tondini de Quarenghi, Notice sur la bibliographie du Montenegro (Extrait du Compte rendu des travaux), Paris, au siege de la Societe bibliographique, 1889. Up. prevod članka u: Vesna Kilibarda, „Uz saopštenje O bibliografiji Crne Gore Čezara Tondini de Kvarengija na međunarodnom kongresu bibliografa u Parizu 1888. godine”, Bibliografski vjesnik, XXII/1993, br. 2–3, str. 95–99. — Ovaj prilog neki naši autori, ne konsultujući ga neposredno, netačno navode kao drugo izdanje Tondinijeve bibliografije o Crnoj Gori: Dušan Mar-

14

Vesna Kilibarda

noj Gori objavljen neplanirano i na brzinu, kao i zbog čega je za kratko vrijeme odgođeno objavljivanje njegovog italijanskog prevoda Njegoševe „Tužbalice sestre Batrićeve”: „Prevod je bio urađen, pažljivo pročitan, savjesno ispravljen i uvršten u podlistak broja od 17. juna, na dan rođenja knjaza nasljednika Crne Gore Aleksandra Nikolajevića [sic!]. Po običaju, list je trebalo da se štampa dan uoči izlaženja, sve je bilo spremno, ništa nije nedostajalo, trebalo je još samo da ga pogleda ministar inostranih poslova što, u okolnostima u kojima se nalazila Crne Gora, nije bilo ni luksuz ni zloupotreba vlasti. Ministar, vojvoda Stanko Radonjić, učenik, ako me sjećanje ne vara, Politehničke škole u Parizu, primijeti s pravom da podlistak u čast crnogorskog junaka koji je na prevaru pao Turcima u ruke i čija je glava ’ukrašavala bedeme’ Travnika, nije ono najbolje što list može ponuditi knjaginji Mileni povodom rođendana njenog sina, te stoga naredi da se obustavi štampanje mog prevoda u sjutrašnjem broju. Čime sada, u posljednjem času, zamijeniti zabranjeni podlistak? Da bih urednika izbavio iz neprilike predložih mu da pod naslovom „Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori” objavi popis koji sam bio sastavio. Predlog odmah bi prihvaćen”. Očito, i samom Tondiniju bilo je jasno da je njegov pokušaj da otpočne rad na bibliografiji Crne Gore dobio neplaniran ishod, zahvaljujući činjenici da je neočekivano upleten u kontekst cetinjskih lokalnih i dvorskih intriga, što je rezultiralo ishitrenim objavljivanjem tek popisane građe. Sudeći po javno iskazanom nezadovoljstvu Marka Dragovića slabim odzivom onih od kojih je očekivao da mu dostavljanjem novih bibliografskih jedinica najviše pomognu u daljem radu, moguće da bi i Tondinijev popis ugledao svijetlo dana tek u Dragovićevoj bibliografiji, objavljenoj šest godina kasnije (Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori, Cetinje, Kr. cr. državna štamparija, 1892, str. 62), u koju su, uz izvjesne dopune i ispravke, unijete i jedinice objavljene u Glasu Crnogorca koje je 1886. godine popisao Tondini. Dragovićeva bibliografija sadrži 429 jedinica, dok je još 31 naknadno uvrštena kao dodatak izdanju već pripremljenom za štampu. Dragović u predgovoru ne zaboravlja da pomene Tondinija, sjećajući se susreta s italijanskim sveštenikom koji je popisao fond montenegrine iz njegove privatne biblioteke.24 tinović, Crnogorska bibliografija, Istorijski razvoj bibliografije, Cetinje, CNB „Đurđe Crnojević”, 1992, str. 62–63. 24 Predgovor, str. 3–6.

Italijanski bibliografi montenegrine

15

ANIBALE TENERONI Još jedan italijanski kulturni poslenik, pored Valentinelija i Teneronija, bavio se u XIX vijeku crnogorskom retrospektivnom bibliografijom. Pisac, istoričar i bibliotekar Anibale Teneroni (Annibale Teneroni, 1855–1928), radeći od 1879. godine preko tri decenije u Centralnoj nacionalnoj biblioteci u Rimu, popisao je 1896. godine u čast vjenčanja italijanskog princa prestolonasljednika Viktora Emanuela III Savojskog i crnogorske princeze Jelene Petrović Njegoš 186 bibliografskih jedinica o Crnoj Gori na raznim jezicima.25 Ova bibliografska građa, koja najvećim dijelom potiče iz fonda montenegrine pohranjenog u Nacionalnoj biblioteci, objavljena je prvo u oktobarskom broju rimskog časopisa La Vita Italiana (III/1896, sv. XI, str. 457–463), da bi malo potom, uz dopune, bila štampana i kao posebna brošura (Per la bibliografia del Montenegro, seconda edizione con giunte, Societa’ editrice Dante Alighieri, Roma, 1896, str. 9). U kratkom uvodnom slovu Teneroni objašnjava da je najveći dio naslova popisao neposredno sa originalnih izdanja, označivši zvjezdicom one koji se nalaze u fondovima Nacionalne biblioteke u Rimu, dok je manji, neoznačeni dio jedinica preuzeo iz različite literature o Crnoj Gori. Ističe takođe i da je u ovom drugom izdanju nastojao da ispravi uočene greške iz prvog, kao i da bibliografiju dopuni dodatnim naslovima, najviše onima koji su se 1896. godine u Italiji pojavili u čast vjenčanja Savoja — Petrović. Teneroni je jedinice u koje je, pored knjiga i priloga u periodičnim publikacijama, uvrstio i nekoliko rukopisa i karata, razvrstao u osam odjeljaka: bibliografija, istorija, pravo i politika, književnost, putopisi, geografija i topografija, flora, periodične publikacije. Unutar ovih odjeljaka on je naslove na latinskom, italijanskom, francuskom, njemačkom, engleskom, ruskom i južnoslovenskim jezicima poređao prema abecednom redosljedu prezimena autora, ali bez rednoga broja ispred jedinica i bez bilo kakvog registra na kraju. Uz to, desilo se, namjerno ili omaškom, i da istu jedinicu upiše dva puta u različitim odjeljcima svog bibliografskog rada. Teneronijeva bibliografija montenegrine sadrži 47 naslova na italijanskom jeziku, od kojih je više od trećine objavljeno tokom iste 1896. godine, koju je u Italiji obilježilo snažno interesovanje javnosti za domovinu njihove buduće kraljice. Riječ je uglavnom o putopisnim zapisima o Crnoj Gori raznih italijanskih autora i o prigodnoj poeziji ispjevanoj pomenutim povodom u slavu prinčevskog para. Gregori, Giorgio de — Buttò, Simonetta [a cura di], Per una storia dei bibliotecari italiani. Dizionario bio-bibliografico 1900–1990, Associazione italiana biblioteche, Roma, 1999. http://www.aib.it/aib/editoria/dbbi20/tenneroni.htm 25

16

Vesna Kilibarda

Prilika je da se na ovom mjestu podsjeti i da je prva bibliografija o Crnoj Gori na stranim jezicima Pera Đ. Šoća (1884–1966), u kojoj su popisani fondovi montenegrine u raznim rimskim i pariskim javnim i privatnim bibliotekama, uz podatke koji su autoru stizali posrednim putem, odnosno preko prijatelja iz Njemačke, Engleske, SAD i drugih zemalja — objavljena upravo u Italiji, prvo u periodici (P. Chotch, „Bibliografia del Montenegro”, L’Europa orientale, III/1923, br. 12, str. 881–909), a potom, uz dopune, i u dva posebna izdanja (Bibliografia del Montenegro, Riccardo Ricciardi editore, Napoli, 1924, str. 84; Anonima romana editoriale, Roma, 1925, str. 85).26 U dopunjenom izdanju ove bibliografije, objavljenom četvrt vijeka kasnije (Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima, SAN, Beograd, 1948, str. XII, 531), među ukupno 4.130 bibliografskih jedinica Pero Šoć je uvrstio nešto preko pet stotina naslova o Crnoj Gori na italijanskom jeziku, odajući u predgovoru dužno priznanje Đ. Valentineliju i M. Dragoviću za koje kaže da su „postavili osnovu bibliografije o Crnoj Gori”. Šoćeva bibliografija predstavlja najobuhvatniju retrospektivnu bibliografiju o Crnoj Gori na stranim jezicima prije kapitalnog višetomnog projekta Crnogorska bibliografija 1494–1994 u izdanju Centralne narodne biblioteke Crne Gore, pokrenutog povodom obilježavanja petstote godišnjice prve štamparije kod Južnih Slovena — Štamparije Crnojevića na Obodu kod Cetinja. Jedna knjiga ove edicije posvećena je i italijanskoj montenegrini.27

BIBLIOGRAFIJA Primarna literatura [1] CHOTCH, P[ierre] (1923): Bibliografia del Montenegro, L’Europa orientale, III, br. 12, str. 881–909. [2] CHOTCH, P[ierre] (1924): Bibliografia del Montenegro, Napoli: Riccardo Ricciardi editore. [3] CHOTCH, P[ierre] (1925): Bibliografia del Montenegro, Roma: Anonima romana editoriale. [4] KILIBARDA, Vesna (1993): Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532– 1941), Cetinje: CNB „Đurđe Crnojević”, tom IV, knj. 1. [5] ŠOĆ, Pero Đ. (1948): Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima, Beograd: SAN. O Šoću: Dušan Martinović, Dr Pero Šoć (1884–1966), Portreti, II, str. 151–195. Up. Vesna Kilibarda, Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532–1941), CNB „Đurđe Crnojević”, Cetinje, 1993, tom IV, knj. 1, str. 91. 26 27

Italijanski bibliografi montenegrine

17

[6] TENNERONI, Annibale (1896): Per la bibliografia del Montenegro, La Vita Italiana, III, sv. 11, str. 457–463. [7] TENNERONI, Annibale (1896): Per la bibliografia del Montenegro, seconda edizione con giunte, Roma: Societa’ editrice Dante Alighieri. [8] [TONDINI DE QUARENGHI, Cesare] (1886): Pokušaj za bibliografiju o Crnoj Gori, Glas Crnogorca, XV, br. 24, str. 1–2, br. 25, str. 2–3, br. 26, str. 3, br. 27, str. 2–3. [9] VALENTINELLI, Giuseppe (1842): Specimen bibliographicum de Dalmatia et agro Labeatium, Venetiis: Typus caecinianis. [10] VALENTINELLI, Giuseppe (1855): Bibliografia della Dalmazia e del Montenegro, Zagabria: coi tipi del dr Ljudevito Gaj. — [Reprint: (1967) Bologna: Arnoldo Forni editore]. [11] VALENTINELLI, Giuseppe (1862): Supplementi al saggio bibliografico della Dalmazia e del Montenegro, Zagabria: coi tipi del dr Ludovico Gaj. — [Reprint: (1975) Bologna: Arnoldo Forni editore]. Sekundarna literatura [12] GREGORI, Giorgio de — BUTTO’, Simonetta [a cura di] (1999): Per una storia dei bibliotecari italiani. Dizionario bio-bibliografico 1900–1990, Roma: Associazione italiana biblioteche http: //www. aib. it/aib/editoria/dbbi 20/tenneroni. htm [13] KILIBARDA, Vesna (2014): Čezare Tondini de Kvarengi i Crna Gora, Filološka istraživanja danas, tom VI, Kultura, civilizacija, filologija, Beograd: Filološki fakultet, str. 209–223. [14] KILIBARDA, Vesna (2014): Njegoš i Italija, Podgorica: ICJK. [15] MARTINOVIĆ, Dušan J. (1987): Đuzepe Valentineli (1805–1874), Portreti, II, Cetinje: CNB „Đurđe Crnojević”, str. 7–13. [16] MARTINOVIĆ, Dušan J. (1987): Dr Pero Šoć (1884–1966), u: Portreti, II, Cetinje: CNB „Đurđe Crnojević”, str. 151–195. [17] MARTINOVIĆ, Dušan (1992): Crnogorska bibliografija, Istorijski razvoj bibliografije, Cetinje: CNB „Đurđe Crnojević”. [18] ROGULJA, Petar (1992): Giuseppe Valentinelli. Crkva u svijetu, knj. 27, br. 1–2, str. 78– 81. http: //hrcak. srce. hr/53102 [19] TONDINI DE QUARENGHI, Cesare (1889): Notice sur la bibliographie du Montenegro (Extrait du Compte rendu des travaux), Paris: au siege de la Societe bibliographique.

Vesna KILIBARDA BIBLIOGRAFI ITALIANI DELLA MONTENEGRINA Riassunto Nel presente lavoro viene esposta l’attività di tre Italiani che, nel corso del XIX secolo, si sono iscritti nella storia culturale del Montenegro in quanto bibliografi della montenegrina identificando, tra i primi, e pubblicando dati bibliografici relativi a volumi e manoscritti vari dedicati al Montenegro. Il primo è Giuseppe Valentinelli (1805–1874) che, a partire dagli anni Quaranta, raccolse e pubblicò, a più riprese, i primi elenchi bibliografici di libri sul Montenegro. Il secondo è Cesare Tondini de Quarenghi (1839–1907) che, a metà degli anni Ot-

18

Vesna Kilibarda

tanta, diede personalmente inizio e incoraggiò un’attività fino ad allora ignota in Montenegro, ossia la redazione della bibliografia retrospettiva montenegrina, laddove il terzo è Annibale Teneroni (1855–1928), meritevole di aver inventariato, in onore del matrimonio Savoia-Petrović (1896), i titoli dei volumi del fondo della „montenegrina” conservati presso la Biblioteca Nazionale di Roma. Ai tre bibliografi italiani va il merito di aver significamente contribuito a far conoscere al pubblico italiano ed europeo le prime bibliografie retrospettive di libri e manoscritti come fonte per lo studio scientifico del Montenegro e dei Montenegrini. Il lavoro fornisce inoltre anche dei dati parziali circa i titoli prettamente italiani nei loro contributi bibliografici. Parole chiave: montenegrina, bibliografi, bibliografia, legami italo-montenegrini, mediatori dei legami interadriatici

Posjeta crnogorskog knjaza Nikole Italiji 1873. godine i pitanje crnogorske nezavisnosti19

Slavko BURZANOVIĆ*

POSJETA CRNOGORSKOG KNJAZA NIKOLE ITALIJI 1873. GODINE I PITANJE CRNOGORSKE NEZAVISNOSTI Sažetak: Posjeta knjaza Nikole kralju Viktoru Emanuelu II u Rimu u proljeće 1873. godine nametnula je italijanskoj diplomatiji potrebu da se izborom protokola knjaževog prijema u Kvirinalu posredno odredi i prema međunarodnom statusu crnogorske države i njenog vladara. U italijanskoj diplomatiji postojala je svijest o faktičkoj nezavisnosti crnogorske države, ali nije postojao interes da Italija bude među prvim velikim evropskim državama koja će bilo kojim formalnim i političkim činom doprinijeti afirmisanju crnogorske nezavisnosti. Kralj Viktor Emanuel II primio je crnogorskog knjaza kao privatnu ličnost. Posjeta knjaza Nikole Italiji predstavljala je značajan diplomatski uspjeh Crne Gore koji je za jednu od posljedica imao i akreditovanje Bernarda Berija u novembru 1873. godine za italijanskog konzularnog predstavnika u Crnoj Gori. Ključne riječi: Italija, Crna Gora, crnogorska nezavisnost, Nikola Petrović Njegoš, crnogorsko-italijanski odnosi, diplomatija

Pitanje crnogorskog suvereniteta pred italijanskom političkom javnošću dotakao je prvi put ministar spoljnih poslova Đakomo Durando na sjednici parlamenta od 20. jula 1862. godine, odgovarajući na interpelaciju o italijanskoj spoljnoj politici.1 Bilo je to u vrijeme vrlo dramatičnih dešavanja u Crnoj Gori, koju su u sukobu sa nadmoćnim turskim snagama od potpunog vojničkog sloma spasile velike sile svojom diplomatskom intervencijom u Carigradu.2 Ministar Durando izbjegao je da se odredi u pogledu crnogorske nezavisnosti, naglašavajući da u evropskoj diplomatiji ne postoji konsenzus o ovom pitanju, te da ga nijesu postigli predstavnici pet velikih evropskih sila ni povodom crnogorsko Slavko Burzanović, Istorijski institut Podgorica Atti parlamentari, Camera dei deputati, „Tornata del 20 luglio 1862”, Roma, 1862, str. 3447, 3458–3460. 2 Up. Branko Pavićević, Crna Gora u ratu 1862. godine, Beograd, Istorijski institut — Prosveta, 1963. *

1

20

Slavko Burzanović

turskog sukoba 1858. godine. Kraljevina Sardinija, čiji je politički sukcesor bila Kraljevina Italija, bila je odsutna u koncertu velikih sila, što je faktički derogiralo njenu ulogu kao garanta integriteta Osmanskog carstva. Durando je, međutim, u svom govoru ignorisao ovu činjenicu, ističući kako Italija nepokolebljivo brani pomenuto pravo dato odlukama Pariskog mirovnog kongresa 1856. godine.3 Pitanje crnogorske nezavisnosti knjaz Nikola je 1873. godine nametnuo evropskoj javnosti na neuobičajen način. Umjesto upada crnogorskih četa u Hercegovinu ili neku drugu susjednu oblast, knjaz je iskoristio održavanje velike Međunarodne izložbe u Beču da se na njoj pojavi kao samostalni vladar i to demonstrira u ceremonijalnim i diplomatskim manifestacijama. Glavnu podršku u realizaciji svog plana imao je u Austrougarskoj i Rusiji.4 Odlazak i povratak crnogorskog knjaza na bečku izložbu pretvorio se u dvomjesečnu političku turneju koja je počela njegovim odlaskom u Italiju, gdje je pozvan da posjeti rusku caricu Aleksandru Aleksandrovnu Romanov i prestolonasljednika Aleksandra koji su neko vrijeme boravili u Sorentu. Carski dvor poslao je za knjaza posebni brod, ukazavši mu počasti koje su zaintrigirale evropsku javnost.5 Želja crnogorskog knjaza da tokom putovanja po Italiji posjeti Rim i sretne kralja Viktora Emanuela II pred italijanske vlasti postavila je pitanje diplomatskog tretmana ove posjete. Znatno ranije, 7. februara 1872, ovo pitanje otvorio je zapravo veliki vezir Mahmut-paša pozivom Crnoj Gori da, kao sastavni dio Osmanskog carstva, naredne godine učestvuje na svjetskoj izložbi u Beču. Knjaz Nikola je protestovao kod predstavnika velikih sila što ga Porta stavlja u istu ravan sa vazalnim kneževinama. U tom smislu pisao je i Uliksu Barbolaniju, italijanskom poslaniku u Carigradu. Interesujući se za moguće posljedice incidenta, Barbolani je od velikog vezira Atti parlamentari, Camera dei deputati, „Tornata del 20 luglio 1862”, Roma, 1862, str. 3458–3460. 4 Glas Crnogorca, 19/31. maj 1873, str. 5; Tatjana Koprivica, „Crna Gora i međunarodne izložbe u drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka”, Istorijski zapisi, 2/2010, str. 217–238. 5 Knjaz Nikola je putovao sa knjeginjom Milenom i ćerkama Zorkom i Milicom. U knjaževoj pratnji bili su vojvoda Petar Vukotić i ađutant Stanko Radonjić. Od Kotora do Dubrovnika putovali su ratnim brodom Taurus koji je na raspolaganje stavila austrijska vlada, a od Dubrovnika do Brindizija ruskim bojnim brodom Rjurik koji je za crnogorskog knjaza poslala ruska carica. Poseban tretman knjaz je imao i prilikom nastavka puta jer mu je carica stavila na raspolaganje svoj privatni vagon. Glas Crnogorca, 21. april / 3. maj 1873, str. 3–4; Knjaževa porodica provela je nekoliko dana u Napulju i Sorentu, uživajući pažnju ruske carice koja ih je 29. aprila pozvala na proslavu carevog imendana, a nešto kasnije priredila i ručak u čast crnogorske knjaževske porodice. — Glas Crnogorca, 28. april / 10. maj 1873, str. 3. 3

Posjeta crnogorskog knjaza Nikole Italiji 1873. godine i pitanje crnogorske nezavisnosti

21

dobio uvjeravanja da nije bilo namjere da se postojeći odnosi između Porte i Crne Gore mijenjaju.6 Godine 1873. Italija nije bila zainteresovana ni za kakve veće promjene u stavu prema Crnoj Gori. Mada su bili svjesni faktičkog nezavisnog položaja Crne Gore, nijesu se trudili da ga na bilo koji način sankcionišu. Italija je željela mir na Istoku i zvanična politika nije sa simpatijama gledala na mogućnost nemira koje bi izazvala Crna Gora. Pored oportunih spoljnopolitičkih motiva, izvjesnog uticaja, ako ne na politiku, a ono na retoriku vlade, imala je činjenica da je Italija nastala kao rezultat nacionalnog oslobođenja i da su ideje Macinija i Garibaldija uživale izvjesnu popularnost. Interesovanje za posjetu knjaza Nikole Italiji pokazao je turski poslanik u Rimu, Serkis Efendija,, koji je tvrdio da italijanski kralj crnogorskog knjaza može primiti samo posredstvom turskog poslanstva. U italijanskom ministarstvu spoljnih poslova smatrali su da je ovaj zahtjev formalno utemeljen u protokolu Pariskog kongresa. Kako je Italija držala do svog statusa evropske sile, odnosno sile koja je garantovala integritet i prava Turske carevine, nije mogla lako da se ogriješi o akt međunarodnog kongresa na čijim odlukama je bila utemeljena takva njena pozicija. Sa druge strane, u Rimu su vodili računa i o činjenici da Rusija, kao jedna od velikih sila, tretira Crnu Goru kao nezavisnu. Želeći da uskladi svoje držanje o ovom pitanju sa drugim silama, italijanski ministar spoljnih poslova Emilio Viskonti Venosta tražio je od italijanskog poslanika u Beču Karla Feličea di Robilana da se informiše o stavu tamošnje vlade, odnosno njenog ministra spoljnih poslova grofa Djule Andrašija.7 Andrašijev odgovor italijanskom poslaniku ne samo da je potvrdio namjeru da crnogorski knjaz u Beču, u skladu sa ranijom praksom, bude primljen bez turskog posredovanja, već je pokazao i zainteresovanost Beča da Italija zauzme isti stav. U neslužbenom razgovoru sa italijanskim predstavnikom Andraši je ocijenio da Turska nema osnove da pretenduje na Crnu Goru i da Austrija ne namjerava da je gura u njeno naručje.8 Crna Gora u spoljnoj politici Italije 1861–1881, tom I, Od osnivanja Italijanskog konzulata u Skadru do razgraničenja Crne Gore na osnovu Berlinskog ugovora: 1861–1881, prvi dio 1861–1875 [Montenegro nella politica estera d’Italia, Volume I, Dall’istituzione del Consolato d’Italia a Scutari fino alla delimitazione del Montenegro secondo il trattato di Berlino: 1861–1881, parte prima 1861–1875], ur. Ljiljana Pejković-Aleksić, Slavko Burzanović, Podgorica, Istorijski institut, 2011. (=CGSPI), № 229, Barbolani a Viscnoti Venosta, Constantinopoli, 5 aprile 1872, str. 389–391. 7 CGSPI, № 235, Visconti Venosta a Di Robilant, Roma, 9 maggio 1873, str. 397. 8 U kontekstu tretmana knjaza Nikole na bečkom dvoru Andraši je pomenuo i Prusku kao silu koja ima isti stav prema crnogorskom vladaru. U to vrijeme Pruska je bila dio uje6

22

Slavko Burzanović

Mada je bilo jasno da crnogorski knjaz neće prihvatiti da italijanskom suverenu bude predstavljen u prisustvu turskog poslanika, ovaj je, ipak, preko ministra Viskontija Venoste zamolio italijanskog kralja da knjaza Nikolu primi u audijenciju dan nakon njegovog dolaska u Rim. Svojim manevrom Serkis Efendija htio je da potvrdi turske pretenzije na Crnu Goru i istovremeno sazna pod kojim uslovima će crnogorski knjaz biti primljen na dvoru. Italijanski kralj Viktor Emanuel II, koji je upravo u to vrijeme odlazio za Napulj, nije želio da svoju odluku saopšti ni turskom poslaniku, ni svom ministru spoljnih poslova. Želio je da ovom prilikom potvrdi princip da kralj nezavisno odlučuje hoće li nezvanično primiti bilo koju domaću ili stranu osobu. Knjazu Nikoli, koji ga je preko ađutanta zamolio za prijem, italijanski kralj je odgovorio nakon povratka iz Napulja, i to direktno preko svog ađutanta, ne obavještavajući turskog poslanika ni o danu, ni o satu prijema crnogorskog knjaza. Ministru Venosti preostalo je samo da razmotri konsekvence ovog akta u ravni tursko-italijanskih diplomatskih veza. Venosta je procijenio da Porta u aktuelnom trenutku neće željeti da potencira pitanje prava koja polaže na Crnu Goru. U instrukcijama za Enrika Kovu, italijanskog otpravnika poslova u Carigradu, on podsjeća da je tačno da je pomenuta prava na Pariskom kongresu isticao turski ministar Ali-paša, što je zapisano u kongresnom Protokolu br. 15, ali da je riječ o jednostranoj izjavi koja ne obavezuje ostale sile. Viskonti Venosta podsjeća da Pariski ugovor definiše zavisan politički status Moldavije, Vlaške i Srbije, i u tom dijelu ne pominje Crnu Goru, a ne pominju je ni trgovački ugovori Turske sa evropskim državama, koji, međutim, sadrže klauzule o Srbiji, Vlaškoj i Moldaviji. Viskonti Venosta analizirao je i diplomatska akta relevantna za tursko-crnogorski sukob 1862. godine i uslove koje je tada Porta postavila Crnoj Gori. Zaključak italijanskog ministra bio je da se Crna Gora zbog svog geografskog položaja nalazi u posebnoj situaciji prema Turskoj, koja je iskoristila vojničke pobjede da uspostavi vojnu službenost na teret Crne Gore, ali da ta službenost nije izmijenila politički položaj Knjaževine, koja nije podvrgnuta plaćanju poreza Turskoj, niti investituri Porte za njenog knjaza. Svoja razmatranja Viskonti Venosta poslaniku u Carigradu nije prenosio kako bi se upuštao u raspravu sa Portom, već da bi u slučaju da sama Porta insistira, italijanski predstavnik bio upućen u materiju i mogao da pokaže da Italija nije olako postupila. Kova je dobio instrukcije u slučaju da ne bude modinjenog Njemačkog carstva, pa je moguće da je Di Robilan u svom izvještaju konfundirao Russia i Prussia. — CGSPI, № 236, Di Robilant a Visconti Venosta, Vienna, 10 maggio 1873, str. 398–399.

Posjeta crnogorskog knjaza Nikole Italiji 1873. godine i pitanje crnogorske nezavisnosti

23

gao da izbjegne rasprave na ovu temu, da naglasak stavi ne na politički, nego na ceremonijalni aspekt.9 Knjaz Nikola je 6. maja otputovao iz Napulja za Rim i prvog dana po dolasku u italijansku prestonicu susreo se sa Viktorom Emanuelom II.10 Primljen je u privatnu audijenciju na za njega zadovoljavajući način.11 U Rimu je boravio pet dana, da bi potom sa svojom pratnjom produžio za Firencu, a onda dalje za Milano i Beč.12 U Beč je crnogorski knjaz stigao 25. maja a dva dana kasnije primio ga je car Franc Josif po protokolu predviđenom za suverene vladare. Tokom svog boravka u Beču knjaz Nikola susreo se i sa ruskim carem Aleksandrom II Romanovim i njegovim ministrom spoljnih poslova Gorčakovim. Ruski poslanik u Beču bio je zadovoljan srdačnim i ljubaznim prijemom knjaza Nikole kod italijanskog kralja. Di Robilan je izvijestio vladu u Rimu o nezadovoljstvu svog turskog kolege zbog prijema crnogorskog knjaževskog para na bečkom dvoru. On objašnjava austrijsko držanje u toj prilici činjenicama da knjaz ne plaća tribut Porti, niti je ikada, poput kneževa Srbije i Rumunije, prihvatio feudalnu zavisnost prema sultanu. Izvjesnu sjenku na boravak crnogorskog knjaza u Italiji bacio je postupak princeze od Pijemonta koja je crnogorskom knjazu poziv za audijenciju poslala posredstvom turskog poslanstva. Di Robilan je od Venoste tražio instrukcije za slučaj da prilikom dolaska ruskog cara u Beč bude priče o postupku princeze od Pijemonta.13 Knjažev boravak u Italiji i Beču crnogorski poluzvanični list Glas Crnogorca propratio je sa više tekstova u kojima je afirmativno pisano o raznim manifestacijama prijateljstva iskazanim prema knjazu Nikoli i njegovoj zemlji.14 CGSPI, № 237, Visconi Venosta a Cova, Roma, 15 maggio 1873, str. 399–402. Glas Crnogorca, 28. april/10. maj 1873, str. 3. 11 CGSPI, № 238, Artom a Di Robilant, Roma, 22 maggio 1873, str. 404. 12 Glas Crnogorca, 19/31. maj 1873, str. 5. 13 CGSPI, № 239, Di Robilant a Visconi Venosta, Vienna, 29 maggio 1873, str. 404–405. 14 Izvještač Glasa Crnogorca piše kako je knjaz tokom čitavog ovog putovanja nailazio na srdačan doček italijanskog naroda. Knjaz je u Bari došao 11/23. aprila oko deset sati naveče. Stanovništvo grada sjutradan je masovno pozdravilo knjaza. U pratnji upravitelja grada (gradonačelnik) i katoličkog sveštenstva knjaz je prisustvovao svečanoj službi u Crkvi Sv. Nikole. Tu je ruskom brodskom svešteniku u znak pažnje prema crnogorskokm knjazu biskup Barija dozvolio da činodjejstvuje. Službu je uveličalo gromoglasno crkveno pojanje ruskih vojnika. Nakon toga, masa naroda, građanske vlasti i sveštenstvo otpratili su knjaza na željeznicu. — Glas Crnogorca, 19/31. maj 1873, str. 5. 9

10

24

Slavko Burzanović

Izvjesnu pažnju knjaževom putovanju posvetile su i italijanske i austrijske novine.15 Komentarišući moguće posljedice diplomatskog uspjeha koji je crnogorski knjaz postigao posjetama i viđenjima sa italijanskim, austrijskim i ruskim suverenima, Berio ocjenjuje da su se u crnogorskoj knjaževini javile nove nade i da se može očekivati da će se stanovništvo i vlada uzdržavati od neumjerenih postupaka. U italijanskoj diplomatiji pojavile su se sumnje da je u toku novi pokušaj zbližavanja Austrougarske i Crne Gore. Nakon austrijske novčane pomoći za izgradnju puta od Kotora do Cetinja, novi znak naklonosti Beča prema Crnoj Gori bila je intervencija generala Gavrila Rodića, guvernera Dalmacije, kod skadarskog valije kome se general obratio pismom sa sugestijom da turska vlada Crnoj Gori ustupi Spič. U razgovoru sa italijanskim konzulom Berijom, skadarski valija je pokušao da ovaj manevar tretira više kao posljedicu slovenskih simpatija generala Rodića, sugerišući ironično austrijskoj vladi, ako već toliko brine o Crnoj Gori, da joj ona ustupi Kotor koji za Crnu Goru ima mnogo veći značaj. Berio je bio u nedoumici da li je Rodićevo pismo bilo probni balon u politici rasparčavanja Turske, čemu bi uvećanje teritorije Crne Gore išlo u prilog, a što bi pomoglo i ostvarivanje austrougarskih ambicija prema Bosni.16 Tokom svog službovanja u Skadru konzul Berio je u više navrata, sa dosta posvećenosti, pa moglo bi reći i strasti, razmatrao moguće geopolitičke promjene na Balkanu. Protivio se crnogorskoj, opšteslovenskoj i grčkoj ekspanziji na račun Albanije. Smatrao je da zajedno sa Italijom nezavisna ujedinjena Albanija omogućava kontrolu ulaza u Jadransko more i pogoduje očuvanju italijanskih interesa na Jadranu. Vrenje koje je u jesen 1873. godine bilo primjetno među Mirditima za italijanskog konzula bilo je povod za pravljenje dugoročnih geopolitičkih projekcija o albanskim teritorijama, pa je tražio dozvolu od svoje vlade da podstakne albansko okretanje Rimu.17 Glas Crnogorca izvještava da je put crnogorskog knjaza i knjeginje u Beč izazvao interesovanje strane štampe. Citira list Perseveranza koji je pisao o knjaževoj posjeti palati Gandini-Bunja u Vilafranki, gdje su 1859. francuski i austrijski car imali istorijski susret. Knjaz je sa pratnjom prisustvovao i vojničkim vježbama na Marsovom polju, a napravio je izlet i do Kustoce. Perseveranza piše da knjaz i knjeginja putuju inkognito, odjeveni na italijanski način. Opisuje njihovu otmenost, ljepotu i knjaževo dobro poznavanje italijanskog jezika. Crnogorski knjaz je prilikom odlaska dao izjavu u kojoj veliča susret sa italijanskim kraljem i kraljicom, kao i značaj mjesta koje je posjetio. — Glas Crnogorca, 26. maj / 7. jun 1873, 2–3. 16 CGSPI, № 240, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 5 agosto 1873, 406–407. 17 CGSPI, № 241, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 28 ottobre 1873, 407–410. 15

Posjeta crnogorskog knjaza Nikole Italiji 1873. godine i pitanje crnogorske nezavisnosti

25

U Rimu nijesu podržali ovakvu inicijativu. Beriju je odgovoreno da „opšta situacija nalaže i onim državama koje uživaju mnogo veću slobodu akcije od Italije veliku uzdržanost u pitanjima koja se odnose na Tursku. Vlada ne bi odobrila držanje koje se ne bi zasnivalo na osjećanju da Italiju nije neophodno obavezivati u toj stvari.”18 Crnogorski agent u Skadru Rade Plamenac okupiranost konzula Berija situacijom među Mirditima tumačio je kao akciju Italije motivisanu željom da se prvom zgodnom prilikom dio Albanije pripoji Italiji.19 Posjeta knjaza Nikole Italiji i kralju Viktoru Emanuelu II imala je za posljedicu odluku italijanske vlade da svog konzula u Skadru posebno akredituje kod crnogorskog vladara. Bernandu Beriju, koji je na položaj konzula u Skadru postavljen u proljeće 1873. godine i u okviru svojih dužnosti izvještavao o prilikama u Crnoj Gori, tretiranoj kao sastavni dio italijansko-skadarskog konzularnog distrikta, krajem novembra 1873. godine iz Rima su poslata posebna akreditivna pisma za položaj italijanskog kraljevskog konzula kod knjaza Crne Gore. Beriju je prepušteno da sam izabere trenutak kada će otići na Cetinje da se predstavi knjazu.20 On je pismom od 27. decembra 1873. godine obavijestio knjaza da je, pored toga što je imenovan za konzula u Albaniji, imenovan i za konzula u Crnoj Gori. Pravdao se da nije ranije došao na Cetinje da se predstavi u tom svojstvu zbog kašnjenja akreditivnih pisama iz Rima, najavljujući skori dolazak na Cetinje.21 Planirana posjeta nije brzo realizovana, a počela je da dobija i razmjere incidenta. Na svoje pismo knjazu Berio nije dobio nikakav odgovor, pa se počet CGSPI, № 242, Visconti Venosta a Berio, Roma, 7 novembre 1873, 410–411; Isto, № 244, Artom a Berio, Roma, 22 novembre 1873, 412–413. 19 CGSPI, № 245, Rade Plamenac Iliji Plamencu, Skadar, 12. decembar / 30. novembar 1873, 413–414. 20 CGSPI, № 243, Artom a Berio, Roma, 20 novembre 1873, str. 411. 21 „Gospodaru, Njegovo Visočanstvo kralj, moj uzvišeni gospodar, blagoizvolio me je naimenovati za njegovog konsula u Albaniji i ja sam preduzeo moju dužnost. Pošto sam istovremeno naimenovan i za konsula u Crnu Goru jako sam želio da što prije dođem na Cetinje da izrazim moje poštovanje V. Visočanstvu ali zakašnjenje pisma Nj. E. Ministra spoljnih poslova sa kojima sam akreditovan kod V. Visočanstva spriječilo me je do sad da ispunim moju dužnost. Neka me V. Visočanstvo izvini a nadam se da ću, kroz kratko vrijeme imati čast predati mu moja akreditovana pisma i bit tumač osjećaja vlade Nj. Veličanstva a tako isto i italijanskog naroda. Istovremeno imaću priliku da izrazim moje želje za sreću i slavu vaše dinastije i za sreću jedne simpatične zemlje koja je, pod vođstvom V. Visočanstva, tek što je izašla iz jednog teškog rata, krenula putem civilizacije. B. Berio”. — CGSPI, № 246, Berio knjazu Nikoli, Skadar, 27 decembar 1873, str. 415. 18

26

Slavko Burzanović

kom aprila 1874. zbog toga požalio crnogorskom agentu u Skadru, iskazujući nedoumicu oko preduzimanja ovoga puta. Da bi smirio Berijevu uvrijeđenost, Plamenac je izmislio kako je upravo dobio nalog sa Cetinja da mu zvanično saopšti da će biti dobro primljen i da na put može poći kada god poželi.22 Berio je najavio da će posjetiti Cetinje ubrzo nakon Uskršnjih praznika, ali se tamo pojavio tek posljednjih dana septembra, dakle, nakon gotovo pola godine.23 Italijansko interesovanje za crnogorska pitanja početkom 70-ih godina XIX vijeka, sudeći po italijanskoj diplomatskoj prepisci, bilo je veće nego što su Italijani željeli da pokažu na diplomatskoj sceni.24 Tokom proljeća 1874. godine Berio je ponovo izvještavao o kontaktima Crne Gore i Austrije, kao i o knjaževoj namjeri da umjesto lične vladavine uspostavi vladu, što je prema Berijevoj ocjeni bio „nov podsticaj ka osamostaljenju Knjaževine, jedna nova potvrda njene autonomije i nezavisnosti, i nov napredak na putu prosvijećenosti i građanskog društva.”25

Slavko Burzanović, „Nekoliko izvještaja crnogorskog agenta u Skadru Rada Turova Plamenaca”, Arhivski zapisi, 1–2/2005, 165–184. 23 Glas Crnogorca donio je kratku vijest da je skadarski konzul Berio „predao Nj. SV. našem knezu svoju vjerovnicu kao zastupnik italijanski pri knezevskom dvoru.” Nakon četiri dana boravka na Cetinju preko Rijeke Crnojevića vratio se u Skadar. — Glas Crnogorca, 16. septembra 1874, str. 3. 24 Kao ilustracija može da posluži ponašanje konzula Berija prilikom incidenta koji je u tursko-crnogorskim odnosima nastao zbog odbijanja turskih vlasti da puste brodić knjaza Nikole da iz Bojane uplovi u Skadarsko jezero. Italijanski konzul nije odobravao smetnje koje turska vlada pravi slobodnoj plovidbi Bojanom i Skadarskim jezerom, ali je ostao uzdržan i nije se pridružio akciji ruskih i austrougarskih predstavnika u Carigradu ovim povodom. Da nije bilo riječi o italijanskom zanemarivanju ovog problema svjedoče procjene da bi slobodna plovidba donijela koristi malim brodovima iz Pulje, posebno u slučaju otvaranja rudnika i krčenja šuma u Albaniji, te da bi uz izvođenje ne mnogo skupih radova na produbljivanju Bojane plovidba bila moguća i za brodove osrednje nosivosti. — CGSPI, № 247, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 8 gennaio 1874, str. 416–417. Pitanje plovidbe crnogorskog broda dobilo je dodatnu dimenziju zbog pretenzije Turske da crnogorska plovila mogu cirkulisati po jezeru samo pod turskom zastavom; Ibid., № 248, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 7 febbraio 1874, str. 418–419; Isto, № 249 Berio a Visconti Venosta, Scutari, 21 febbraio 1874, str. 419–420. 25 CGSPI, № 252, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 28 aprile 1874, str. 423–424. Svoje informacije iz Crne Gore Berio je smatrao pouzdanim jer je jedan od njegovih izvora bio knjažev ađutant s kojim su ga vezivali prijateljski odnosi. — CGSPI, № 250, Berio a Visconti Venosta, Scutari, 17 marzo 1874, str. 420–421. 22

Posjeta crnogorskog knjaza Nikole Italiji 1873. godine i pitanje crnogorske nezavisnosti

27

BIBLIOGRAFIJA Izvori [1] Aleksić-Pejković, Ljiljana, Burzanović, Slavko (ur.) (2011). Crna Gora u spoljnoj politici Italije 1861–1881, tom I, Od osnivanja Italijanskog konzulata u Skadru do razgraničenja Crne Gore na osnovu Berlinskog ugovora: 1861–1881, prvi dio 1861–1875 [Montenegro nella politica estera d’Italia, Volume I, Dall’istituzione del Consolato d’Italia a Scutari fino alla delimitazione del Montenegro secondo il trattato di Berlino: 1861–1881, parte prima 1861–1875], Podgorica: Istorijski institut. [2] Atti parlamentari, Camera dei deputati (1862). „Tornata del 20 luglio 1862”, Roma. Štampa [3] Glas Crnogorca, Cetinje, 1873. Literatura [4] Burzanović, Slavko (2005). „Nekoliko izvještaja crnogorskog agenta u Skadru Rada Turova Plamenaca”. Arhivski zapisi, 1–2: 165–184. [5] Koprivica, Tatjana (2010). „Crna Gora i međunarodne izložbe u drugoj polovini XIX i početkom XX vijeka”. Istorijski zapisi 2: 217–238. [6] Pavićević, Branko (1963). Crna Gora u ratu 1862. godine, Beograd: Istorijski institut — Prosveta.

Slavko BURZANOVIĆ LA POSIZIONE DELLA DIPLOMAZIA ITALIANA RISPETTO ALLA VISITA DEL PRINCIPE NICOLA PETROVIĆ NJEGOŠ A ROMA NEL 1873 E ALLA QUESTIONE DELL’INDIPENDENZA MONTENEGRINA Riassunto La visita del principe Nicola al re Vittorio Emanuele II a Roma, nella primavera del 1873, impose alla diplomazia italiana di applicare un preciso protocollo in occasione della visita del principe al Quirinale che le consentisse di esprimersi in maniera indiretta rispetto alla situazione internazionale dello Stato montenegrino e del suo principe. Nell’ambito della diplomazia italiana esisteva la consapevolezza dell’indipendenza di fatto del Montenegro, ma non vi era interesse a rendere l’Italia uno dei primi paesi europei che, con un atto formale o politico, avrebbe contribuito all’affermazione dell’indipendenza montenegrina. Visconti Venosta, Ministro degli Affari Esteri, si consultò a tal riguardo con gli ambasciatori italiani a Vienna e a Costantinopoli. La decisione finale fu presa dal re Vittorio Emanuele II che ricevette il principe Nicola in privato. La visita del principe Nicola in Italia fu un grande successo diplomatico del Montenegro e una delle conseguenze fu l’accreditamento di Bernardo Berri come rappresentante consolare italiano in Montenegro nel novembre del 1873. Parole chiave: Italia, Montenegro, indipendenza, Nikola Petrović Njegoš, diplomazia

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

29

Olivera POPOVIĆ*

TRŠĆANSKA ITALIJANSKA ŠTAMPA O CRNOGORSKOM KNJAZU DANILU Sažetak: Rad je posvećen napisima o Crnoj Gori objavljenim u štampi koja je na italijanskom jeziku izlazila u austrijskom Trstu u vrijeme vladavine knjaza Danila I Petrovića Njegoša (1851–1860). Prikazani su raznovrsni prilozi objavljeni u naznačenom razdoblju u uticajnim tršćanskim glasilima Osservatore Triestino i Diavoletto i rasvijetljen kontekst u kome su prikazani događaji i ličnosti iz Crne Gore s kojima su ovi listovi upoznavali italijansku čitalačku publiku, uz osvrt na sveukupni diskurs o Crnoj Gori u njima. Ključne riječi: knjaz Danilo, Crna Gora, tršćanska štampa, Osservatore Triestino, Diavoletto

Veliki broj informacija o Crnoj Gori tokom XIX vijeka italijanska publika duguje interesovanju tršćanske štampe za prilike u ovoj zemlji. Na to zanimanje presudno je uticala činjenica da su početkom XIX vijeka Austrija i Crna Gora postale susjedne zemlje. Austrijski Trst u ovom razdoblju predstavljao je za Crnu Goru glavnu sponu sa zapadnim svijetom, naročito nakon uspostavljanja stalnog pomorskog saobraćaja na liniji Kotor — Trst. Još u drugoj polovini XVIII vijeka u ovoj slobodnoj luci i istaknutom trgovačkom centru sjevernog Jadrana formirana je južnoslovenska kolonija koja se pročula po umješnosti trgovaca i spretnosti moreplovaca, a koja je održavala tijesne veze sa svojim sunarodnicima na Balkanu.1 Olivera Popović, Filološki fakultet Nikšić Doseljenici iz različitih krajeva slovenskog Balkana bavili su se u Trstu raznovrsnim djelatnostima, tako da su, na primjer, krajem XVIII vijeka od ukupno četrnaest osiguravajućih društava njih osam bila pod kontrolom „ilirskog” kapitala. Zabilježeno je da je 1810. godine 112 registrovanih plovila u Trstu bilo u posjedu „ilirske zajednice”. Up. Dejan Medaković, Giorgio Milossevich, I serbi nella storia di Trieste, Beograd, Jugoslovenska revija, 1987, str. 35; Girolamo Agapito, Descrizione storico-politica della fedelissima città e portofranco di Trieste, Trieste, Libreria nazionale „Italo Svevo”, 1972, str. 69. *

1

30

Olivera Popović

Do tridesetih godina XIX vijeka napisi austrijske štampe na italijanskom jeziku o zbivanjima u Crnoj Gori objavljivani su sporadično, dok se dolaskom Petra II Petrovića Njegoša na vlast bilježi porast ovog zanimanja, kako pitanjima unutrašnjeg uređenja i spoljne politike Crne Gore, tako i u pogledu pjesničkog stvaralaštva crnogorskog vladike.2 Sredinom XIX vijeka u tršćanskim listovima pomno je propraćeno stupanje na vlast Danila Petrovića-Njegoša, kao i čitava decenija njegove vladavine. Budući da su to godine transformacije teokratske uprave u laičku, učvršćivanja crnogorskih institucija, odlučujućih sukoba sa Turcima i unutrašnjih nemira, zbivanja u Crnoj Gori imala su odjeka u čitavoj Evropi. Tršćanske publikacije pisale su o poteškoćama u uspostavljanju svjetovne knjaževine, o prvim odlukama i putovanjima novoustoličenoga knjaza, o njegovim planovima da nastavi civilizatorsko djelovanje svojih prethodnika, o bitkama sa Turcima i sukobima sa političkim protivnicima, ali i o njegovom privatnom životu. Vijesti i prilozi o prilikama u Crnoj Gori objavljivani su u listovima Osservatore Triestino (1784–1933) i Diavoletto (1848–1870), koji su iz političkih razloga s posebnom pažnjom pratili zbivanja na Slovenskom Jugu i odražavali stav austrijske vlade u odnosu na događaje o kojima je u njima izvještavano.3 STUPANJE NA VLAST DANILA PETROVIĆA NJEGOŠA O samom stupanju na vlast Danila Petrovića 1851. godine, zbog neizvjesne situacije u Crnoj Gori i promjene uređenja zemlje, Osservatore Triestino i Diavoletto objavili su veći broj vijesti. Izvještavajući o pokušaju Njegoševog brata Pera, tadašnjeg predsjednika Senata, da knjazu Danilu oduzme Njegoševim testamentom namijenjeno mu mjesto gospodara Crne Gore, tršćanski listovi su uspjeh legitimnog nasljednika da spriječi svoga strica u ostvarivanju ove namjere pripisali ruskoj podršci.4 Objavljeno je i više vijesti o odluci Danila Petrovića da prekine teokratsku tradiciju u Crnoj Gori i uzme Up. Olivera Popović, Tršćanska italijanska periodika do ujedinjenja Italije o Crnoj Gori, magistarski rad u rukopisu, Nikšić, Filozofski fakultet, 2008. 3 Osservatore Triestino bio je najugledniji tršćanski list, dok je Diavoletto osnovan u cilju afirmacije austrijske političke moći i suzbijanja nacionalnog buđenja Italijana u vrijeme revolucionarne 1848. godine. Više o profilima ovih listova, njihovim saradnicima i prilozima u: Silvana Monti Orel, I giornali triestini dal 1863 al 1902: Società e cultura di Trieste attraverso 576 quotidiani e periodici analizzati e descritti nel loro contesto storico, Trieste, Edizioni LINT, 1976; Olivera Popović, nav. rad, str. 30–32, 38. 4 „Zara”, Osservatore Triestino, LXVIII/1851, br. 275 (22. XI), str. 1086; br. 280 (28. XI), str. 1006 (sic!), [1106]. 2

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

31

knjaževsku titulu, kao i o pravnim posljedicama ove odluke na međunarodnom planu.5 Ovo pitanje bilo je veoma delikatno jer je utemeljenje crnogorske knjaževine davalo velike izglede u borbi za konačno priznanje Crne Gore kao samostalnog međunarodnopravnog subjekta.6 Novembra 1852. godine list Diavoletto obavještava da je „Rusija priznala nezavisnost knjaževine Crne Gore”, a da je crnogorski knjaz isti zahtjev uputio austrijskoj vladi, koja će postupiti kao i Rusija.7 Veliko interesovanje za zbivanja u Crnoj Gori ogleda se i u izvještavanju o određenim detaljima, kao, na primjer, da je knjaz naredio da se u prazničnim danima mora nositi kalpak, odnosno crnogorska kapa sa platnenom značkom i natpisom „Crnogorski knjaz Danilo I”.8 Tršćanska štampa pisala je i o sposobnosti novog gospodara Crne Gore da brzo stekne naklonost svojih podanika zahvaljujući namjeri da novac koji je zavještao njegov prethodnik raspodijeli drugačije nego što je testamentom predviđeno, kao i da veći dio utroši za opšte dobro.9 Piše se o njegovim planovima da nastavi civilizatorsko djelovanje svog prethodnika izgradnjom puteva, otvaranjem škola, sprovođenjem reformi u Senatu, kao i o namjerama da donese novi zakonik, po uzoru na prethodni vladike Petra I.10 Pored vijesti o putovanju knjaza Danila za Petrograd, štampa donosi i vijest da je na proputovanju kroz Trst crnogorski knjaz u ovom gradu ostavio svog bratanića Nikolu Petrovića da se školuje.11 PRVA OMER-PAŠINA VOJNA Ratna zbivanja iz 1852. i 1853. godine izazvala su još veću pažnju tršćanske štampe prema svojim jadranskim susjedima. Nakon što je turski sultan zbog „Dal Monenegro, in gennaio”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 24 (30. I), str. 99; „Zara 21. marzo”. Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 74 (31. III), str. 307; „Trieste 22 maggio”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 118 (22. V) str. 490; „Austria”, Diavoletto, VI/1852, br. 236 (26. VIII), str. 949; br. 305 (5. XI), str. 1224; „Trieste 15 settembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 213 (15. IX), str. 898. 6 Branko Pavićević, Danilo Petrović Njegoš — knjaz crnogorski i brdski, Izabrana djela, t. III, Podgorica, CID, 2007, str. 36–37, 73. 7 „Austria”, Diavoletto, VI/1852, br. 305 (5. XI), str. 1224. 8 „Trieste 14 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 264 (15. XI), str. 1122. 9 „Austria. Zara”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 40 (18. II), str. 164; „Dal Montenegro”, Diavoletto, V/1852 br. 50 (19. II) str. 205. 10 „Trieste, 17 settembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 215 (17. IX), str. 906; „Trieste 9 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 261 (11. XI), str. 1105. 11 „Austria. Zara”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 40 (18. II), str. 164. 5

32

Olivera Popović

učešća crnogorskih odreda u sukobima u Hercegovini i zauzimanja Žabljaka Crnojevića na Skadarskom jezeru izdao ferman o napadu na Crnu Goru, o ovom ratu, koji je počeo decembra 1852. godine, tršćanski listovi izvještavaju gotovo svakodnevno.12 I tokom mjeseci koji su prethodili turskom pohodu u više navrata pisano je o pripremama Omer-paše Latasa da napadne Crnu Goru, kao i o pljačkaškim upadima Crnogoraca na teritoriju susjedne Hercegovine.13 Međutim, nakon početka sukoba sa turskom vojskom primjećuje se blagonakloni i navijački odnos tršćanskih listova prema Crnogorcima, koje više ne opisuju kao pljačkaše i divljake, već kao neustrašive zaštitnike zlostavljanih hrišćana.14 Očita naklonost Austrije u pitanju crnogorskog otpora ogleda se i u činjenici da je tokom januara i februara 1853. godine objavljen veoma veliki broj priloga o Crnoj Gori.15 Kako je i pored žestokog otpora Crnogoraca mno Više o uzrocima i toku sukoba v. Branko Pavićević, nav. djelo str. 84, 86, 93, 98, 99; Živko M. Andrijašević, Knjaz Danilo Petrović Njegoš — politički spisi, Podgorica, Matica crnogorska, 2013, str. 18–19. 13 „Turchia”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 1 (2. I) str. 2; „Zara 23 marzo”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 73 (30. III), str. 303; „Vienna 29 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 278 (1. XII), str. 1184; „Vienna 30 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 279 (2. XII), str. 1188; „Costantinopoli 27 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 283 (7. XII), str. 1205; „Trieste 7 dicembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 283 (7. XII), str. 1206; „Trieste 10 dicembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 286 (11. XII), str. 1219; „Vienna 13 dicembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 289 (15. XII), str. 1234; „Trieste, 17 dicembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 292 (18. XII), str. 1245. 14 Tokom ovih sukoba južnoslovenska zajednica u Trstu uputila je Crnogorcima pomoć u prehrambenim proizvodima. I južnoslovensko stanovništvo drugih gradova Monarhije, naročito iz Boke i Primorja, ulagalo je ogroman napor da pomogne Crnoj Gori. Up. Branko Pavićević, nav. djelo, str. 146. 15 „Zara 3 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 4 (7. I) str. 16; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 5 (8. I) str. 19; br. 7 (11. I), str. 28; br. 11 (15. I), str. 46; br. 32 (10. II), str. 137; br. 35 (14. II), str. 151; br. 36 (15. II), str. 158; br. 247 (29. X), str. 1150; br. 258 (12. XI) str. 1025 (sic) [1207]; br. 297 (30. XII) str. 1392; „Il Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 18 (24. I) str. 75; „Trieste 21 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 16 (21. I), str. 68; „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 22 (22. I), str. 91; br. 27 (27. I), str. 114; br. 29 (29. I), str. 121; br. 33 (2. II), str. 141; br. 36 (5. II), str. 152–153; br. 37 (7. II), str. 158; br. 41 (10. II), str. 176–177; br. 52 (21. II), str. 227; br. 55 (24. II), str. 239; br. 57 (26. II), str. 248–249; „Trieste 24 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 19 (25. I), str. 82–83; „Trieste 26 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 20 (26. I), str. 88 (sic!) [86]; „Trieste 1 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 25 (1. II), str. 110; „Trieste 3 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/ 1853, br. 26 (3. II), str. 114;” Trieste 3 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 27 (4. II), str. 118; „Trieste 4 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 27 (4. II), str. 119; „Trieste 4 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/ 1853, br. 28 (5. II), str. 12

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

33

gobrojna turska vojska pod vođstvom Omer-paše Latasa brzo prodirala kroz crnogorsku teritoriju, prijeteći da osvoji i prijestonicu Cetinje, tako je tršćanska štampa sve više uzimala u zaštitu Crnu Goru i Crnogorce. Detaljan opis Omer-pašinog pohoda, kao i vijesti o crnogorskim uspjesima Osservatore Triestino i Diavoletto prenose uglavnom iz drugih listova, kao što su Osservatore Dalmato, Triester Zeitung, Oesterreichische Correspondenz, Journal de Constantinople i Serbski Dnevnik. U ovim prilozima primjetna je rastuća netrpeljivost prema akcijama otomanske vojske, insistiranje na izvještajima o progonima i zlostavljanju hrišćana u Hercegovini, ukazivanje na nehumane postupke u borbama protiv Crne Gore i na mučenje zarobljenika.16 U cjelosti su objavljena dva Omer-pašina proglasa crnogorskim plemenima i detaljno opisani vojni sukobi, turska spaljivanja sela, crkava i manastira, uzimanje talaca, otpor čitavog stanovništva.17 S druge strane, porazi Crnogoraca objašnjeni su „desetostruko brojnijom” neprijateljskom vojskom, nedostatkom municije, Omer-pašinim uspjesima u podmićivanju siromašnog stanovništva ili unutrašnjim nemirima i zavjerama u Crnoj Gori.18 Knjaz Danilo opisan je kao izuzetno širokogrud čovjek zbog novčane pomo122; „Londra 3 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 30 (8. II), str. 131; „Scutari 23 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 52 (5. III), str. 227. 16 „Trieste 20 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 15 (20. I) str. 64; „Trieste 21 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 15 (21. I) str. 68; „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 22 (22. I), str. 91; „Dai confini montenegrini 14 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 21 (27. I) str. 89; „Trieste 28 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 22 (28. I), str. 96; „Zara 7 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 35 (14. II), str. 151; „Trieste 23 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 43 (23. II), str. 188; „I cristiani della Bosnia ed Erzegovina”, Diavoletto, VI/1853, br. 55 (24. II), str. 239; „Persecuzioni de’ cristiani dell’Erzegovina”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 54 (8. III), str. 237 238; „Zara 4 marzo”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 55 (9. III), str. 244; „Scutari (Albania) 23 marzo”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 75 (5. IV), str. 341; 17 „Trieste 3 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 27 (4. II), str. 118; „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 36 (5. II), str. 152–153; „Trieste 6 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 29 (7. II), str. 127; „Zara 16 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 44 (24. II), str. 192; „Costantinopoli 9 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 45 (25. II), str. 196; „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 57 (26. II), str. 248–249. 18 „I fatti del Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 8 (8. I), str. 31–32; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 10 (14. I), str. 42; „Trieste 3 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 26 (3. II), str. 114; „Trieste 4 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 27 (4. II), str. 119; „Scutari 31 gennaio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 36 (15. II), str. 157; „Trieste 16 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 37 (16. II), str. 162; „Zara 15 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 41 (21. II), str. 178;” Trieste 13 marzo”, Diavoletto, VI/1853, br. 74 (15. III), str. 328.

34

Olivera Popović

ći koja je dodijeljena unesrećenim porodicama koje su potražile utočište na Cetinju.19 Osim vijesti sa bojnog polja, Osservatore Triestino i Diavoletto objavili su i četiri opširnija priloga o načinu ratovanja Crnogoraca i njihovoj viševjekovnoj borbi za slobodu, koji su išli u prilog blagonaklonom prikazu. Ovi prilozi, kako smo uporednom analizom utvrdili, nastali su kompilacijom odlomaka iz knjige Vuka Karadžića Crna Gora i Crnogorci, objavljene 1837. godine u Štutgartu i Tibingenu, na njemačkom jeziku,20 i putopisa francuskog oficira Viale de Somijera Političko i istorijsko putovanje kroz Crnu Goru objavljenog 1820. godine u Parizu.21 Tako je u nepotpisanom članku pod naslovom Crna Gora, preuzetom iz lista Osservatore Dalmato, iz Vukovog djela prenijet opis administrativne organizacije Crne Gore i njene topografije, kome su dodati numerički podaci o civilnom i vojno sposobnom stanovništvu.22 List Diavoletto obavijestio je čitaoce i o tome u kojoj se knjižari u Trstu može kupiti pouzdana topografska karta Crne Gore. Prilog pod naslovom „Crnogorci i Turci”, objavljen u oba lista, Diavoletto i Osservatore Triestino, pored aktuelnih vijesti o crnogorskom rodoljublju, donosi rezime navoda iz Vukove knjige u kome je dat pregled istorijskih zbivanja u Crnoj Gori za vrijeme vladavine Balšića i Crnojevića.23 Prilog pod naslovom „Ratni običaji Crnogoraca”, ponovo objavljen u obje tršćanske publikacije,24 predstavlja, kako smo utvrdili, kompilaciju odlomaka iz Vialinog putopisa25 i informacija iz članka „Crna Gora i Vladika Petar Pe „Zara 15 febbraio”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 41 (21. II), str. 178; „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 52 (21. II), str. 227. 20 Vuk Stefanović Karadžić, Montenegro und die Montenegriner, ein Beitrag zur Kenntnis der europдischen Türkei und des serbisches Volken, Stuttgart und Tübingen: Verlag der J. G. Cotta`schen Buchhandlung, 1837. 21 L. C. Vialla de Sommières, Voyage historique et politique au Monténégro, Paris, Alexis Eymery, 1820. Up. i Viala de Somijer, Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru, prevela Marija Adžić, CID, Cetinje, 1995. 22 „Il Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 31 (31. I), str. 131–132. 23 „I Montenerini e i Turchi”, Diavoletto, VI/1853, br. 35 (4. II), str. 147–148 br. 38 (7. II), str. 164–165; Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 28 (5. II) str. 121; br. 31 (9. II) str. 133; br. 34 (12. II), str. 146. 24 „Costumi guerreschi dei Montenegrini”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 31 (9. II) str. 133–134; Diavoletto, VI/1853, br. 42 (11. II), str. 179–180; br. 43 (12. II), str. 183. Prilog je preštampan iz lista Osservatore Dalmato. 25 Korišćeni su pasusi iz poglavlja XXIV prve (str. 163–164) i poglavlja X njegove druge knjige (str. 266, 278). 19

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

35

trović II”, koji je Diavoletto objavio nešto ranije, tačnije 1851. godine.26 U članku su dati podaci o vojnoj opremi Crnogoraca, načinu organizacije u ratnim okolnostima, novinama koje je u tom pogledu uveo Petar II Petrović Njegoš, kao i Vialina zapažanja vezana za ratne običaje Crnogoraca. Opisana je i izvjesna velika pobjeda Crnogoraca nad Turcima koja se, prema informacijama Viale de Somijera, navodno dogodila 1798. godine, a o kojoj nema podataka u crnogorskoj istoriografiji. U prilogu pod naslovom „Neosvojive crnogorske gudure” dati su fragmenti iz posljednjeg poglavlja putopisne knjige Napoleonovog oficira Viale de Somiera.27 U tim odlomcima autor objašnjava fenomen poraza koji je šačica naoružanih gorštaka nanosila trupama velikih carevina. Ističe da su Crnogorcima naruku išli neprohodnost crnogorskih gudura, nemogućnost snabdijevanja osvajačke vojske osnovnim namirnicama, ratobornost naroda i njegova odlučnost da neprestano napada neprijatelja i ne dozvoli mu opstanak na zauzetoj teritoriji, kao i besmislenost angažovanja ogromnog broja vojnika i ulaganja drugih sredstava za ostvarivanje tako skromnog cilja kakav je osvajanje Crne Gore. Iako je tokom četrdesetih i početkom pedesetih godina XIX vijeka bilo objavljeno više naslova o Crnoj Gori, kako članaka u periodici, tako i knjiga, vjerovatno je u datom trenutku slika Crnogoraca data u Vialinom i Vukovom djelu, stara nekoliko decenija, najviše odgovarala potrebama tršćanske štampe. Do kulminacije glorifikovanja crnogorskog otpora Turcima dolazi februara 1853. godine, kada je list Diavoletto na tu temu objavio i jedan književni sastav u stihu. Osnovna tema te pjesme anonimnog autora pod naslovom „Crnogorka” je osveta Turcima zbog pustošenja i pokolja počinjenih u Crnoj Gori.28 Pjesnik opisuje misterioznog osvetnika koji u viteškom dvoboju odnosi pobjedu nad turskim junakom, primoravajući tako vojsku pobijeđenog da „Il Montenegro e il Vladica Pietro Petrovich II”, Diavoletto, IV/1851 br. 332 (2. XII) str. 1325–1326; br. 333 (3. XII), str. 1332; br. 334 (4. XII), str. 1336; br. 340 (10. XII), str. 1359; br. 341 (11. XII), str. 1364; br. 342 (12. XII), str. 1368; br. 343 (13. XII), str. 1372. 27 „Rocche inespugnabili del Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 39 (8. II), str. 167–168. 28 „La Montenegrina”, Diavoletto, VI/1853, br. 34 (3. II), str. 144. Navodi se da je pjesma preuzeta iz venecijanskog lista Vaglio. Iste godine, takođe u jednom tršćanskom časopisu na italijanskom jeziku, objavljena je i pjesma „Crnogorci” Teobalda Čikonija (Teobaldo Cicconi, „I Montenegrini”, Letture di famiglia, III/1853, str. 96–97). Up. prevode obje pjesme u radu Olivere Popović, „Lik žene u pjesmama o Crnoj Gori objavljenim u tršćanskoj štampi sredinom XIX vijeka”, u: Aleksandra Nikčević-Batrićević (ur.) Size zero / mala mjera II: Ženski lik u književnom tekstu, Podgorica, Institut za crnogorski jezik i književnost, 2011, str. 47–61. 26

36

Olivera Popović

se povuče. Zanimljivo je da je pjesnik za ulogu crnogorskog osvetnika, predstavnika cijelog kolektiva, umjesto muškarca izabrao ženu koja neprijatelju tako nanosi dvostruko poniženje: ne samo da trpi poraz, već gine od ženske ruke. Osim toga, izbor žene za junaka pokazuje autorovo nastojanje da izazove simpatije prema Crnogorcima, koji su predstavljeni kao plemeniti i časni ljudi, koji se bore jer su na to primorani, dok su Turci prikazani kao divlji i plahoviti borci kojima vladaju čulni nagoni. Ovi prilozi imali su dvostruku funkciju. S jedne strane, oni su publici koja je s interesovanjem pratila odvijanje ratnih operacija nudili dodatne informacije o prilikama u Crnoj Gori, a s druge, trebalo je da izazovu saosjećanje i naklonost prema ugroženim Crnogorcima. Kampanja protiv Turske vodila se u svim listovima Monarhije, a blagonaklon odnos tršćanskih glasila prema crnogorskoj borbi odražava težnju Austrije da se na Balkanu zadrži status quo, odnosno da se zaustavi širenje Otomanske imperije i spriječi izbijanje sukoba na austrijskim granicama.29 Napad turske vojske okončan je energičnom diplomatskom intervencijom Austrije i Rusije, koje su Turskoj prijetile demonstracijama vojne sile i ratom, pa su krajem februara i početkom marta 1853. godine Omer-pašine jedinice počele da se povlače.30 Ovaj sukob učinio je Crnu Goru pozornicom sučeljavanja različitih mišljenja evropske diplomatije u pogledu razrješenja „Istočnog pitanja”.31 Rat je ojačao međunarodni položaj Crne Gore, učvrstio pozicije zemaljske vlasti, a crnogorskom vladaru podigao ugled kako u Evropi tako i u južnoslovenskom svijetu.32 Nakon prestanka ratnih dejstava u listu Diavoletto objavljena je vijest da će bečki kabinet prilikom posjete knjaza Danila priznati nezavisnost Crne Gore, što je potom demantovano.33 Da su odnosi Austrije i Crne Gore nakon 1853. godine bili na veoma visokom nivou, svjedoči vijest da je Crna Gora 1854. godine pokušala da pregovara sa austrijskom vladom, kako bi ta velika sila umjesto Rusije protežirala njene interese.34 Osim što je preduzimala vojno-pomorske mjere u južnoj Dalmaciji i Boki Kotorskoj kako bi zaštitila svoju teritoriju, te vršila jak diplomatski pritisak na Portu da okonča ovaj napad, Austrija je crnogorskim ustanicima dodijelila novčanu pomoć i besplatno im ustupila ratni materijal. Up. Branko Pavićević, nav. djelo, str. 115–119, 125–126. 30 Branko Pavićević, nav. djelo str. 120–162; Živko Andrijašević, nav. djelo, str. 20. 31 Branko Pavićević, nav. djelo, str. 133. 32 Isto, str. 165. 33 „Vienna 27 aprile”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 97 (30. IV), str. 841–842; „Austria”, Diavoletto, VI/1853, br. 131 (13. V), str. 565. 34 „Austria”, Diavoletto, VII/1854, br. 269 (1. X), str. 1131. 29

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

37

Među brojnim vijestima objavljenim 1853. godine još neke zaslužuju našu pažnju. U avgustu tršćanski Osservatore Triestino objavljuje jedan dopis sa Cetinja u kome se odlučno odbacuju navodi bečkog lista Fremdenblatt da crnogorski knjaz ima namjeru da pošalje u Konstantinopolj izaslanstvo koje bi ponudilo Porti da Crna Gora ostane pod njenim protektoratom, pod uslovom da joj turska vlada vrati ostrva Lesendro i Vranjinu.35 U dopisu se iznosi i da je sultan Selim III 1799. godine poslao Crnogorcima ferman kojim je priznao Crnu Goru kao nezavisnu državu, i da je taj dokument iste godine objavljen u Serbskom dnevniku.36 Napisi u vezi sa priznavanjem sultanovog sizerenstva predstavljaju nagovještaj pritiska diplomatije zapadnoevropskih država na knjaza Danila da se odluči na ovakav korak u godinama koje će uslijediti.37 I tokom naredne 1854. godine objavljeno je više vijesti o obnavljanju neprijateljstava sa Turcima i neredima na granici.38 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 182 (12. VIII) str. 839–840. Up. i „Montenegro”, Diavoletto, VI/1853, br. 208 (31. VII), str. 885. 36 Pomenuti ferman bio je predmet rasprave u diplomatskim krugovima i ranije, odnosno 1837. godine, kada je objavljen u listu Allgemeine Zeitung u jednom članku s podnaslovom „s crnogorske granice”. Autor članka je Petar II Petrović Njegoš, koji je tada, boraveći u Beču, preduzimao korake da za Crnu Goru izdejstvuje pravno priznanje nezavisnosti. Zahvaljujući poznanstvu sa Vukom Karadžićem i Vilhelmom Hopeom, saradnikom lista Allgemeine Zeitung, Njegoš je došao na ideju da objavi prilog sa ovim sadržajem, pa ga je izdiktirao Hopeu, a Vuk im je poslužio kao tumač. Up. Jevto Milović, Njegoš u slici i riječi, Titograd, Grafički zavod, 1974, str. 62. 37 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIII/1856, br. 240 (17. X), str. 960; „Montenegro”, Diavoletto, X/1857, br. 106 (18. IV), str. 423; „Austria”, Diavoletto, X/1857, br. 117 (29. IV), str. 467. 38 „Dal teatro della guerra”, Diavoletto, VI/1853, br. 38 (7. II), str. 185; „Montenegro”, Diavoletto, VII/1854, br. 8 (8. I), str. 30; br. 62 (3. III), str. 299; br. 64 (5. III), str. 307; br. 94 (5. IV), str. 426; br. 95 (6. IV), str. 432; br. 103 (14. IV), str. 463; br. 107 (19. IV), str. 478; br. 112 (24. IV), str. 499; br. 116 (28. IV), str. 514–515; br. 118 (30. IV), str. 523; br. 122 (4. V), str. 487; br. 123 (5. V), str. 543; br. 126 (8. V), str. 555; br. 130 (12. V), str. 570; br. 137 (19. V), str. 599; br. 139 (21. V), str. 607; br. 147 (29. V), str. 639; br. 159 (11. VI), str. 688; br. 160 (12. VI), str. 690; br. 164 (17. VI), str. 706; br. 166 (19. VI), str. 174; br. 191 (14. VII), str. 818; br. 263 (25. IX), str. 1106; br. 273 (5. X), str. 1146; br. 275 (7. X), str. 1155; br. 281 (13. X), str. 1179; br. 241 (2. IX), str. 1018; br. 263 (25. IX), str. 1106; br. 298 (30. X), str. 1192; „Dal Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXI/1854, br. 97 (27. IV), str.; br. 99 (29. IV), str. 416; br. 106, (8. V) str. 445; br. 117 (20. V), str. 494; br. 118 (22. V), str. 497; br. 123 (27. V), str. 520; br. 134 (10. VI), str. 568; br. 135 (12. VI), str. 571; br. 144 (23. VI), str. 612; br. 146 (26. VI) str. 618; br. 148 (28. VI), str. 629; br. 154 (6. VII), str. 656; br. 178 (3. VIII), str. 760; br. 192 (19. VIII), str. 820; br. 202 (31. VIII), str. 862; br. 231 (5. X), str. 987; br. 311 (13. XI), str. 1245; „Dai confini del Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXI/1854, br. 115 (18. V), str. 484; br. 234 (9. X) str. 1002. 35

38

Olivera Popović

O UNUTRAŠNJOJ POLITICI KNJAZA DANILA Listovi Diavoletto i Osservatore Triestino u više navrata objavljivali su priloge o politici knjaza Danila I Petrovića i unutrašnjim prilikama u Crnoj Gori, izvještavajući u tonu koji je zavisio od trenutnih interesa austrijske politike. Dok u prvim godinama njegove vladavine prilozi uglavnom govore o postignutom napretku u upravljanju zemljom i vrlinama samoga knjaza, kasnije se ton mijenja pa se insistira na njegovoj tiraniji i varvarskim obilježjima Crnogoraca. Tako je u prilogu pod naslovom „Danilo Petrović Njegoš” objavljenom 1854. godine, u kome se razmatraju stanje u zemlji nakon smrti Petra II Petrovića Njegoša, promjene koje su uslijedile, kao i spoljnopolitički položaj Crne Gore, knjaz Danilo prikazan kao odvažni vojskovođa koji se suočava sa velikim poteškoćama u pokušaju da u Crnoj Gori sprovede reforme.39 Među tim poteškoćama anonimni autor ističe „veliku sklonost ka otimačini” koja je, pored hrišćanskih osjećanja i ljubavi prema slobodi, bila svojstvena Crnogorcima, u čemu on prepoznaje osnovni uzrok njihovih neprekidnih sukoba kako sa Turcima, tako i sa drugim susjedima. Posebnu pažnju štampa je poklonila donošenju Zakonika Danila I 1855. godine, koji se sastojao od 95 članova i regulisao lična i imovinska prava. Njegova izrada najavljena je u listu Osservatore Triestino 1852. godine,40 a tri godine kasnije, uz obavještenje da je Zakonik usvojen, isti list prenosi zanimljivu informaciju da je nedjelju dana prije njegovog usvajanja saznanje da će biti zabranjen razvod braka izazvalo dvadeset i sedam razvoda i jedan slučaj ubistva.41 U ovom članku prenijeti su i detalji iz lista Gazzetta di Vienna da je pored razvoda zabranjena i bigamija, kao i da su uvedena dva nova poreza, što je zaprepastilo siromašno stanovništvo.42 Osvrt na kaznene odredbe Zakonika Danila Prvog knjaza i gospodara slobodne Crne Gore i Brdah list Osservatore Triestino donio je u prilogu pod naslovom „Novi crnogorski zakonik”.43 Autor ovoga članka ocjenjuje da je Zakonik razumljiv i pisan jasnim jezikom, ali da ima i dvosmislenih odredaba i kontradiktornosti, što će otežati posao sudijama, budući da nijesu dobro obučeni za njegovo tumačenje i da u Crnoj Gori nema advokata. Autor potom prikazuje sadržaj 43 odredbe, komentarišu „Danilo Petrowich Niegosch”, Diavoletto, VII/1854, br. 131 (13. V), str. 575–576. „Trieste 9 novembre”, Osservatore Triestino, LXIX/1852, br. 261 (11. XI), str. 1105. 41 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 118 (22. V), str. 496. 42 Isto, br. 122 (26. V), str. 511. 43 A. Z. „Il nuovo codice montenegrino”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 218 (21. IX), str. 899–900. 39

40

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

39

ći ispravnost kazne za određeno krivično djelo ili objašnjavajući neophodnost postojanja određenih odredaba. Čuđenje ovog autora posebno je izazvala kazna za neodazivanje na poziv opšte mobilizacije, koja je predviđala da oni koji bi izbjegli ovu obavezu budu osuđeni da idu bez oružja i da nose ženske haljine, komentarišući da takva kazna „odgovara običajima i navikama naroda kome je milija smrt nego takva sramota”.44 Osim za reforme u Crnoj Gori, tršćanska štampa zanimala se i za politi čke sukobe u prijestonici Cetinju. Tako se krajem 1853. godine detaljno izvještava o osudi na izgnanstvo predsjednika Senata Njegoševog brata Pera Petrovića i dvojice crnogorskih senatora zbog veleizdaje.45 O odnosima u porodici Petrović pisano je i sredinom 1855. godine, kada se izvještava o otpuštanju nekolicine knjaževih saradnika i odlasku iz zemlje Đorđija Petrovića, takođe visokog zvaničnika vladajuće porodice. U dopisu koji je Osservatore Triestino prenio iz lista Gazzetta di Zagabria komentariše se da su „ozlojeđenost i lične ljubomore često lišavali Crnu Goru sposobnih ljudi”, a Đorđije Petrović opisan je kao jedan od „najuticajnijih, najvoljenijih i najsavjesnijih ljudi u zemlji”.46 Godine 1857. ponovo je pisano o sukobima unutar vladarske porodice zbog toga što je knjaz razmatrao mogućnost da, uz veće teritorijalne ustupke, prizna Portino sizerenstvo nad Crnom Gorom, potom o zahlađenju crnogorsko-ruskih odnosa, te o približavanju Crne Gore Francuskoj.47 U jednom od priloga ocijenjeno je da u Crnoj Gori vlada „potpuna anarhija”, i nagoviještena je moguća pobune naroda i abdikacija knjaza Danila u korist nje Isto. „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 283 (13. XII), str. 1325–1326; br. 294 (27. XII), str. 1380, br. 297 (30. XII) str. 1392. 46 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 137 (15. VI), str. 572. 47 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIV/1857, br. 57 (11. III), str. 224; br. 62 (17. III), str. 244; br. 65 (21. III), str. 256; br. 68 (26. III), str. 268; br. 75 (3. IV), str. 296; br. 76 (4. IV), str. 300; br. 77 (6. IV), str. 304; br. 80 (9. IV), str. 315–316; br. 83 (14. IV), str. 327; br. 86 (17. IV), str. 339; br. 91 (23. IV), str. 359; br. 94 (27. IV), str. 372; br. 100 (4. V), str. 396; br. 104 (8. V), str. 412; br. 110 (15. V), str. 436; br. 116 (23. V), str. 460; br. 121 (3. V), str. 483; br. 126 (5. VI), str. 500; br. 136 (18. V), str. 543; br. 155 (7. VI), str. 618; br. 148 (3. VII), str. 588; br. 266 (28. IX), str. 1078; br. 252 (5. XI), str. 1009; „Trieste 14 marzo”, Osservatore Triestino, LXXIV/ 1857, br. 60 (14. III), str. 236; „Montenegro”, Diavoletto, X/1857, br. 71 (12. III), str. 285; br. 95 (6. IV), str. 379; br. 96 (7. IV), str. 383; br. 97 (8. IV), str. 387; br. 99 (10. IV), str. 394; br. 103 (15. IV), str. 411; br. 104 (16. IV), str. 415; br. 106 (18. IV), str. 423; br. 107 (19. IV), str. 427; br. 128 (10. V), str. 511; br. 155 (7. VI), str. 618; „Francia”, Diavoletto, X/1857, br. 77 (18. III), str. 309; br. 91 (2. IV), str. 362. „Austria”, Diavoletto, X/1857, br. 117 (29. IV), str. 467. 44 45

40

Olivera Popović

govog bratanića Nikole Petrovića, što je kasnije demantovano.48 U ovim dopisima knjaz Danilo je prikazan kao tiranin koji sprovodi mjere hapšenja i progona iz razloga lične osvete, a koji pri tome nije u stanju da zauzda svoje podanike i spriječi pljačke, paljenja i ubistva na štetu podanika Austrije u pograničnim zonama.49 Na prikaz crnogorskog vladara u negativnom svijetlu uticala su i šira unutrašnja politička previranja iz 1855. i 1856. godine. Tokom svoje vladavine knjaz Danilo bio je više puta primoran da se suoči sa plemenskim pobunama koje su destabilizovale njegove napore na stvaranju snažnog državnog aparata.50 Kriza državne vlasti imala je odjeka u tršćanskoj štampi u kojoj su objavljene vijesti o pobuni plemena Piperi 1852. godine51 i plemena Bjelopavlići 1854. godine.52 Najveću pažnju tršćanskih listova izazvao je sukob sa plemenom Kuči 1856. godine, kada je knjaz Danilo zbog priklanjanja velikog dijela plemena Kuči skadarskom Osman-paši i napada koji su izvršili na pleme Bratonožići, na Kuče poslao kaznenu ekspediciju koju je predvodio njegov brat Mirko i koja je surovo kaznila pobunjenike.53 Dopis koji je Osservatore Triestino preuzeo iz lista Gazzetta di Zagabria avgusta 1856. godine opisuje sam tok i posljedice napada knjaževe vojske na Kuče.54 U prilogu je za ovaj pokolj okrivljen skadarski paša zbog podmićivanja stanovništva poklonima i obećanjima, koje je potom nezaštićene prepustio vlastitoj sudbini. Iako su, po popisu žrtava koji su napravili sami Kuči, stradale tri žene, pet djevojaka, desetoro 48 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIV/1857, br. 83 (14. IV), str. 327; br. 104 (8. V), str. 412; „Montenegro”, Diavoletto, X/1857, br. 104 (16. IV), str. 415; X/1857, br. 106 (18. IV), str. 423; br. 128 (10. V), str. 511; br. 155 (7. VI), str. 618; br. 266 (28. IX), str. 1078; „Austria”, Diavoletto, X/1857, br. 110 (22. IV), str. 438. 49 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIV/1857, br. 62 (17. III), str. 244; br. 65 (21. III), str. 256; br. 68 (26. III), str. 268; br. 104 (8. V), str. 412; „Montenegro”, Diavoletto, X/1857 br. 128 (10. V), str. 511. 50 Up. Živko M. Andrijašević, nav. djelo, str 28–38. 51 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 32 (10. II), str. 137. 52 „Dal Montenegro”, Osservatore Triestino, LXIX/1857, br. 166 (20. VII), str. 708; br. 168 (22. VII), str. 718; br. 169 (24. VII), str. 723; br. 172 (27. VII), str. 735; br. 174 (29. VII), str. 744; br. 175 (31. VII), str. 748; „Montenegro”, Diavoletto, VII/1854, br. 198 (21. VII), str. 847; br. 200 (23. VII), str. 855; br. 202 (25. VII), str. 862; br. 207 (30. VII), str. 883; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXIX/1857, br. 181 (7. VIII), str. 774. 53 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIII/1856, br. 168 (23. VII) str. 672; br. 170 (25. VII), str. 680; br. 176 (1. VIII), str. 704; br. 191 (20. VIII), str. 764; „Montenegro”, Diavoletto, IX/1856, br. 206 (28. VII), str. 823; br. 203 (21. VIII), str. 918; br. 238 (29. VIII), str. 951; br. 250 (11. IX), str. 998–999. 54 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIII/1856, br. 168 (23. VIII), str. 672.

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

41

djece i 131 muškarac,55 u tršćanskoj štampi se insistira na činjenici da su starci i djeca, umjesto pobunjenika, životom platili odluku plemena da se suprotstavi knjaževoj vlasti, a iznosi se procjena da je palo čak 300 žrtava, među kojima i 80 staraca i djece.56 BITKA NA GRAHOVCU Tokom čitavog perioda vladavine knjaz Danilo nije odustajao od ostvarivanja svojih spoljnopolitičkih ciljeva, to jest proširenja granica i međunarodnog priznanja nezavisnosti Crne Gore. Proširenje granica bilo je od vitalnog značaja zbog neophodnosti poboljšanja teške ekonomske situacije u zemlji, izmorenoj kako ratovima, tako i glađu koja je više hiljada Crnogoraca natjerala da se presele u Srbiju.57 Tršćanska štampa ukazivala je na ekspanzionističke težnje crnogorskog knjaza, a među objavljenim vijestima posebno je zanimljiva ona objavljena u listu Osservatore Triestino 1856. godine, po kojoj se knjaz opkladio sa senatorima da će se do marta naredne godine Crna Gora vratiti na granice iz doba „Ivanbegovine”.58 Da bi nametnuo velikim silama razmatranje „crnogorskog pitanja”, a poučen iskustvom iz prethodnih godina da je to nemoguće učiniti diplomatskim putem, knjaz Danilo je nastojao da izazove ustanak unutar granica Otomanskog carstva, u susjednoj Hercegovini, što mu je i pošlo za rukom 1857. godine.59 Istorijska pobjeda crnogorske vojske na Grahovcu 13. maja 1858. godine dovela je do formiranja Komisije za razgraničenje Crne Gore i Turske, čime je Crnoj Gori, ako ne de iure, ono de facto i Turska priznala nezavisnost, dok je crnogorska teritorija uvećana za 1.500 km².60 Tršćanska štampa donijela je od januara do avgusta 1858. godine opširne i detaljne izvještaje i o ovom velikom sukobu crnogorske i turske vojske.61 Niz Živko M. Andrijašević, nav. djelo, str. 37. Isto, br. 176 (1. VIII), str. 704. 57 Branko Pavićević, nav. djelo, str. 204, 212, 224. 58 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXIII/1856, br. 179 (5. VIII), str. 715. Vijest je preuzeta iz lista Gazzetta di Zagabria. 59 Branko Pavićević, nav. djelo, str. 295; Živko M. Andrijašević, nav. djelo, str. 63. 60 Živko M. Andrijašević, nav. djelo, str. 69. 61 „Ultime notizie di Levante”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 4 (7. I), str. 19; br. 17 (22. I), str. 71; br. 64 (20. III), str. 261; br. 129 (10. VI), str. 527–528; br. 135 (17. VI), str 551; br. 264 (19. XI), str. 1071; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 13 (18. I), str. 56; br. 19 (25. I), str. 79; br. 70 (29. III), str. 285; br. 71 (30. III), str. 290; br. 91 (23. IV), str. 375; br. 103 (7. V), str. 424; br. 108 (14. V), str. 444; br. 114 (21. V) str. 467; br. 116 (25. V), 55

56

42

Olivera Popović

detalja o strahovitom porazu turske vojske na Grahovcu tršćanski listovi objastr. 476; br. 120 (29. V), str. 492; br. 122 (1. VI), str. 499–500; br. 123 (2. VI), str. 503; br. 125 (5. VI), str. 511; br. 129 (10. VI), str. 528; br. 132 (14. VI), str. 540; br. 135 (17. VI), str. 552; br. 140 (23. VI), str. 571; br. 145 (30. VI), str. 591; br. 149 (5. VII), str. 607; br. 152 (9. VII), st. 623; br. 164 (22. VII), str. 668; br. 171 (30. VII), str. 695; br. 175 (4. VIII), str. 712; br. 181 (11. VIII), str. 736; br. 217 (23. IX), str. 880; br. 218 (24. IX), str. 884; br. 225 (2. X), str. 912; br. 230 (8. X), str. 931; br. 236 (15. X), str. 956; br. 252 (5. XI), str. 1020; br. 289 (20. XII), str. 1172; „Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 20 (20. I), str. 78; br. 113 (25. IV), str. 451; XI/1858, br. 134 (15. V), str. 531; br. 156 (9. VI), str. 623; br. 157 (10. VI), str. 627; br. 158 (11. VI), str. 631; br. 159 (12. VI), str. 635; br. 163 (16. VI), str. 651; br. 166 (19. VI), str. 663; br. 175 (4. VIII), str. 712; br. 221 (13. VIII), str. 883; br. 262 (24. IX), str. 1047; br. 277 (9. X), str. 1107; br. 285 (17. X), str. 1139; br. 305 (7. XI), str. 1219; br. 341 (21. XII), str. 1363; „Turchia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 23 (29. I), str. 95; br. 24 (30. I), str. 100; br. 25 (1. II), str. 103; br. 30 (8. II), str. 123; br. 33 (12. II), str. 140; br. 34 (13. II), str. 144; br. 36 (15. II), str. 148; br. 38 (17. II), str. 158; br. 39 (18. II), str. 162; br. 46 (26. II), str. 171; br. 48 (1. III), str. 198; br. 50 (3. III), str. 206; br. 51 (4. III), str. 210; br. 54 (8. III), str. 122 [sic!]; br. 55 (9. III), str. 225; br. 56 (10. III), str. 230; br. 59 (13. III), str. 242; br. 63 (18. III), str. 257; br. 67 (24. III), str. 273; br. 72 (31. III), str. 293; br. 74 (2. IV), str. 303; br. 75 (3. III), str. 306; br. 76 (6. IV), str. 310; br. 81 (12. IV), str. 330; br. 85 (16. IV), str. 348; br. 95 (28. IV), str. 392; br. 104 (8. V), str. 428; br. 109 (15. V), str. 447; br. 110 (17. V), str. 452; br. 113 (20. V), str. 464; br. 127 (8. VI), str. 520; br. 134 (16. VI), str. 547; br. 140 (23. VI), str. 571; br. 146 (1. VII), str. 596; br. 157 (14. VII), str. 639; br. 160 (17. VII), str. 652; br. 162 (20. VII), str. 659; br. 166 (24. VII), str. 675–676; br. 183 (13. VIII), str. 744; br. 187 (18. VIII), str. 760; „Austria”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 56 (10. III), str. 229; „Turchia”, Diavoletto, XI/1858, br. 71 (12. III), str. 283; br. 74 (15. III) str. 295; br. 78 (19. III), str. 311, br. 94 (6. IV), str. 375; br. 105 (17. IV), str. 419; br. 111(23. IV), str. 443; br. 117 (29. IV), str. 467; br. 151 (4. VI), str. 603; br. 172 (25. VI), str. 687; „Rivista politica della settimana”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 64 (20. III), str. 261; br. 109 (15. V), str. 447; br. 115 (22. V), str. 471; br. 137 (19. VI), str. 559, br. 204 (7. IX), str. 827; „Rivista politica dei giornali e notizie”, Diavoletto, XI/1858, br. 79 (20. III), str. 316 [sic!]; br. 89 (31. III), str. 354; br. 90 (1. IV) str. 358; br. 92 (3. IV), str. 366; br. 96 (8. IV), str. 381; br. 97 (9. IV), str. 386; br. 100 (12. IV), str. 398; br. 108 (20. IV), str. 430; br. 135 (16. V), str. 534; br. 135 [sic!], (17. V), str. 539; br. 136 [sic!] (18. V), str. 543; br. 138 (19. V), str. 551; br. 145 (28. V), str. 578; br. 155 (8. VI), str. 618; br. 156 (9. VI), str. 622; br. 160 (13. VI), str. 639; br. 164 (17. VI), str. 654; br. 165 (18. VI), str. 658; br. 166 (19. VI), str. 662; br. 169 (22. VI), str. 675; br. 173 (26. VI), str. 690; br. 174 (27. VI), str. 694; br. 176 (29. VI), str. 703; br. 179 (2. VII), str. 714; br. 189 (12. VII), str. 755; br. 196 (19. VII), str. 783; br. 212 (4. VIII), str. 846; br. 213 (5. VIII), str. 850; br. 214 (6. VIII), str. 855; br. 222 (14. VIII), str. 886; br. 227 (19. VIII), str. 907; „Trieste 6 aprile”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 77 (7. IV), str. 313; „Carteggi dell’Osservatore Triestino”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 113 (20. V), str. 463; br. 118 (27. V), str. 484; br. 120 (29. V), str. 491; br. 124 (4. VI), str. 507; br. 141 (24. VI), str. 575; br. 152 (8. VII), str. 619; br. 182 (12. VIII), str. 739; br. 188 (19. VIII), str. 763; „Rivista politica dei giornali e notizie, Questione del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 139, (21. V), str. 554; br. 140, (22. V), str. 557; br. 141, (24. V), str. 562; br. 144, (27. V), str. 574; br. 146, (29. V), str. 582; br. 148, (31. V), str. 590; br. 150, (2. VI), str. 598–599; br. 151, (4. VI), str. 602; „Questione del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 139 (21. V), str. 554; br. 141 (24. V), str. 562; br. 144 (27. V), str. 574; br.

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

43

vili su i citirajući izvještaje koje je knjazu Danilu dostavljao njegov brat vojvoda Mirko Petrović.62 Takođe, objavljeno je i pismo knjaza Danila francuskom konzulu u Skadru, u kome je crnogorski vladar objasnio početak i tok same bitke.63 U tršćanskim glasilima nailazimo i na dopise u kojima se na razne načine objašnjava neočekivana pobjeda Crnogoraca. Pored tvrdnji da su prekršili trodnevno primirje, pa im je u prilog išao faktor iznenađenja, prenosi se i da su Crnogorci mogli da računaju na pomoć jednog špijuna iz Pijemonta.64 Tršćanska glasila prenose i napise carigradskog lista Journal de Constantinople, u kojima se osporava istinitost dopisa velikog vojvode Mirka.65 Netrpeljivost prema crnogorskim vlastima pokazuje se i u objavljivanju dopisa u kojima se tvrdilo da je stanovništvo bilo spremno da pod određenim uslovima prihvati tursku vlast, ali da su to onemogućavale „korumpirane starješine”.66 Kada ove priloge uporedimo sa onima koji se odnose na crnogorsko-turski sukob iz 1853. godine, ono što se uočava jeste znatna promjena tona u prikazivanju Crne Gore i Crnogoraca. Iako se početkom 1858. godine dosta pažnje poklanja nevoljama koje su hrišćani trpjeli od turske ruke, ubrzo se postavlja pitanje da li je uključivanje Crne Gore u sukobe legitimno i da li ona uopšte ima pravo da traži nezavisnost.67 Godine 1853. štampa je čak razmatrala mogućnost pravnog priznanja crnogorske nezavisnosti, iznoseći da faktičku nezavisnost Crne Gore ni Turska nije nikad osporavala, dok se 1858. navodi da će Turska naći načina da sa svojim „vazalom” uspostavi normalan odnos.68 146 (29. V), str. 582; br. 148 (31. V), str. 590; br. 150 (2. VI), str. 598–599; br. 151 (4. VI), str. 602; br 152 (5. VI), str. 607; br. 179 (2. VII), str. 715; „Trieste 8 giugno”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 127 (8. VI), str. 519; „Trieste 6 luglio”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 150 (6. VII), str. 611; „Rivista politica dei giornali e notizie, Fatti del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 217, (9. VIII), str. 866 — 867; br. 221, (13. VIII), str. 881–882, br. 231 (23. VIII), str. 922; „Rivista politica”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 196 (28. VIII), str. 795. 62 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 122 (1. VI), str. 499–500; br. 123 (2. VI), str. 503, „Questione del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 151 (4. VI) str. 602; br. 152 (5. VI), str. 607. 63 „Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 156 (9. VI) str. 623; br. 157 (10. VI), str. 627; br. 158 (11. VI), str. 631. 64 „Turchia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 127 (8. VI), str. 520. 65 „Ultime notizie del Levante”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 135 (17. VI), str. 551; „Rivista politica dei giornali e notizie”, Diavoletto, XI/1858, br. 166 (19. VI), str. 662. 66 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 145 (30. VI), str. 591. 67 „Rivista politica dei giornali e notizie”, Diavoletto, XI/1858, br. 136 [sic!] (18. V), str. 543; br. 138 (19. V), str. 551. 68 „Rivista politica della settimana”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 53 (6. III), str. 217; „Trieste 26 maggio”, br. 117 (26. V), str. 479; „Rivista politica dei giornali e notizie, Que-

44

Olivera Popović

Potom, dok je pomen Crnogoraca 1853. godine bio vezan za plemenite pobude zaštite ljudskog dostojanstva i osnovnih ljudskih prava, pet godina kasnije Crnogorci su opisani kao necivilizovani divljaci i naglašena je njihova sklonost krađama, kao i nehumani odnos prema turskim zarobljenicima i vojnicima.69 Takođe, njihov zapovjednik veliki vojvoda Mirko, brat knjaza Danila, predstavljen je kao varvarin sklon divljačkoj praksi sakaćenja neprijatelja.70 Osim u tonu, prilozi objavljeni o Crnoj Gori i njenom vladaru 1858. godine razlikuju se i po vrsti u odnosu na one objavljene pet godina ranije. Dok su 1853. godine pravljene kompilacije iz geografsko-etnografskih i putopisnih djela na njemačkom i francuskom jeziku, a borba Crnogoraca glorifikovana i objavom jedne pjesme crnogorske tematike, godine 1858. objavljivani su ratni izvještaji i politički stavovi čiji je cilj bio zaštita prava Turske i podrivanje slike Crnogoraca kao časnih i neustrašivih oslobodilaca hrišćana. Dakle, blagonakloni stav Austrije prema crnogorskom vladaru i Crnogorcima tokom 1853. godine, kada je Crna Gora rizikovala da bude potpuno pokorena i razorena, zamijenio je 1858. godine osjećaj rivalstva i povrede austrijskih interesa, pa Monarhija jasno podržava interese Porte. Stoga se o turskoj vojsci u tršćanskoj štampi više ne govori kao o „hordi koja je zauzela najljepše djelove Evrope i koja vjekovima proliva krv nesrećnog hrišćanskog naroda”,71 već se njene akcije pravdaju neophodnošću zaštite prava „sirote Turske”.72 U tršćanskim listovima komentarišu se i napisi francuske štampe, koja prenosi stavove podrške svoje vlade Crnoj Gori, i dalje njegujući mitski prikaz Crnogoraca kao neustrašivih ratnika.73 Međutim, u austrijskim glasilima na italijanskom zastupa se mišljenje da bi pitanje Crne Gore moglo da postane „buktinja širokog požara na turskoj teritoriji koji bi bilo teško ugasiti ako se pitanje riješi na štetu Porte”.74 U ovakvom viđenju političke situacije na Balkanu, koje indirektno otkriva i zabrinutost Austrije za vlastitu poziciju u slučaju podsticanja buntovničkog duha i jačanja oslobodilačkih pokreta Južnih Slovena, možemo pronaći objašnjenje za izuzetno negativne prikaze Crnogoraca stione del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 146 (29. V), str. 582, br. 148 (31. V), str. 590; „Rivista politica dei giornali”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 143 (26. VI), str. 583. 69 „Rivista politica dei giornali e notizie”, Diavoletto, XI/1858, br. 176 (29. VI), str. 703. 70 Isto. 71 „Turchia”, Diavoletto, VI/1853, br. 55 (24. II), str. 239. 72 „Turchia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 183 (13. VIII), str. 744. 73 „Francia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 110 (17. V), str. 451–452; „Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 159 (12. VI), str. 635. 74 „Turchia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 183 (13. VIII), str. 744.

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

45

i njihovog vladara u trenutku kada je Crna Gora bila samo na korak od ostvarivanja svojih nacionalnih težnji. Nakon vijesti o posljedicama novog napada Crnogoraca i njihovom zauzimanju grada Kolašina,75 u žižu interesovanja tršćanske periodike dospijevaju pregovori delegacija za razgraničenje.76 Objavljeni napisi odražavaju odnose velikih sila na konferenciji u Carigradu, gdje su crnogorske interese štitile Rusija i Francuska, dok se Austrija zalagala za prava Otomanskog carstva. VJENČANJE KNJAZA DANILA SA TRŠĆANKOM DARINKOM KVEKIĆ Lični život knjaza Danila takođe je privlačio pažnju tršćanskih listova, kako zbog toga što je njegovim proglašenjem za knjaza ustanovljeno da će se vlast prenositi direktnim putem, sa oca na sina, a ne sa strica na sinovca, kao u vrijeme vladavine vladika, tako i zbog činjenice da je 12. januara 1855. Tršćanka Darinka Kvekić, ćerka Marka Kvekića, bogatog trgovca porijeklom iz Herceg Novog, postala crnogorska knjeginja. U vezi sa vjenčanjem knjaza Danila tršćanske publikacije prenosile su razne vijesti i spekulacije počev još od 1853. godine.77 Naredne 1854. godine takođe će biti riječi o ovoj temi, a 1855. godine listovi Osservatore Triestino i Diavoletto prenose detalje sa samog vjenčanja.78 Ovaj događaj poslužio je i kao prilika da se tim povodom čitaoci podsjete na običaje i mentalitet Crnogoraca, pri čemu se insistira na njihovoj egzotičnosti. Tako se izvještava o Dimitriju Milakoviću, nekadašnjem Njegoševom sekretaru, koji se vratio na Cetinje s namjerom da pokrene novine pod nazivom Panslavista i koji je saznao da je u vrijeme Omer-pašinog pohoda nekadašnja Njegoševa štam „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 178 (7. VIII), str. 723; br. 181 (11. VIII), str. 736; br. 182 (12. VIII), str. 740; br. 187 (18. VIII), str. 760; br. 190 (21. VIII), str. 771; br. 192 (24. VIII), str. 780; br. 198 (31. VIII), str. 803; br. 205 (9. IX), str. 832; br. 213 (18. IX), str. 864; „Rivista politica dei giornali e notizie”, Diavoletto, XI/1858, br. 227 (19. VIII), str. 907; „Rivista politica dei giornali e notizie, Fatti del Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 231 (23. VIII), str. 922. „Montenegro”, Diavoletto, XI/1858, br. 242 (3. IX), str. 967; br. 252 (14. IX), str. 1003 [sic!]. 76 „Trieste 23 ottobre”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 235 (14. X), str. 951; br. 241 (21. X), str. 795 [sic!]; br. 243 (23. X), str. 983; „Carteggi dell’Osservatore Triestino”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 247 (28. X), str. 999; br. 264 (19. XI), str. 1071; „Turchia”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 267 (23. XI), str. 1083–1084; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 275 (1. XII), str. 1112. 77 „Austria”, Diavoletto, VI/1853, br. 134 (17. V), str. 576; br. 178 (1. VII), str. 760; „Montenegro”, Osservatore Triestino, Trst, LXX/1853, br. 164 (22. VII), str. 756; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXX/1853, br. 211 (17. IX), str. 976. 78 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 30 (6. II), str. 131; br. 43 (21. II), str. 184; „Montenegro”, Diavoletto, VIII/1855, br. 38 (7. II), str. 151. 75

46

Olivera Popović

parija na Cetinju pretopljena u olovo za municiju.79 Dopisnik iznosi mišljenje da „Njegovo Visočanstvo knjaz više voli arapske konje i svoj mač nego puste želje lutajućeg panslaviste”.80 Kao zanimljiv detalj sa vjenčanja ističe se da je jedan od senatora odbio da poljubi ruku knjeginji uz opravdanje da je takav običaj nespojiv sa ratničkim duhom Crnogoraca i da bi „radije poljubio ruku Omer-paši nego nekoj ženi, makar ona bila i ruska carica”. U komentaru takvog ponašanja dopisnik zaključuje da je to „karakteristična crta crnogorskog naroda, koji i ne pomišlja da oplemeni svoje obrazovanje, niti da govori francuski ili svira klavičembalo, već želi da se ženi samo pravim junačnim i snažnim amazonkama”.81 Tršćanska štampa nije donosila samo opise priprema i toka vjenčanja Darinke Kvekić i knjaza Danila i slavlja koje je tim povodom upriličeno, nego je i tokom narednih godina izvještavala i o različitim intrigama vezanim za crnogorsku vladajuću porodicu, prenoseći ponekad i kontradiktorne vijesti. Tako je 1858. godine prvo objavljena vijest da porodica knjaza Danila očekuje prinovu,82 koja je potom dovedena u sumnju,83 a onda je objavljena neobična informacija o pobačaju knjeginje Darinke84, za kojom je svega mjesec dana kasnije uslijedila vijest o rođenju njihove ćerke.85 UBISTVO KNJAZA DANILA Posljednji prilozi o burnoj deceniji vladavine knjaza Danila donose vijesti o njegovom ubistvu 1860. godine u Kotoru. U prilozima Detalji o ubistvu knjaza Danila86 i Ispravke i novi detalji o ubistvu Kadić87, atentat je opisan uz „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 43 (21. II), str. 184. Knjaz Danilo vodio je brigu o obrazovanju koliko je u tim prilikama bilo moguće. Novu štampariju nabavio je 1858. godine, a osnovao je i đački internat koji je izdržavao iz sopstvenih sredstava. Up. Živko M. Andrijašević, Šerbo Rastoder, nav. djelo, str. 198; Branko Pavićević, nav. djelo, str. 229. 81 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXII/1855, br. 43 (21. II), str. 184. 82 „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 284 (14. XII), str. 1152; „Montenegro”, Diavoletto, XI/11858, br. 337 (16. XII), str. 1347. 83 „Montenegro”, Diavoletto, XII/1859, br. 38 (16. II), str. 151. 84 „Montenegro”, Diavoletto, XII/1859, br. 54 (7. III), str. 215; „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXVI/1859, br. 56 (10. III), str. 226. 85 „Cattaro 25 marzo”, Osservatore Triestino, LXXVI/1859, br. 81 (11. IV), str. 326; „Montenegro”, Diavoletto, XII/1859, br. 83 (12. IV), str. 330. 86 „Particolari sull’assassinio del Principe Danilo”, Diavoletto, XIII/1860, br. 191 (17. VIII), str. 787. 87 „Rettifiche e nuovi particolari sull’assassinio Kadich”, Diavoletto, XIII/1860, br. 194 (21. VIII), str. 799. 79

80

Tršćanska italijanska štampa o crnogorskom knjazu Danilu

47

obilje detalja koji uključuju informacije i o tome kakvu je obuću i odjeću nosio ubica, politički emigrant Todor Kadić, kao i činjenicu da je bio pod dejstvom alkohola. Kao motiv ubistva navodi se lična osveta. Tršćanski listovi izvještavali su i o knjaževoj sahrani, s posebnim akcentom na odluku o progonu crnogorskog episkopa Nikanora Ivanovića zbog toga što je napustio sahranu.88 Kaže se da su to jedni doživjeli kao prevagu antiruskog raspoloženja u zemlji, budući da je Ivanović bio istaknuti predstavnik ruske struje na Cetinju, dok su drugi progonstvo smatrali rezultatom ličnih sukoba arhimandrita sa velikim vojvodom Mirkom, bratom knjaza Danila i ocem novog crnogorskog vladara Nikole Petrovića.89 Povodom ubistva knjaza Danila u listu Osservatore Triestino Crna Gora je opisana kao zemlja „u kojoj je vladalo i još uvijek vlada bezakonje, u kojoj brutalna sila diktira nepisane zakone, u kojoj krvna osveta predstavlja dogmu”.90 Ovaj opis tršćanskog glasila predstavlja svojevrsnu ocjenu sveukupnog djelovanja crnogorskog vladara, u kojoj se odražava izuzetno neprijateljski i neobjektivan stav, imajući u vidu da je knjaz Danilo uspio da znatno uveća teritoriju Crne Gore, učini važne korake na putu priznanja njenog međunarodnog subjektiviteta, ojača državne institucije, gotovo iskorijeni krvnu osvetu i uvede krivični zakonik, koji je „svojim osnovnim načelima ustavno-pravnog karaktera […] učinio takav skok u duhovnom razvoju da je u životu ondašnje Crne Gore teško naći kulturni ili istorijski poduhvat za koji se može reći da je imao tako dalekosežne posljedice”.91 Ovakav odnos prema crnogorskom knjazu i njegovoj zemlji bio je očekivan u listovima kakvi su Osservatore Triestino i Diavoletto, svojevrsni glasnogovornici vlade u Beču, koja je knjaza Danila smatrala opasnim za svoje interese.92

„Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXVII/1860, br. 197 (28. VIII), str. 1631. O Nikanoru Ivanoviću bilo je riječi u tršćanskim glasilima i prilikom njegovog odlaska u Rusiju, gdje je proizveden za episkopa. Po njegovom povratku tršćanska štampa je komentarisala kako je na Cetinju dočekan vrlo hladno jer je tokom hijerotonije obećao „slijepu poslušnost i bezgraničnu potčinjenost” ruskom Sinodu. Up. „Montenegro”, Osservatore Triestino, LXXV/1858, br. 265 (20. XI), str. 1076; LXXVI/ 1859, br. 37 (16. II), str. 152 [sic!]; Diavoletto, XII/1859, br. 40 (18. II), str. 159; „Corrispondenza del Diavoletto. Cattaro 18 agosto”, Diavoletto, XIII/1860, br. 197 (24. VIII), str. 812. 90 „Impero d’Austria. Trieste 16 agosto”, Osservatore Triestino, LXXVII/1860, br. 187 (16. VIII), str. 1511. 91 Branko Pavićević, nav. djelo, str. 238. 92 U crnogorskoj istoriografiji iznijeta je sumnja da su austrijske vlasti svojim nečinjenjem omogućile Kadiću da izvrši atentat. Up. Živko M. Andrijašević, nav. djelo, str. 74–75. 88 89

48

Olivera Popović

BIBLIOGRAFIJA [1] Agapito, Girolamo (1972). Descrizione storico — politica della fedelissima città e portofranco di Trieste, Trieste: Libreria nazionale „Italo Svevo”. [2] Andrijašević, Živko M. (2013). Knjaz Danilo Petrović Njegoš — politički spisi, Podgorica, Matica crnogorska. [3] Medaković, Dejan, Milossevich, Giorgio (1987). I serbi nella storia di Trieste, Beograd: Jugoslovenska revija. [4] Milović, Jevto (1974). Njegoš u slici i riječi, Titograd: Grafički zavod. [5] MONTI OREL, Silvana (1976). I giornali triestini dal 1863 al 1902: Società e cultura di Trieste attraverso 576 quotidiani e periodici analizzati e descritti nel loro contesto storico, Trieste: Edizioni LINT. [6] PAVIĆEVIĆ, Branko (2007). Danilo Petrović Njegoš — knjaz crnogorski i brdski, Izabrana djela, tom III, Podgorica: CID. [7] Popović, Olivera (2008). Tršćanska italijanska periodika do ujedinjenja Italije o Crnoj Gori, magistarski rad u rukopisu, Nikšić: Filozofski fakultet.

Olivera POPOVIĆ STAMPA TRIESTINA IN ITALIANO SUL PRINCIPE MONTENEGRINO DANILO PETROVIĆ NJEGOŠ Riassunto Il decennio di governo del principe montenegrino Danilo Petrović Njegoš (1851–1860) rappresenta un’epoca di fervido interesse della stampa triestina per il Montenegro, soprattutto da parte delle testate L’Osservatore Triestino e Il Diavoletto. Queste pubblicazioni periodiche scrissero dell’avvento al potere del primo principe laico in Montenegro, della sua politica estera, dei cambiamenti e delle agitazioni politiche interne, ma anche della sua vita privata, riportando contemporaneamente le posizioni della politica austriaca ufficiale sul nuovo corso governativo. Il loro discorso sul Montenegro e sul principe montenegrino era condizionato in gran misura dai rapporti tra l’Austria e il Montenegro, in altre parole dal desiderio dell’Austria di mantenere lo status quo nei Balcani. Pertanto, durante la guerra turco-montenegrina 1852–1853, il Montenegro era dipinto in queste pubblicazioni periodiche come un inespugnabile bastione della cristianità e dei suoi valori, mentre, negli anni a venire, le aspirazioni espansionistiche del principe montenegrino e il suo tentativo di assicurare al proprio paese il riconoscimento internazionale della sua indipendenza causarono una rappresentazione del Montenegro e dei montenegrini del tutto opposta. La linea politica del principe Danilo era spesso criticata anche perché condizionata dalla sua irascibilità testimoniata dalla spietata resa dei conti con i suoi nemici politici. Quest’epoca terminò con l’assassinio di Danilo Petrović e le notizie e gli articoli pubblicati al riguardo rivelarono l’animosità verso il principe montenegrino che affiorò nella valutazione dei risultati del suo intero periodo di governo. Parole chiave: principe Danilo, Montenegro, stampa triestina, L’Osservatore Triestino, Il Diavoletto

Sud za Crnu Goru

49

Federiko GODI*

SUD ZA CRNU GORU Sažetak: U radu je riječ o problemu uspostavljanja vojnog pravosuđa u Crnoj Gori pod italijanskom okupacijom (1941–1943). Način upravljanja vojnim Guvernatoratom u Crnoj Gori i njegov uticaj na svakodnevni život crnogorskog civilnog društva u vrijeme italijanske okupacije analizirani su na osnovu do sad neobjavljene dokumentacije Vojnog suda na Cetinju, sačuvane u Centralnom državnom arhivu u Rimu. Ovdje su prvi put postali konačno dostupni svi podaci o presudama ovog suda na osnovu kojih se otkriva kako je na represivnu aktivnost italijanskog okupatora uticala složena situacija sukoba nadležnosti različitih vojnih snaga sa njihovim hegemonističkim težnjama. Ključne riječi: italijanska okupacija, suživot, konflikt, vojne divizije, Vojni sud na Cetinju

U novijoj istoriografiji izdvojena su dva velika pitanja koja se tiču italijanske okupacije Crne Gore: Trinaestojulski ustanak i oblici i motivi saradnje sa neprijateljem, ali postoje i drugi aspekti koji nikada nijesu uzeti u razmatranje. Vojno pravosuđe, na primjer, predstavlja centralnu temu italijanske okupacije zbog toga što je tijesno povezano sa strategijama usvojenim s ciljem uspostavljanja kontrole nad okupiranom teritorijom1. Prema analizi Đorđa Roše (Giorgio Rochat) u vezi sa presudama koje su italijanski vojni sudovi donijeli tokom Drugog svjetskog rata, prema krivičnom zakoniku koji je suštinski bio isti kao i onaj koji je primjenjivan u periodu od 1915. do 1918. godine, Federiko Godi, Univerzitet u Sijeni Metodološki je veoma koristan rad N. Labanca, P. P. Rivello, Fonti e problemi per la storia della giustizia militare, Giappichelli, Torino, 2004. Vojno pravosuđe je tema članka objavljenog u Crnoj Gori u vodećoj publikaciji Guvernatorata: „La giustizia nel Montenegro”, Glas Crnogorca, 3. jun 1941. Analiza ovog dvojezičnog glasila, iako na primjeru ograničenog broja članaka, može se naći u T. Sala, „Guerriglia e controguerriglia in Jugoslavia nella propaganda per le truppe occupanti italiane (1941–1943)”, Il movimento di liberazione in Italia, XXIV, br. 108, jul–septembar 1972, str. 106–111. Sada u T. Sala, Il fascismo italiano e gli Slavi del Sud, ‘Quaderni di Qualestoria 22’, Trst, 2008, str. 61–67. *

1

50

Federiko Godi

propisane kazne za iste zločine bile su blaže. Takvo sprovođenje vojne pravde učinilo je vojne sudove manje represivnim tokom Drugog nego tokom Prvog svjetskog rata. Ipak, slabljenje snage pravosudnog sistema stvorilo je nemali broj problema disciplinske prirode. Tokom fašističkog rata nije usvojen jedinstveni obrazac postupanja u sferi vojnog prava. Ovaj aspekt je često uređivan u zavisnosti od konkretne situacije2. Nedostajale su jasne i nedvosmislene direktive u vezi sa upravljanjem trupama, a posljedica toga bio je planirani, ali improvizovani rat. Jedan od prvih postupaka vlasti u Rimu u vezi sa teritorijama koje su već bile u sastavu bivše jugoslovenske države i koje su okupirale italijanske oružane snage, bilo je regulisanje upravo sfere pravosuđa. Preko kancelarije Vojnog suda na Cetinju, koja je propratila sve predstavnike okupatorskog sistema, moguće je rekonstruisati dimenzije i istoriju represivnog aparata italijanske okupacije u Crnoj Gori. Samo zahvaljujući stabilnosti institucija i pojedinačnih struktura onoga što bismo mogli predstaviti kao spiralnu mrežu okupacije — sud, zatvori i koncentracioni logori — sistem je obezbijedio izvjesnu postojanost. Djelovanje vojnih divizija, koje su predstavljale centar spirale, formalno nije mnogo promijenilo sistem, ali ga je suštinski radikalizovalo. Direktan izraz vojnih divizija bili su vanredni sudovi, dok su naredni stepen spirale zauzimale specijalne komisije za policijske mjere i karabinijeri. Karabinijeri su predstavljali i vezivno tkivo posljednje spirale, koja je bila i najveća, a u kojoj su bile zastupljene institucije za sprovođenje „meke” represije, to jest Vojni sud na Cetinju, okružni zatvori i koncentracioni logori. Na ovaj sistem mogao je da utiče namjesnik dajući amnestije, donoseći odluke o pomilovanjima ili naređenja o primjeni represivnih mjera. Pircio Biroli je smatrao da bi prva dva dijela ovog sistema trebalo da predstavljaju pravilo, dok bi odmazde bile izuzetak. Te mjere je trebalo da budu primjenjivane kako bi se odgovorilo na hitne situacije, uz represivne specifič Opšti osvrt na ovu temu, za hronološki opseg našeg istraživanja, može se naći u: M. Montanari, La campagna di Grecia, Tomo I — testo, Ufficio Storico Sme, Rim, 1980, str. 950– 955. Ovu temu je prvi istorijski kontekstualizovao G. Rochat, „La giustizia militare nella guerra italiana 1940–1943. Primi dati e spunti di analisi”, Rivista di storia contemporanea, XX, fasc. 4. oktobar 1991, str. 505–597; G. Rochat, La justice militare en Italie dans la guerre 1940–1943, en Des étoiles et des croix: mélanges offerts à Guy Pedroncini, Institut d’histoire de la défense, Paris, Economica, 1995. str. 193–201; G. Rochat, Duecento sentenze nel bene e nel male. I tribunali militari nella guerra 1940–1943, Udine, Gaspari, 2002, str. 7–21. Kratak esej sa zanimljivim tumačenjima objavio je i L. Bregantin, „La giustizia militare nella guerra italo-greca (1940–1941). Le sentenze del Tribunale dell’11^ Armata”, Terra d’Este, XIX, br. 38, jul–decembar 2009, str. 137–149. 2

Sud za Crnu Goru

51

nosti Vojnog suda na Cetinju3. Član 3 proglasa 39 o naredbama vojnog pravosuđa glasi: „Na presude, donesene od strane ratnih vojnih sudova u skladu sa članom 1. ovog proglasa koje se tiču zločina u nadležnosti Vojnog suda ujedinjenih vojnih snaga, ne može se podnijeti žalba niti se one mogu na bilo koji drugi način osporiti, izuzev poništavanja presuda donesenih u odsustvu optuženika, revizije ili ovlašćenja Vrhovnog komandanta Vojnih snaga u Albaniji (Pircio Biroli), ukoliko ih smatra predmetom pomilovanja, da naredi javnom tužiocu kod Vojnog suda koji je donio presudu, da suspenduje njeno izvršenje.”4 Vojni sud na Cetinju formiran je proglasom Dučea od 1. maja 1941. godine, objavljenim u Službenom glasniku 16. maja5. Sud je djelovao u skladu sa važećim normama funkcionisanja armijskih vojnih sudova. Pitanjima koja su spadala u njegovu nadležnost bavio se komandant velike jedinice kod koje je ovaj sud osnovan. Kazneno djelovanje bilo je usmjereno ne samo prema vojnicima i članovima italijanske administracije, nego i prema svima onima koji bi počinili neki zločin na okupiranoj teritoriji. Na taj način je proglas od 24. aprila 1941. godine, koji je sadržao odredbe u vezi sa upravljanjem pravosudnim sistemom na teritorijama okupiranim od strane italijanskih vojnih snaga, dopunjen proglasom iz mjeseca maja iste godine. Odlučeno je da sud dobije kancelarije za sudske procese. Zbog nedostatka adekvatnih prostora na Cetinju u početku se sjedište suda nalazilo u Budvi. Uprkos tome, on je zadržao naziv Ratni vojni sud na Cetinju. Saslušanja pred tim sudom u početku su bila kratka. Pritvorenici koji su smatrani krivim bili su raspoređeni po zatvorima u Kotoru. U toku juna i jula 1941. godine sud je konačno dobio trajno sjedište na Cetinju. U istoj varoši bila je stacionirana i divizija Mesina pod komandom generala Karla Tučija (Carlo Tucci)6. U skladu sa funkcijama vojnog pravosuđa koje je opisao Davide Rodonjo u Grčkoj: „Značaj okupacione politike u sferi pravosuđa nije promakao Đelozu (Geloso): intervencija u tom segmentu javne uprave potvrdiće, naime, na okupiranim teritorijama, fašističku etičku superiornost (…) ne stvarajući pri tom oreole mučenika niti strah od okrutnosti”, u D. Rodogno, op. cit., str. 256. 4 AVII, Ia, k. 740, d. 1/1–1, Naredbe u vezi sa vojnim pravosuđem, 22. jul 1941, Alesandro Pircio Biroli. 5 ASMAE, Gabinetto Armistizio — Pace, b. 1514, fasc. Pravosuđe, Osnivanje Vojnog suda na Cetinju, Iz glavnog štaba FF. AA., 30. jun 1941, Musolini. 6 Od 1. februara 1943. godine cetinjski sud dobio je naziv Ratni vojni sud Crne Gore. AUSSME, L. 14, b. 33, fascikla Ratni vojni sudovi (1943), proglas 134, Novi naziv Ratnog vojnog suda na Cetinju, 20. januar 1943, Musolini. 3

52

Federiko Godi

Funkcionisanje vojnih sudova obezbjeđivale su dvije komponente: korpus vojnog pravosuđa (sudski službenici i pisari, hijerarhijska struktura i rang pridruženih oficira) i oficiri iz borbenih snaga kojima je dodijeljeno zvanje sudija. Vodeće figure poticale su iz redova vojnog pravosuđa: na prvom mjestu tužilac (koji je do početka 1941. godine imao zvanje kraljevski vojni advokat), koji je imao zadatak pripreme optužnice i praćenja proceduralnog funkcionisanja suda. Postojala je i funkcija istražnog sudije, sudije izvjestioca i pisara. Pripadnici borbenih snaga bili su predsjednik i promjenljivi broj sudija7. Sudski savjet na Cetinju obično su činili predsjednik, trojica sudija, izvjestilac i vojni sudski službenik koji je pružao tehničku podršku i pisao presude. Uređenje i nadležnosti ratnih vojnih sudova definisani su proglasom Dučea od 20. juna 1940. godine, kojim su detaljno opisane vrste sudova, podijeljenih na vojne sudove armije, vojne sudove armijskog korpusa, teritorijalne ratne sudove i vanredne vojne sudove. Prva tri konstituisana su po naredbi vrhovnog komandanta. Vanredni sudovi formirani su u slučajevima i po proceduri naznačenim u Krivičnom zakoniku za vojsku iz 1869. godine, ali je naređenje o njihovom osnivanju mogao da donese samo komandant divizije ili neke veće vojne jedinice, a funkciju javnog tužioca uvijek su obavljali predstavnici zvaničnog tužilaštva i predstavnici vojnog pravosuđa. I u Crnoj Gori „dugo trajanje ratnog stanja uslovilo je oblike neselektivne represije prema stanovništvu (…) uz pribjegavanje institucijama pravosuđa za hitne situacije, odnosno vanrednim sudovima”.8 U strukturi armijskih vojnih sudova nalazili su se predsjednik, sa činom ne nižim od pukovnika; bar petorica sudija, od čega dvojica viših oficira i jedan ili više sudija izvjestilaca. Predsjednik i sudije izvjestioci za armijske sudove ili sudove armijskih korpusa imenovani su dekretom komandanta velike jedinice kod koje je sud osnovan. Po članu 12 proglasa teritorijalni ratni vojni sudovi bili su nadležni za krivična djela koja pripadaju vojnom pravosuđu, a ne spadaju u nadležnost armijskih sudova, sudova armijskih korpusa ili vanrednih sudova. Odredbe vezane za teritorijalnu nadležnost svakog suda ostale su nepromijenjene.9 7 G. Rochat, Duecento sentenze nel bene e nel male. La giustizia militare nella guerra 1940–1943, str. 7–11. 8 L. Martone, Diritto d’Oltremare. Leggi e Ordine per le Colonie del Regno d’Italia, Milano, Giuffrč, 2008, str. 24–25. 9 „Ordinamento e procedura dei Tribunali militari di guerra”, u: L. Franchi e V. Feroci (urednici), I nuovi codici penali militari di pace e di guerra. Con appendice di leggi, decreti, bandi e con tre indici: analitico, sommario e alfabetico, Milano, Hoepli, 1941, str. 201–209.

Sud za Crnu Goru

53

Napad sila Osovine na Sovjetski Savez 21. juna 1941. godine smatran je glavnim uzrokom ustanka u Crnoj Gori tokom ljeta te godine, ali narodna pobuna u kojoj je učestvovalo oko 30.000 ljudi ne može se objasniti isključivo „uticajem koji je sovjetska politika imala na jugoslovenski partizanski pokret”10. Bilo bi mnogo relevantnije, sa aspekta istorijskog istraživanja, odmjeriti činjenice vezane za ono što se dešavalo tokom ljeta 1941. godine, na osnovu prethodnih sitnih pokazatelja suštinske sklonosti pobunama. Upravo su ovi politički konflikti, iako slabog intenziteta, izazvali konkretne reakcije Vojnog suda i generala divizije Mesina. Glavni protagonisti okupacije su, naime, one domaće snage koje se protiv nje bore, budući da mogu da budu nosioci promjena u svakodnevnoj politici okupacije. Tokom noći 26. juna u ograđene prostore kasarni u Budvi, Kotoru i Zelenici ubačeni su leci sa zahtjevima za neodložni prekid rata. Kopije istog dokumenta pronađene su u toku noći 30. juna u Podgorici, a 2. jula i u Nikšiću, u blizini italijanske kasarne11. Dojava o političkoj propagandi na teritoriji Crne Gore nije bilo mnogo, ali su one opravdavale oštre protivmjere od strane okupatora. U stanu studentkinje, navodne pristalice komunističkog pokreta, Darinke Lakićević, rođene 1922. godine i nastanjene u Kolašinu, pronađen je automatski pištolj i „rukopisi i štampani materijal komunističke propagande, koje je krila u sanduku u svojoj sobi”. Djevojka i njena majka su uhapšene, sprovedene u zatvor i predate Vojnom sudu na Cetinju. Nakon ove epizode u Kolašinu se očekivalo upućivanje trupa kako bi se sprovele detaljne racije u stambenim objektima osumnjičenih.12 Lakićevićeva i njena majka u zatvoru su boravile od juna do jula 1941. godine. Petnaestog septembra sud je naredio njihov premještaj u istražni zatvor odlukom zamjenika vojnog advokata Đovanija Picila (Giovanni Pizzillo), ali je iz isturenog odreda karabinijera iz Kolašina stigao odgovor da su njih dvije oslobodili pobunjenici nakon julskog ustanka i da se može smatrati da su u bjekstvu. Saslušanje je i pored toga zakazano za 19. decembar. Iz sudskih spisa može se dobiti još informacija o ovom događaju. Sudsko vijeće je dokazalo krivična djela nedozvoljenog držanja oružja i uvrede, za Napomene o Crnoj Gori u kontekstu politike komunističke Internacionale mogu se naći u: M. T. Giusti, La Iugoslavia tra guerriglia e repressione: la memoria storiografica e le nuove fonti, in: F. Caccamo, L. Monzali (a cura di), L’occupazione italiana della Iugoslavia (1941–1943), str. 379–418; cit. str. 380. 11 ASMAE, Gabinetto Armistizio-Pace, b. 1517, fasc. Komunistička propaganda, tajni protokol br. 5/1514, Vrhovna komanda — Služba vojnog informisanja — Kancelarija I. Albanija, centar I. Cetinje, 5. jul 1941. 12 Ivi, br. 4/59 prot., predmet: Subverzivne aktivnosti, XI bataljon karabinjera, Cetinje 2. jul 1941, potpukovnik bataljona Đuzepe Benvenuti (Giuseppe Benvenuti). 10

54

Federiko Godi

hvaljujući zapisniku koji su napravili karabinijeri. Krivica obiju optuženica u vezi sa nedozvoljenim posjedovanjem pištolja i komunističkog propagandnog materijala dokazivana je činjenicom da imaju isto prebivalište, dok je, što se tiče krivičnog djela bjekstva koje im je kasnije pripisano, nedostajalo elemenata za dokazivanje krivice pošto je, imajući u vidu razvoj događaja i ozbiljnost situacije sa kojom se italijanski garnizon suočio tokom napada pobunjenika, bilo nemoguće utvrditi da li su optužene žene oslobodili ustanici, ili su pobjegle prije nego što su se pobunjenici dokopali zatvorskih prostorija. Za ovo drugo djelo su oslobođene zbog nedostatka dokaza. Sudsko vijeće na Cetinju osudilo je obje žene na dvogodišnju zatvorsku kaznu zbog nedozvoljenog držanja oružja, dok je Miluša Dujović osuđena na dodatnih šest mjeseci zbog uvrede. Njih dvije su i dalje bile u bjekstvu, dok su tražene materijalne dokaze uzeli crnogorski pobunjenici. Iz isturenog odreda u Kolašinu XI bataljona karabinjera sa Cetinja u decembru je stigla izjava da je „istraga na terenu imala negativan ishod”13. Činilo se da situacija na političkom planu nije previše zabrinjavajuća, budući da, osim pomenutog slučaja, Informativni centar sa Cetinja u jednom izvještaju navodi imena svega šesnaest osoba koje su okvalifikovane kao agitatori zbog prethodnog političkog djelovanja. Zanimljivo je, međutim, primijetiti da je Tuči sugerisao preduzimanje preventivnih mjera, pribjegavajući pritvaranju iz predostrožnosti „kao mjeri javne bezbjednosti kako bi se ublažila antiitalijanska propaganda”14. U junu je general divizije Mesina obavijestio da je unutar logora komande II puka artiljerije na Cetinju pronađen propagandni komunistički letak. Odmah je obavljena racija i pokrenuta je istraga radi identifikovanja odgovornih, koji se „sigurno nalaze među civilnim stanovništvom, budući da je, kao što je poznato, na Cetinju i u drugim većim centrima široko rasprostranjena aktivnost komunista i njihovih pristalica”. Zahvaljujući obavještenjima dobijenim od pojedinaca iz jednog artiljerijskog puka, karabinjeri su brzo identifikovali i uhapsili jednog građanina koji je uopšteno osumnjičen15. Dvadeset drugog juna 1941. u Podgorici vijest o napadu na Sovjetski Savez, prema generalu divizije Mesina, „doprinijela je skidanju vela tajne koji je prikrivao nejasnu orijentaciju i otvore13 ACS, TmC (Tibunale militare di Cettigne), b. 108, fasc. 2919, Darinka Lakićević, Miluša Dujović. 14 ASMAE, Gabinetto Armistizio-Pace, b. 1517, fasc. Komunistička propaganda, br. 1187, predmet: Mjere javne bezbjednosti, Komanda pješadijske divizije Mesina, služba za informisanje, Visokom komesarijatu za Crnu Goru, Cetinje, 4. jul 1941, Karlo Tuči (Carlo Tucci). 15 Ivi, br. 997 prilog 1, predmet: Komunističke aktivnosti, Komanda pješadijske divizije Mesina, odjsek za informisanje Visokom komesarijatu za Crnu Goru, Cetinje, 21. jun 1941, Karlo Tuči.

Sud za Crnu Goru

55

nu ravnodušnost kojom je većina stanovništva loše sakrivala svoje raspoloženje i odnos”. Pouzdani obavještajci ukazali su na to da su zbog novog razvoja događaja na međunarodnoj sceni, koji su uvijek prizivani kao odlučujući faktor za umanjivanje ratne efikasnosti i morala vojske sila Osovine, pripremane pobune. Prema raspoloživim podacima, slične akcije planirane su i u Nikšiću. U tim nemirnim momentima na fasadi jednog kafea u Podgorici pojavio se natpis: „Želimo pripajanje našoj sovjetskoj braći.” Gradom se proširila vijest o oglašavanju sirene za vazdušnu opasnost, što je izazvalo veliku paniku među stanovništvom. Sve ovo ukazivalo je na snažnu aktivnost komunističkog pokreta kao i na postojanje prave organizacije koja je djelovala na cijeloj teritoriji. Potvrđeno je i to da je, uprkos zabrani i kaznama kojima je zaprijećeno, mnogo građana, bilo zbog neupućenosti u postojanje zabrane, bilo zbog ukorijenjene navike ili čak namjerno, pratilo novosti preko radija iz neprijateljskih ili neutralnih zemalja. Tuči je zbog toga pozvao na efikasniji nadzor, smatrajući da je neophodno oduzeti radio-prijemnike u posjedu privatnih lica, kako bi se prekinula „svaka aktivnost i ugušila svaka mogućnost za dalji uticaj na javno mnjenje i kako bi se populacija natjerala da konačno prihvati realnost situacije”16. General je zatražio da se u Crnu Goru uputi najmanje deset policijskih oficira i odgovarajući broj policajaca koji bi, po mogućnosti, poznavali srpski jezik. Odgovor iz Rima bio je negativan zbog toga što je, „uprkos dobroj volji”, po mišljenju iz Ministarstva inostranih poslova, „bilo apsolutno nemoguće izaći u susret tom zahtjevu, zbog toga što se nije moglo povući još osoblja iz policije, a da se pritom ozbiljno ne ugrozi njena efikasnost”17. Smirivanje političke situacije i teritorijalnih pitanja u zemljama nekadašnje Kraljevine Jugoslavije uslovilo je, dakle, u Crnoj Gori probleme u sferi javne bezbjednosti sa kojima se Visoki komesarijat suočio imajući malo sredstava na raspolaganju. Tešku ekonomsku krizu koju je izazvala fašistička politika pojačao je brzi priliv skoro 30.000 Crnogoraca iz susjednih država, što je u zemlji neizbježno pogoršalo položaj širokih slojeva populacije, pa i onih koji nijesu bili politički osviješćeni. U ovoj kratkoj fazi opravdano je ustvrditi da je sudar sfera vlasti u Crnoj Gori doveo do pogoršanja u osnovama represivne prakse, čime se objašnjava odstupanje od uobičajenog načina djelovanja okupatora. Mnogi su podsticali samostalnu radikalizaciju konflikta, počev od kriminalizacije teškog socijalnog i ekonomskog položaja stanovništva. Ibid. ASMAE, Gabinetto Armistizio-Pace, b. 1517, fasc. Javni red, predmet: Javni red u Crnoj Gori, Ministarstvo unutrašnjih poslova, uprava za javnu bezbjednost Ministarstvu inostranih poslova — kancelarija u Crnoj Gori, Rim, 6. jul 1941. 16

17

56

Federiko Godi

U avgustu 1941. godine stupio je na snagu proglas kojim je osnovana Komisija za kontrolu cijena i robe namijenjene za prodaju stanovništvu. Savjet se sastajao dva puta mjesečno kao i kad god je komandant garnizona to smatrao neophodnim. Jedan izaslanik Vrhovne komande italijanskih oružanih snaga imao je ovlašćenje da učestvuje na tim sastancima. Komisija je bila zadužena da „prouči pitanja u vezi sa snabdijevanjem prehrambenim proizvodima, kao i probleme koji se tiču potreba za različitim vrstama robe u pojedinim oblastima”. Ovaj organ je očigledno mogao da kontroliše uslove života stanovništva18. Spisi suda jedan su od pokazatelja finansijskog i ekonomskog urušavanja Crne Gore: ovo je moguće utvrditi ako se prikupe predmeti koji se tiču krivičnih djela sa ekonomskom pozadinom. Presude donesene tokom čitavog trajanja okupacije mogu se klasifikovati na sljedeći način: od ukupno 3.101 procesa, 183 su se ticala kršenja pravila o maksimalnoj cijeni, ilegalne prodaje prehrambenih proizvoda, šverca, krađe potrošne robe i nelegalnog transporta, 120 krivičnih djela vezano je za neobjavljivanje etiketa sa cijenama, bavljenje djelatnošću bez dozvole i neopravdano produžavanje radnog vremena; 386 je slučajeva prevare, neovlašćenog prisvajanja, pljačke, krađe i saučesništva u krađi; 114 presuda odnosi se na sakrivanje kradene robe; 51 krivično djelo tiče se otuđenja pokretnih vojnih dobara, ratnog profiterstva, malverzacija na štetu vojnika, utaje, neovlašćenog prisvajanja, prisvajanja ratnog plijena i podsticanja na korupciju. Posljednja navedena krivična djela činili su italijanski vojnici. Može se procijeniti da krivična djela motivisana ekonomskim razlozima čine 27% od ukupnog broja. Što se tiče krivičnih djela u sferi maloprodaje, Crnogorci su obično osuđivani na nekoliko mjeseci zatvora, dok je za stanovnike albanskog porijekla postojao izvjestan stepen tolerancije. Još od prvih mjeseci okupacija je izazvala tolike nestašice da je ozbiljno ugrozila opstanak crnogorske ekonomije: veliki dio stanovništva završio je u mreži crnog tržišta i bilo je mnogo slučajeva prodaje prehrambenih proizvoda po cijenama višim od propisanih. Ovakvo stanje u sferi ekonomije i te kako je relevantno zbog toga što pokazuje da se „crno tržište u svojim najraznovrsnijim oblicima može smatrati sa jedne strane oblikom građanskog otpora, ali i nečasnim špekulisanjem sa potrošačima prehrambenih proizvoda (velika većina gradskog stanovništva) koji već žive u veoma lošim uslovima”19. 18 AVII, Ia, k. 740, dok. 9/1–2, Vrhovni komandant oružanih snaga Albanija — komandant italijanskih okupacionih trupa u Crnoj Gori, Proglas 44, Cetinje, 16. avgust 1941. godine, Alesandro Pircio Biroli. 19 G. Corni, Il sogno del „grande spazio”. Le politiche d’occupazione nell’Europa nazista, Rim — Bari, Laterza, 2005, str. 198.

Sud za Crnu Goru

57

BIBLIOGRAFIJA Literatura [1] Bregantin, L. (2009). La giustizia militare nella guerra italo-greca (1940–1941). Le sentenze del Tribunale dell’11^ Armata, ‘Terra d’Este’, a. XIX, n. 38, luglio-dicembre 2009, pp. 137–149. [2] Corni, G. (2005). Il sogno del „grande spazio”. Le politiche d’occupazione nell’Europa nazista, Roma-Bari: Laterza. [3] Franchi, L., Feroci, V. (a cura di) (1941). I nuovi codici penali militari di pace e di guerra. Con appendice di leggi, decreti, bandi e con tre indici: analitico, sommario e alfabetico, Milano: Hoepli. [4] Giusti, M. T. La Iugoslavia tra guerriglia e repressione: la memoria storiografica e le nuove fonti, in F. Caccamo, L. Monzali (a cura di), L’occupazione italiana della Iugoslavia (1941–1943), pp. 379–418. [5] Labanca, N., Rivello, P. P. (2004). Fonti e problemi per la storia della giustizia militare, Torino: Giappichelli. [6] Martone, L. (2008). Diritto d’Oltremare. Leggi e Ordine per le Colonie del Regno d’Italia, Milano: Giuffrè. [7] Montanari, M. (1980). La campagna di Grecia, Tomo I — testo, Roma: Ufficio Storico Sme. [8] Rochat, G. (1991). La giustizia militare nella guerra italiana 1940–1943. Primi dati e spunti di analisi, Rivista di storia contemporanea, a. XX, fasc. 4, ottobre 1991, pp. 505– 597. [9] Rochat, G. (1995). La justice militare en Italiedans la guerre 1940–1943, in J. C. Allain, Des étoiles et descroix: mélanges offerts à Guy Pedroncini, Institut d’histoire de la défense, Paris: Economica, pp. 193–201. [10] Rochat, G. (2002). Duecento sentenze nel bene e nel male. I tribunali militari nella guerra 1940–1943, Udine: Gaspari. [11] Rodogno, D. Il nuovo ordine mediterraneo. Le politiche di occupazione dell’Italia fascista in Europa (1940–1943), Torino: Bollati Boringhieri. [12] Sala, T. (2008). Il fascismo italiano e gli Slavi del Sud, Trieste: Quaderni di Qualestoria 22. Štampa [13] Glas Crnogorca — La Voce del Montenegro, 1941. Arhivski izvori [14] Archivio centrale dello Stato (Roma), Tribunale militare di Cettigne20. [15] Archivio storico-diplomatico del Ministero degli Affari esteri (Roma), Gabinetto Armistizio — Pace. [16] Archivio ufficio storico dello Stato maggiore dell’Esercito (Roma), L. 14, Carteggio sussidiario S. M. R. E. [17] Arhiv Vojnoistorijskog instituta (Belgrado), Ia (Italijanska arhiva).

20

Inventar fonda priredio Federiko Godi.

58

Federiko Godi

Federico GODDI UN TRIBUNALE ITALIANO PER IL MONTENEGRO OCCUPATO (1941–1943) Riassunto Il presente articolo rappresenta una delle sezioni fondamentali del volume Fronte Montenegro (LEG, Gorizia, 2016). Le logiche di gestione del Governatorato militare del Montenegro (1941–1943) e l’impatto della quotidianità d’occupazione sulla società civile montenegrina sono infatti analizzate grazie allo studio della documentazione inedita del Tribunale militare di Cettigne conservata presso l’Archivio centrale dello Stato di Roma. Per la prima volta compaiono i dati totali delle sentenze emesse dalla corte militare italiana. Dal confronto con le carte prodotte dal Tribunale di Cettigne, emerge come l’azione repressiva degli occupanti italiani fu condizionata da un complesso conflitto di competenze tra differenti forze militari con aspirazioni egemoniche. Parole chiave: occupazione italiana, coabitazione, conflitto, divisioni militari, Tribunale militare di Cettigne

Tatjana KOPRIVICA*

ITALIJANSKI DOPRINOS ISTRAŽIVANJIMA DUKLJE KRAJEM XIX I POČETKOM XX VIJEKA Sažetak: U radu se razmatra italijanski doprinos istraživanjima rimskog grada Duklje krajem XIX i početkom XX vijeka. Za evropsku promociju ovog arheološkog lokaliteta sedamdesetih godina XIX vijeka veliki značaj imala je aktivnost italijanskog konzula u Skadru Lorenca Peroa i arheologa Đovanija Batiste de Rosija. Prvi Italijan koji je u nekoliko navrata vršio arheološka istraživanja Duklje (1892, 1902, 1907) bio je Tršćanin Pjero Stikoti, autor do danas jedine monografske publikacijom o Duklji (1913). Niz individualnih pokušaja Gvida Kore, Roberta Paribenija i Dantea Valjerija da se organizuje sistematsko istraživanje ovog lokaliteta nije otišao dalje od rekognisciranja terena, bez obzira na značajna naučna i politička očekivanja koja je početkom XX vijeka italijanska država ispoljavala u ovom smislu. Ključne riječi: Duklja, Crna Gora, Italija, Pjero Sticoti, istraživanja

Interes evropske naučne javnosti za Duklju podstaklo je slučajno otkriće tzv. Podgoričke čaše. Ovaj artefakt prodat je u Skadru italijanskom diplomatskom predstavniku Lorencu Perou. U Skadru je, u Peroovoj kolekciji, 1872. godine Podgoričku čašu vidio francuski arheolog Alber Dimon, objavivši sljedeće godine jedan svoj prilog o njoj.1 Konzula Peroa, koji je svoje službovanje nastavio u italijanskom konzulatu u Sarajevu, 1874. godine potražio je ruski Tatjana Koprivica, Istorijski institut Podgorica Up. Albert Dumont, „Séance du 5 février 1873”. Bulletin de la Société nationale des antiquaires de France, 1873, str. 71–73; P. C. Finney, The Invisible God. The Earliest Christians on Art, Oxford University Press, 1994, str. 284–286; Stefanie Nagel, „Die Schale von Podgorica. Bemerkungen zu einem außergewöhnlichen christlichen Glas der Spätantike”. Bonner Jahrbücher, 213/2013, str. 165–198; Miloš M. Živanović, „Preispitivanje čuvene Podgoričke čaše” [„Revisiting the Famous Podgorica Cup”], Nova antička Duklja [New Antique Doclea], VI/2015, str. 77–108. *

1

60

Tatjana Koprivica

diplomata i kolekcionar Aleksandar Basilevski, otkupivši Podgoričku čašu za svoju kolekciju.2 „Otac hrišćanske arheologije”, Italijan Đovani Batista de Rosi, poklonio je značajnu pažnju Podgoričkoj čaši vrlo brzo nakon njenog otkrića. U prvom kratkom, informativnom radu De Rosi je čašu opisao, iščitao neke od natpisa sa nje i skrenuo pažnju na značaj ovog otkrića.3 Nakon posjete Parizu, gdje mu je novi vlasnik Basilevski dopustio da vidi Podgoričku čašu i dao mu njen precizan crtež,4 De Rosi je bio u stanju da u svom članku L’insigne piatto vitreo di Podgoritza oggi nel museo Basilewsky in Parigi saopšti i preciznije analize ikonografskih predstava sa čase i njihove komparacije sa sličnim poznatim predstavama.5 Ideja o potrebi organizovanja arheoloških istraživanja Duklje kod crnogorskih vlasti javila se već 1879. godine, u vrijeme kada je Duklja, zajedno sa Podgoricom i Spužom, na osnovu odluka Berlinskog kongresa (1878) ušla u sastav knjaževine Crne Gore.6 Odsustvo materijalnih sredstava i okupiranost crnogorskih vlasti vojnim, političkim i ekonomskim problemima, onemogućile su realizovanje ove ideje. Tek početkom 1890. godine, na inicijativu knjaza Nikole, a pod rukovodstvom Rusa Pavla Apolonoviča Rovinskog, počela su prva sistematska arheološka istraživanja Duklje.7 Ona su nastavljena i tokom 1891. i 1892. godine. Rezultirala su otkrićem bazilike, termi, Dijaninog i Rominog hrama i stambene kuće.8 A. Basilevski je 1884. godine svoju kolekciju prodao ruskom caru Aleksandru III, koji ju je poklonio muzeju Ermitaž u Petrogradu. U Vizantijskoj kolekciji ovog muzeja (Ʊ 73), Podgorička čaša čuva se i danas. — Marta Kryzanovskaya, „Alexander Petrovich Basilevsky, A Great Collector of Medieval and Renaissance Works of Art”. Journal of the History of Collection, 2/1990, str. 143–155; Peter Levy, „The Podgoritza cup”. The Heythrop Journal, 4–1/1963, str. 55. 3 Giovanni Battista de Rossi, „Podgoritza in Albania-Insigne tazza vitrea figurate”. Bulletino di Archeologia Christiana, 5/1874, str. 153–155. 4 Peter Levy, „The Podgoritza cup”. The Heythrop Journal, 4–1/1963, str. 55. 5 Giovanni Battista De Rossi, „L‘insigne piatto vitreo di Podgoritza oggi nel museo Basilewsky in Parigi”. Bulletino di Archeologia Christiana, 2/1877, str. 77–85. 6 Knjaz Nikola Petrović je koncesije za istraživanje Duklje ponudio Vilijamu Džejmsu Stilmanu, američkom publicisti i diplomati, koji se za podršku obratio Britanskom muzeju, ali ova institucija nija pokazala interesovanje za istraživanja Duklje. „The Ruins of Dioclea”, The Times, Friday, May 21, 1890, broj 32965, str. 9. 7 Glas Crnogorca, broj 8, 18. februar 1890, 2; Tatjana Koprivica, „Nikola I Petrović Njegoš i istraživanje Duklje”. Istorijski zapisi, 4/2010, str. 215–223. 8 Pavle A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Državni život (1851– 1907) — Arheologija, Cetinje, Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević”, Novi Sad — Sremski Karlovci, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1994, 348–396. 2

Italijanski doprinos istraživanjima Duklje krajem XIX i početkom XX vijeka

61

Vijesti o arheološkim iskopavanjima na Duklji zainteresovale su i italijansko Ministarstvo inostranih poslova. U martu 1891. godine Antonio di Rudini, ministar inostranih poslova, proslijedio je izvještaj o otkrićima na Duklji Feličeu Barnabejiu, direktoru Nacionalnog muzeja Dioklecijanovih termi, tražeći od njega informacije o karakteru i značaju ovog otkrića za Crnu Goru. U iscrpnom izvještaju Barnabeji, između ostalog, navodi: „Opšti utisak koji sam stekao je da se profesor (P. A. Rovinski, prim. aut.) upustio u posao nedovoljno obaviješten o svim ovim istorijskim, topografskim i arheološkim tehničkim pojmovima, koji će biti neophodni da bi se posao uspješno doveo do kraja, a naročito da bi se omogućilo istom i ostalima da dođu do naučnih rezultata manje ili više potvrđenih obavljenim istraživanjem”.9 U septembru 1892. godine u Crnu Goru je doputovao do danas najznačajniji istraživač Duklje, Tršćanin Piero Stikoti u pratnji Splićanina Luke Jelića.10 Njihova misija bila je dio šireg istraživanja Crne Gore i Albanije sprovedenog po nalogu Direkcije Arheološko-epigrafskog seminara Bečkog univerziteta. Stikoti je na Cetinju od crnogorskih vlasti dobio „dozvolu za proučavanje otkrivenih spomenika na Duklji”, a od Rovinskog korisne informacije o prethodnim iskopavanjima.11 Sa tri asistenta Stikoti i Jelić su na Duklji naporno radili nedjelju dana. Iščitali su, prepisali i preslikali natpise, nacrtali arhitektonske ostatke i fotografisali lokalitet. Tokom ovih istraživanja „stekli su uvid o samom arheološkom lokalitetu i njegovoj okolini, i snimili objekte nad zemljom”.12 Obišli su i Zlaticu u okolini Duklje, a kod knjaževog dvorca na Kruševcu, u Podgorici, prepisali su natpise sa fragmenata donijeti tu sa Duklje i fotografisali arhitektonske fragmente. O misiji u Crnoj Gori Stikoti i Jelić podnijeli su kraći preliminarni izvještaj koji nije publikovan. Natpise koje su pronašli na Duklji stavili su na raspolaganje za suplemente III toma velike edicije Corpus Inscriptionum Latinarum.13 9 Archivio Storico Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma, Fondo Pratiche di Tutela, Notizie varie, Doclea, Scavi di Doclea nel principato Montenegro, Roma, 7 marzo 1891, id. 840. 10 Glas Crnogorca, broj 36, 5. septembar 1892, str. 4; Isto, broj 37, 12. septembar 1892, str. 4. 11 Civico Museo di Storie ed Arte di Trieste, Piero Sticotti, Viaggio archeologico nel Montenegro e nell’Albania settentrionale fatto in compagnia col dott. Luca Jelić per incarico della direzione del Seminario archeol. — epigrafico dell’Università di Vienna, scatola 2, busta 9, № 162. 12 Isto. 13 P. Sticotti, „Ueber die Ergebnisse einer Reise nach Doclea, Juli 1907”. Anzeiger der Kaiserlichen Akademiae der Wissenschaften, Philosophische-historische Klasse, XLV/1908, str. 52.

62

Tatjana Koprivica

Uključivanje britanske arheološke misije u istraživanje Duklje 1893. godine obogatilo je i učinilo složenijom sliku o veličini i značaju ovog lokaliteta. Istraživanja Džona Artura Raskina Munroa, Vilijama Andersona i Josipa Milnea ukazala su na postojanje kasnoantičkih i ranosrednjovjekovnih hrišćanskih crkava u istočnom dijelu grada: bazilike A, bazilike B i krstoobrazne crkve.14 Rezultati britanskih istraživanja izazvali su veliko interesovanje evropske stručne javnosti za Duklju. U francuskom Ministarstvu prosvjete i vjera razmatrana je mogućnost upućivanja jedne istraživačke misije u Crnu Goru. U tom cilju Duklju su posjetili Pol Niko 1892.15 i Arman Dajo 1895. godine.16 Dok su Francuzi oklijevali, pojačani interes za istraživanje Duklje pokazali su Italijani. U Rimu se kod italijanske vlade 1900. godine za organizovanje arheološke misije zauzeo geograf Gvido Kora, koji je 1899. godine boravio u Crnoj Gori i nekoliko dana proveo proučavajući ostatke Duklje.17 Kora je pokušavao da zainteresuje i crnogorske vlasti za istraživanje Duklje u okviru velike italijanske ekspedicije, koja bi sa više naučnih aspekata proučavala Crnu Goru. Pokušavajući da realizuje ovu ideju, Kora je tokom 1900. godine u više navrata kontaktirao crnogorskog konzula u Rimu Evgenija Popovića i sekretara crnogorskog Ministarstva inostranih djela Slava Ramadanovića.18 O ovom projektu razgovarao je i sa italijanskim prijestolonasljednikom, princom Viktorom Emanuelom III i princezom Jelenom Petrović Njegoš.19 Po svemu su Tatjana Koprivica, „Diary Entries and Photographic Documentation of J. A. R. Munro Related to the Archaeological Exploration of Doclea (Montenegro) in 1893”. Zograf, 37/2013, str. 1–15. 15 Centre d’accueil et de recherche des Archives nationales — Paris (= CARAN), Ministere de l’Instruction publique, Servicess des mission, Mission scientifiques et litteraires, Nicod Paul (Mission au Monténégro), Exploration de l’ancienne Dioclea (1892), F 17, 2995 A, Note à l’appui dela demande faite par M. Nicod pour une Mission arhéologique au Monténegro, 18/30 Mai 1892, dokument bez arhivskog broja. 16 CARAN, Ministere de l’Instruction publique, Servicess des mission, Mission scientifiques et litteraires, Albaniae-A. Dayot, Fouilles de Diocléa, F 17, 262, Communication d’un projet de mission archéologique, Paris, 30 Juin 1896, dokument bez arhivskog broja. 17 Guido Cora, Nel Montenegro, Impressioni di viaggo (1899), Roma, Forcani e C., 1901, str. 45–46; Slavko Burzanović, Tatjana Koprivica, „Antičko rimsko nasljeđe u Crnoj Gori i italijanska spoljna politika”. Matica, 48/2011, str. 221–222. 18 Državni arhiv Crne Gore, Cetinje (=DACG), Ministarstvo inostranih djela (=MID), 1900, E. Popović a S. Ramadanović, Roma, 9/21 Mars 1900; Isto, E. Popović a S. Ramadanović, Roma, 2/14 Avril 1900; Isto, S. Ramadanović a G. Cora, Cettigne, 2/14 Mai 1900; Isto, E. Popović a S. Ramadanović, Roma, 4–7 Mai 1900; Isto, G. Cora a S. Ramadanović, Roma, 7/5 1900. 19 DACG, MID, 1900, G. Cora a S. Ramadanović, Roma, 7/5 1900. 14

Italijanski doprinos istraživanjima Duklje krajem XIX i početkom XX vijeka

63

deći, Kora je u pratnji dva službenika italijanske vlade 1901. godine ponovo došao u Crnu Goru, ali nije uspio da realizuje svoju ideju.20 Ministar obrazovanja Nuncio Nazi za ekspediciju je odredio sredstva iz neadekvatne budžetske pozicije, zbog čega su nadležni finansijski organi (Corte dei Conti) odbili da ih isplate.21 Početkom oktobra 1901. godine u Crnu Goru je stigao italijanski arheolog Roberto Paribeni.22 Zahvaljujući preporukama Evgenija Popovića, crnogorska vlada mu je dala dozvolu za istraživanja i obezbijedila pomoć lokalnih vlasti.23 Paribeni je istraživao na lokalitetima u Podgorici, Gradini, Spužu, Nikšiću.24 Najviše pažnje pokonio je proučavanju epigrafskih spomenika u Duklji, o čemu je objavio jedan rad 1904. godine.25 Međutim, u pogledu opravdanosti sistematskog italijanskog istraživanja ovog lokaliteta Paribeni je pokazivao ozbiljne rezerve. Tako u pismu Antoniju Baldačiju Paribeni tvrdi: „Sa čisto arheološkog aspekta, smatram da je trošenje novca za iskopavanje Duklje skoro grijeh za Italiju koja arheološki može mnogo bolje bilo kod kuće, bilo negdje drugo. Čini mi se da se od Duklje ne mogu očekivati veliki rezultati.”26 U istom duhu govorio je i sa Feličeom Barnabeijem, koji je to notirao u svom Dnevniku.27 DACG, MID, 1900, F. 90, S. Ramadanović kapetanu Zambeli, Cetinje 1/8 1901. „Per gli scavi archeologici nel Montenegro”, La Stampa, 17. 8. 1901, broj 227, str. 1. 22 Glas Crnogorca, broj 45, 3. novembar 1901, str. 3; Giovanni Salmeri, „Epigrafica e storia antica nel Mediterraneo: Il „caso” italiano”. L’Archeologia Italiana nel Mediterraneo fino alla Seconda Guerra Mondiale, a cura di Vincenzo la Rosa, Catania, Centro Studi per l’Archeologia Greca C. N. R, 1986, str. 210; Massimiliano Munzi, „Elemente einer politischen Biographie”. Das grosse Spiel: Archäologie und Politik zur Zeit des Kolonialismus (1860– 1940), Köln: Dumont, 2008, str. 561. 23 DACG, MID, 1901, E. Popovic a Ministère des Affaires Étrangères, Roma, 7 Sept. 1901; Isto, Ministarstvo inostranih djela serdaru Radoviću, Cetinje, 4/9 1901. 24 A. Baldacci, „Un’escursione archeologica del dott. Roberto Paribeni nel Montenegro”. Bolletino della Socièta geografica italiana, 1/1901, str. 1–8. [A. Baldači, „Arheološki izlet dra Roberta Paribenija u Crnu Goru”. Crna Gora vrata Balkana. Putopisi i zapisi evropskih botaničara, ur. V. Pulević, D. Vincek, Cetinje, Obod, 1991, str. 827–833]. 25 R. Paribeni, „Iscrizioni Romane di Doclea e di Tusi”. Bullettino della Commissione Archeologica Comunale di Roma, 4/1903, str. 374–379. 26 Biblioteca dell'Archiginnasio di Bologna, Fondo Antonio Baldacci, R. Paribeni a A. Baldacci, Atena, 12 ottobre 1901, № 9/30. 27 Le „Memorie di un Archeologo” / di Felice Barnabei, a cura di Margherita Barnabei e Filipo Delpino, Roma, Le Luca edizione d’arte, 1991, Pagine di Diario, Martedi, 15 luglio 1902, str. 390. 20 21

64

Tatjana Koprivica

Italijanska vlada je, ipak, za arheološka istraživanja u Crnoj Gori opredijelila izvjesna skromna sredstva.28 Ovakav stav može se dovesti u vezu sa opštim očekivanjima italijanske vlade da, nakon velikog uspjeha koji je Federiko Halber postigao u svojim istraživanjima na Kritu, rad arheologa iskoristi u cilju svoje ekspanzije na Mediteranu. Ministarstvo spoljnih poslova počelo je da odobrava subvencije, privilegujući projekte u oblastima u kojima su se preklapali politički i naučni interesi Italije.29 Nema sumnje, zahvaljujući odobrenim sredstvima u avgustu 1902. godine u Crnu Goru je stigla interdisciplinarna ekspedicija koju su, pored Antonija Baldačija, organizatora i inspiratora misije, činili i Tršćanin prof. Dante Valjeri30, inspektor za arheološke spomenike, prof. Ugo Vram, antropolog, prof. Alesandro Marteli, geolog, dr Luiđi Santagata, fizičar i prirodnjak, i Anibale Baldači, agronom.31 Među ciljevima misije navode se antropološka, folklorna i sociološka istraživanja stanovništva, posebno na graničnom području Crne Gore i Albanije, kojima je trebalo da bude preispitana teza da su slovenski stanovnici južne Dalmacije, Stare Srbije, Crne Gore i Hercegovine, u stvari potomci sloveniziranih masa ilirskog porijekla, od kojih potiču i susjedni Albanci. Ovom cilju pridonijela bi arheološka istraživanja kojima bi se bolje upoznala ilirska civilizacija. Baldači je očekivao bogate arheološke nalaze o grčkoj i rimskoj kolonizaciji, a posebno pronalazak ostataka rimskih trgovačkih i vojnih stanica i puteva. Iza ove „antičke nostalgije” izbija njegova neskrivena želja za obnavljanjem ekonomskog i vojničkog prisustva Rima na Balkanu, kao i pretvaranjem Jadrana u Mare Nostro.32 Članovi misije su se u Crnoj Gori zadržali do 20. septembra. O zadovoljavajućim rezultatima ove misije svjedoči i publikovanje nekoliko naučnih studija. Prof. Valjeri je tokom ekspedicije ispitivao ruševine Duklje i ostatke akvadukta kojim se grad snabdijevao vodom. Poseban interes pokazivao je za ostatke rimskih puteva. Tragao je i za arheološkim lokalitetima u Nikšiću, La Italijanska vlada je sumu od 29.000 lira kumulativno opredijelila za arheološka istraživanja u Tunisu, Egiptu i Crnoj Gori. — Nav. djelo, str. 398, n. 5. 29 Up. Marta Petricioli, Archeologia e Mare Nostrum. Le missioni archeologiche nella politica mediterranea dell’Italia 1898–1943, Roma, V. Levi, 1990. 30 Filippo Tambroni, „Dante Vaglieri”. Bolletino dell’Associazione archeologica romana, 1/1914, 2. 31 „Naučna ekspedicija iz Italije”, Glas Crnogorca, broj 32, Cetinje, 10. avgust 1902, str. 3; Slavko Burzanović, „Antonio Baldacci e il Montenegro”. Contesi Adriatici. Studi di italianistica comparata, a cura di Vesna Kilibarda e Julijana Vučo, Roma, Aracne, 2008, 73. 32 Slavko Burzanović, Tatjana Koprivica, nav. djelo, str. 224. 28

Italijanski doprinos istraživanjima Duklje krajem XIX i početkom XX vijeka

65

zinama, Medunu, Šavniku i u oblasti Pive i Tare.33 S obzirom na to da se smatralo kako je Crna Gora, u arheološkom pogledu, terra incognita, Valjeri je bio djelimično zadovoljan rezultatima svoje misije. Ipak, Valjerijeva istraživanja nijesu rezultirala nekim značajnijim radom.34 Alarmirani italijanskim interesovanjem za istraživanje Duklje, iz Carskokraljevskog arheološkog instituta u Beču su u avgustu 1902. godine, zbog opasnosti da se izgubi sve što je do tada uloženo u istraživanje, požurili Stikotija da već u septembru ode na Duklju, jer su italijanski naučnici bili blizu da dobiju koncesije na istraživanje Duklje.35 Stikoti je u Crnu Goru došao u septembru sa arhitektom Ćirilom M. Ivekovićem, građevinskim savjetnikom carske gradske uprave u Zadru.36 Svoju drugu misiju u Crnoj Gori Stikoti je opisao kao upotpunjavanje nalaza od prije deset godina i obradu novih. Zabrinutost u Beču da bi Italijani mogli monopolizovati istraživanje Duklje pokazala se neopravdanom. Italijanski arheološki rezultati iz 1902. godine bili su skromni. Iako je italijanska vlada i 1903. godine finansirala rad naučne misije u Crnoj Gori, ni Vram ni Valjeri nijesu uzeli učešća u njoj.37 Stikoti i Iveković nastavili su svoja istraživanja i u ljeto 1907. godine.38 Iz izvještaja koji su podnijeli na sjednici Filozofsko-istorijske klase Kraljevske akademije nauka u Beču 19. februara 1908. saznajemo da su, prema preciznom planu istraživanja, upotpunili plan grada. Pored toga, snimali su i objekte u okolini, akvadukt, djelove trase puta Skadar — Narona, rimske grobnice.39 Samo kada je to bilo neophodno, preduzimali su naknadna iskopavanja uz pomoć nekoliko radnika. Knjaz Nikola ih je ohrabrio da publikuju monografiju sa rezultatima svoga rada, ukazujući da niko prije njih nije do Biblioteca dell'Archiginnasio di Bologna, Fondo Antonio Baldacci, D. Vaglieri a A. Baldacci, Nikšić, 22 Agosto 1902, № 10/443; D. Vaglieri a A. Baldacci, Šafnik, 28 Agosto 1902, № 10/450. 34 Slavko Burzanović, Tatjana Koprivica, nav. djelo, str. 226. 35 Österreichisches Archäologisches Institut, Wien, Archive, Montenegro-Doclea, K. K. österreichisches archäologisches Insitut in Wien-Sticotti, Wien, 8. august 1902. 36 Slavica Marković, Ćiril Metod Iveković, Zagreb, Društvo povjesničara umjetnosti Hrvatske, 1992, str. 158. 37 Valjeri je odustao zbog bolesti i odmaklih godina. — Biblioteca dell'Archiginnasio di Bologna, Fondo Antonio Baldacci, D. Vaglieri a A. Baldacci, Roma, 16 luglio 1903, № 12/316. 38 Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, Archiv, Balkan-Kommission, Protokoll der 33. Sitzung der Balkan-Kommission (Antiquarische Abteilung), Wien, 26. März 1907. 39 P. Sticotti, Ueber die Ergebnisse einer Reise nach Doclea, Juli 1907, Anzeiger der Kaiserlichen Akademiae der Wissenschaften, Philosophische-historische Klasse XLV (1908), 51–55. 33

66

Tatjana Koprivica

bio odobrenje za objavljivanje veće publikacije o Duklji.40 Ipak, na objavljivanje njihove monografije čekalo se do 1913. godine.41 Viktor Emanuel III Savojski blagonaklono je gledao na mogućnost italijanskog istraživanja Duklje, ali nema dokaza o njegovom značajnijem angažovanju u tom pogledu. Već prilikom svog prvog dolaska u Crnu Goru 1896. godine, tada kao princ prijestolonasljednik, posjetio je Duklju, interesujući se posebno za ploče sa rimskim natpisima.42 Viktor Emanuel III posjetio je Duklju i 1910. godine.43 Bio je pasionirani numizmatičar, vlasnik bogate zbirke antičkog novca, čijim se katalogiziranjem bavio.44 Može se pretpostaviti da je od crnogorske vladarske porodice mogao dobiti kao poklon monete pronađene na Duklji. Nažalost, nijesmo uspjeli da utvrdimo da li je i koliko ovakvih moneta bilo u kolekciji kralja Viktora Emanuela III. Ni individualni ni kolektivni pokušaji Italijana da organizuju sistematska istraživanja Duklje nijesu otišli mnogo dalje od rekognisciranja terena, bez obzira na značajna naučna i politička očekivanja koja je početkom XX vijeka italijanska država ispoljavala u ovom smislu. Do danas najznačajniju monogografsku publikaciju o Duklji objavio je jedan Italijan — Pjero Stikoti, ali kao predstavnik bečke arheološke škole.

BIBLIOGRAFIJA Arhivski izvori [1] Archivio Storico Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma, Fondo Pratiche di Tutela, Notizie varie, Doclea. Nav. djelo, 55. Pietro Sticotti, Die Römische Stadt Doclea in Montenegro, Schriften der Balkankommission Antiquarische abteilung VI, Wien: A. Hölder, 1913 [= Pietro Sticotti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, Podgorica: Matica crnogorska, Cetinje: Kulturno-prosvjetna zajednica 1999]. 42 „Un escursione del Principe di Napoli”, La Stampa, 27. 8. 1896, broj 239, str. 1; „Il Principe di Napoli a Podgoritza”, La Stampa, 29. 8. 1896, broj 241, str. 3; Adolfo Rossi, Un’escursione nel Montenegro, Roma, Carlo Aliprandi editore, 1896, str. 131. 43 Il Giornale d’Italia, Sabato, 27 Agosto 1910, broj 238, str. 1. 44 Kolekcija Viktora Emanuela, koju čine više od 100.000 moneta, čuva se u muzeju Palazzo Massimo u Rimu. U periodu od 1909. do 1943. godine, sa saradnicima je priredio 20 tomova Corpus Nummorum Italicorum. http: //archeoroma. beniculturali. it/musei/museonazionale-romano/palazzo-massimo/medagliere/collezione-vittorio-emanuele-iii (preuzeto 15. oktobra 2016) 40 41

Italijanski doprinos istraživanjima Duklje krajem XIX i početkom XX vijeka

67

[2] Biblioteca dell'Archiginnasio di Bologna, Fondo Antonio Baldacci. [3] Centre d’accueil et de recherche des Archives nationales-Paris, Ministere de l’Instruction publique, Servicess des mission, Mission scientifiques et litteraires, Nicod Paul (Mission au Monténégro) Albaniae, A. Dayot, Fouilles de Diocléa. [4] Civico Museo di Storie ed Arte di Trieste, Archivio Piero Sticotti. [5] Državni arhiv Crne Gore, Cetinje, Ministarstvo inostranih poslova, 1900, 1901. [6] Österreichisches Archäologisches Institut, Wien, Archive, Montenegro-Doclea. [7] Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, Archiv, Balkan-Kommission. Štampa [8] Glas Crnogorca, Cetinje, 1892. [9] Il Giornale d’Italia, Roma, 1910. [10] La Stampa, Torino, 1896, 1901. [11] Slobodna riječ, Podgorica, 1907. [12] The Times, London, 1890. Literatura [13] Barnabei, Margherita, Delpino, Filipo (ur.) (1991), Le „Memorie di un Archeologo”/ di Felice Barnabei. Roma: Le Luca edizione d’arte. [14] Burzanović, Slavko (2008). „Antonio Baldacci e il Montenegro”. Contesi Adriatici. Studi di italianistica comparata, a cura di Vesna Kilibarda e Julijana Vučo, Roma: Aracne, 69–89. [15] Burzanović, Slavko, Koprivica, Tatjana (2011). „Antičko rimsko nasljeđe u Crnoj Gori i italijanska spoljna politika”, Matica 48: 219–230. [16] Cora, Guido (1901), Nel Montenegro, Impressioni di viaggo (1899), Roma: Forcani e C. [17] De Rossi, Giovanni Battista (1874). „Podgoritza in Albania-Insigne tazza vitrea figurate”. Bulletino di Archeologia Christiana 5: 153–155. [18] DE ROSSI, Giovanni Battista (1877). „L‘insigne piatto vitreo di Podgoritza oggi nel museo Basilewsky in Parigi”. Bulletino di Archeologia Christiana 2: 77–85. [19] Dumont, Albert (1873). „Séance du 5 février 1873”. Bulletin de la Société nationale des antiquaires de France: 71–73. [20] Finney, C. Paul (1994). The Invisible God. The Earliest Christians on Art. Oxford University Press. [21] Koprivica, Tatjana (2010). „Nikola I Petrović Njegoš i istraživanje Duklje”. Istorijski zapisi 4: 215–223. [22] Koprivica, Tatjana (2013). „Diary Entries and Photographic Documentation of J. A. R. Munro Related to the Archaeological Exploration of Doclea (Montenegro) in 1893”, Zograf 37: 1–15. [23] Kryzanovskaya, Marta (1990). „Alexander Petrovich Basilevsky, A Great Collector of Medieval and Renaissance Works of Art”, Journal of the History of Collection 2: 143–155. [24] LEVI, Peter (1963). „The Podgoritza cup”, The Heythrop Journal 4: 55–66. [25] Marković, Slavica (1992). Ćiril Metod Iveković, Zagreb: Društvo povjesničara umjetnosti Hrvatske. [26] Munzi Massimiliano (2008). „Elemente einer politischen Biographie”. Das grosse Spiel: Archäologie und Politik zur Zeit des Kolonialismus (1860–1940), Köln: Dumont. [27] Nagel Stefanie (2013), „Die Schale von Podgorica. Bemerkungen zu einem außergewöhnlichen christlichen Glas der Spätantike”. Bonner Jahrbücher 213: 165–198. [28] Paribeni, Roberto (1903). „Iscrizioni Romane di Doclea e di Tusi”. Bullettino della Commissione Archeologica Comunale di Roma 4: 374–379.

68

Tatjana Koprivica

[29] Petricioli, Marta (1990). Archeologia e Mare Nostrum. Le missioni archeologiche nella politica mediterranea dell’Italia 1898–1943, Roma: V. Levi. [30] Rossi, Adolfo (1896). Un’escursione nel Montenegro, Roma: Carlo Aliprandi editore. [31] Rovinski, A. Pavle (1994). Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Državni život (1851–1907) — Arheologija, Cetinje, Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević”, Novi Sad — Sremski Karlovci, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića. [32] SALMERI, Giovanni (1986). „Epigrafica e storia antica nel Mediterraneo: Il „caso” italiano”. L’Archeologia Italiana nel Mediterraneo fino alla Seconda Guerra Mondiale, a cura di La Rosa Vincenzo, Catania: Centro Studi per l’Archeologia Greca C. N. R: 203–229. [33] Sticotti, Pietro (1913). Die Römische Stadt Doclea in Montenegro, Schriften der Balkankommission Antiquarische abteilung VI, Wien: A. Hölder [= Sticotti, Pietro (1999). Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, priredila Olivera Velimirović-Žižić, Podgorica: Matica crnogorska, Cetinje: Kulturno-prosvjetna zajednica]. [34] Tambroni, Filippo (1914). „Dante Vaglieri”. Bolletino dell’Associazione archeologica romana 1: 1–9. [35] Živanović, M. Miloš (2015). „Preispitivanje čuvene Podgoričke čaše” [„Revisiting the Famous Podgorica Cup„], Nova antička Duklja [New Antique Doclea], VI: 77–108.

Tatjana KOPRIVICA IL CONTRIBUTO ITALIANO ALLE RICERCHE SU DOCLEA ALLA FINE DELL’OTTOCENTO E ALL’INIZIO DEL NOVECENTO Riassunto Per la promozione europea della località archeologica di Doclea negli anni Settanta dell’Ottocento, grande importanza assunse l’attività del console italiano a Scutari Lorenzo Pero e dell’archeologo Giovanni Battista de Rossi. Il primo italiano ad occuparsi di ricerche archeologiche fu il triestino Piero Sticotti, le cui ricerche risalenti al 1892, al 1902 e al 1907 ebbero come risultato una pubblicazione monografica su Doclea (1913). I numerosi tentativi individuali per organizzare ricerche sistematiche, compiuti da Guido Cora, Roberto Paribeni e Dante Vaglieri, non andarono oltre la ricognizione in loco, nonostante le aspettative scientifiche e politiche nutrite all’inizio del Novecento dallo stato italiano. Parole chiave: Doclea, Montenegro, Italia, Piero Sticotti, ricerche

Montenegrina u djelu Artura KronIje

69

Sanja BOGOJEVIĆ*

MONTENEGRINA U DJELU ARTURA KRONIJE Sažetak: Obimno bio-bibliografsko djelo italijanskog slaviste Artura Kronije Poznavanje slovenskog svijeta u Italiji (1958) i danas predstavlja značajno polazište za istraživače uzajamnih književnih i kulturnih veza Italijana i slovenskih i južnoslovenskih naroda, pa tako i Crnogoraca. U ovom radu dat je kratak pregled priloga o Crnoj Gori i Crnogorcima zabilježenih u ovom dragocjenom djelu jednog od utemeljivača i najuglednijih imena italijanske slavistike. Iz Kronijinog obimnog djela, koje svjedoči o hiljadugodišnjem zanimanju Italijana za narode s evropskog Istoka, izdvojili smo priloge montenegrine, ukazujući na hronološke etape i razne vidove prisustva „crnogorskih tema” u različitim publikacijama na italijanskom jeziku. Prilozi koji su zabilježeni u Kronijinom djelu u ovom radu dopunjeni su nedostajućim bibliografskim podacima. Ključne riječi: montenegrina, interjadranske veze, Arturo Kronija

Istorija crnogorske bibliografije od svojih početaka vezana je za Italiju i Italijane. Sticajem okolnosti, autori prvih bibliografskih popisa montenegrine, na više jezika, bili su Italijani, venecijanski bibliograf Đuzepe Valentineli (Giuseppe Valentinelli, 1805–1874), katolički sveštenik Čezare Tondini de Kvarengi (Cesare Tondini de Quarenghi, 1839–1907) i rimski bibliotekar Anibale Teneroni (Annibale Tenneroni, 1856–1921). Međutim, tek je čuveni italijanski slavist Arturo Kronija, fokusirajući se samo na naslove na italijanskom jeziku, uz bibliografske podatke dao i prikaz okolnosti koje su usmjeravale pažnju italijanske javnosti prema događajima na južnoslovenskom, pa tako i crnogorskom prostoru.1 Sanja Bogojević, Filološki fakultet Nikšić Arturo Kronija (Arturo Cronia) rođen je u italijanskoj porodici u Zadru 13. decembra 1896. godine. Studirao je filologiju na univerzitetima u Gracu i Pragu. Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Padovi diplomirao je književnost 1921. godine, nakon čega je angažovan kao srednjoškolski profesor srpskohrvatskog jezika u Zadru. Nakon što je 1929. godine fašistički režim ukinuo nastavu ovog jezika, Kronija odlazi u Čehoslovačku, gdje do 1932. godine, kao gostujući profesor, predaje italijanski jezik i književnost u Brnu i Bratislavi, a potom, *

1

70

Sanja Bogojević

Iako je italijanska slavistika od svog osnivanja dvadesetih godina XX vijeka nastojala da što više doprinese difuziji italijanskog jezika i književnosti u slovenskim zemljama, slavistička istraživanja krenula su u pravcu suprotnom od očekivanog, najviše zahvaljujući upravo Arturu Kroniji koji je više od tri decenije svog naučnoistraživačkog rada posvetio proučavanju odjeka slovenskog svijeta u Italiji.2 Još tridesetih godina XX vijeka on je u knjizi pod naslovom Za istoriju slavistike u Italiji, dao jedan istorijski pregled italijanskih publikacija na slovenske teme.3 U uvodu ove studije Kronija ističe da se bavio kako novijom tako i daljom prošlošću, odnosno viševjekovnim razdobljem od humanizma do Prvog svjetskog rata, nastojeći da dođe do podataka koji će jednog dana pomoći da se uradi iscrpan prikaz slovenskih tema u italijanskoj književnosti, od najdavnijih vremena do savremenog doba.4 Ovo djelo predstavlja najavu njegove obimne studije Poznavanje slovenskog svijeta u Italiji, objavljene 1958. godine. Riječ je o bogatom istorijskom i bibliografskom pregledu italijanskih spisa i publikacija na slovenske teme, uključujući istorijdo 1936. godine i u Pragu. Po povratku u Italiju, 1937. godine, počeo je da radi kao predavač na katedrama za slovensku filologiju na univerzitetima u Padovi, Bolonji i Veneciji. Godine 1940. izabran je za redovnog profesora i šefa Katedre, kasnije Instituta za slovensku filologiju Univerziteta u Padovi. Napisao je više od dvije stotine različitih knjiga iz oblasti glotodidaktike, leksikografije, paleografije, dijalektologije, književne kritike, istorije književnosti i komparativne književnosti, a njegova bibliografija sadrži ukupno 421 jedinicu. Kronija se bavio i strogo serbokroatističkim temama, pa je tako još dvadesetih godina XX vijeka objavio Gramatiku srpsko-hrvatskog jezika (Grammatica della lingua serbo-croata, L. Trevisini, Milano, 1922) koja je u Italiji stekla veliku popularnost, doživjevši u naredne četiri decenije čak osam izdanja, poslednje 1966. godine. Pisao je i o razvoju pozorišta kod Srba i Hrvata (Teatro serbo-croato con autoversioni di Ivo Vojinović e versioni di Carmen Cronia, Milano, Nuova Accademia Editrice, 1955). Autor je i Istorije srpsko-hrvatske književnosti (Storia della letteratura serbo-croata, Milano, Nuova Accademia Editrice, 1956), a kao dopunu ovom djelu sačinio je i odgovarajuću antologiju (Le più belle pagine della letteratura, Milano, Nuova Accademia Editrice, 1963). Krunu njegovog interesovanja za noviju prozu predstavlja knjiga pod naslovom Jugoslovenska književnost za djecu i mlade (La letteratura giovanile jugoslava, Milano, Trevisini, 1968) napisana u saradnji sa slovenačkim istoričarem Martinom Jevnikarom, posthumno objavljena 1968. godine. Svoju nastavničku karijeru ovaj strogi i zahtjevni profesor, a prema svjedočenju kolega i studenata skromni i jednostavni čovjek, završio je godinu dana prije smrti koja ga je zadesila u Padovi 11. maja 1967. godine. Up. Valnea Delbianco, Talijanski kroatist Arturo Cronia, Split, Književni krug, 2004, str. 15–23. 2 Giuseppe dell’Agata, „Filologia slava e Slavistica”, u: Brogi Bercoff, Giovanna i dr. (ur.) La slavistica in Italia, cinquant’anni di studi (1940–1990), Roma, Ministero per i beni culturali e ambientali, 1994, str. 27. 3 Arturo Cronia, Per la storia della slavistica in Italia (appunti storico-bibliografici), Zara, E. De Schonfeld, 1933. 4 Isto, str. 8–9.

Montenegrina u djelu Artura KronIje

71

ski, politički i kulturni kontekst obuhvćen razdobljem dugim čitav jedan milenijum.5 Smatrajući da su Italijani prije svih drugih zapadnih i nezapadnih naroda pokazivali interesovanje za slovenske jezike i kulture, Kronija u predgovoru ističe da tvrdnja kako je slovenska kultura za Italiju bila „tajanstvena sfinga” ne odgovara istini.6 Na gotovo sedam stotina stranica, kroz sedam poglavlja ove knjige, Kronija je hronološkim redosljedom predstavio istorijska, politička i kulturna prožimanja i dodire Italije i slovenskih naroda od ranog srednjeg vijeka zaključno sa razdobljem između dva svjetska rata, dajući u bilješkama uz tekst veoma obimnu i iscrpnu bibliografsku građu. Ipak, autor ovo djelo ne smatra cjelovitim i završenim, svjestan činjenice da je riječ o još neistraženom ili tek dotaknutom području „jednostavnih intuicija ili neutemeljenih pretpostavki”.7 Premda njegov rad obuhvata različite slovenske kulture, Kronija je znatan dio svog naučnog interesovanja usmjerio prema češkom i slovačkom jeziku i književnosti. Presudan uticaj na to svakako je imao njegov duži boravak u Čehoslovačkoj, prvo kao studenta, a potom i kao gostujućeg profesora. S druge strane, Arturo Kronija gajio je oduvijek interesovanje i za jezik i književnost svog zavičaja Dalmacije, što je rezultiralo njegovim posebnim naučnim zanimanjem za srpskohrvatski jezik i književnost.8 U svojoj opsežnoj bibliografskoj studiji Kronija je značajnu pažnju posvetio i Crnoj Gori i Crnogorcima, iako su često u pitanju samo sporadični pomeni, dati u širem, to jest južnoslovenskom kontekstu. PRVI POMENI CRNE GORE I CRNOGORACA U ITALIJI Istraživanja Artura Kronije pokazuju da je, od svih evropskih zemalja, Italija do sredine XVII vijeka bila najviše informisana o Slovenima, prije svega o južnoslovenskim narodima sa istočne obale Jadrana.9 U tom smislu on ističe ključnu ulogu Mletačke republike koja je oduvijek pokazivala interesovanje za susjedne, balkanske narode, i to najviše iz političkih razloga.10 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia. Bilancio storico-bibliografico di un millenio, Padova, Officine grafiche STEDIV, 1958. 6 Isto, str. 1. 7 Isto, str. 559. 8 Giovanni Maran, „Arturo Cronia: uomo e slavista”, u: Giovanni Maran i dr. (ur.) Studi in onore di Arturo Cronia, Padova, Università di Padova — Centro di studi sull’Europa Orientale, 1967, str. 17–18. 9 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 192. 10 Isto, str. 101. 5

72

Sanja Bogojević

U pomenima viševjekovnih veza Mletačke republike i Crne Gore Arturo Kronija posebno ističe značaj mletačke diplomatske aktivnosti. Poznata u svijetu kao jedna od prvih zemalja moderne diplomatije, tzv. Presvijetla republika je svoju diplomatsku aktivnost usmjerila i na manje države Balkanskog poluostrva, često s njima sklapajući saveze protiv Turaka. Svjesna političkog i vojnog značaja koji su ove zemlje mogle imati, mletačka diplomatija iznjedrila je brojne provisores, interpretes, oratores i sapientes de Sclavonia koje Kronija smatra i „prvim italijanskim stručnjacima za slovenski svijet”, a čiji je zadatak bio da što bolje upoznaju slovenske narode.11 Prve pomene Crnogoraca i crnogorskih krajeva Kronija notira u Dnevnicima (Diarii) Marina Sanuda (1466–1536), službenog istoričara Mletačke republike, koji sadrže izvještaje mletačkih poslanika sa više evropskih dvorova.12 Kronija ovo djelo smatra veoma značajnim jer ono donosi podatke o ekonomskom i političkom životu naroda u gradovima na istočnoj obali Jadrana, o njihovim odnosima sa Mletačkom republikom i sukobima sa Turcima.13 Među najstarijim knjigama na italijanskom jeziku u kojima je riječ o slovenskim narodima, a među njima i o Crnogorcima, Kronija bilježi djelo Kraljevstvo Slovena čiji je autor benediktinski fratar Mavro Orbini (Mauro Orbini, 1563–1611).14 Koristeći različite izvore, literaturu i arhivsku građu, Orbini je želio da prikaže istoriju svih Slovena kao istoriju jednog naroda, a naročito Južnih Slovena, kojima je posvetio najviše pažnje.15 Mletački ambasadori, činovnici i diplomate dostavljali su Senatu u Veneciji iscrpne i bogate izvještaje sa svojih službenih putovanja i iz diplomatskih misija. Kronija ih smatra veoma značajnim s obzirom na to da su često sadržali i vrlo precizne informacije o etničkim karakteristikama nekog naroda, njegovom jeziku, kulturi, ekonomskom razvoju i drugim aspektima društvenog života.16 Što se Crnogoraca tiče, njihovo prisustvo u mletačkim izvorima on tumači razlozima informativne prirode, posebno u pogledu odnosa Isto, str. 41. Marino Sanudo, Esposizione di rapporti fra la Repubblica Veneta e gli slavi meridionali, [brani tratti dai Diarii di — – esistenti nell’I. R. Biblioteca di San Marco, 1496–1533], a cura di Giuseppe Valentinelli, Venezia, [Tipografia del Commercio], 1863. 13 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 127. 14 Mauro Orbini, Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni. [Historia di don Mauro Orbini rauseo abbate melitense. Nella quale si vede l’origine quasi di tutti i popoli che furono della lingua slava, con molte, & varie guerre, che fecero in Europa, Asia, & Africa … Girolamo Concordia], Pesaro, 1601. 15 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 229. 16 Isto, str. 102. 11

12

Montenegrina u djelu Artura KronIje

73

Crne Gore i Otomanskog carstva, pa se tako često ističe značaj dinastije Crnojević, a Crna Gora se predstavlja kao dobra saveznica Venecije u borbi protiv Turaka.17 Kronija u knjizi bilježi izvještaje mletačkih diplomata koji su na putu prema Carigradu prolazili priobalnim područjima današnje Hrvatske, Crne Gore i Albanije, ostavljajući nam opise tih krajeva. Takav kraći opis crnogorskog primorja dat je u izvještaju Karla Ranca iz 1616. godine, kao i mletačkog izaslanika Marijana Bolice koji je 1614. godine obišao čitav skadarski sandžakat, odnosno veliki dio Albanije, čitavu Crnu Goru i dio Hercegovine, sačinivši izvještaj o tom putu.18 Pored mletačkih diplomatskih izvještaja, kao važne izvore podataka o južnoslovenskim narodima Kronija pominje i mnoga djela crkvene istorije. Rimokatolička crkva, svjesna turske opasnosti koja je tada prijetila čitavoj Evropi, slala je na Balkan svoje izaslanke, misionare, često ljude porijeklom iz južnoslovenskih krajeva ili Italijane, čiji je zadatak bio da reorganizuju sveštenstvo, okupe katoličke zajednice i podstaknu ih na borbu protiv Turaka na Balkanu.19 U tom kontekstu Kronija ukazuje na aktivnost Aleksandra Komulovića (1458–1608), sveštenika porijeklom iz Splita, kome je papa Kliment XVIII krajem XVI vijeka naložio da Crnogorce i Albance podstakne na borbu protiv Turaka.20 Pored hronika crkvenih redova i izvještaja misionara, Kronija u ovom kontekstu pominje i djela inspirisana životima katoličkih svetaca porijeklom iz naših krajeva. U tom smislu vrijedan je pomena životopis Blažene Ozane, prve katoličke svetice sa južnoslovenskih prostora, koja je živjela u prvoj polovini XVI vijeka, a koji je već krajem istoga stoljeća sačinio Serafino Raci.21 Isto, str. 111. Carlo Ranzo [Un viaggio attraverso i Balcani nel 1575: relazione di Carlo Ranzo, gentiluomo di Vercelli, d’un viaggio fatto da Venezia in Costantinopoli, ritornato che fu dalla battaglia navale [di Lepanto], assai curioso per i molti accidenti occorsi /pubblicata a cura e con introduzione di Giovanni Sforza, Lazzeri], Siena, 1915; Mariano Bolizza, „Relatione et descrittione del Sangiacato di Scuttari [dove si ha piena contezzadelle città et siti, loro villaggi, case et habitatori, rito, costumi, havere et armi di quei popoli, et quanto di considerabile minutamente si contenga in quel ducato”], Venezia, 1614. — Starine, Zagreb, Jugoslovenska akademija znanosti, 1880, knjiga XII, str. 166–193. 19 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 189. 20 Isto, str. 190. 21 Serafino Razzi, Vita della reverenda serva di Dio, la Madre Suor Osanna da Cattaro [dell’ordine di San Domenico], Firenze, 1592. — Prema Kronijinim podacima Serafino Červa je ovo djelo 1736. godine preveo na latinski jezik. 17

18

74

Sanja Bogojević

Kronija je zabilježio i jednu romansiranu biografiju iz XIX vijeka inspirisanu likom ove katoličke svetice.22 Djelo crkvene istorije koje Kronija smatra fundamentalnim za Južne Slovene je Illyricum Sacrum.23 S obzirom na činjenicu da je ovo djelo zasnovano na kritičkom istraživanju arhivske i arheološke građe i da sadrži brojne danas više nepostojeće dokumente, Kronija ga smatra izuzetno značajnim. Pored crkvene, djelo obuhvata i bitne detalje političke istorije Južnih Slovena, uz poseban osvrt na formiranje prvih država. Za Crnu Goru najznačajniji je VII tom objavljen 1817. godine u Veneciji, a odnosi se na Duklju, Bar i Drač.24 Italijanski slavist ukazuje i na činjenicu da je o Crnogorcima pisao i čuveni venecijanski pustolov Đakomo Kazanova (Giacomo Casanova, 1725–1798). On je crnogorskom samozvancu Šćepanu Malom posvetio čitavo jedno poglavlje svoje knjige Istorija turbolencija u Poljskoj, objavljene 1774. godine u Gorici.25 Na osnovu podataka iz Kronijine studije može se zaključiti da, bez obzira na to kada i u kom kontekstu se Crna Gora pominje u zvaničnim spisima mletačkih istoriografa, diplomata i putnika ili u hronikama duhovnih lica, njeni pomeni gotovo uvijek imaju ideološko i političko opravdanje, budući da su je i Mletačka republika i Rimokatolička crkva tada smatrale vrijednim saveznikom u borbi protiv Otomanskog carstva, a takvog saveznika bilo je potrebno nadgledati i pratiti.26 Stoga su napisi na italijanskom jeziku o Crnoj Gori i Crnogorcima, kao i o nekim drugim južnoslovenskim narodima u to vrijeme, bili pretežno informativnog karaktera, budući da još uvijek nije postojao neki značajniji povod koji bi podstakao veće kulturno prožimanje italijanskog i južnoslovenskog prostora. POMENI CRNE GORE U XIX VIJEKU: TRŠĆANSKI KRUŽOK Imajući u vidu činjenicu da je kraj XVIII i prva polovina XIX vijeka razdoblje definisanja pojmova narod i nacija i da sama Italija tada još uvijek nije Bonaventura da Maser, Il giglio del Montenegro, ossia la B. Osanna da Cattaro, Monza [Tipografia e libreria de’ Paolini], 1882. 23 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 318–319. 24 Farlati D., Colleti J., Illirici sacri, tomus septimus, Ecclesia Diocletana Antibarensis, Durachensis et Sirmiensis, Venetiis, 1817. 25 Giacomo Casanova, Istoria delle turbolenze di Polonia [dalla morte di Elisabetta Petrowna fino alla pace fra la Russia e la Porta ottomana, Goriziy, presso editore Valerio de Valeri], 1774. — O Crnoj Gori na str. 200–208. 26 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 104. 22

Montenegrina u djelu Artura KronIje

75

bila ujedinjena, podsticaj većem interesovanju za južnoslovenske zemlje i narode Kronija pronalazi i u kontekstu romantičarsko-risorđimentalnih ideja. Zanimanje italijanskih autora za teme crnogorske inspiracije tada je najviše bilo podstaknuto famom o viševjekovnoj borbi Crnogoraca s Otomanskim carstvom. Kronija ovdje posebno ukazuje na misao i djelatnost Đuzepea Macinija (Giuseppe Mazzini, 1805–1872), ideologa italijanskog preporoda, koji nije skrivao svoje oduševljenje hrabrošću i borbenim stavom južnoslovenskih naroda, pa tako i Crnogoraca.27 Do kraja XIX vijeka pomeni Crne Gore u Italiji kretaće se pretežno u političkom kontekstu crnogorsko-turskih ratova. U svom pregledu odjeka slovenskog svijeta u Italiji Arturo Kronija ističe kao posebno značajnu književnu aktivnost autora iz pograničnih krajeva italijanskog i južnoslovenskog svijeta, koja se razvijala kako na tragu Macinijevih risorđimentalnih ideja o naciji, tako i podstaknuta prevođenjem i tumačenjem južnoslovenske narodne poezije italijanskog leksikografa, književnika i prevodioca dalmatinskog porijekla Nikole Tomazea (Niccolò Tommaseo, 1802–1874).28 Kronija posebno upućuje na razvijenu publicističku djelatnost u Trstu u kome tokom XIX vijeka izlaze brojna glasila na italijanskom jeziku (Osservatore triestino, Favilla, Diavoletto, Letture di famiglia) i u kojima raznovrsne radove na slovenske teme objavljuju istaknuti novinari i književnici: Pačifiko Valusi, Frančesko dal Ongaro, Jakov Ćudina, Franjo Karara i drugi. U kontekstu popularizovanja južnoslovenskih tema Arturo Kronija posebno ističe značaj tršćanskog časopisa Favilla, koji je u deceniji svog izlaženja (1836–1846) objavio niz priloga iz života, književnosti i istorije raznih južnoslovenskih naroda.29 On posebno upućuje na djelatnost jednog od urednika ovog časopisa, romantičarskog pjesnika Frančeska dal Ongara (Francesco Dall’Ongaro, 1808–1873), na čiju je slavenofilsku aktivnost u značajnoj mjeri uticala aktivnost Nikole Tomazea na prevođenju i tumačenju južnoslovenske narodne poezije.30 Dal Ongaro je, kao autor više djela slovenske tematike, intenzivno radio na zbližavanju italijanskog i južnoslovenskog svijeta.31 Godine Giuseppe Mazzini, „Le lettere slave”, L’ Italia del Popolo, Genova, 1857. Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 458–459. 29 Isto, str. 457. 30 Isto. 31 Kronija je u svojoj studiji uputio na više djela slovenske tematike Frančeska dal Ongara: narativnu prozu Mali put u Istru (Il Viaggetto nell’Istria), baladu Uska (Uska), dramu u 5 činova Slovenski Herkul (Ercole slavo). Kada je riječ o djelima crnogorske inspiracije Kronija notira njegovu priču Jela. Crnogorska djevojka (Yella. La fidanzata del Montenegro). Up. Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 457–458. 27

28

76

Sanja Bogojević

1840. objavio je članak „O narodnoj poeziji slovenskih naroda”, u kome razmatra osnovne karakteristike i tematiku slovenske narodne poezije, proučava njeno porijeklo, ističući njene prednosti u odnosu na stare evropske književnosti.32 Ovaj članak je u velikoj mjeri podstakao njegove savremenike na proučavanje narodne poezije Južnih Slovena, pa ga Kronija ocjenjuje veoma značajnim.33 Kronija bilježi i slavenofilsku aktivnost dvojice Dubrovčana, Antuna Kaznačića i Meda Pucića, tada studenata u Padovi, koji su u ovom tršćanskom časopisu u petnaest nastavaka pisali o istoriji, pismenosti, književnosti, tradiciji, etnografiji, običajima i značajnim ličnostima tadašnje južnoslovenske kulture.34 Jedan od istaknutih ciljeva Faville bio je i da tršćansku javnost što bolje upozna sa istorijom i kulturom slovenskih naroda.35 U kontekstu italijansko-crnogorskih kulturnih veza Kronija navodi da je tršćanska javnost još krajem XVIII vijeka pokazivala interesovanje za Crnu Goru, pa u prilog toj tvrdnji upućuje na članak o Crnogorcima objavljen u listu Osservatore triestino 1790. godine, prilikom boravka jedne crnogorske delegacije na čelu s vladikom Petrom I u Trstu, na putu za Rusiju.36 Italijanski slavist ukazuje posebno na značaj tršćanskog časopisa Favilla, s obzirom na to da je u njemu objavljen i prvi prevod iz pjesničkog djela Petra II Petrovića Njegoša na italijanski jezik.37 Riječ je o pjesmi „Tri dana u Trijestu”, ispjevanoj 1844. godine upravo tokom boravka crnogorskog vladike-pjesnika u ovom sjevernojadranskom gradu.38 Ukazuje se i na podatak da je iste godine prevod ove Njegoševe pjesme preštampan u još dva lista na italijanskom jeziku, Gazzetta di Zara i Fama.39 Francesco dal Ongaro. „Sulla poesi a popolare dei popoli slavi”. — Favilla, V/1840, [br. 15 (12. IV), str. 113–119]. 33 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 457. 34 Isto, str. 465. 35 Isto. 36 „Notizie storico-politiche riguardanti l’attuale stato della nazione slaveno-serviana, conosciuta sotto il nome di Montenegrini; come anche de’ suoi Paesi, ricavate da genuini manoscritti che si conservano in Montenegro, e verificate ocularmente nell’anno 1789”. — Osservatore Triestino, Trieste, VII/1790, br. 8 [(27. I), str. 80–83; br. 9 (30. I), str. 92–93; br. 11 (6. II), str. 111–113; br. 12 (10. II), str. 121–123; br. 13 (13. II), str. 133–135; br. 15 (20. II), str. 151–152; br. 38 (12. V), str. 442–444; br. 40 (19. V), str. 467–468; br. 41 (22. V), str. 480–483]. 37 O prevodima Njegoševe poezije na italijanski jezik up. Vesna Kilibarda, Njegoš i Italija, Cetinje, Institut za crnogorski jezik i književnost, Cetinje, 2014, str. 78–86. 38 Petar II Petrović Njegoš, „Tre giorni a Trieste”. — Favilla, Trieste, IX/1844 [br. 5, str. 75]. 39 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 465. 32

Montenegrina u djelu Artura KronIje

77

Kronija navodi da nakon što je tršćanski slavenofilski kružok započeo prevodilačku aktivnost vezanu za Njegoševo pjesničko djelo, nju nastavlja Jakov Ćudina (Giacomo Chiudina, 1826–1900) publicist, istoričar i prevodilac iz Splita, u to vrijeme profesor „ilirskog jezika” na Nautičko-trgovačkoj akademiji u Trstu.40 Svega desetak dana nakon što je objavljen prvi prevod odlomka Gorskog vijenca u Ćudininom prevodu, tršćanski Osservatore donio je kratku ali laskavu i tačnu ocjenu ovog djela iz pera Nikole Tomazea, na koji i Kronija takođe ukazuje u svojoj studiji.41 On prati i kasniju prevodilačku djelatnost Jakova Ćudine, osvrćući se na njegovu dvotomnu knjigu prevoda slovenske poezije u kojoj su se našli i njegovi prevodi Njegoševog pjesničkog djela, nastali nakon smrti crnogorskog vladike-pjesnika.42 Italijanski slavist notira i Istoriju Crne Gore Jakova Ćudine, u kojoj je dalmatinski pisac, pored pregleda različitih razdoblja crnogorske istorije objavio i sve svoje do tada sačinjene prevode Njegoševe poezije, dodajući ovdje još jedan, do tada neobjavljeni odlomak.43 Kronija u svojoj knjizi pominje i druge prevodioce Njegoševe poezije, poput Dalmatinca Ivana Nikolića44 i italijanskog sveštenika Čezara Tondinija de Kvarengija (Cesare Tondini de Quarenghi, 1839–1907).45 Bilježi i publicističku djelatnost Marka Cara koji je o Njegošu napisao iscrpan članak za jedan rimski list.46 Kronija notira da su se pjesničkim djelom crnogorskog vladike-pjesnika, izuzetno cijeneći njegovu poeziju, bavili i prvi italijanski slavisti. Tako je jedan od prvih italijanskih slavista Domeniko Čampoli krajem osamdesetih godina XIX vijeka pisao o Njegošu u svojoj dvotomnoj istoriji slovenskih književnosti.47 Kronija navodi podatak da je o crnogorskom vladici i pjesniku od italijanskih slavista u XX vijeku pisao i Umberto Urbani (1888–1967), pro O prevodilačkoj aktivnosti Jakova Ćudine vidi: Vesna Kilibarda, nav. djelo, str. 86–95. Niccolò, Tommaseo [„Libri vari”]. — Osservatore Triestino, Trieste, [LXIV]/1847 [br. 129 (27. X), str. 513–514]. 42 Giacomo Chiudina, Canti del popolo slavo [tradotti in versi italiani con illustrizioni sulla letteratura e sui costumi slavi, Firenze [M. Cellini], 1878. 43 Giacomo Chiudina, Storia del Montenegro da’ tempi antichi fino ai nostri, Spalato [Antonio Zannoni tipografo editore], 1882. 44 Petar II Petrović Njegoš, Il serto della montagna. Quadro storico del secolo XVII di Pietro Petrovich-Njegus. Traduzione dal serbo di Giovanni Nikolić, Fabriano [Prem. stab. tip. Gentile], 1902. 45 Petar II Petrović Njegoš, Il Montenegrino all’onnipossente, ode di Pietro Petrovic Niegus ultimo principe-vladica del Montenegro, traduzione dal serbo-croato (Cesare Tondini de Quarenghi), Roma [Tipografia cooperativa-sociale], 1901. 46 Marco Zar, „Un principe poeta (Petrović-Njegoš)”. — Fanfulla della Domenica, Roma, IX/1887 [br. 45 (6. XI), str. 2–3]. 47 Domenico Ciampoli, Letterature slave I–II, Milano [Hoepli], 1889–1891. 40 41

78

Sanja Bogojević

fesor srpskohrvatskog jezika na Univerzitetu u Trstu, koji je objavio dva rada o Njegoševoj poeziji.48 U ovom kontekstu Kronija pominje i članak pod naslovom „Crnogorski pjesnik Petar II Petrović Njegoš” italijanskog slaviste Đovanija Mavera (Giovanni Maver, 1891–1953).49 Prema Kronijinim podacima, o Njegošu i njegovom pjesničkom djelu u XX vijeku pisalo se i u političkom kontekstu „crnogorskog pitanja”, o čemu će biti više riječi kasnije. Kronija posebno upućuje na članak „Italija i Crna Gora u sjećanju dva pjesnika” Karla Kurta, u kome ovaj proučavalac romatičarske književnosti, između ostalog, podsjeća na prevođenje Njegoševe poezije u tršćanskom časopisu Favilla, ukazujući na postojanje viševjekovnih veza između crnogorskog i italijanskog naroda.50 Kronija ističe da su Njegoševa tršćanska poznanstva, česti boravci u Italiji, kao i njegove političke ideje koje su se uklapale u risorđimentalni duh tadašnje Italije, bitno uticali na jačanje zainteresovanosti tršćanske javnosti za njegov lik i djelo.51 Tako je tršćanska javnost imala priliku da upozna Njegošev lik i djelo i prije nego što je njegova pjesma „Tri dana u Trijestu” u italijanskom prevodu 1844. objavljena u tršćanskom listu Favilla. U ovom smislu, Arturo Kronija upućuje na putopisne zapise tršćanskog botaničara Bartolomea Bjazoleta, objavljene 1841. godine u Trstu, u kojima je Petar II Petrović Njegoš prikazan u svom crnogorskom ambijentu.52 Ovo interesovanje ne završava se samo na prevođenju i tumačenju njegove poezije i opisu Njegoševe Crne Gore, već se pokazuje i u romantičarskim književnim ostvarenjima tršćanskih autora, inspirisanim likom crnogorskog vladike-pjesnika. Kronija bilježi da su u deceniji nakon Njegoševe smrti u tršćanskoj romantičarsko-risorđimentalnoj kulturnoj klimi nastala dva prozna djela u kojima se crnogorski vladika i pjesnik pojavljuje i kao književni lik. To su knjižica Pero i Vilka 48 Umberto Urbani-Urbanaz, „Pietro II Petrović Njegoš”, in: Scrittori jugoslavi, knj. I, Trieste [Parnaso], 1927, str. 11–20; Umberto Urbani, „Un principe montenegrino (Pietro Petrovic Njegos). Nel centenario del Serto della montagna” — Rivista di letterature moderne, III/1948 [sv. 1–2, str. 95–98]. 49 Giovanni Maver, „Il poeta montenegrino Petar Petrović Njegoš”, Il Ponte, XI/1955, br. 8–9, str. 1431–1442. 50 Carlo Curto, „L’Italia e il Montenegro nel ricordo di due poeti”, La Vita Internazionale, Milano, XXIII/1920, br. 16 [(20. VIII), str. 370–371]. 51 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 374. 52 Bartolomeo Biasoletto, Relazione del viaggio fatto nella primavera dell’anno 1838 dalla Maestà del Re Federico Augusto di Sassonia nell’Istria, Dalmazia e Montenegro [del dottore — -, membro di più società accademiche], Trieste [H. F. Favarger libraio], 1841. / O Crnoj Gori, str. 68–117.

Montenegrina u djelu Artura KronIje

79

ili Crna Gora, njen način života i običaji, definisana kao odlomak iz neizdatog romana, čiji je autor Pietro L. Đenerini, jedan od urednika tršćanskog časopisa Diavoletto53 i duža pripovijetka Jela. Crnogorska djevojka, tršćanskog novinara i pjesnika Frančeska dal Ongara.54 Romantičarski prikaz južnoslovenskih naroda u borbi protiv tuđinske vlasti za Italijane risorđimentalnog doba bio je posebno zanimljiv s obzirom na činjenicu da su ovi narodi vjekovima dijelili istu sudbinu. U tom kontekstu Kronija notira bogatu književnu produkciju, ocjenjujujući da je u ovom slučaju riječ uglavnom o manje poznatim autorima i djelima manje umjetničke vrijednosti. U okviru takve produkciji italijanski slavist bilježi i nekoliko djela crnogorske tematike, to jest di argomento montenegrino.55 Ipak, o Crnoj Gori nijesu pisali samo manje značajni autori, već i čuveni italijanski pjesnici.56 Kronija pominje odu koju je Gabriele D’Anuncio, nadahnut Tomazeovim prevodima naše narodne poezije, posvetio italijanskoj kraljici Jeleni Petrović-Savoja.57 Arturo Kronija prati interesovanje italijana za Južne Slovene koje se nastavilo i nakon ujedinjenja Italije (1861), kada se u ovoj zemlji, na tragu romantizma i ideja italijanskog risorđimenta i dalje vjeruje u jake italijansko-slovenske veze. Italijanska javnost i dalje pokazuje interesovanje za istoriju, geografiju i politička zbivanja na južnoslovenskim prostorima. Kronija posebno upućuje na Crnogorce, njihovu herojsku tradiciju i borbu za oslobođenje od turske vlasti u XIX vijeku.58 Tokom druge polovine XIX vijeka u Italiji se pisalo o crnogorskoj istoriji, tradiciji i običajima.59 Pietro Generini, Pero e Vilka, ossia il Montenegro, suoi usi e costumi. Brano di romanzo inedito, Trieste, [Tipografia del Lloyd austraico], 1853. 54 Francesco Dall’ Ongaro, La fidanzata del Montenegro in Racconti, Firenze [Successori Le Monnier], 1869. 55 Niccolò Ivellio, Monte Nero. Canti tre, Venezia [Francesco Abreola stampatore], 1806; Teobaldo Ciconi, „I Montenegrini”, Letture di famiglia, Trieste, [II]/1853 [str. 96–97]; Luigi Fichert, La madre slava, Zara, [Demarchi-Rougier], 1857; Felice Uda, Melodie intime, Milano [Tipografia Garbini], 1877; Vincenzo Magnani, „Marica”, La Sinistra, Reggio Emilia, 1890; Eugenio Kerzollo, Nella Montagna Nera. Milena, storia montenegrina, Milano [Treves], 1903. 56 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 593. 57 Gabriele D’Annunzio, „Per la Regina (19. XII 1915)” [in Canti della guerra latina (1914– 1918), Opera omnia, edizione nazionale in 48 volumi, tom IX], Milano, 1933 [str. 98–99]. 58 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 411–412. 59 Timeleone Vedovi, Cenni statistici sul Montenegro, Cremona [Tipografia di Bartolomeo Montaldi], 1862; Isti, Cenni sul Montenegro, Mantova [Eredi Segna Tip], 1869; Isti, Lettere sopra una storia di Montenegro, Venezia, [Tipografia S. Giorgio], 1869; Isti, Cenni sulle ori53

80

Sanja Bogojević

VJENČANJE SAVOJA — PETROVIĆ Interesovanje Italijana za Crnu Goru i Crnogorce do kraja XIX vijeka bilo je, prema ocjeni Artura Kronije, povremeno i nije bilo praćeno temeljnim istraživanjima. Pisalo se sporadično i bez pripreme, izuzev Istorije Crne Gore Jakova Ćudine koju Kronija smatra dokumentovanim djelom.60 Prekretnicu u interesovanju italijanske javnosti za Crnu Goru predstavlja 1896. godina, odnosno vjenčanje crnogorske princeze Jelene Petrović Njegoš i italijanskog princa prestolonasljednika Viktora Emanuela III Savojskog. Tim povodom Crna Gora je postala naslovna tema ne samo italijanske, već i evropske štampe. Kronija navodi da je od te 1896. godine na italijanskom jeziku objavljena „lavina raznih publikacija crnogorske tematike”.61 Tu publicističku ekspanziju Kronija naziva „velikim trijumfom male Crne Gore”.62 Već na glas o vjeridbi prinčevskog para u avgustu 1896. godine Crnu Goru su posjetili brojni italijanski novinari sa željom da italijansku javnost upoznaju sa zemljom svoje buduće kraljice. Pored novinara, bilo je tu i stručnjaka raznih profesionalnih profila, publicista, prirodnjaka, istraživača, koji su se za kratko vrijeme predstavili kao pravi „montenegrinolozi”.63 Pisalo se o crnogorskoj tradiciji i običajima, o geografskim i demografskim karakteristikama zemlje, kao i o istoriji crnogorske vladajuće dinastije i njenim vezama sa italijanskom vladajućom kućom Savoja. Među beletrističkim napisima objavljenim u čast vjeridbe i vjenčanja prinčevskog para Kronija pominje nekoliko djela romantične proze kao i epitalamske stihove napisane ne samo na italijanskom, već i na latinskom jeziku.64 Vjenčanje je bilo povod nastanka i jedne romantične opere u dva čina sa temom iz crnogorskih ratova u XVII vijeku.65 gini, sulla lingua e sulla letteratura degli slavi, Mantova [Eredi Segna], 1872; Giovanni Veludo, Sopra una storia di Montenegro, Venezia [Tipografia San Giorgio], 1869. 60 Giacomo Chiudina, La storia del Montenegro (Crnagora) da’ tempi antichi fino ai nostri, Spalato [Antonio Zannoni tipografo editore], 1882. 61 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 501. 62 Isto, str. 502. 63 Isto, str. 501. 64 Ernesto Mezzabotta, La Montenegrina. Narrazione storico-anedottica illustrata, Roma [Edoardo Perino], 1896; Antonio Campanella, In onore di Nicolo I, Principe del Montenegro. Versi, Napoli [Reale Stabilimento Pansini], 1896; G. B. Giandino, Per le nozze dell’A. R. Vittorio Emanuele con la principessa Elena, carme latino con versione di C. Tincani, Milano, 1896. 65 Marco Anzoletti, Militza, episodio delle guerre montenegrine, epoca secolo XVII, opera romantica in due atti, Milano [Tipografia L. F. Cogliati], 1897.

Montenegrina u djelu Artura KronIje

81

Uspostavljanje rođačkih veza crnogorske i italijanske dinastije podstaklo je i objavljivanje djela koja su imala za cilj da ukažu na veze Crnogoraca i Italijana u daljoj prošlosti, posebno na viševjekovne odnose Crne Gore i Mletačke republike. Italijanski slavist ističe objavljivanje i komentarisanje italijanskih arhivskih dokumenata, posebno onih iz Venecijanskog arhiva, koji se odnose na pojedine epizode iz davnih vremena crnogorske istorije.66 Pored brojnih novinara i dopisnika italijanskih časopisa i listova koji su među prvima predstavili Crnu Goru italijanskoj javnosti, kao i istoriografa koji su u svojim djelima prikazivali razne epohe crnogorske istorije, Arturo Kronija bilježi i istraživački rad više italijanskih prirodnjaka, koji su se takođe našli među posjetiocima domovine buduće italijanske kraljice. Zahvaljujući interesovanju ovih naučnika nastaju različita naučna djela iz oblasti botanike, rudarstva, antropologije, geografije i prava Crne Gore. Posebnu pažnju italijanski slavist posvetio je radovima italijanskog botaničara Antonija Bladačija (Antonio Baldacci, 1867–1950) koji se od rane mladosti bavio proučavanjem florističkih i biljno-geografskih karakteristika Crne Gore, Albanije i Grčke. Ovaj italijanski naučnik u Crnoj Gori prvi put je boravio 1886, objavivši iste godine svoje utiske u knjizi pod naslovom Boka Kotorska i Crnogorci.67 Na osnovu Kronijinih podataka očito je da se zanimanje ovog prirodnjaka nastavilo ne samo narednih godina, nego i decenija.68 Kronija ističe da ni ovaj poznavalac Crne Gore nije propustio priliku da objavi nešto u čast uspostavljanja rodbinskih veza između vladajućih dinastija Crne Gore i Italije. Svoje utiske iz nekoliko susreta sa Crnom Gorom ovim povodom objavio je u knjizi Crna Gora, sjećanja jednog botaničara.69 Kronija ne zaboravlja da pomene političko-propagandnu aktivnost Antonija Baldačija, koja će započeti 1918. godine, u okviru koje se zalagao za restauraciju nezavisne crnogorske države. Il Montenegro da relazioni dei provveditori veneti (1687–1735), Venezia [a cura di Ferdinando Ongania, Tipografia emiliana], 1896; Cesare Augusto Levi, Venezia e il Montenegro: [Giorgio Czernovich, Antivari 1443–1496, Stefano Mali finto czar e gli ultimi conati della Repubblica], Venezia [Stab. tip. Visentini], 1896; Eugenio Barbarich, „Pagine di storia militare veneto-montenegrina” [Rivista militare italiana], Roma [XLI]/1896 [1. XI, str. 1979–2025]. 67 Antonio Baldacci, Le Bocche di Cattaro ed i Montenegrini [impressioni di viaggio e notizie da servire per introduzione alla flora della Cernagora], Bologna [ Società tipografica Azzoguidi], 1886. 68 Antonio Baldacci, „Cenni e appunti intorno alla flora del Montenegro” [estratto dal giornale Malpighia], Genova, 1891; Isti, „Altre notizie intorno alla flora del Montenegro [Il materiale raccolto nel 1891”, Malpighia, Genova], 1893, [VII, str. 163–191, 279–288.] 69 Antonio Baldacci, Crnagora, memorie di un botanico, Bologna [Zanicchelli], 1897. 66

82

Sanja Bogojević

Među naučnicima koji su objavljivali rezultate svojih naučnih ekskurzija po Crnoj Gori Kronija pominje i antropologa Uga Vrama,70 kao i neke autore koji su se potrudili da italijansku javnost što bolje upoznaju sa određenim aspektima pravnog sistema crnogorske knjaževine.71 Među montenegrinolozima koji su o Crnoj Gori pisali inspirisani vjenčanjem Savoja — Petrović, Kronija bilježi i ime Pjetra Amoroza. Prve decenije svoje spisateljske djelatnosti ovaj autor bavio se crnogorskom vladarskom porodicom, mada će snažno interesovanje za Crnu Goru ponovo pokazati dvadesetih godina XX vijeka.72 Interesovanje italijanske javnosti za vladajući dinastiju Petrović nastavlja se i nakon vjenčanja i nije usmjereno isključivo na prinčevski par Petrović — Savoja. Tako Kronija u svojoj studiji bilježi i ime Emilija Bocija (Emilio Bozzi) koji je 1889. godine u časopisu Provincia iz Kremone objavio prevod na italijanski jezik jedne pjesme cetinjskog stihotvorca Radoja Roganovića, posvećene vjeridbi crnogorske princeze Milice i ruskog velikog kneza Petra Nikolajeviča Romanova. Prema Kronijinim navodima prevod je štampan iste godine u cetinjskom listu Nova Zeta.73 Godinu dana kasnije, u ovom cetinjskom glasilu izaći će i prevod jedne pripovijetke crnogorske tematike na italijanskom jeziku, koju je autor Vinčenco Manjani prethodno objavio u Italiji.74 70 Ugo Vram, „Osservazioni antropologiche nel Montenegro” [Atti della società romana di antropologia], 1905, [knj. XI, sv. 2–3, str. 183–193]; Isti, Viaggio in Montenegro e Albania nel 1902, Roma [Lux], 1906. 71 Bernardino Alimena, „La legislazione penale nel Montenegro” [Giustizia penale], Roma, [II]/1896. [sv. 37]. Antonio Zocco, „Il codice civile del Montenegro e il diritto romano”, estratto dalla [Rivista scentifica del diritto, E. Loescher], Roma, 1897; Isti, Il codice generale dei beni del principato del Montenegro e il diritto romano [con speciale riguardo ai titoli di Digesti de diversis regulis iuris, Catania [Monaco e Mollica], 1897; Isti, La nuova edizione del codice generale dei beni del Montenegro, Roma [Fratelli Bocca], 1898; Isti, La nuova edizione del codice civile del Montenegro e il diritto romano, la gestione di affairi, Catania, 1899. 72 Kronija notira sljedeće njegove naslove: La Cernagora ed i suoi abitanti, Bari, 1900; Il principe Nicola e la principessa Milena del Montenegro, Bari, 1901; Alcune note della letteratura montenegrina, Bari, 1902; Il principato del Montenegro deve essere un regno, Bari, 1904; Re e poeta. Alcune osservazioni psicologiche su Nicola I del Montenegro, Napoli, 1910. 73 Radoje Roganović [„Perche piu’ bella di Venere… (Knjeginji Milici prilikom srećne vjeridbe)”], Nova Zeta, Cetinje, I/1889, br. 6, str. 242]. — Up. Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 550. 74 Vincenzo Magnani, „Marizza”. — La Sinistra, Reggio Emilia, 1890. Kronija upućuje na prevod ove pripovjetke objavljen u Novoj Zeti, Cetinje, II/1890, br. 6 [str. 203–207]. Up. Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 550.

Montenegrina u djelu Artura KronIje

83

U Kronijinoj knjizi ukazano je i na činjenicu da se jedan vid interesovanje italijanske javnosti za Crnu Goru ogledao i u prevođenju pjesničkog djela crnogorskog knjaza Nikole I Petrovića Njegoša, oca princeze, potom italijanske kraljice Jelene.75 Naglašava se kako se o pjesničkoj aktivnosti crnogorskog vladara u Italiji veoma malo znalo do 1896. godine.76 Kronija smatra da je poezija Nikole I relativno skromne umjetničke vrijednosti i da je njeno prevođenje na italijanski jezik rezultat prije svega privilegovanog položaja bliskog rođaka italijanske vladajuće dinastije Savoja.77 U Kronijinoj knjizi zabilježeni su podaci o prvom italijanskom prevodu Balkanske carice, dramskog spjeva crnogorskog vladara, objavljenom 1897. godine, koji su za predstavu u firentinskom pozorištu adaptirali Pjetro i Umberto Vale.78 U kontekstu prevodilačke aktivnosti Vale i njegovog sina, koja je ocijenjena više kao parafraza nego kao pjesnički prevod, Kronija ukazuje i na rad kanonika iz Dubrovnika Luiđija de Pavišića.79 Riječ je o kraćem kritičkom djelu nastalom iste godine s ciljem da pokaže razliku između prevoda Pjetra i Umberta Vale i originala djela. Kronija bilježi da je dvije godine kasnije u Zadru objavljen još jedan italijanski prevod ovog najpoznatijeg pjesničkog djela crnogorskog knjaza. Autor ovog prevoda je Ivan Nikolić, poznat i kao prevodilac Njegoševog Gorskog vijenca.80 U godinama neposredno nakon vjenčanja Savoja — Petrović na italijanski jezik prevođena su i neka druga djela Nikole I. Italijanski slavist pominje u ovom kontekstu prevodilačku djelatnost Evgenija Barbarića. Ovaj italijanski oficir, koji je već pisao o Crnoj Gori i njenim odnosima sa Mletačkom republikom, okušao se u prevođenju Novih kola crnogorskog knjaza-pjesnika. O prevođenju književnog djela Nikole I Petrovića Njegoša up. Vesna Kilibarda, „Osvrt na italijanske prevode književnog djela Nikole I Petrovića Njegoša”. Kralj Nikola — ličnost, djelo i vrijeme, Podgorica, CANU, 1998, knj. 49, str. 135–147. 76 Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo in Italia, str. 519. 77 Isto, str. 549–550. 78 Nicola I Principe del Montenegro, L’Imperatrice dei Balcani. Dramma in tre atti. Traduzione e riduzione di Umberto e Pietro Valle, Firenze [Tipografia di M. Ricci], 1897. 79 Dottor L. C. de Pavissich, Saggio di raffronti e dimostrazioni concernenti la Balkanska carica (Imperatrice dei Balcani) di Sua Altezza Nicolo’ I Principe del Montenegro, Trieste [Stabilimento tipo-litografico Sambo e C.], 1897. 80 L’Imperatrice dei Balcani. Dramma in tre atti di Nicolo I Principe del Montenegro, traduzione dal serbo di Giovanni Nikolic, Zara [Enrico De Schoenfeld], 1899. 75

84

Sanja Bogojević

Odlomci njegovog prevoda pojavili su se prvo u rimskom časopisu Nuova Antologia, a zatim su objavljeni i u posebnom izdanju.81 Arturo Kronija notirao je i dva djela na italijanskom posvećena ne samo pjesništvu, nego i ličnosti crnogorskog knjaza, čiji su autori Domeniko Beiso i Pjetro Amorozo.82 Interesovanje za pjesničko djelo knjaza Nikole I jenjava nakon euforije podstaknute vjenčanjem. Ipak, tokom prve dvije decenije XX vijeka pojavilo se još nekoliko prevoda iz njegovog pjesničkog opusa. Kronija bilježi da je 1906. godine u Torinu, u sklopu luksuzno opremljenog izdanja Rimske sekcije Italijanske pomorske lige, objavljena knjaževa oda Moru u prevodu Umberte Grifini.83 Zanimanje italijanske književne javnosti za pjesnički rad knjaza Nikole nastavilo se i u godinama balkanskih i Prvog svjetskog rata. U Kronijinoj bibliografiji pominju se dva prevoda iz poezije crnogorskog kralja iz pera Enrika Emilija Ksimenesa (Enrico Emilio Ximenes): poema Na ponoći84 i lirska pjesma Šetnja na Lovćen.85 Italijanski slavist upućuje i na opširni članak Karle Kadorna koji se bavi ženskim likovima u dramama crnogorskog vladara.86 I poslije 1918. godine, kada je Crna Gora pripojena Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, objavljivani su u Italiji prilozi crnogorske tematike. Italijanski slavist piše o prevodilačkoj djelatnosti Pjer Emilija Bozija (Pier Emilio Bosi) koji je 1918. godine na italijanskom jeziku u Salernu objavio jedan fragment iz Balkanske carice Nikole Petrovića.87 81 „I Canti epici di S. A. il Principe Nicola di Montenegro”, tradotto dal tenente Eugenio Barbarich, Nuova Antologia, Roma [knj. CLVIII], 1898 [sv. 632 (16. IV), str. 685–704]; Nuovi Canti (Nova Kola) di Nicola I Principe del Montenegro. Traduzione italiana di Eugenio Barbarich, tenente di fanteria, Roma [Enrico Voghera editore], 1898. 82 Domenico Beisso, Il padre della nostra regina (cenni biografici per le scuole e per il popolo), Roma, [Tipografia di Valbi Giovanni], 1900; Pietro Amoroso, Il Principe Nicola e la Principessa Milena del Montenegro, Bari, 1901. 83 Nikola Petrović Njegoš I, Santo mare, ode al Mare tradotta da Umberta Griffini. [Illustrazione di Vito Pardo e Petar J. Potchek. Pubblicato a cura della sezione di Roma della Lega navale italiana], Torino, 1906. 84 A Mezzanotte. Versi. Traduzione di Enrico Emillio Ximenes, Ferrara [Stab. Tip. Ferrarese], 1913. 85 „Attorno al Lowcen”, Emporium, Bergamo [knj. XL, 1914, br. 237 (septembar), str. 192–203]. 86 Carla Cadorna, „Due tipi di donna nei drammi di Re Nicola del Montenegro”, Rassegna nazionale, a. XXXVII/1915 [knj. CCVI (1. XI), str. 85–90; (16. XI), str. 205–209]. 87 L’Imperatrice dei Balcani. Melodramma in tre atti. Tolto dal dramma del Re Nicola da Pier Emilio Bosi, Salerno [Stab. tip. f. lli Jovane di G.], 1918.

Montenegrina u djelu Artura KronIje

85

CRNOGORSKO PITANJE Ponovno interesovanje za crnogorske teme u Italiji Kronija notira po završetku Prvog svjetskog rata, kada je najmanja balkanska država nelegalno prisjedinjena novoformiranoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, izgubivši svoj viševjekovni suverenitet.88 Autor ističe da je ovaj politički događaj naišao na oštru osudu određenih grupa italijanskih intelektualaca koji su se zalagali za povratak crnogorske nezavisnosti. Bilo je tu razloga i političke koristi, budući da je dolazeći italijanski fašistički režim u Kraljevini Jugoslaviji vidio prijetnju za svoje teritorijalne aspiracije vezane za Istru i Dalmaciju.89 Kronija navodi da se iste godine o političkim previranjima u Crnoj Gori raspravljalo i u italijanskom Senatu.90 Povodom crnogorskog pitanja u određenim italijanskim krugovima započinje intenzivna procrnogorska politička kampanja koja će potrajati gotovo čitavu deceniju. Tokom nje na italijanskom jeziku objavljivane su brojne političke brošure, monografske publikacije i novinski članci čiji je cilj bio da se italijanskoj javnosti objasni aktuelno političko stanje u Crnoj Gori i da se kod Italijana podstaknu simpatije prema crnogorskom narodu.91 Kronija navodi da su u to vrijeme formirani brojni i vrlo borbeni crnogorski komiteti koji su širom Italije zagovarali obnovu nezavisnosti Crne Gore (Comitati dei profughi montenegrini), čije su glavne vođe bile na čelu raznih akcija intenzivne procrnogorske propagande. Cilj ovih udruženja bio je da se crnogorsko pitanje izdigne na međunarodni nivo, te da se pomogne borba za prava Crne Gore. U popularizaciji političke situacije u Crnoj Gori Kronija ističe kao vrlo značajnu i publicističku aktivnost brojnih štampanih medija u Italiji koji su dvadesetih godina objavljivali apologetske i polemičke tekstove o još aktuelnom „crnogorskom pitanju”. Među najpoznatijim glasilima koja su objavljivala priloge procrnogorske propagande Kronija pominje publikaciju Revue de Montenegro koja izlazi od septembru 1918. godine u Napulju, a čiji je urednik bio Alberto Albino, koji je i sam pisao o Crnoj Gori.92 U političkoj kampanji za povratak crnogorskog suvereniteta ističe i značaj milanskog lista Adriatico nostro i rimskog Eco del Montenegro.93 Arturo Cronia, nav. djelo, str. 584–585. Isto, str. 579–580. 90 Fidele Novellis, Il discorso nel Senato, 1918, Roma. 91 Arturo Cronia, nav. djelo, str. 591. 92 Roberto Albino, Il Montenegro nel conflitto mondiale, [De Agazio], Roma, 1918. 93 Arturo Cronia, nav. djelo, str. 626. 88 89

86

Sanja Bogojević

Među brojnim podržavaocima „crnogorskog pitanja” Kronija ukazuje kako na italijanske novinare, političare, naučnike, tako i na crnogorske emigrante, diplomate i političare koji su u godinama Prvog svjetskog rata i neposredo poslije njega našli utočište u Italiji.94 Među zagovornicima obnove crnogorske nezavisnosti Kronija pominje i Pera Šoća, ministra u crnogorskoj izbjegličkoj vladi, veoma angažovanog u propagandnom radu.95 Kronija posebno ističe njegovu aktivnost na izradi crnogorske bibliografije objavljene u Napulju 1924. godine.96 Drugo izdanje ovog djela uslijedilo je godinu dana kasnije u Rimu.97 Pored crnogorskih emigranata u Kronijinoj studiji pomenuti su i brojni Italijani koji su se angažovali u aktuelizovanju političkih pitanja Crne Gore. Među njima posebno se ističe Antonio Baldači, davnašnji prijatelj Crne Gore, predsjednik Glavnog komiteta za nezavisnost Crne Gore sa sjedištem u Bolonji i član međunarodnog Komiteta za nezavisnost Crne Gore. Ovaj prirodnjak, dobro poznat crnogorskoj javnosti, objavio je tada čitav niz tekstova kako bi pažnju italijanske čitalačke publike skrenuo na nepravdu koju su sile pobjednice u Prvom svjetskom ratu učinile prema Crnoj Gori, svom najmanjem savezniku, dopustivši da je Srbija okupira i anektira. Kronija pominje dva njegova informativna članka objavljena 1920. godine u rimskom časopisu Nuova Antologia u kojima piše o ključnim razlozima crnogorskog ulaska u Prvi svjetski rat, zagovarajući i prava Crne Gore na teritoriju Hercegovine i Boke Kotorske.98 Iste godine u rimskom časopisu L’Italia sul mare Baldači je objavio jedan prilog u čast crnogorskog kralja Nikole I.99 Pored politički angažovanih, Baldači tada piše i priloge druge sadržine, kao što je monografska pu Isto. Isto. 96 Pierre Chotch, Bibliografia del Montenegro, Napoli [Istituto per l’Europa orientale, R. Ricciardi], Napoli, 1924. 97 Pierre Chotch, Bibliografia del Montenegro, Roma [Anonima Romana Editoriale], 1925. — Iako Kronija ovu bibliografiju mnogo ne cijeni, ističe da je sve nedostatke i mane njen autor uspio ukloniti u novom izdanju objavljenom dvadesetak godina kasnije u Beogradu (Pero Šoć, Ogled bibliografije o Crnoj Gori na stranim jezicima, Beograd [Srpska akademija nauka], Beograd, 1948). — Up. Arturo Cronia, La conoscenza del mondo slavo, str. 627. 98 Antonio Baldacci, „Il Montenegro durante la guerra” [estratto dalla Nuova Antologia], Roma [VIII/1920]; „I diritti del Montenegro: l’Erzegovina e le Bocche di Cattaro” [estratto dalla Nuova Antologia], Roma 1920, 16. X. 99 Antonio Baldacci, „Nell’anniversario della regalita’ di Nicola del Montenegro”, [L’Italia sul Mare, II], Roma, 1920 [br. 10, str. 342–343]. 94 95

Montenegrina u djelu Artura KronIje

87

blikacija o uslovima za razvoj poljoprivrede u Crnoj Gori početkom XX vijeka, objavljena u Bolonji 1922. godine.100 U ovom bibliografskom pregledu Kronija upućuje i na publicističku aktivnost italijanskog novinara Pjetra Amoroza koji je u vrlo kratkom vremenskom razdoblju objavio desetak radova podstaknutih „crnogorskim pitanjem”. Ovaj publicist, koji je još početkom XX vijeka pisao o crnogorskoj vladajućoj dinastiji, sad objavljuje radove o Crnoj Gori i njenom položaju u okviru novonastale jugoslovenske države, zalažući se za povratak crnogorske nezavisnosti, a bavio se i istraživanjem položaja i učešća Crne Gore u balkanskim ratovima i Prvom svjetskom ratu.101 Kronija ne zaobilazi da pomene ni publicistički rad Euđenija Bođana Pika koji je 1918. godine objavio nekoliko članaka o značaju učešća Crnogoraca u Prvom svjetskom ratu.102 Još jedan u nizu autora procrnogorskih propagandnih napisa na italijanskom jeziku je i Đovani Gorini koji je počev od 1918. za nekoliko godina objavio niz radova u cilju procrnogorske kampanje u Italiji.103 Među ostalim zagovornicima crnogorske nezavisnosti Kronija daje podatke i o prilozima koje je dvadesetih godina objavila Đovana Amorozo Atizani u kojima je riječ o teškom položaju crnogorskog naroda u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.104 Italijanski slavist pominje i publicističku djelatnost niza drugih autora koji su se bavili crnogorskim pitanjem, pišući o političkim 100 Antonio Baldacci, Le condizioni dell’agricoltura nel Montenegro, Bologna [Industrie grafiche italiane], 1922. 101 Kronija navodi sljedeća njegova djela: Pietro Amoroso, Il Montenegro e la guerra mondiale, Napoli, 1919; Il Montenegro tradito! Napoli, 1919; Salviamo il Montenegro, Napoli, 1919; Il Montenegro e la sua indipendenza, Napoli, 1920; Italia e Montenegro, Napoli, 1920; La Francia e l’indipendenza del Montenegro, Napoli, 1920; Ja Jugolsavia e il Montenegro, Napoli, 1920; La diplomazia jugoslava e francese e l’indipendenza del Montenegro, Napoli, 1920; Il Montenegro e la questione balcanica, Napoli, 1920; Il Montenegro e la Società delle Nazioni, Napoli, 1920; La Croce Rossa Montenegrina e la Guerra mondiale, Napoli, 1920; Costituzione del Regno del Montenegro, Napoli, E. Chiurazzi, 1923. 102 Eugenio Boggiano-Pico, L’italia per il Montenegro, Milano [Tip. Unione italiana], 1918; Isti, Il Montenegro alleato, Roma [P. Maglione e C. Strini], 1918; Isti, La verità storica sul Montenegro alleato, Roma, 1918. 103 Giovanni Gorrini, L’Italia e gli slavi, Asti [Paglieri e Raspi], 1918; Il Montenegro e il suo Re, Asti, 1918; Per l’esistenza del Montenegro, Torino, 1918; Un sovrano in esilio. Re Nicola I del Montenegro, Torino, 1918; Per il Montenegro che risorge, Cuneo [Tip. Galimberti], 1919; Relazione dell’inviato degli Stati Uniti d’America sulla situazione nel Montenegro (F. Arnold), Roma, 1920; La questione montenegrina nella politica estera italiana, Torino, A. Avezzano, 1923. 104 Giovanna Amoroso Attisani, Aiutiamo il popolo montenegrino, Napoli, 1920; Per i bimbi del Montenegro, Napoli, 1920; Gli esuli del Montenegro, Napoli, 1921.

88

Sanja Bogojević

interesima Italije na Balkanu, o odnosu Crne Gore i Srbije, o tragičnoj sudbini crnogorskog naroda koji je izgubio svoj suverenitet, kao i o crnogorskom kralju Nikoli I.105 U cilju procrnogorske propagande 1918. godine objavljen je i već pomenuti prevod Balkanske carice.106 Iako objavljena prije gotovo šest decenija, studija Artura Kronije i danas predstavlja važno polazište za sve one koji žele da se bave crnogorsko-italijanskim kulturnim vezama i prožimanjima. Na osnovu podataka iz bogate bibliografske studije italijanskog slaviste može se zaključiti da je interesovanje italijanske javnosti za Crnu Goru i Crnogorce bilo sporadično i najčešće motivisano razlozima političke i ideološke priorode. Arturo Kronija posebno upućuje na interesovanje Italijana za crnogorske teme koje se razvijalo kroz dva ključna društveno-politička momenta. U prvom slučaju je riječ o vjenčanju crnogorske princeze Jelene Petrović Njegoš i italijanskog prestolonasljednika Viktora Emanuela III Savojskog 1896. godine, odnosno o događaju koji je podstakao nastanak velikog broja različitih publikacija crnogorske tematike na italijanskom jeziku. Drugi ključni političko-istorijski trenutak u kome se javlja pojačano interesovanje Italijana za Crnu Goru jeste 1918. godina, kada je gubitak crnogorske nezavisnosti pokrenuo intenzivnu političku propagandu u Italiji u cilju obnove crnogorske države.

BIBLIOGRAFIJA [1] BROGI BERCOFF, Giovanna i dr. (ur.) (1994). La slavistica in Italia, cinquant’anni di studi (1940–1990), Roma: Ministero per i beni culturali e ambientali. [2] CRONIA, Arturo (1933). Per la storia della slavistica in Italia (appunti storico-bibliografici), Zara: Libreria E. De Schönfeld. [3] CRONIA, Arturo (1958). La conoscenza del mondo slavo in Italia. Bilancio storico-bibliografico di un millenio. Padova: [Istituto di studi adriatici di Venezia] STEDIV. [4] DELBIANCO, Valnea (2004). Talijanski kroatist Arturo Cronia, Split: Književni krug. Emidio Baldazzi, Il Montenegro e gli interessi italiani, Roma, 1919; Ernesto Adrizzoni, Serbia e Montenegro, Napoli, 1922; Cesare Caravaglios, Per il Montenegro, Napoli, 1922; La questione montenegrina, Napoli, 1922; La visita di Re Nicola del Montenegro al fronte italiano, Napoli, 1922; Attilio Tamaro, L’affare del Montenegro, Roma, [Tipografia editrice], 1920; La lotta delle razze nell’ Europa danubiana. Ceccoslovacchia, Polonia, Bologna, 1923; Alfredo Donadeo, Montenegro eroico e martire, Bologna [Paolo Cuppini], 1921; Tragedia di una popolo (il Montenegro), Bologna [seconda edizione, Tipografia Nerozzi], 1922. 106 Nikola I Petrović Njegoš, L’imperatrice dei Balcani, melodaramma in tre atti, tolto dal dramma del Re Nicola da Pier Emilio Bosi, Salerno [Stab. tip. f. lli Jovane di G.], 1918. 105

Montenegrina u djelu Artura KronIje

89

[5] MARAN, Giovanni i dr. (ur.) (1967). Studi in onore di Arturo Cronia, Padova: Università di Padova — Centro di studi sull’Europa Orientale. [6] KILIBARDA, Vesna (1998). „Osvrt na italijanske prevode književnog djela Nikole I Petrovića Njegoša”. Kralj Nikola — ličnost, djelo i vrijeme, Podgorica: CANU, knj. 49, 135–147. [7] KILIBARDA, Vesna (1993). Bibliografija o Crnoj Gori na italijanskom jeziku (1532– 1941), Crnogorska bibliografija, tom IV, knjiga 4, Cetinje: CNB „Đurđe Crnojević”. [8] KILIBARDA, Vesna (2014). Njegoš i Italija, Cetinje: ICJK.

Sanja BOGOJEVIĆ MONTENEGRINA NELL’OPERA DI ARTURO CRONIA Riassunto La ricca opera bio-bibliografica di Arturo Cronia, uno dei padri della slavistica italiana, che riassunse in una pubblicazione del 1958 dal titolo „La conoscenza del mondo slavo in Italia”, rappresenta tuttora un punto di partenza assai importante per tutti coloro che si occupano delle relazioni culturali interadriatiche. Il volume di Cronia propone un ampio contesto storico, politico e culturale che copre quasi un millennio, nell’arco del quale si registra l’interesse del pubblico italiano nei confronti dei popoli e dei temi slavi. Arturo Cronia nota che l’interesse italiano per gli argomenti montenegrini si dimostra saltuario e perlopiù ispirato da motivi di interesse politico ed ideologico. Tuttavia, lo slavista italiano riconosce in particolare due momenti socio-politici che suscitarono una maggiore attenzione per i temi montenegrini: le nozze Petrović–Savoja del 1986, che ispirarono una valanga di pubblicazioni sul tema montenegrino, e la questione monenegrina del 1918, ossia la perdita dell’indipendenza del Montenegro, che stimolò un’intensa propaganda politica in Italia al fine di ripristinare l’indipendenza del popolo montenegrino. Parole chiave: montenegrina, relazioni interadriatiche, Arturo Cronia

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

91

Svetlana KALEZIĆ RADONJIĆ*

PETRARKA, LEOPARDI I UNGARETI U POEZIJI PAVLA GORANOVIĆA Sažetak: Ovaj rad se bavi intertekstualnim vezama Petrarke, Leopardija i Ungaretija i stvaralaštva crnogorskog pjesnika mlađe generacije Pavla Goranovića, odnosno načinom na koji se iskustva italijanske poezije otjelotvoruju u savremenom poetskom izrazu. Direktne asocijacije na čuvene italijanske pjesnike prisutne su u nevelikom broju Goranovićevih pjesama („Poslednji sonet Lauri”, „La tristezza”, „Nedovršeni epitafi nikšićkim pjesnicima V” itd.), dok, međutim, postoje i indirektni uticaji koji nijesu zanemarljivi. U radu ćemo pokušati da osvijetlimo pomenute, na prvi pogled nevidljive, veze sa Petrarkom prisutne u modelovanju lika voljene žene koja se često doima podjednako bliskom i dalekom, te veze sa Leopardijem i Ungaretijem oličene u specifičnom doživljaju fenomena tišine, čežnje i poezije. Ključne riječi: Petrarka, Leopardi, Ungareti, Pavle Goranović, poetika analogije, intertekstualnost

Jedan od eminentnih pjesnika savremene crnogorske književnosti, Pavle Goranović, poznat je kao stvaralac koji aktivno dijalogizira sa iskustvima svojih poetskih prethodnika, bilo da su u pitanju pjesnici, prozni pisci ili filozofi. Stoga u njegovom stvaralaštvu nadređeno mjesto pripada fenomenima čitalačke erudicije i intertekstualnosti. Sudeći po zastupljenosti određenih autora u njegovim pjesmama, na koje upućuje direktno, najviše se inspirisao stvaraocima poput Fernanda Pesoe, Česlava Miloša, Roberta Muzila, Borhesa, Danila Kiša, Miroslava Krleže, Serena Kjerkegora, Emila Siorana, Martina Hajdegera, Ernesta Sabata, Konstantina Kavafija, Ezre Paunda itd. U plejadi biranih imena našli su svoje mjesto i italijanski pjesnici Frančesko Petrarka, Đakomo Leopardi i Đuzepe Ungareti. Svetlana Kalezić Radonjić, Filološki fakultet Nikšić

*

92

Svetlana Kalezić Radonjić

Asocijacije na pomenute autore uglavnom su prisutne u tri vida: uvodnim stihovima-citatima (koji služe kao neka vrsta lajtmotiva), temama ili poetskim stavovima i, na kraju, samom formom pjesme. Ako bismo se u ispitivanju uticaja italijanskih klasika na stvaralaštvo Pavla Goranovića pridržavali hronologije, te krenuli od najstarijeg od pomenutih pjesnika, mogli bismo reći da je uticaj Petrarke više posredan nego direktan. Takvu tvrdnju iznosimo na osnovu činjenice da je u svim zbirkama Pavla Goranovića direktno upućivanje na Petrarku prisutno jedino u pjesmi Posljednji sonet Lauri.1 Izokrenuvši perspektivu posmatranog i posmatrača, odnosno onoga ko voli i onoga ko je voljen, pjesnički glas Lauru predstavlja kao onu koja čeka da joj se na drugom svijetu pridruži Petrarka. Zamišljajući šta bi čuveni italijanski pjesnik, u svom posljednjem sonetu neposredno pred smrt, mogao uvidjeti, a time i poručiti svojoj životnoj muzi, Goranović insistira na tezi koju zastupa u svekolikom vlastitom pjesništvu — da je poetski život intenzivniji i stvarniji od realnog postojanja, te da je inspiracija koja ima uporište u stvarnosti (ovdje u smislu konkretne osobe), mnogo vrednija od samog izvora inspiracije. Stoga pjesnik, u Goranovićevoj interpretaciji, na kraju uviđa da je dostojan sna koji je sebi stvorio opjevavajući njenu ljepotu, a da se smrću voljene žene konačno odvojilo nebesko od zemaljskog i svijet realnosti od svijeta imaginacije. Time život prestaje da bude život, te je smrt koja sada nastupa samo formalne prirode, zato što je pjesnikovo biće umrlo zajedno sa Laurom. Kao što se može vidjeti, Goranović varira teze prisutne u Petrarkinom Kanconijeru i to naročito u onim pjesmama koje su nastale nakon Laurine smrti. Primjera radi, u 312. sonetu pjesnik eksplicitno tvrdi: „Živeti mi je dosadno i dugo; / i da nju vidim — već vapim za grobom”.2 Goranović, na drugoj strani, uzima posredno tu istu tezu, ali je namjerno izokreće prikazujući je iz Laurine perspektive: ona žudi ne za svojom, već za pjesnikovom smrću, da bi joj se što prije pridružio na onom svijetu. Goranović time kao da ispravlja nepravdu — ako je u stvarnom životu Petrarka patio za Laurom koja ga nije primjećivala, neka na drugom svijetu ona pati za njim i nje Radi potpunijeg uvida u analizu ovdje navodimo pomenutu pjesmu u cjelosti: „Ne smijem se više zaklinjati / u budućnost. Evo sad, nakon svega, / tvoja patnja — meni je naslada, / utoliko prije što znam // da dugo već čekaš moj pogled, / odviše smjeran. Ti si, ionako, / navikla na sliku bitisanja / u jednom vječnom krugu. // Nijesam zakasnio da uvidim: / zbilja sam dostojan sna, / što ga sebi stvorih, pjevajući // o tvojoj ljepoti. Konačno, sa tobom je / umrla i posljednja misao — / a ja sam odvojio svjetove. — Pavle Goranović, Imena čežnje, Podgorica, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2015, str. 27. 2 Frančesko Petrarka, Kanconijer, izbor i propratni tekstovi Zlata Bojović, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1996, str. 71. 1

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

93

govim obožavanjem. Međutim, crnogorski pjesnik ovu igru, u čijem se središtu nalazi „potajno načelo protivrečnosti, koje pokreće i zapliće Petrarkino vrhunsko stilsko savršenstvo”,3 interpretira na sebi svojstven način, takođe često dvosmislen (kao što je i Petrarka činio), te čitalac ne može do kraja biti siguran u značenje stihova. Pored naslova, na čuvenog italijanskog pjesnika upućuje i forma soneta (dva katrena i dva terceta). Međutim, Goranović namjerno odstupa od rime i poštovanja ritmičko-metričkog obrasca zadatog inicijalnim stihom, varirajući one koji slijede u širokom rasponu od sedmerca do trinaesterca. U formalnom pogledu čak nije ispoštovano ni postojanje tzv. „zlatnog presjeka” na mjestu uspostavljanja njegove dvočlanosti (8 + 6), budući da se u njemu javlja stih koji samo uvodi naredne, ne saopštavajući ništa od presudne važnosti za pjesmu („nijesam zakasnio da uvidim”). Takođe, za razliku od Petrarke koji je „italijanskom sonetu dao puni sjaj, u njega uneo melodiju istinskog ljubavnog bola i time mu podario uzvišeni smisao pevanja”,4 Goranović govori o ljubavi na drugačiji, smiren način, uz namjernu upotrebu kolokvijalnih poštapalica („evo sad / nakon svega, […] ti si, ionako, […], zbilja, […] konačno, […]”) koje treba da doprinesu „prizemljenju” strasti,5 ali i koje treba da „razlabave” jedan strogi pjesnički oblik. Formu soneta, sa istim, upravo opisanim svojstvima, ima i ostvarenje Mogući raspored stihova u kome autor ističe nemogućnost da napiše valjanu i cjelovitu pjesmu o voljenoj ženi (jer je jezik nemoćan da opiše ono što srce osjeća), pa zato pristaje da je „sklapa” iz onoga šta su drugi pjesnici rekli o svojim muzama: „Mogu samo da pretpostavim kako bi izgledala / pjesma za tebe. Njenu formu do sada nijesam / uspio osmisliti, unutrašnjost — još manje […] Uostalom, ne mogu te tek tako smjestiti u inventar jezika. / Bio bi to onda samo još jedan san, čije događaje u cjelosti / ne bih zapamtio kad se probudim”.6 3 Đulio Feroni, Istorija italijanske književnosti, tom I, urednik izdanja Vesna Kilibarda, Podgorica, CID, 2005, str. 159. 4 Časlav Đorđević, Srpski sonet 1768–2008: Izbor, tipologija, Beograd, Službeni glasnik, 2009, str. 8. 5 U prilog tome ide i promjena finalnog interpunkcijskog znaka kojim se završava pjesma — u izdanju Kako mirišu knjige završava se znakom uzvika, dok u izdanju Imena čežnje tačkom. Iako ova promjena djeluje kao da je u pitanju samo korekcija formalne prirode, interpunkcijski znak na kraju pjesme značajno usmjerava njeno tumačenje i određivanje emocionalne frekvencije. — Pavle Goranović, Kako mirišu knjige, Zagreb, Meandar Media, 2009, str. 52; Pavle Goranović, Imena čežnje, str. 27. 6 Pavle Goranović, Imena čežnje, str. 42.

94

Svetlana Kalezić Radonjić

Zanimljivo je da u svim poetskim izborima u kojima se pojavljuje Posljednji sonet Lauri (u pitanju su zbirke Kako mirišu knjige, Imena čežnje, Grad punog mjeseca) prije ili poslije njega takođe se pojavljuju soneti. U njima je moguće prepoznati posredan uticaj Petrarke — prve pjesme ciklusa Prividi na Mediteranu (zbirka Kako mirišu knjige) posjeduju po 14 stihova i u njima mahom dominira refleksivna tematika: Via sacra, Moja zemlja, Novi susret, Život nakon ćutanja… Sve ih karakteriše izrazita misaonost kroz tretiranje različitih tema i osjećanja: strah, razočaranje zbog veličanja banalnosti, ravnodušnost, zamor životom, uronjenost u prošlost, sjećanje, ranjivost, tišina, obesmišljenost…7 Poput Petrarke koji je ljubavnu temu često koristio kao okvir za saopštavanje svojih metafizičkih i refleksivnih preokupacija, Goranović čini isto, sa tom razlikom što ljubavna tematika ne predstavlja dominantnu temu njegove poezije; o ljubavi piše usput, povremeno i uvijek dvosmisleno (čitalac nikada nije sasvim siguran da li se pjesma odnosi na ženu ili voljenje uopšte), a najviše ga fascinira fenomen knjige kroz igru čitanja i pisanja. Pjesma Slučajnosti predstavlja takođe varijantu posrednih petrarkističkih uticaja iako ne posjeduje strukturu soneta — sastavljena je iz jedne jedine cjeline od 16 stihova. Lirski subjekat ne može da izbaci iz glave sliku žene koju povremeno, u sasvim slučajnim okolnostima, srijeće na ulici. Više nego njome, pjesnički glas je fasciniran činjenicom da je se sjeća, da je prisutna u njegovom životu i da često na nju misli, iako o njoj ništa ne zna. Poput Petrarke koji je više domaštavao sliku o Lauri i dopisivao svoj odnos sa njom, lirski subjekat čini to isto. U rijetkim autopoetičkim iskazima o vlastitom stvaralaštvu Pavle Goranović je istakao da je upravo sjećanje u najvećoj mjeri oblikovalo njegovu poeziju,8 te da „pjesničko stvaranje podrazumijeva ipak neki omjer ludosti i mudrosti, iskustva i sjećanja”, a da je pjesnik „uzaludni vitez svakog doba”.9 Pored pomenute „uzaludnosti” Petrarkine opčinjenosti voljenom Laurom, na čuvenog italijanskog pjesnika podsjeća i slika žene koja provijava kroz Goranovićevo stvaralaštvo — ona je u isto vrijeme i bliska i daleka, i razumljiva i nedokučiva, i prisutna i odsutna. Ona odlazi, a zapravo nikada i nije bila njegova (Odlaziš), ništa ne zna, dok on sluti i više nego što bi želio (Drhtaji), on čezne za njom koja je, zapravo, odsutna (Imena čežnje, žensko 7 Jedan od izuzetaka, u kojima je teže prepoznati petrarkističke uticaje osim formalne veze sa strukturom, jeste Sarajevski sonet u kojem se obrađuje tema balkanskog mitotvorstva. 8 Pavle Goranović, Grad punog mjeseca, Cetinje — Podgorica, Crnogorski PEN centar — CDNK, 2014, str. 224. U pjesmi Moj uzvišeni gubitak — Noćni razgovor — daje svoju interpretaciju dekartovske teze Cogito, ergo sum, koja glasi: „I sjećam se: dakle, pišem.” — Pavle Goranović, Cinober, Podgorica — Sarajevo, CDNK — Buybook, 2009, str. 83. 9 Pavle Goranović, Grad punog mjeseca, str. 215.

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

95

ime)… Možda ponajbolji primjer preklapanja petrarkističkih motiva i atmosfere u poeziji Pavla Goranovića može se pronaći u završnim stihovima pjesme Vodene boje: „[…] i ideš pravo ka pjesmi. / I tako me pouzdano vraćaš / u događaje koji se nijesu desili/ u nesanicu/ u naš nepostojeći grad. / Vraćaš me u divne slutnje / u riječi koje nikada / jedno drugom nismo izgovorili, // u ovu pjesmu pisanu u dvije ruke”.10 Za razliku od Kanconijera, lik voljene žene u Goranovićevoj poeziji javlja se sporadično i ne predstavlja glavnu kohezionu nit koja pjesme različite sadržine objedinjuje u cjelinu višeg reda. Na drugoj strani, sličnost je evidentna u velikom broju Goranovićevih pjesama koje posjeduju ispovjedni karakter i u prisustvu tzv. autobiografskog stanovišta koji predstavljaju „autorovi odzivi na zbivanja, izrazi dvoumljenja i nemira, raspinjanja između tjelesnog i čulnog, na jednoj, i duhovnog i asketskog na drugoj strani”.11 Glavna razlika očituje se u strogosti stila koja karakteriše Petrarku kod kojeg je „najbitnije savršenstvo oblika: on odabira sjajan i dragocen jezik, blistavu, harmoničnu jezičku, stilsku i metričku upotrebu, koja sa uravnoteženom nežnošću prati kolebanja poetskog ja i pojave ženskog lika. Kanconijer je čitavom predanju koje je usledilo postavio ideal savršene stilsko-jezičke mere, plemenitog i istančanog govora, lišen bilo kakve privremenosti i neposrednosti”,12 dok je za crnogorskog pjesnika karakteristično da njegovi stihovi „imaju pripovjedački, kazališni ritam”, koji je u isto vrijeme i „ritam prehitrenosti, prehitrenosti i strpljenja. To je pjesnikov nemar, nehaj, narcis dokolice.”13 Direktan uticaj drugog italijanskog pjesnika, Đakoma Leopardija, vidljiv je samo u ljubavnom ostvarenju Pjesnik da budem u kojem se upućuje na njegovu čuvenu pjesmu Tišina poslije oluje: Ti ćeš noćas zaspati, lirskim snom, uz povremena buđenja, skrivena i od sebe. A ja te hoću bivšim načinom, načinom pjesnika, Leopardija, recimo. Načinom one „tišine nakon oluje”.14 Isto, str. 194–195. Zlata Bojović, „O Kanconijeru Frančeska Petrarke”, pogovor knjizi Frančeska Petrarke Kanconijer, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1996, str. 79. 12 Đulio Feroni, nav. djelo, str. 154. 13 Božo Koprivica „Poljubac dug kao pjesma (fragmenti)”, predgovor knjizi Pavla Goranovića Imena čežnje, Podgorica, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 2015, str. 17, 16. 14 Pavle Goranović, Imena čežnje, str. 36–37. 10 11

96

Svetlana Kalezić Radonjić

Pomenuta Leopardijeva tvorevina u prvom dijelu daje romantičarsko-realistički prikaz obnavljanja prirode, vedrine i radosti nakon oluje. U drugoj polovini pjesme Leopardi pravi metaforički zaokret, čime denotaciju prevodi u konotaciju, bukvalno u preneseno značenje: oluja postaje metafora za teška dešavanja u čovjekovom životu koja, paradoksalno, intenziviraju osjećanje životne radosti.15 Na samom kraju tišina nakon oluje, u Leopardijevom viđenju, postaje metafora za smrt: „O, prijazna prirodo, / zar to su tvoji darovi, / zar su to ugodnosti / koje ti pružaš smrtnima? Izbavit se patnje / nama je uživanje. / Ti jade prosipaš neštedimice; bol / sama po sebi dolazi, a ono malo / slasti što, čudom čudesnim, katkad se rodi / iz tuge, velik je dobitak! Ljudski rode / drag vječnicima! ti si odveć sretan/ ako odahnut možeš / od nekog bola, blažen / ako od svakog bola izliječi te smrt”.16 Način na koji Goranović koristi Leopardijevu pjesmu u cjelosti je samosvojan — on upućuje samo na jedan njen segment (budući da pjesma posjeduje tri značenjska čvorišta koja se nižu u gradaciji), namjerno izbjegavajući finalnu poentu o tišini kao smrti. On voljenu ženu želi načinom „tišine nakon oluje” u čemu se, u kontekstu cijele pjesme, vidi zapravo vraćanje u prošlost, u idiličan period njihovog odnosa („Ritam tišine bili smo nekad, / A ti sa mnom ne znaš ni gdje bi”) kada oluje nije bilo na pomolu. Pjesnik je svjestan da je on uzrok sadašnjeg stanja, i ponovo se asocijativno vraća na Leopardija videći sebe kao oluju. („Bio sam kiša, nevrijeme sam ti bio, / bio sam često nepristupačan i samo svoj. / Pa opet, bio sam ti život, istinski i neutaživ.”) Sada dolazi do koncentrovanja prvobitne Leopardijeve slike, o tišini nakon oluje, u nevrijeme koje istovremeno i uništava i obnavlja. Dakle, u okviru iste pjesme u kojoj nedvosmisleno upućuje na intertekstualne veze sa Leopardijem, Goranović se nekoliko puta vraća tom izvoru inspiracije i svaki put na drugačiji način, što predstavlja kreativno korišćenje literarnih izvora i asocijacija. Inače, tišina u poeziji Pavla Goranovića ima posebno mjesto — ona raspolaže različitim značenjima (Ćutanje), stalno obitava u lirskom subjektu pa mu poezija služi „da svoje tišine konačno prepjeva” (Kraj godine). Vraća se prostorima tišine zato što je u njima sadržano odupiranje statistici (Opravdanje II), ali i zato što osjeća da ima sve manje riječi kojima bi se mogao povjeriti svijetu koji ga okružuje (Dok čekam da putujem u Varšavu). Ćutnja se sve češće mo15 Data teza je prisutna u literaturi od davnina, a u okviru crnogorske književnosti Njegoš je zastupao u Gorskom vijencu kroz riječi vladike Danila: „Iza tuče vedrije je nebo, iza tuge bistrija je duša, iza plača veselije poješ”. 16 Giacomo Leopardi, Izabrane pjesme, preveo Frano Alfirević, Zagreb: Zora — Državno izdavačko poduzeće Hrvatske, 1951, str. 52–53.

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

97

že izabrati za svrhu (Opravdanje I), a nestajanje tišine izaziva osjećanje užasa: „Kažu da su sve priče ispričane. / Ali, šta ako je svaka tišina istrošena, ako više nema šta da se prećuti?” (Ćutanje). Na Leopardija podsjeća i još jedan detalj koji se tiče umjetničkog postupka. Naime, poput velikog italijanskog pjesnika koji u toku pjesme pravi nekoliko značenjskih punktova, često toliko snažnih da bi se, da ne slijede dalji stihovi, stekao utisak finalne poente, Goranović u okviru svoje poezije koristi isti princip. Velik je broj pjesama koje bi se mogle podvesti pod ovaj tip stvaralačkog prosedea: Male smrtne stvari, Kako se stvarala poezija, Pitanja u tjeskobi, između rutina, Opet o pjesnicima i njihovim životima, Pjesme za orgulje Santa Cecilie, Još jedno veliko spremanje, Prvi dani juna, Grad koji nestaje… Takođe, povezuju ih i usporeni ritam, uzdizanje ličnih osjećanja do opšteg smisla17 i protivrječnost (doduše, izražena na različite načine). Naime, „u Leopardijevoj poeziji ne postoji samo protivrečnost već i stravična svest o toj protivrečnosti. Ovo Leopardijevo shvatanje sveta, razni vidovi pod kojima se ispoljava ova borba, preovlađivanje čas slike čas misli, kao i različiti stupnjevi osećanja, određuju smisao, vrednost, raznolikost njegove lirike.”18 U poeziji Pavla Goranovića data karakteristika izražena je uglavnom na liniji bogatstva života spoznatog uz pomoć literature, čemu najčešće suprotstavlja nedostatnost realnog postojanja. Veliki broj njegovih pjesama govori o načinu na koji bilo koja kreacija uzdiže svakodnevnu prozaičnost života, ali to lirskom subjektu ne donosi smirenje, već naprotiv — produbljuje jaz između njega i svijeta. Ono po čemu se razlikuju ova dva pjesnika jeste osjećanje koje iz ovakve egzistencijalno-metafizičke situacije proizilazi: kod Leopardija velika patnja, kod Goranovića tiha tuga.19 Među pomenutim autorima postoji još jedna dodirna tačka: vjerovanje u uzvišenu ulogu književnosti i saznajnu snagu koja iz nje proizilazi. Prema riječima Đulija Feronija: „književnost (je) za Leopardija način da se u potpunosti shvati iskustvo, bilo pojedinačno, bilo društveno-istorijsko, bilo prirodno”.20 17 Prema mišljenju Frančeska de Sanktisa „glavna osobina Leopardijeve poezije jeste opšti smisao koji on daje svojim osećanjima”. — Frančesko de Sanktis, Kritički eseji, Beograd, Kultura, 1960, str. 324. 18 Frančesko de Sanktis, nav. djelo, str. 329. 19 Jedan od rijetkih stihova u kojima je istakao da „život ispred mene ravna se sa patnjom”, ne pripada Goranovićevom pjesničkom glasu, već alteregu Serena Kjerkegora (Vrtoglavice Serena Kjerkegora). — Pavle Goranović, Kako mirišu knjige, Zagreb, Meandar Media, 2009, str. 84. 20 Đulio Feroni, Istorija italijanske književnosti, tom II, urednik izdanja Vesna Kilibarda, Podgorica, CID, 2005, str. 148.

98

Svetlana Kalezić Radonjić

U rijetkim autopoetičkim fragmentima o svom stvaralaštvu Pavle Goranović ističe da je od djetinjstva čitanje vidio kao „rijetku mogućnost opstajanja”,21 a čaroliju poezije interpretirao je na različite načine: ona je uzaludni posao, povratak u djetinjstvo, obmana, brižljivo odnjegovana iluzija, „odbrana prava na filozofsku čamotinju”, spremnost na samozavaravanje, osjećaj vremena, skliznuće u sjećanje, bijeg, suočavanje, filozofija, sumnja koja traje, opsesija koja čudi druge, mit o izgubljenom trenutku, strast, slutnja, „sjećanje na sebe negdašnjeg, na nekog drugog sebe”, „privilegija koju treba izdržati”…22 Kao što se vidi, u Goranovićevom doživljaju poezija ne može biti svedena samo na jedan aspekat — ona za pjesnika ima značenje prožimajuće sveobuhvatnosti. Njome se bavio više od bilo kog drugog fenomena te, prema riječima Boža Koprivice, „sve pjesme P. G., gotovo sve, autopoetičke su”.23 Potreba da se u okviru poetskog stvaralaštva analizira poezija kao fenomen svjedoči o Goranovićevoj opsjednutosti njome. Ako je Leopardi u Konsalvu uzviknuo: „O koliko […] dugujem smrti!”,24 Pavle Goranović cijelim svojim stvaralaštvom kao da iz ostvarenja u ostvarenje potvrđuje: „O, koliko dugujem poeziji!”. Ako je za Leopardija glavna strast bila zapravo bol, za crnogorskog pjesnika — to je opet poezija… Najbolji primjer vjere u nju, i u književnost uopšte, sadržan je u stihovima: „Ako sam citirao, obišao sam sve potrebne svjetove!”25 Osjećanje sjete i melanholije, kao i svijest o tome da se u središtu postojanja nalazi jedno „ništa”, ubjedljivo dominiraju u stvaralaštvu Leopardija, kao i u stvaralaštvu Goranovića, a karakteristični su za još jednog italijanskog pjesnika koji je direktno i indirektno prisutan u poeziji ovog autora. Riječ je o Đuzepeu Ungaretiju. Uticaj apostrofiranog pjesnika pripada nešto drugačijem tipu inspiracije koji se kretao u širokom rasponu — od naslanjanja na Ungaretijeve poetske stavove do njihovog negiranja. Za početak, možemo istaći razliku u tretmanu fenomena sjećanja — već smo ukazali na to da Goranović sjećanje doživljava kao preduslov za poeziju, dok Ungareti smatra da „sećati se — starosti je znak” (Mali monolog). Takođe, Ungareti je zanimljiv poetski uzor zato što ga Goranović, u eksplicitnim upućivanjima, pominje na dva različita načina — kao pjesničko ime na koje želi da se ugleda, i kao uvodni citat koji služi kao Pavle Goranović, Grad punog mjeseca, str. 209. Isto, str. 207–224. 23 Božo Koprivica, nav. djelo, str. 11. 24 Giacomo Leopardi, nav. djelo, str. 31. 25 Pavle Goranović, Kako mirišu knjige, str. 85.

21

22

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

99

početna pozicija za uranjanje u Goranovićevu pjesmu.26 U prvom slučaju, riječ je o pjesmi La tristezza: Opasana mojim odveć naivnim dlanovima, Pristaće tuga na promjenu mjesta. Samo će se dok ja budem govorio, Prostor najednom povećati i dobiti Težinu jednog Ungaretijevog stiha. Nešto drugo, ipak, ne bih iskušavao. Gledam kako je stari hrast slomljen i izmučen, Kao nekakav pojedinačni život, Potreban sebi koliko sekund novoj zabludi. Povrh svega, Gnušaću se smijeha. Sreći duša nepodobna! 27 U ovoj pjesmi Ungaretijev uticaj može se prepoznati, prije svega, u opštoj atmosferi koja se kreće u rasponu od melanholije do pesimizma — tuga, ništavnost, nesposobnost za sreću… Međutim, dok Goranović iluziju, naročito onu stvaralačkog tipa, vidi kao mogućnost za bijeg od stvarnosti, ili za sučeljavanje sa njom, Ungareti iluziju smatra glavnim izvorom ljudskog jada kojoj čovjek, bez obzira na svu uzaludnost njenog postojanja, vječito stremi, o čemu, između ostalog, govori pjesma Mali monolog: „A niko, dok ne iskusi, ne zna / Koliko nas razdire iluzija / Koja se samo našim jadom hrani — / Svi, nestrpljivi, svi se pomamljuju/ Lakoumno, Ništavno se upinju/ da se ponovo rode/ u nekoj maštariji/ Koja će i sama uzaludna biti, / Pa su i tame prestravljeni, / Jer vremena se varke smenjuju/ Prebrzo i ne možemo ih razaznati / samo još deci snovi dolikuju.”28 U takvoj konstelaciji odnosa stavlja se znak jednakosti između onog što je realno i onog što je izmaštano. Ungareti u pjesmi Vreme 26 Kao uvodni citat petom odjeljku pjesme Nedovršeni epitafi nikšićkim pjesnicima pojavljuju se stihovi Ungaretijeve pjesme Iz dana u dan: „Vratio sam se bregovima, voljenim borovima / A zavičajni glasi u vazduhu, / koje ne slušam s tobom više, / Pri najmanjem dašku nanose mi bol”… 27 Pavle Goranović, Grad punog mjeseca, str. 27. 28 Đuzepe Ungareti, Osećanje vremena, izbor, prevod, predgovor i napomene Milan Komnenić, Beograd, BIGZ, 1975, str. 186.

100

Svetlana Kalezić Radonjić

je nemo kaže: „Da opsena su ista duh i svet, / Da u tajanstvu sopstvenih valova / Svaki zemaljski glas čeka stradanje”,29 dok Goranović u pjesmi Imenovanja tvrdi: „Isto je ono što je stvarno / i ono što je izmišljeno. / Samo su imenovanja različita.”30 Čežnja zauzima posebno mjesto u Ungaretijevoj poeziji, pri čemu joj pjesnik daje različite konotacije, a najsveobuhvatnija je prisutna u pjesmi Pustinja u kojoj se čitav život posmatra kao prelivanje „kroz preplete čežnji”.31 U pjesmi Reke čežnja nadolazi iz rijeka koje simbolizuju određene životne faze i koje pjesnik sagledava u noćnom času kada mu se „sopstveni život / čini kao krunica / od tame”,32 dok u pjesmi Čežnja biva doživljena kao znak usamljenosti dvaju slučajnih prolaznika koji su se zaustavili na mostu, svako obuzet sopstvenom mukom.33 Čežnja u Goranovićevom viđenju takođe je fenomen koji se vezuje za uzaludna nastojanja da se ljudska bića povežu, pri čemu, ipak, vječito streme jedno drugom (Imena čežnje, žensko ime). Takođe, ona se dovodi u vezu i sa samom poezijom — to je čežnja za trajnim djetinjstvom,34 a stihovi se doživljavaju kao čežnje koje se slažu jedna na drugu, red po red i koje u poeziji imaju siguran dom (Slomljena su jedra…). Razlike među pomenutim autorima prisutne su ponajviše u odnosu prema poeziji i književnosti uopšte — ako je Ungareti sebe vidio kao „čovjeka patnje” koji je osjećao Weltschmertz svakim udahom i, bez obzira na sve, bacao se u život kao u nabujalu rijeku, lirskom subjektu Goranovićeve poezije najviše odgovara da se od svijeta sakrije, i to iza knjiga (Još jedno veliko spremanje), jer je i sam svijet zapravo — „izgovoren citatima” (Horovi obične smrti). Ungareti u pjesmi Zatrpana luka kaže: „U nju ulazi pesnik / i na svetlost izlazi sa svojim pesmama // koje rasipa // Od te poezije / ostaje mi / samo jedno ništa / sa nedosežnom tajnom”,35 dok Goranović tvrdi da poezija ima smisla upravo zbog toga što je uzaludna, a da je pisanje „uzaludno viteštvo”.36 Ipak, postoji jedno jezgro sličnosti koje ova dva autora dijele — Goranović, kao i Ungareti, Nav. djelo, str. 152. Pavle Goranović, Kako mirišu knjige, str. 72. 31 Đuzepe Ungareti, nav. djelo, str. 45. 32 Isto, str. 61. 33 Navodimo stihove u cjelosti: „Kad / noć se belasa svitajna / u premaleće / i uretko / poneko promine // Nad Parizom se gusne / tmurna boja / plača // Na uglu / mosta / promatram / neizmerno ćutanje / neke devojke / vitkostruke // Naši / jadi / spajaju se // I kao da su minuli / Ostajemo.” –Isto, str. 70. 34 Pavle Goranović, Grad punog mjeseca, str. 221. 35 Đuzepe Ungareti, nav. djelo, str. 44. 36 Pavle Goranović, Kako mirišu knjige, str. 75. 29

30

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

101

smatra da je jezik prazan i pohaban, te da kao takav ne može izraziti suštinu. Međutim, razlikuje ih to što Ungareti ne prihvata takvo stanje tragajući za mističnim uznošenjem uz pomoć umjetničkih iskustava simbolizma, dok se Goranović prividno miri sa njim, da bi već u nekoj narednoj pjesmi bio zahvalan tim istim, nesavršenim riječima, jer postojanje čine smislenijim. Takođe, razlike su prisutne i u odnosu prema formi — Goranovićeva poezija njeguje prividnu raspričanost čija je osobenost prozno-poetski ritam, dok se Ungaretijeva karakteriše onim poetskim crtama koje bismo, u okviru domaćeg književnog konteksta, mogli nazvati nastasijevićkim: „apsolutnom jezičkom koncentracijom koja svodi reči na minimum i razbija ritam stiha sve do upornog insistiranja na slogovima: (…) esencijalni stihovi koji narušavaju svaki metričko-sintaksički kontinuitet, uz jednu sasvim posebnu sinkopiranu dikciju”.37 Inače, veza između Ungaretija i tradicije koje mu je prethodila je snažnija nego što bi se na prvi pogled očekivalo — kritika često konstatuje da se njegovo pjesništvo ne može razumjeti ako se ne osvijesti veza sa Petrarkom i Leopardijem,38 što u kontekstu našeg rada ima posebnu važnost: ovi autori su u poetskom smislu veoma različiti, ali i kompatibilni u onim segmentima u kojima smo ukazali na dodirne tačke sa poezijom Pavla Goranovića (formalno ili sadržajno, implicitno ili eksplicitno) — osjećanje melanholije, tihe tuge, protivrječnosti oličene u pomirenosti sa nedostatnošću života i potrebe da se odigra pobuna protiv takvog stanja, odnosno dominacija stihova koji najviše govore o „zidinama, ženi i samoći”.39 Zanimljivo je da u okviru italijanske književnosti Pavle Goranović posebnu pažnju obraća na pjesnike-majstore forme i stila, koji su brižljivo, često strogo, oblikovali svoje stihove, iako sam više pripada onom tipu stvaralaca koji njeguju prividno lagodniji odnos prema formi.40 Primjer ovih literarnih povezivanja nameće pitanje — u kojoj mjeri, konkretno u ovom slučaju, italijanska književnost utiče na savremenu crnogorsku poeziju? Njen uticaj se očituje u prilično fluidnim fragmentima koji su, da nije bilo eksplicitnog upućivanja samog autora, mogli ostati i 37 Đulio Feroni, nav. djelo, tom II, str. 440. Prema mišljenju Milana Komnenića, četiri najizrazitije odlike Ungaretijeve poezije su: „analoška elipsa, muzikalnost, trenutačnost i disonanca”. — Milan Komnenić, „Liričar metafizičkog sazvučja”, predgovor knjizi Đuzepea Ungaretija Osećanje vremena, izbor, prevod, predgovor i napomene Milan Komnenić, Beograd, BIGZ, str. 23. 38 Milan Komnenić, nav. djelo, str. 11. 39 Pavle Goranović, Cinober, str. 25. 40 Božo Koprivica je dati postupak označio kao tzv. pjesme u nastajanju: „…Ponekad se učini (ha, učini!) da su ove pjesme samo skice, skele za rad, za Goranovićevu pjesmu nad pjesmama. Ali je narcis P. G. taj rad na skelama sebi osladio.” (Koprivica 2015: 16, 11)

102

Svetlana Kalezić Radonjić

neprimijećeni (ili pak pridruženi nekim drugim autorima i drugim literaturama) zbog načina na koji ih je Goranović kreativno nadogradio. Ako je u doba humanizma dominacija latinskog jezika bila odlučujuća za univerzalni doživljaj humanističke literature,41 kasnija vremena su donijela univerzalnost koja se dosezala spajanjem sličnih poetskih duhova i stvaranjem novih veza sa prošlošću.42 Budući da nema slučajnosti u procesu stvaranja, ni afiniteti otjelotvoreni u uticajima ili upućivanjima na poetske prethodnike ne mogu biti slučajni, odnosno kako kaže pjesnik: „Zrno po zrno / Vagam svako slovo / svaki slog odmjeravam danima, / mjesecima, / u maglenim sazvježđima/ izgubljenih godišnjih doba”.43 Ipak, evidentno je da erudicija nekog pjesnika i olakšava i otežava markiranje uticaja određenih stvaralaca na njegovo djelo — što je pjesnik obrazovaniji, veća je vjerovatnoća da je na njegovu poeziju djelovalo više autora, čak i kada su u pitanju nedvosmislena upućivanja na literarne predloške. Data situacija samo potvrđuje da se poetske staze, u traganju za smislom, često prepliću. To ne znači da su kao takve manje vrijedne ili manje autentične, već upravo suprotno, da oslikavaju stvaralaštvo i život u svoj njihovoj kompleksnosti.

BIBLIOGRAFIJA Primarna literatura [1] GORANOVIĆ, Pavle (2009). Cinober, Podgorica — Sarajevo: CDNK — Buybook. [2] GORANOVIĆ, Pavle (2009). Kako mirišu knjige, Zagreb: Meandar Media. [3] GORANOVIĆ, Pavle (2014). Grad punog mjeseca. Cetinje — Podgorica: Crnogorski PEN centar — CDNK. [4] GORANOVIĆ, Pavle (2015). Imena čežnje. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. [5] LEOPARDI, Giacomo (1951). Izabrane pjesme, preveo Frano Alfirević, Zagreb: Zora — Državno izdavačko poduzeće Hrvatske. Zlata Bojović „Frančesko Petrarka”, predgovor u: Frančesko Petrarka Kanconijer, izbor i propratni tekstovi Zlata Bojović, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1996, str. 5. 42 „Sa Petrarkom latinski počinje da biva jezik za svakodnevno opštenje svih obrazovanih ljudi; on postaje jezik kojim se sporazumevaju sve do renesanse, naročito u kvatročentu, kulturnih ljudi čitave Evrope.” Eros Sekvi, „Predgovor” u: Frančesko Petrarka, Kanconijer, prevodi i prepevi: Ivan V. Lalić, Stevan Raičković, Ljubomir Simović, Olinko Delorko, Beograd: Knjiga komerc, str. 15–16. 43 Pavle Goranović, Cinober, str. 13. 41

Petrarka, Leopardi i Ungareti u poeziji Pavla Goranovića

103

[6] PETRARKA, Frančesko (1996). Kanconijer, izbor i propratni tekstovi Zlata Bojović, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. [7] UNGARETI, Đuzepe (1975). Osećanje vremena, izbor, prevod, predgovor i napomene Milan Komnenić, Beograd: BIGZ. Sekundarna literatura [8] BOJOVIĆ, Zlata (1996). „Frančesko Petrarka”, predgovor u: Frančesko Petrarka, Kanconijer, izbor i propratni tekstovi Zlata Bojović, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, str. 5–14. [9] BOJOVIĆ, Zlata (1996). „O Kanconijeru Frančeska Petrarke”, pogovor u: Frančesko Petrarka Kanconijer, Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, str. 77–89. [10] DE SANKTIS, Frančesko (1960). Kritički eseji, Beograd: Kultura. [11] ĐORĐEVIĆ, Časlav (2009). Srpski sonet 1768–2008: Izbor, tipologija, Beograd: Službeni glasnik. [12] FERONI, Đulio (2005). Istorija italijanske književnosti, tom I–II, Podgorica: CID. [13] KOMNENIĆ, Milan (1975). „Liričar metafizičkog sazvučja”, predgovor u: Đuzepe Ungareti, Osećanje vremena, izbor, prevod, predgovor i napomene Milan Komnenić, Beograd: BIGZ, str. 9–34. [14] KOPRIVICA, Božo (2015). „Poljubac dug kao pjesma (fragmenti)”, predgovor knjizi Pavla Goranovića Imena čežnje, Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. [15] SEKVI, Eros (2007). „Predgovor” u: Frančesko Petrarka, Kanconijer, prevodi i prepevi: Ivan V. Lalić, Stevan Raičković, Ljubomir Simović, Olinko Delorko, Beograd: Knjiga komerc, str. 7–28.

Svetlana KALEZIĆ RADONJIĆ PETRARCA, LEOPARDI E UNGARETTI NELLA POESIA DI PAVLE GORANOVIĆ Riassunto Il presente lavoro si propone di analizzare la presenza di Petrarca, Leopardi e Ungaretti nell’opus del poeta montene“grino di nuova generazione Pavle Goranović, ovvero il modo in cui le esperienze della poesia italiana vengono rappresentate nell’espressione poetica contemporanea. Se nelle poesie di Goranović sono piuttosto esigui i rimandi diretti ai famosi poeti italiani (L’ultimo sonetto a Laura, La tristezza, Epitaffi incompiuti ai poeti di Niksic V ecc), esistono tuttavia influenze indirette non affatto trascurabili. In questa sede proveremo a far luce su quelli che a prima vista possono essere gli invisibili legami con Petrarca che si colgono nel plasmare le sembianze della donna amata vicina e al contempo lontana, nonché con gli stessi Leopardi e Ungaretti riflessi nella specifica percezione del fenomeno del silenzio, del desiderio e del tempo. Parole chiave: Petrarca, Leopardi, Ungaretti, Pavle Goranović, poetica dell’analogia, intertestualità

ItalijanskijezikuobrazovnomsistemuCrneGore1991–2016:naputuodprvihkorakadosigurnihtemelja 105

Julijana VUČO*

ITALIJANSKI JEZIK U OBRAZOVNOM SISTEMU CRNE GORE 1991–2016: NA PUTU OD PRVIH KORAKA DO SIGURNIH TEMELJA** Sažetak: U radu se prati hronika utemeljivanja italijanskog jezika u obrazovnom sistemu Crne Gore, zasnovana na kritičkoj analizi ovog procesa i koordinisanih sistemskih aktivnosti vezanih za pripremu, osnivanje i održivi razvoj akademskog prisustva ovog jezika u crnogorskim školama: osnivanje i razvoj školske i univerzitetske nastave italijanskog jezika, kulture i književnosti, izrada nastavnih programa, nastavnih materijala, inicijalno i kontinuirano obrazovanje nastavnika kao i kritički pogled na održivi razvoj akademskog prisustva italijanskog jezika u crnogorskom obrazovnom sistemu. Ključne reči: italijanski jezik, strani jezik, obrazovni sistem Crne Gore

Jedna od potvrda tradicionalno bliskih veza Italije i Crne Gore jeste stalno prisustvo italijanskog jezika na crnogorskom tlu. U Crnoj Gori, naročito u njenim južnim delovima, sa manjim i većim oscilacijama, italijanski živi bilo kao jezik zemlje sa kojom je postojao i postoji kontinuirani tradicionalni kulturno-istorijski kontakt, primetan po očiglednom uticaju na leksičko tkivo književnog i dijalektalnog jezičkog izraza, bilo kao, u savremenom trenutku, jezik kulturnih, trgovačkih i turističkih veza između dva prirodnom pomorskom granicom podvojena kraja. Istorijsko i živo prisustvo italijanskog jezika kao prirodnu posledicu ima povećano interesovanje stanovništva za Italiju i njenu kulturu, kao i za učenje ovog jezika. Podstaknuti potrebom za jačanjem interkulturnih veza među narodima na evropskom Mediteranu, tradicionalnim i istorijskim vezama između Italije i Crne Gore, perspektivom u razvoju ekonomskih delatnosti koja prirod Julijana Vučo, Filološki fakultet Beograd Ovaj rad izrađen je u okviru projekta „Dinamika struktura srpskog jezika”, 178014, koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. *

**

106

Julijana Vučo

no oduvek upućuje na prekomorske kontakte, pod velikim uticajem roditelja i dece zainteresovane za učenje italijanskog jezika tokom redovnog školovanja, školske 1992/93 godine, inicijativom Ministarstva za prosvetu i nauku1, italijanski jezik uveden je u osnovne škole Crne Gore kao ravnopravni drugi strani jezik 2. Godinu dana pre toga, akademske 1991/1992. godine, započelo se sa nastavom italijanskog jezika na Filozofskom fakultetu u Nikšiću3. Ovo prvo jezgro italijanistike u Crnoj Gori, podstaknuto potrebama za nastavnim kadrom i profesionalno obučenim govornicima italijanskog jezika, razvilo se u proteklih 25 godina u odsjek, sadašnji Studijski program za italijanski jezik i književnost koji gotovo samostalno može da funkcioniše u crnogorskom visokoškolskom sistemu4. ITALIJANSKI JEZIK U OSNOVNIM I SREDNJIM ŠKOLAMA CRNE GORE Ova ambiciozna, vidovita i nadasve korisna odluka crnogorske vlade bila je i pionirska. Naime, iako veoma prisutan u svim vidovima društvenog života Crne Gore, italijanski se do tada sistematski, institucionlizovano izučavao samo u nekoliko specifičnih ili specijalizovanih škola. Pre 1992. godine italijanski jezik učio se tradicionalno u gimnaziji u Baru5 i u srednjim muzičkim školama u Kotoru i Podgorici. S namerom da proveri zainteresovanost za učenje italijanskog jezika Zavod za školstvo Republike Crne Gore sproveo je 1992. godine anketu među roditeljima dece školskog uzrasta. Više od 85% ispitanika izrazilo je želju da deca, kao drugi jezik, uče upravo italijanski. Učenje italijanskog jezika počelo je tamo gde je pokazano najveće interesovanje, to jest u svim primorskim gradovima i glavnim centrima, odnosno u Podgorici, Baru, Cetinju i Nikšiću. 2 Izmenama Zakona o školstvu Republike Crne Gore 1992. godine, članom 3 italijanski jezik se od školske 1992/1993. godine uvodi u osnovne škole Crne Gore kao jedan od dva obavezna i ravnopravna strana jezika u crnogorskim osnovnim školama. Za prvi strani jezik u osnovnim školama Crne Gore bira se najčešće engleski. U ponudi su, što zavisi od škola i raspoloživog kadra, bili i francuski, nemački i ruski. 3 Prvi nastavnik italijanskog jezika, kasnije osnivač Odsjeka za italijanski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore bila je prof. dr Vesna Kilibarda. 4 Julijana Vučo, „Italijanski jezik u Crnoj Gori danas — sedam godina posle”, u: Vučo Julijana, Ogledi iz lingvistike, Podgorica, Univerzitet Crne Gore, 2003, str. 143–152. 5 Nastavnik, profesor Mileva Dostanić radila je po autonomnom programu. U nastavi su korišćeni nastavni materijali zagrebačkih autora i udžbenik Jeremić-Turconi Kolarčeve zadužbine iz Beograda, Tatjana Jeremić, Sergio Turconi, Italijanski I–II, Zadužbina Ilije M. Kolarca, Beograd, Kolarčev narodni univerzitet, 1986. 1

Italijanski jezik u obrazovnom sistemu Crne Gore 1991–2016…

107

Italijanski jezik učio se i u neinstitucionalizovanim ustanovama. Postojali su i postoje tečajevi italijanskog jezika za odrasle u raznim centrima za učenje jezika u svim većim gradovima Crne Gore, kao i u Institutu za strane jezike u Podgorici6. Na samom početku uvođenja italijanskog jezika u osnovne škole Crne Gore nametnulo se nekoliko organizacionih i strateških problema koje je trebalo otklanjati u hodu jer je nastava počela bez prethodnog ispunjenja uobičajenih uslova potrebnih za uvođenje nastave (programi, nastavnički kadar, nastavna sredstva, kontrolni sistemski mehanizmi). Pre svega akutna su bila dva problema: nedostatak adekvatnog nastavničkog kadra i nepostojanje adekvatnog nastavnog instrumentarijuma — programa i udžbenika. U skladu sa postojećim mogućnostima, iako je potražnja bila mnogo veća, tokom prve školske godine italijanski jezik uveden je samo u tri škole u Podgorici. Prva generacija brojala je 150 učenika7. Vremenom je broj učenika rastao, kao i potreba za nastavnim kadrom koja je delom zadovoljavana nedovoljno adekvatnim nastavnim kadrom, odnosno nastavnicima koji su kao profesori drugih stranih jezika posedovali italijanski kao pomoćni, izborni predmet ili drugi strani jezik, na nivou četvorosemestralnog univerzitetskog kursa. Školske 1994/95. godine italijanski jezik uveden je u škole u Herceg Novom i Kotoru, a zatim i u neke u ostalim krajevima Crne Gore. Broj učenika se svake godine povećavao do zakonskih izmena 2008. kojima je drugi strani jezik svrstan u izborne predmete, tako da je rast broja učenika italijanskog zaustavljen. U saradnji sa Zavodom za školstvo, Ministarstvo prosvjete je pod rukovodstvom urednice dr Vesne Kilibarde angažovalo autorski tim koji je tokom narednih nekoliko godina (1993–1999) sastavio četiri udžbenička kompleta kojima je pokriveno šest godina učenja italijanskog jezika. Veliki doprinos dali su resorni ministri koji su podržavali nastavu italijanskog jezika u skladu sa raspoloživim mogućnostima8. Ministarstvo prosvjete i nauke Republike Crne Gore obrazovalo je 1992. godine i odgovarajuću nadzorničku službu9 koja je u saradnji sa stručnjaci Od 2015. godine integrisan u Filološki fakultet Univerziteta Crne Gore. Godine 1992/1993. prva generacija pratila je nastavu po hrvatskom udžbeniku Forza ragazzi (Škola za strane jezike, Zagreb), autorki Branke Pučalka-Biffel i Rite Scotti, a koji je ubrzo zamenjen udžbenicima crnogorskog izdanja. 8 Prof. dr Predrag Mišo Obradović, Dragan Kujović, prof. dr Predrag Ivanović. 9 Dugo godina nadzornik za italijanski jezik bila je prof. Hosana Vujadinović koja je svojim entuzijazmom i energijom, verujući u dobrobit učenja stranih jezika, a posebno italijanskog, neizmerno doprinela širenju i kvalitetu nastave italijanskog jezika u Crnoj Gori. 6

7

108

Julijana Vučo

ma10 načinila nastavne programe i planove. Programi iz početne faze nastave italijanskog jezika bili su zasnovani na sadržajnom pristupu planiranja nastave, dok su se oni nastali u kasnijoj fazi, od 2006. godine, zasnivali na ciljnom i procesno-razvojnom pristupu, usklađeni sa savremenim tendencijama u nastavi stranih jezika, kao i sa primenama novih kurikuluma u reformisanom školskom sistemu Crne Gore. U samom početku, osim problema nastavnog kadra, postojao je i problem didaktičkog materijala, odnosno udžbenika. Za nastavu u osnovnim školama Crne Gore nije bilo moguće koristiti udžbenike italijanskih ili stranih autora jer udžbenika za uzrast od 11 do 15 godina, za institucionalizovano učenje italijanskog kao stranog jezika — u to vreme nije bilo11. Udžbenici su bili zasnovani na komunikativnom pristupu i savremeno opremljni za okolnosti u kojima su nastali. Sastojali su se iz udžbenika i radne sveske, audio-kaseta i priručnika za nastavnika12. Sastavljanje udžbenika za potrebe crnogorskih osnovnih škola predstavljao je posebno zahtevan zadatak budući da autori nisu imali uzor prema kome bi se ravnali. Koristili su savremene tendencije i pratili tokove anglosaksonske i italijanističke glotodidaktike, istraživanja u oblasti praga znanja italijanskog jezika13, bazične i frekvencijske rečnike pisanog i govornog italijanskog jezika,14 kao i savremene udžbenike italijanskog jezika za odrasle koriProf. Vujadinović je brinula o stvaranju udžbeničke literature i kontinuiranoj podršci nastavnicima. 10 Angažovani stručnjaci sa Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu dr Julijana Vučo i mr Saša Moderc, autori udžbenika, sastavili su prve programe za sve razrede osnovne škole 1993. godine. Deo autorskog tima bila je i ilustratorka Bosiljka Kićevac-Popović. 11 Postojali su udžbenici za učenje italijanskog jezika ili za niži uzrast, za odrasle, za decu iseljenika, za uvežbavanje pojedinih jezičkih veština, za učenje kroz igru u nastavi, ali pravi metod koji bi učenika vodio kroz osnovnu školu i podržavao potrebe nedeljnog fonda crnogorskog kurikuluma za učenje stranog jezika jednostavno nije postojao na tržištu. 12 Julijana Vučo, Saša Moderc, Il mio italiano, prva godina učenja, udžbenik i radna sveska, Zavod za školstvo, Podgorica, 1994; Julijana Vučo, Saša Moderc, Il mio italiano, druga godina učenja, udžbenik i radna sveska, Zavod za školstvo, Podgorica, 1995; Julijana Vučo, Saša Moderc, Il mio italiano, treća godina učenja, udžbenik i radna sveska, Zavod za školstvo, Podgorica, 1997; Julijana Vučo, Saša Moderc, Il mio italiano, četvrta godina učenja, udžbenik i radna sveska, Zavod za školstvo, Podgorica, 1999. 13 Nora Galli de’ Paratesi, Livello soglia per l’insegnamento dell’italiano per stranieri, Bruxelles, Consiglio d’Europa, 1981. 14 Tullio De Mauro, Guida all’uso delle parole, decima edizione aggiornata, Roma, Editori Riuniti, 1989. Tullio De Mauro, Federico Mancini, Massimo Vedovelli, Miriam Voghera, Lessico di frequenza dell’italiano parlato, Milnao, ETAS LIBRI, 1993. A. G. Sciarone, Voca-

Italijanski jezik u obrazovnom sistemu Crne Gore 1991–2016…

109

snike15. Autori su se opredelili za komunikativni pristup, vodeći pre svega računa o upotrebnoj vrednosti kako govornog, tako i pisanog jezika16. Ako se može reći da su teškoće u vezi sa didaktičkim materijalom velikim delom bile rešene, ostao je i dalje nerešen problem inicijalnog obrazovanja i usavršavanja nastavnika. Radi prevazileženja tih teškoća preduzete su jasne strateške mere: s jedne strane kontinuirano, in itinere, obrazovanje postojećih nastavnika, a s druge strane formiranje novog nastavničkog kadra na novoformiranom Odsjeku za italijanski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore u Nikšiću. Prema uspostavljenom programu stručnog usavršavanja17, Ministarstvo prosvjete redovno je organizovalo seminare, letnje i zimske škole italijanskog jezika koje su okupljale sve nastavnike osnovnih i srednjih škola18. Učinak ovih seminara i stalni kontakt sa nadzorničkom službom i autorima prograbolario fondamentale della lingua italiana, Bergamo — Bari — Firenze — Messina — Milano — Roma, Minerva Italica, 1977. 15 Osnovnu uzornu literaturu predstavljali su tada aktuelni udžbenici za italijanski za L 2: Katerin Katerinov, Maria Clotilde Boriosi Katerinov, Bravo, grammatica italiana per stranieri, livello elementare e avanzato, Milano, Edizioni Scolastiche Bruno Mondadori, 1992; Gruppo META (Lorenzo Blini, Francisco Matte Bon, Raffaella Nencini, Nicoletta Santoni), DUE, corso comunicativo di italiano per stranieri, secondo livello, Roma, Bonacci editore, 1993; Angelo Chiuchiù, Fausto Minciarelli, Marcello Silvestrini In italiano, corso multimediale di lingua e civiltà a livello elementare e avanzato, nuova edizione aggiornata e integrata, Perugia, Edizioni Guerra, 1990; Gruppo META, UNO, corso comunicativo di italiano per stranieri, primo livello, Roma, Bonacci editore, 1992. 16 Julijana Vučo, „L’italiano nel sudest dell’Europa — una lingua „ecologica”. Storia, attualità e prospettive didattiche”, Atti del XXXVICongresso della SLI, Ecologia linguistica, Roma, Bulzoni, 2003, str. 325–337; Julijana Vučo, „Italijanski jezik u Crnoj Gori danas — sedam godina posle”, Ogledi iz lingvistike, Podgorica, Univerzitet Crne Gore, 2003, str. 143–152. 17 Program stručnog usavršavanja sastavljala je nadzornica prof. H. Vujadinović u dogovoru sa prof. V. Kilibarda, prof. J. Vučo i prof. S. Modercom. 18 Održani su sledeći seminari: januar 1994. godine, Podgorica, „Koncepcija udžbenika Il mio italiano za prvu godinu učenja”; januar 1995. godine, Cetinje, „Koncepcija udžbenika Il mio italiano za drugu godinu učenja”; februar 1996, Kotor, „Evaluacija u nastavi italijanskog jezika”; mart 1996, Nikšić i Podgorica, u saradnji sa Italijanskim institutom za kulturu u Beogradu, „I più recenti orientamenti metodologici della didattica dell’italiano L 2”, autori i izvođači seminara prof. Marcello Silvestrini i prof. Grazia Novembri, u saradnji sa Università per Stranieri, Perugia; april 1997, Sutomore, „Koncepcija udžbenika Il mio italiano, treća godina učenja”: jul 1998, Kotor, letnja škola „Komunikativna gramatika”. Sa izuzetkom seminara u Nikšiću 1996. godine, sva stručna okupljanja vodili su stručnjaci Univerziteta u Beogradu i Univerziteta Crne Gore dr Julijana Vučo, mr Saša Moderc, prof. Wanda Giordano, uz stručne i organizacione konsultacije dr Vesne Kilibarda i Hosane Vujadinović.

110

Julijana Vučo

ma i udžbenika pozitivno su se odrazili na kompetentnost, motivaciju i kompaktnost mladog nastavničkog kadra. Iako su seminari za kontinuirano usavršavanje redovno održavani, postojala je stalna potreba za ažuriranjem znanja nastavnika koji su imali malo prilika da budu u neposrednoj vezi sa italijanskim jezikom. Osim jednog grupnog tronedeljnog studijskog boravka u Italiji19, nastavnici nisu imali prilike da organizovano borave u zemlji čiji jezik predaju. Takođe, izvestan broj nastavnika uključenih u nastavu nije bio formalo akademski spreman za učešće u nastavi italijanskog jezika, tako da su za ove potrebe preduzete neophodne mere20. Takođe, u organizaciji Ministarstva prosvjete i Zavoda za školstvo, kao i Italijanskog kulturnog centra i Ambasade Italije u Crnoj Gori održani su seminari za nastavnike na kojima su već pomenuti domaći stručnjaci i gostujući profesori iz Italije prenosili savremena znanja iz metodike nastave italijanskog jezika. Uporedo sa edukacijom nastavnika preduzimane su savremene mere i za kontinuiranu podršku učenicima21. Italijanski jezik uči se i u gimnazijama i srednjim stručnim školama Crne Gore (ekonomskim, pomorskim, ugostiteljskim, muzičkim). Problemi nastave u srednjem segmentu obrazovnog ciklusa nisu se razlikovali od onih u osnovnim školama: nije bilo odgovarajućeg profesorskog kadra za koji je potrebna fakultetska diploma četvorogodišnjeg studija italijanskog jezika, ni adekvatnih udžbenika, programa i nastavnih sredstava. Privremenim rešenjem obezbeđeni su udžbenici i sačinjeni adekvatni programi22. 19 Godine 1996. organizovan je tronedeljni boravak u Italiji, u Peruđi, u saradnji sa Univerzitetom za strance u Peruđi, Ministarstvom za obrazovanje i Ministarstvom inostranih poslova. 20 U saradnji sa Univerzitetom Crne Gore, Filozofskim fakultetom u Nikšiću, Ministarstvo prosvjete omogućilo je nastavnicima da se od 1998/99. školske godine doškoluju i polože diferencijalne ispite iz italijanskog jezika i italijanske književnosti. 21 U razdoblju od 21. do 31. jula 1999. gidine, u organizaciji Ministarstva za prosvjetu i nauku, u odmaralištu na Veruši kod Podgorice održan je prvi Kamp za italijanski jezik. Kamp su, kao nagradni radni boravak, pohađali najtalentovaniji učenici crnogorskih osnovnih škola. U radu kampa, organizovanom u nekoliko jezičkih radionica, učestvovale su Wanda Giordano, lektor na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, Bruna Sandretto, nastavnik italijanskog jezika iz Torina, i dr Julijana Vučo, docent na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Kampovi za italijanski jezik održavani su redovno i tokom narednih godina u letnjem periodu, sve do odlaska u penziju inspektorke Hosane Vujadinović. 22 Grupa stručnjaka koja je radila programe za osnovne škole opredelila se za sledeća rešenja. Prve generacije su u gimnazijama i srednjim školama, do konačne izrade programa i odgovarajućih udžbenika, koristile italijanski udžbenik Angelo Chiuchiù, Fausto Minciarelli, Marcello Silvestrini In Italiano (drugi deo), što je odobreno na sednici Savjeta za prosvijetu

Italijanski jezik u obrazovnom sistemu Crne Gore 1991–2016…

111

Problem nedostatka profesora italijanskog jezika nije se mogao rešiti u kratkom roku, ali su preduzete odgovarajuće mere: godine 1999. osnovan je Odsjek za italijanski jezik i književnost na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Italijanski se akademske 1999/2000. pridružio korpusu stranih jezika koji se na ovom fakultetu izučavaju četiri godine. Obrazovanje nastavnika odvija se, u sledećem, reformisanom ciklusu kroz osnovne studije, u trogodišnjem trajanju, koje čine inicijalno obrazovanje kroz opšte predmete i opšte predmete iz oblasti italijanskog jezika, književnosti i kulture. Slede im specijalističke studije u trajanju od godinu dana na kojima se izučavaju predmeti Metodika nastave italijanskog jezika, Metodika nastave italijanskog jezika sa nastavnom praksom, usmeravajući tako studente ka znanjima i veštinama neophodnim za rad u učionici. Od školske 2008/2009. godine na svim filološkim programima Filozofskog fakulteta organizuju se jednogodišnje postdiplomske magistarske studije sa smerovima nauka o jeziku i nauka o književnosti. U okviru ovog prvog moguće je i usmerenje ka primenjenoj lingvistici, odnosno ka naučnoistraživačkom radu iz oblasti bliskih nastavničkoj profesiji. Još jednom reformisana i akreditovana nastava od 2017/2018. predviđa petogodišnji studij sa trogodišnjim osnovnim studijama i dve godine master studija. Priprema nastavnika koncentrisana je u poslednje dve godine masterskih studija sa predmetima koji obuhvataju pedagoška, psihološka i metodička znanja teorije i nastavne prakse. NASTAVA ITALIJANSKOG JEZIKA NA UNIVERZITETU CRNE GORE Na Univerzitetu Crne Gore23, na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, italijanski jezik je kao izborni predmet u okviru Odsjeka za engleski i Odsjeka za ruski jezik i književnost, u trajanju od 4 semestra, uveden od školske 1991/92. godine24. Republike Crne Gore maja 1997. Konačnim planom predviđeno je da se nastava u prvom i drugom razredu gimnazija i srednjih škola izvodi po udžbenicima naših autora (metod Vučo — Moderc). U trećem i četvrtom razredu koristi se italijanski udžbenik L’Italiano e l’Italia iz radionice poznatog peruđinskog profesora Marcella Silvestrinija, a delom po odgovarajućim specijalizovanim udžbenicima italijanskih autora za posebne namene — trgovinsku korespondenciju, priručnike za radnike u turizmu, za srednje muzičke škole itd. 23 Italijanski jezik kao izborni strani jezik, u četvorosemestralnom trajanju, predavan je u Višoj turističkoj školi u Kotoru, sada Fakultetu za pomorstvo Univerziteta Crne Gore sa sedištem u Kotoru, Odsjek za turizam. Nastavnik prof. dr Gracijela Čulić. 24 Nastavu je osnovala, organizovala i izvodila dr Vesna Kilibarda. Na ovom dvogodišnjem tečaju kao osnovni didaktički materijal korišćen je univerzitetski udžbenik autora Nikše Stipčevića i Erija Franchija Osnovi italijanskog jezika, Beograd, Prosveta.

112

Julijana Vučo

Sa uvođenjem italijanskog jezika u osnovne škole porasla je potreba za formiranjem kadra koji bi zadovoljio rastuće interesovanje za učenje italijanskog jezika u osnovnim školama i pojačane poslovne, trgovinske i ostale veze sa Italijom. Tako su, u skladu sa novonastalim potrebama, uoči početka školske 1993/94. godine, 12. maja 1993. godine Naučno-nastavno vijeće i Savjet Filozofskog fakulteta donijeli Odluku o osnivanju Odsjeka za engleski jezik i književnost sa italijanskim jezikom i Odsjeka za ruski jezik i književnost sa italijanskim jezikom na Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Italijanski se sada, kao drugi jezik (pored prvog u trajanju od 8 semestara — engleskog ili ruskog), učio u trajanju od 6 semestara25. Nastavu su izvodili dr Vesna Kilibarda, tada docentkinja za italijansku književnost, uz koju su kao stalni saradnici bile uključene u nastavni proces dr Gracijela Čulić, docentkinja za italijanski jezik i lektorka Vera Tomanović. Honorarni saradnik za savremenu italijansku književnost tokom naredne dve godine bio je prof. dr Sergio Turconi sa Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Obim delatnosti katedre se širi i od 1996/97. školske godine kao stalni saradnici priključuju se prof. dr Željko Đurić, docent za savremenu italijansku književnost, dr Julijana Vučo, docentkinja za italijanski jezik i mr Saša Moderc, asistent za italijanski jezik, a od 1997/98. i dr Mila Samardžić, docentkinja za italijanski jezik, svi sa Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Od samog početka šestosemestralnog izučavanja italijanskog jezika javila se potreba za italijanskim lektorom koji bi sa studentima izvodio vežbe govorne i pisane produkcije. Italijanska vlada prepoznala je potrebu za lektorskom podrškom ovoj mladoj instituciji, tako da je od od februara 1998. godine počeo da funkcioniše lektorat26. Od septembra 1998. godine stalnim saradnicima Katedre pridružila se i lektorka Hajdana Vujanović. Tokom godina, sa prvim generacijama koje su italijanski jezik učile i u srednjim školama, povećala se potreba za diplomiranim profesorima italijan Nastava je intenzivnog tipa, sa nedeljnim fondom od 16 časova (10 jezika i 6 književnosti i civilizacije). Programom studija predviđeni su sledeći predmeti: Uvod u italijansku civilizaciju, Italijanski jezik I, Italijanska književnost I, Italijanski jezik II, Italijanski jezik III, Italijanska književnost II, Metodika nastave italijanskog jezika. Nakon trogodišnjih studija stiču diplomu nastavnika italijanskog jezika i mogu da predaju u osnovnim školama. 26 U početku na osnovu ugovora sa Filozofskim fakultetom, a potom po razmeni preko Ministarstva spoljnih poslova Republike Italije, na Katedri su do 2015. godine radile kao lektori za italijanski jezik: Wanda Giordano (1995–1999), Enzo Barnabà (1998–2009), Anna Rita Calabrese (2000–2001), Vincenza Diciaula (2000–2002), Marino Giannini (2002–2003), Pasqualina Coropolese (2003–2005), Francesca Santevecchi (2005–2008), Maria Rosa Coppola (2008–2012) i Maria Teresa Albano (1999–2015). 25

Italijanski jezik u obrazovnom sistemu Crne Gore 1991–2016…

113

skog jezika. Novonastale potrebe podstakle su transformaciju šestosemestralnog studija italijanskog jezika i književnosti u četvorogodišnji studij italijanskog jezika kao glavnog predmeta. Odsjek za italijanski jezik i književnost u četvorogodišnjem trajanju osnovan je 28. maja 1999. godine27. Razvoju italijanistike u Nikšiću davale su svoju podršku u nastavi i prof. dr Sanja Roić sa Filozofskog fakulteta Univerziteta u Zagrebu i prof. dr Mila Samardžić sa Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu. U daljim transformacijama podstaknutim reformom univerzitetske nastave u Crnoj Gori akademske 2004/2005, Odsjek za italijanski jezik i književnost u četvorogodišnjem trajanju transformisan je, prema modelu 3 + 1, u osnovne i specijalističke studije. Akademske 2008–2009. godine pristigla je i prva generacija studenata jednogodišnjih master — magistarskih studija28. Katedra neguje i nastoji da i dalje razvija naučnu aktivnost svojih saradnika. U planu je nekoliko inicijativa: rad na romanizmima u jeziku crnogorskih autora, komparativna književna istraživanja i istraživanja kulturnih i književnih veza Italije i Crne Gore, istraživanja savremenog italijanskog jezika, učenja italijanskog kao drugog jezika L 2, posebno u školskim uslovima itd. O aktivnosti u okviru sveobuhvatnih italijanističkih, komparativnih i kontrastivnih tema svedoče i teme master i doktorskih radova saradnika29. Za upis prve generacije vladalo je veliko interesovanje. Nakon kvalifikacionih ispita na prvu godinu studija upisano je čak 70 svršenih srednjoškolaca. 28 Do sada su zvanje mastera na ovim studijama stekli: Snežana Vukićević, Pozitivna disciplina u nastavi stranih jezika (2009); Granica Šućur, Kritička analiza programa italijanskog jezika za osnovne škole u Crnoj Gori (2010); Maria Teresa Albano, Kvalitativna i kvantitativna analiza grešaka u prevodu na italijanski jezik (2010); Milan Jovićević, informatičke tehnologije u procesu učenja, usvajanja i nastave stranih jezika (2010); Sanja Bogojević, Montenegrina u djelu Artura Kronije „Poznavanje slovenskog svijeta u Italiji” (2012); Olivera Popović, Tršćanska italijanska periodika do ujedinjenja o Crnoj Gori (2009); Milica Subotić Sundečić, Motivacioni stavovi studenata fakulteta za turizam i hotelijerstvo u učenju italijanskog (2014); Nataša Palavestra, Testiranje kao oblik evaluacije u nastavi italijanskog jezika u srednjoj školi (2014). 29 Dr Radmila Lazarević, magistarski rad Frazeološke sintagme u italijanskom i srpskom jeziku, mentor akademik Ivan Klajn, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2007. Doktorski rad Leksičko-semantičko polje boja u italijanskom i srpskom jeziku, mentorka prof. dr Mila Samardžić, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2013. Dr Deja Piletić, magistarski rad, Gramatičke i stilističke osobine jezika naslova u italijanskoj štampi, mentorka prof. dr Mila Samardžić, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2007. Doktorski rad Prevođenje na univerzitetskim studijama italijanskog jezika i književnosti: od školskog prevoda ka sticanju prevodilačke kompetencije, mentorka prof. dr Mila Samardžić, odbranjen na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore 2014. godine (prvi doktorat iz oblasti italijanistike odbranjen na Univerzitetu Crne Gore). 27

114

Julijana Vučo

Katedra za italijanski jezik i književnost uključena je samostalno i preko Univerziteta Crne Gore u brojne međunarodne aktivnosti sa Univerzitetom u Bariju i Univerzitetom Lečeu te Regionalnim zavodom za istraživanja u oblasti obrazovanja (Istituto regionale di ricerca educativa — IRRSAE) za italijansku regiju Pulja30, Univerzitetom u Torinu, Univerzitetom u Trstu itd. Odsjek za italijanski jezik i književnost neguje naučnoistraživački rad i podstiče sve svoje članove da se usavršavaju i napreduju. Mladi kadar nikšićke italijanistike obavlja i svoje akademske obaveze31. Saradnici su članovi međunarodnih italijanističkih društava i asocijacija: AIPI, SILFI, AISLLI, SLI itd. Mr Gordana Luburić, magistarski rad Jezička svojstva italijanske televizijske i novinske reklame, mentorka prof. dr Mila Samardžić, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2008. Doktorski rad Nastava i učenje gramatike italijanskog kao stranog jezika u formalnom obrazovanju, mentorka prof. dr Julijana Vučo. Rad je odbranjen 2017. godine na Univerzitetu u Banjoj Luci. Mr Cvijeta Brajičić, magistarski rad Razvoj jezika madih u Italiji, mentorka prof. dr Mila Samardžić, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2009. Doktorski rad Leksika italijanskog porijekla u zaostavštini Petra I Petrovića, Petra II Petrovića, Stefana Mitrova Ljubiše, mentorka prof. dr Mila Samardžić. Rad je odbranjen 2017. godine na Univerzitetu u Banjoj Luci. Mr Olivera Popović, magistarski rad Tršćanska italijanska periodika do ujedinjenja o Crnoj Gori, mentorka prof. dr Vesna Kilibarda, odbranjen na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore 2009. Doktorski rad Italijanski putopis XIX vijeka o Crnoj Gori, mentorka prof. dr Vesna Kilibarda. Rad je odbranjen 2017. godine na Filološkom fakultetu Univerziteta Crne Gore. Lejla Dizdarević, M. A. master rad, Motivcija u nastavi i učenju italjanskog jezika, mentorka prof. dr Julijana Vučo, odbranjen na Filološkom fakultetu u Beogradu 2008. Doktorski rad u izradi Leksičke, morfosintaksičke i stilske odlike italijanskog jezika struke. Sanja Bogojević, M. A. master rad Montenegrina u djelu Artura Kronije „Poznavanje slovenskog svijeta u Italiji”, mentorka prof. dr Vesna Kilibarda, odbranjen na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore 2012. Prijavljena doktorska teza na Univerzitetu Crne Gore: Tema holokausta u italijanskoj književnosti i na filmu: Basani i De Sika, Primo Levi i Rozi, Morante i Komenčini, mentorka prof. dr Sanja Roić. Vera Tomanović, M. A. master rad Italijanski jezik na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, mentorka prof. dr Julijana Vučo, odbranjen na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu 2012. Hajdana Vujanović, M. A. master rad Italijanski jezik u reformisanoj osnovnoj školi, mentorka prof. dr Julijana Vučo, odbranjen na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu 2012. 30 Od 1997. do 2011. grupe najboljih nikšićkih studenata boravile su tokom leta na dvonedeljnom kursu italijanskog jezika i civilizacije u organizaciji i uz finansijsku podršku Univerziteta u Bariju i Ministarstva za prosvjetu i nauku Crne Gore. Ova korisna praksa ugasila se sa nedostatkom sredstava u godinama krize u Italiji. 31 Prva je doktorirala 2013. godine na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu dr Radmila Lazarević. Dr Deja Piletić je prvi doktorand italijanistike koji je 2014. svoj dokto-

Italijanski jezik u obrazovnom sistemu Crne Gore 1991–2016…

115

Lanac obrazovnog sistema Crne Gore koji čvrsto povezuje sve nivoe jezičkog obrazovanja, od osnovne i srednje škole do univerziteta, zasniva se na akademskoj nastavi italijanskog jezika, podršci inicijalnom obrazovanju nastavnika, naučnoistraživačkom radu, učešću u naučnim projektima i saradnji sa univeritetima u okruženju i u Italiji, članstvu u međunarodnim italijanističkim asocijacijama itd. Od početaka 1991. godine do danas, tokom 25 godina života, crnogorska italijanistika je svojim organizovanim, upornim i istrajnim građenjem univerzitetskog nukleusa kao izvora italijanističkog oslonca za sve potrebe obrazovnog sistema, društva i privrede u Crnoj Gori stvorila sigurnu bazu za samoodrživ akademski život.

BIBLIOGRAFIJA [1] VUČO, Julijana (2003 a). L’italiano nel sudest dell’Europa — una lingua „ecologica”, Storia, attualità e prospettive didattiche, Atti del XXXVICongresso della SLI, Ecologia linguistica, Bulzoni, Roma, 325–337 [2] VUČO, Julijana, (2003 b). Italijanski jezik u Crnoj Gori danas — sedam godina posle, Vučo Julijana, Ogledi iz lingvistike, Podgorica, Univerzitet Crne Gore, str. 143–152 [3] VUJANOVIĆ, Hajdana (2007). Italijanski jezik u reformisanoj osnovnoj školi, Univerzitet u Beogradu, Filološki fakultet, neobjavljen master rad.

Julijana VUČO LA LINGUA ITALIANA NEL SISTEMA EDUCATIVO DEL MONTENEGRO 1992–2016: DAI PRIMI PASSI ALLE BASI SICURE Riassunto Nel 1991 la lingua italiana viene introdotta nelle scuole elementari del Montenegro come una delle lingue straniere obbligatorie del curricolo scolastico delle scuole elementari, medie inferiori e superiori. Da allora, la lingua italiana ha iniziato la sua vita universitaria prima come seconda lingua lingua, per raggiungere, dall’anno scolastico 1999/2000, il livello di Cattedra indipendente di lingua e letteratura italiana presso la Facoltà di Filosofia dell’Universita del Montenegro. Nel contributo si presentano i più significativi aspetti della presenza della lingua italiana nel sistema educativo del Montenegro d’oggi. Parole chiave: lingua italiana, lingua straniera, sistema educatico del Montenegro

rat stekla na Univerzitetu Crne Gore. Nedavno su na Univerzitetu u Banjoj Luci doktorirale Cvijeta Brajičić i Gordana Luburić, a Olivera Popović na Univerzitetu Crne Gore.

117

Deja PILETIĆ*

ITALIJANSKI JEZIK U CRNOGORSKOM PRAVOPISU Sažetak: Cilj rada je da razmotri važeća pravila prenošenja italijanskih glasova (u italijanskim imenima i drugim riječima italijanskog porijekla) u crnogorski jezik i ponudi kritički osvrt na njihovo (ne)primjenjivanje u savremenom crnogorskom jeziku. Kroz analizu korpusa crnogorskih dnevnih novina i publikacija u okvirima crnogorskog izdavaštva i uporednu analizu pojedinih rješenja propisanih Pravopisom crnogorskoga jezika sa rješenjima u pravopisima srpskog, bosanskog i hrvatskog jezika, nastojaćemo da notiramo odstupanja od pravila u crnogorskoj praksi, odnosno da izvedemo zaključke o eventualnim specifičnostima crnogorskog u odnosu na pravopise pomenutih jezika, kao i opšte zaključke o eventualnim nadostacima crnogorskog pravopisa u pogledu transkripcije italijanskih riječi. Ključne riječi: crnogorski, italijanski, pravopis, transkripcija

0. UVOD Veoma rječit svjedok međukulturnih kontakata po prirodi stvari jeste jezik. O prisustvu tekovina jedne kulture u nekoj drugoj mnogo nam govore riječi koje kultura i njen jezik — jezik primalac — pozajmljuje ili preuzima iz druge kulture i njenog jezika, u tom slučaju jezika davaoca. Fenomen primanja riječi stranog porijekla karakteristika je svakog prirodnog ljudskog jezika. Razlika postoji u stepenu otvorenosti različitih jezičkih zajednica prema uplivu stranih riječi, kao i u pravilima kojih se treba pridržavati prilikom tog međujezičkog posuđivanja. Ta pravila regulisana su pravopisom. Prenošenje riječi iz jednog jezika u drugi ne podrazumijeva, međutim, samo preuzimanje ili pozajmljivanje riječi koje daju imena novim pojavama i stvarima. Iz jednog u drugi jezik, gotovo na svakodnevnom nivou, prenose se strana vlastita imena (antroponimi) i imena geografskih oblasti (toponimi). Iako je u svim spomenutim slučajevima riječ o imenicama stranog porijekla, Deja Piletić, Filološki fakultet Nikšić

*

118

Deja Piletić

postoji izvjesna razlika u primjeni pravopisnih pravila koja se tiču njihovog preuzimanja, odnosno prenošenja. U ovom radu nastojaćemo da ukažemo na posebnosti preuzimanja i prenošenja zajedničkih imenica, antroponima i toponima stranog porijekla u crnogorski jezik kroz analizu prisustva italijanskih riječi u crnogorskom pravopisu i u pisanoj praksi. Nakon definisanja dva osnovna principa na kojima su ustrojeni pravopisi alfabetskih pisama, a koji se upravo tiču pravila preuzimanja i prenošenja stranih riječi, analiziraćemo princip kojega se pridržava Pravopis crnogorskoga jezika1 (u daljem tekstu: PCJ). U svrhu analize primjene datih pravopisnih pravila u praksi poslužiće nam primjeri preuzeti iz crnogorskih dnevnih novina štampanog i elektronskog formata i iz publikacija crnogorskog izdavaštva. Takođe, osvrnućemo se i na prisustvo italijanizama u PCJ-u i u Pravopisnom rječniku koji je dat u njegovom sastavu. 1. PRAVOPIS I JEZIČKA KOMPETENCIJA Pravopis predstavlja standardizovani sistem za pisanje nekog posebnog jezika, koji uključuje — kod alfabetskih pisama — propisan skup grafema, odnosno slovnih znakova i znakova interpunkcije i niz pravila za njihovo kombinovanje prilikom pisanja (npr. upotreba velikih i malih slova, sastavljeno i rastavljeno pisanje, glasovne promjene u nizu, skraćenice, pisanje pozajmljenica i imena iz drugih jezika itd.).2 U zavisnosti od toga da li pravopis odražava starija stanja jezika i u zavisnosti od načina na koji uređuje pisanje stranih riječi, možemo govoriti o dva različita principa na kojima je pravopis jednog jezika ustrojen. Onaj pravopis koji odražava starija stanja jezika ili u pisanju stranih imena prenosi njihov izvorni pisani oblik obično se zove morfološki, a onaj koji teži reprodukciji savremenih zvučnih vrijednosti — fonološki.3 Imajući u vidu ovaj princip, italijanski pravopis možemo svrstati u pretežno morfološki, a crnogorski u fonološki tip pravopisa. Razlika u načinu na koji se normira prenošenje stranih riječi u ova dva jezika često utiče na greške u prevođenju. One se prvenstveno ogledaju u negativnom transferu ovog principa iz jednog u drugi jezik, ali i u pogrešnoj ili ne Milenko Perović et al., Pravopis crnogorskoga jezika, Podgorica, Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore, 2010. 2 Ranko Bugarski, Pismo, Beograd, Čigoja, 1997, str. 148. 3 Op. cit., str. 149. 1

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

119

dosljednoj upotrebi pravila fonološke transkripcije.4 U pozadini ovakvih grešaka stoji nedovoljna kako jezička, tako i prevodilačka kompetencija, čemu ćemo se detaljnije posvetiti dalje u radu. U svakom slučaju, nepoznavanje i nepoštovanje pravopisne norme maternjeg ili tuđeg jezika u bilo kom njenom segmentu, pa samim tim i u segmentu prenošenja stranih riječi, dovodi se u vezu sa nedovoljnom pismenošću, odnosno sa nedovoljno razvijenom kompetencijom upotrebe određenog jezika u pisanoj formi. 2. PRAVOPIS CRNOGORSKOGA JEZIKA: PISANJE RIJEČI STRANOG PORIJEKLA Službeni pravopis crnogorskog jezika (PCJ) u posljednjem, izmijenjenom izdanju Ministarstva prosvjete i nauke iz 2010. godine, pravilima pisanja riječi stranog porijekla posvećuje šesto poglavlje. Na svega pet stranica, koliko obuhvata ovo poglavlje, iznose se opšti principi prenošenja strane leksike i daju primjeri promjene muških i ženskih stranih imena. Sve riječi stranog porijekla u PCJ-u grubo se dijele u dvije kategorije — pozajmljenice i tuđice. U prvu se ubrajaju strane riječi koje su se kroz dugu upotrebu ustalile u crnogorskom jeziku i u potpunosti prilagodile njegovom fonološkom i morfološkom sistemu, dok drugu grupu čine one riječi za koje je očigledno da su stranoga porijekla i koje najčešće imaju adekvatan domaći sinonim. U samom uvodu u PCJ-u, kao jedno od glavna tri načela na kojima se zasniva pravopis crnogorskog jezika, autori navode načelo: Tuđe piši kao svoje!5 U skladu s tim, u tački 108 istog poglavlja propisuje se sljedeće: „Leksika stranog porijekla, bilo da je riječ o zajedničkim ili vlastitim imenicama ili pak o kakvoj drugoj vrsti riječi, piše se u skladu sa našim jezičkim zakonitostima. Sve tuđice u crnogorskom jeziku podliježu zakonima fonetske transkripcije. Dakle, pišu se onako kako se izgovaraju u skladu s mogućnostima koje daje naša standardna azbuka i abeceda.”6 U prvom izdanju Pravopisa crnogorskoga jezika, 2009, str. 86, navodi se sljedeća definicija fonetske transkripcije: „Transkripcija obuhvata prenošenje glasova u pismo, tj. obilježava se ono što se čuje. Transkripcija je neophodna kada treba tačno pročitati riječi iz stranih jezika.” Međutim, u ovom pogledu veoma korisnim se čini i podrobnije pojašnjenje pojma transkripcije koje daje Ivan Klajn u Srpskom jezičkom priručniku na strani 113, gdje on navodi da nije jedini cilj transkripcije maksimalna vjernost stranom izgovoru, već se fonetska sličnost mora uskladiti sa još najmanje tri druga činioca — stranom grafijom, našom tradicijom i pogodnošću oblika za izgovor i padežnu promjenu u srpskohrvatskom kontekstu. 5 PCJ, str. 15 6 Ibid., 45, 46 4

120

Deja Piletić

U narednoj, 109. tački, navodi se da je, iako se riječi stranoga porijekla u crnogorskome jeziku pišu onako kako se izgovaraju, ponekad potrebno istaći i njihov izvorni oblik iz jezika iz koga potiču, kao i da se u tim slučajevima iza oblika koji je napisan fonetski, strana riječ u izvornome obliku stavlja u zagrade.7 Među primjerima koji se odnose na antroponime i toponime, uz nekoliko italijanskih vlastitih imena Makijaveli (Machiavelli), Rim (Roma), navodi se i jedina zajednička imenica, koja je upravo italijanskog porijekla, a spada u internacionalnu leksiku iz oblasti muzičke umjetnosti: intermeco (intermezzo). Možemo zaključiti, dakle, da je u ovom segmentu PCJ prilično štur i da ne precizira dovoljno jasno koji su to slučajevi kada se strana riječ, bilo da je vlastita ili zajednička imenica, navodi u svom izvornom obliku, čime se pravi izuzetak od spomenutog temeljnog i imperativnog načela crnogorskoga pravopisa.8 Ono što se nameće kao još veći problem jeste to što posljednje izdanje crnogorskog pravopisa ne daje nikakve dalje smjernice u vezi sa pravilima fonetske transkripcije svjetskih jezika koji se služe alfabetskim pismom, a među njima i italijanskog. Ovdje je neophodno napomenuti da je prvo izdanje crnogorskog pravopisa iz 2009. godine9 sadržalo cijelo poglavlje posvećeno pravilima prenošenja glasova iz nekoliko stranih jezika u crnogorski. Kada je u pitanju italijanski jezik, međutim, primijetili smo da su ta pravila takođe bila prilično neprecizna, te da su navedeni primjeri sadržali određeni broj grešaka i nedosljednosti. Ovaj problem zavrjeđuje da mu se posveti više prostora, pa ćemo podrobniji osvrt ostaviti za neku narednu priliku. Budući, dakle, da službeni crnogorski pravopis propisuje obaveznu fonetsku transkripciju svih stranih riječi, a istovremeno ne daje nikakve smjernice o transkribovanju glasova ni za jedan strani jezik, postavlja se pitanje na koji način se tog pravila pridržavati. Iz svega navedenog jasno proističe očigledna potreba da se pravopis u što skorije vrijeme dopuni u tom segmentu. U međuvremenu, kako bi se jezik sačuvao proizvoljnosti i „haotičnosti” u pogledu preuzimanja stranih riječi i imena, treba se pridržavati pravila fonetske transkripcije koja su ustanovljena Ibid., str. 45–49 Važeći crnogorski pravopis objašnjava jedino da se strani toponimi i antroponimi u poštanskom saobraćaju moraju pisati izvorno, kao i da se strani toponimi na geografskim kartama, atlasima i mapama mogu pisati dubletno. (PCJ, str. 46, 47). 9 Milenko Perović et al., Pravopis crnogorskoga jezika s pravopisnim rječnikom, Podgorica, Ministarstvo prosvjete i nauke, 2009. 7

8

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

121

u okviru Pravopisa srpskohrvatskog književnog jezika10 (u daljem tekstu PSHJ), na čijim su se osnovnim načelima dalje formirali i pravopisi srpskog, hrvatskog, bosanskog, kao i crnogorskog jezika, kako navode i sami autori zvaničnog crnogorskog pravopisa.11 Ono što se u crnogorskom pravopisu čini (možda slučajnom) novinom u pogledu pravila fonetske transkripcije i u čemu se on razlikuje od takođe fonoloških pravopisa bosanskog12 i srpskog jezika13 jeste da je fonetska transkripcija u crnogorskom jeziku obavezna, dok je u pravopisima druga dva jezika, u prenošenju stranih ličnih imena, ona ravnopravna sa primjenom izvorne grafije, kada je u pitanju latinično pismo.14 Kada konkretno italijanski i crnogorski jezik uporedimo na fonološkom nivou, uviđamo da su glasovi i jednog i drugog jezika u dovoljnoj mjeri slični, tako da fonetska transkripcija ne bi trebalo da predstavlja problem. Pa ipak, analiza našeg korpusa potvrđuje da se pravila fonetske transkripcije i prenošenja italijanskih glasova, normirana još u Pravopisu iz 1960. godine (PSHJ), uveliko krše. 2. 1. Imenice italijanskog porijekla u crnogorskom pravopisu Usljed prostorne bliskosti i istorijskih prilika i veza, crnogorski jezik (posebno u govorima pojedinih primorskih oblasti) bogat je pozajmljenicama iz 10 Pravopis srpskohrvatskoga književnog jezika, Novi Sad — Zagreb, Matica srpska — Matica hrvatska, 1960. 11 „Prilikom izrade ovoga pravopisa držali smo se rješenja iz Pravopisa srpskohrvatskog književnog jezika (MS-MH, Novi Sad — Zagreb, 1960), kako bismo olakšali njegovu upotrebu korisnicima koji su se posljednjih pedesetak godina pridržavali toga pravopisa kao službenog. Stoga, u odnosu na pravopis o kome je riječ u ovome nije promijenjeno ništa što se nije moralo mijenjati.” PCJ, str. 5. 12 Senahid Halilović, Pravopis bosanskoga jezika, Sarajevo, Preporod, 1996. 13 Mitar Pešikan, Mato Pižurica, Jovan Jerković, Pravopis srpskoga jezika, Novi Sad, Matica srpska, 2010. 14 „Općenito vrijedi da se vlastita imena iz drugih jezika, kad se pišu latinicom, prenose ili izvorno, tj. onako kako se pišu u jeziku iz koga potječu (ukoliko potječu iz jezika koji se ne služe latinicom, takva imena podliježu transliteraciji, tj. prenošenju iz drugih grafičkih sustava u latiničko pismo bosanskoga jezika), ili fonetski; s druge strane, našim ćiriličkim pismom vlastita imena iz drugih jezika pišu se isključivo fonetski. Za riječi stranoga porijekla koje nisu vlastita imena (opće imenice, pridjevi, prilozi i dr.) načelno vrijedi da se pišu fonetski, tj. onako kako se izgovaraju.” Pravopis bosanskoga jezika za osnovne i srednje škole, Zenica, 2004, str. 46. „U pisanju tuđih vlastitih imena u našem standardnom jeziku primenjuju se dva postupka: prilagođeno pisanje (primenljivo i u ćirilici i u latinici) i izvorno pisanje (primenljivo u latinici).” Pravopis srpskoga jezika, str. 171.

122

Deja Piletić

italijanskog jezika — italijanizmima. Veliki broj ovih riječi toliko se duboko ukorijenio u naš jezik da se njihovo italijansko porijeklo na prvi pogled i ne prepoznaje. O tome, međutim, doznajemo zahvaljujući rječnicima i rezultatima raznih naučnih istraživanja. S druge strane, prestiž italijanske kulture, prije svega u oblasti muzike i gastronomije, razlog je formiranja internacionalizama italijanskog prijekla u oblasti muzičke umjetnosti, odnosno upliva italijanskih egzotizama15 iz oblasti kulinarstva u jezike širom svijeta. Kada je riječ o tuđicama italijanskog porijekla, njihovo prisustvo u savremenom crnogorskom jeziku najuočljivije je u nazivima preduzeća, prije svega restorana, prodavnica i drugih uslužnih objekata, koji obiluju italijanskim riječima (l’Angolo, Felicità, Uno, Mamma mia, Bella Napoli, Sicilia itd.) i pseudoitalijanizmima16 (Belissima, La Montenegro, Aquarello i sl.). Osim u navedenim slučajevima, prisustvo italijanskih tuđica u drugim segmentima savremenog standardnog crnogorskog pisanog jezika nije toliko izraženo. U svakom slučaju, prilikom upotrebe bilo koje strane riječi, pa samim tim i italijanske, iz ma kog razloga u njenom izvornom obliku, pravopis nalaže bilježenje kurzivom u crnogorskom tekstu.17 Ono što je takođe veoma važno napomenuti u tom slučaju jeste i pravilno prenošenje izvornog oblika strane riječi. Jedan od najkarakterističnijih slučajeva kada se italijanske riječi obavezno prenose i u svom izvornom obliku jesu jelovnici restorana koji služe italijanske specijalitete. Tu, pored ustaljenog, prilagođenog oblika italijanske riječi (pica, rižoto, pancerota, kalcona, njoke, lazanje, špageti, kaneloni, mocarela i sl.), po pravilu, iz praktičnih razloga, mora biti zapisana i izvorna italijanska riječ. Takođe, baš kao po pravilu, pravilno preneseni oblik italijanske riječi u jelovnicima crnogorskih restorana, možemo slobodno reći, predstavlja izuzetak. Lijenost, jezička aljkavost i površnost u tom pogledu za posljedicu ponekad mogu imati u najmanju ruku čuđenje italijanskih turista ili zgražavanje poznavalaca italijanskog jezika. Takav je slučaj, recimo, sa izuzetno rasprostranjenim primjerom pogrešnog prenošenja imena jedne vrste italijan Termin egzotizam upotrijebljen je u značenju pozajmljenice koja označava posebnosti kulture određenog naroda i ne može se zamijeniti riječima drugog jezika. 16 Pod terminom pseudoitalijanizam ovdje podrazumijevamo riječi koje liče na italijanske, ali u sebi najčešće sadrže neku slovnu grešku. Termin pseudoitalijanizam inače podrazumijeva i kovanice koje podsjećaju na italijanske riječi i konstrukcije, ali samo po zvuku (frappuccino, mochaccino, tuttifrutti…) (o tome vidi: www. treccani. it/lingua_italiana/ speciali/mondo/pizzoli. html). U pseudoitalijanizme u crnogorskim govorima spadaju i izrazi poput: Se vidiamo, Che nova? No problemo… i sl. 17 PCJ, str. 47. 15

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

123

ske kratke pašte — penne — pa u raznim kombinacijama gostu se nudi pene all’arrabbiata / ai quattro formaggi / primavera /bianco ili pene na neki drugi način. Izostavljanjem tog jednog slova n u nazivu ove vrste italijanske tjestenine dobija se, naime, italijanska riječ sa sasvim drugačijim značenjem koje nas iz oblasti kulinarstva nehotice prenosi u oblast muške anatomije. Tu je i niz drugih slučajeva u kojima se pogrešno prenošenje izvornog lika italijanske imenice najčešće ogleda u ispuštanju ili dodavanju ponekog slova, ali ne utiče toliko na značenje same riječi: capucino ili capuchino umjesto cappuccino, fungi umjesto funghi, capricosa umjesto capricciosa, quatro stagione umjesto quattro stagioni i niz drugih primjera u najrazličitijim pogrešnim varijantama. Osim navedenih grešaka u prenošenju izvornog oblika italijanske imenice, do grešaka dolazi i prilikom njihovog fonološkog transkribovanja. Naročito su ustaljene greške u pogledu transkripcije italijanskog c u položaju ispred samoglasnika i ili e. Naime, prema pravilu fonetske transkripcije, glas koji dobijamo u ovoj kombinaciji slovnih znakova trebalo bi da se transkribuje kao č. Vrijednost ovog glasa u italijanskom jeziku je između našeg ć i č. Sličan zvuk možemo postići u govoru, međutim, kako pravopis propisuje pravila pisanja, u pisanom tekstu bi ih se trebalo dosljedno i pridržavati, uz uvažavanje malobrojnih izuzetaka. Da to nije slučaj u crnogorskoj praksi svjedoče brojni primjeri preuzeti iz crnogorskih štampanih i elektronskih medija, od kojih ćemo kao ilustraciju navesti nekoliko: Pr. 1: Selektor Italije Antonio Konte rekao je da su njegovi fudbaleri pobjedom nad Španijom pokazali da „azuri” nijesu samo „katenaćo”.18 — umjesto „katenačo”; Pr. 2: Kada se nađete u Milanu, počnite dan najboljim kapućinom koji ste probali.19 — umjesto kapučino; Pr. 3: Ne očajavamo: imamo Kalćo!20 — umjesto Kalčo. Osim u transkripciji italijanskog slova c kada se ono nađe ispred i i e, primjetne su i greške u prenošenju istog tog slova u kombinaciji sa slovom h. Vjerovatno pod uticajem engleskog jezika, možemo reći da se u našem jeziku, prije svega u govoru, gotovo ustalila upotreba pogrešnog naziva poznate italijanske marke dječjih proizvoda Chicco. Umjesto da se italijanski digram ch proči www.vijesti.me/evropsko-prvenstvo/konte-italija-nije-samo-katenaco-894132, objavljeno: 28. 06. 2016 — 12: 03. 19 www.kodex.me/clanak/128705/tamo-gdje-je-kapucino-ritual-moda-zivot-a-umjetnost-religija-foto, objavljeno: 09. 10. 2016 — 14: 56. 20 www.portalanalitika.me/clanak/137915/sedorf-ne-ocajavamo-imamo-kalco, objavljeno: 12. 03. 2014 — 08: 14. 18

124

Deja Piletić

ta i napiše kao k, on se greškom nejčešće piše i izgovara kao č — Čiko. Sličan je slučaj i sa italijanskom markom automobila lamborghini, koja se u crnogorski jezik greškom najčešće prenosi kao lambordžini umjesto pravilnog lamborgini. Pr. 4: U najmnogoljudnijoj zemlji svijeta Lambordžinijev Gallardo danas košta više od 500.000 dolara.21 U posljednjem navedenom primjeru (pr. 4) zapažamo ne samo pogrešnu fonetsku transkripciju, već i nedosljednost u njenoj primjeni — Gallardo ostaje u izvornom obliku. 2.1.1. Italijanizmi u pravopisnom rječniku Pravopisa crnogorskoga jezika Kada je riječ o prisustvu riječi italijanskog porijekla u Pravopisnom rječniku PCJ-a, primjećujemo veće prisustvo zajedničkih imenica izvedenih iz italijanskih vlastitih imena ili toponima poput: vizantijski, danteovski, petrarkistički, petrarkista/petrarkist, makijavelista/makijavelist i sl. Uočljivo je, takođe, prisustvo italijanizama iz oblasti muzičke umjetnosti, gdje se iz nekog razloga samo uz prilog pijanisimo daje i njegov izvorni oblik pianissimo, dok su ostali termini dati jedino u prilagođenom obliku: intermeco, maestro, solfeđo, viola, violina, violinista, virtuoz.22 Među italijanizmima u Pravopisnom rječniku zanimljivo je i prisustvo imenice pjaca kao ravnopravnog oblika sa pijaca, kao i imenice kaštel sa svojim dubletnim oblikom kastel. Pored njih, u rječniku nailazimo i na imenicu kužina, koja očigledno ulazi u standardnu upotrebu u crnogorskom jeziku pored ustaljenog oblika kuhinja. Uočavamo i imenicu karabinjer koja je u Rečniku stranih reči i izraza Milana Šipke i Ivana Klajna23 data jedino u obliku karabinijer, što i jeste pravilna transkripcija italijanskog carabiniere. 2. 2. Italijanska vlastita imena u crnogorskom pravopisu Ozbiljno korišćenje stranih imena u bilo kom jeziku, kako objašnjava Tvrtko Prćić,24 „ne spada u domen autorske slobode, već mora da predstav21 www.vijesti.me/vijesti/kinezi-napravili-kopiju-lambordzinija-koja-kosta-svega26000-eura-80104, objavljeno: 27. 06. 2012 — 10: 01 22 Pravopis bosanskog jezika, recimo, u pogledu pisanja međunarodnih muzičkih termina u stručnoj literaturi propisuje zadržavanje izvornog oblika i navodi primjere: allegro (alegro), intermezzo (intermeco), solfeggio (solfeđo), soprano (sopran), staccato (stakato), tenore (tenor). Op. cit., str. 47. 23 Milan Šipka i Ivan Klajn, Veliki rečnik stranih reči i izraza, Novi Sad, Prometej, 2010, str. 587. 24 Tvrtko Prćić, Novi transkripcioni rečnik engleskih ličnih imena, Novi Sad, Prometej, 1998, str. 18.

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

125

lja osmišljen i sistematizovan proces, koji se temelji na sistemu pravila”. Taj sistem pravila, kako dalje ističe ovaj autor, poput svih ostalih elemenata u jeziku, podložan je standardizovanoj upotrebi kolektiva, uključujući i dosljednu podršku od strane obrazovnih ustanova, izdavačkih kuća i sredstava masovne komunikacije. Istog mišljenja je i Ivan Klajn, koji napominje da sredstva javnog informisanja deluju kao prenosilac i „rasadnik” kako pogrešnih tako i ispravnih oblika, te da je, „kada se ima u vidu njihov uticaj, jasno koliku odgovornost snose novinari i komentatori ne samo za tačnost sopstvenih tekstova (a pogrešna transkripcija predstavlja dezinformaciju, sasvim kao i lažna vest ili netačan brojni podatak) nego i za ispravnost oblika vlastitih imenica u srpskom jeziku uopšte.”25 U pogledu transkripcije vlastitih imena, kao što smo već napomenuli u drugom poglavlju ovog rada, PCJ ne nudi pravila prenošenja glasova iz pojedinačnih jezika kao što to, recimo, čine bosanski i srpski pravopis. Takođe, u njemu se ne spominje ni ravnopravnost izvorne i fonetske transkripcije, kao što je slučaj sa navedena dva pravopisa i kao što je i sam PSHJ iz 1960. propisivao. Budući da na ovaj posljednji autori PCJ-a upućuju u slučajevima koji nijesu definisani u samom crnogorskom pravopisu,26 zaključujemo da prilikom transkripcije italijanskih imena smjernice treba tamo potražiti. Na ovom mjestu moramo napomenuti da su i pravopis bosanskoga i srpskoga jezika potekli iz iste te pravopisne osnove koju je postavio PSHJ, ali da su tu osnovu, u pogledu pravila fonetske transkripcije, znatno proširili, dodatno pojasnili, uklonili nedostatke i što je najvažnije, dopunili je primjerima i izuzecima. Smatramo da bi i Pravopis crnogorskoga jezika ovom segmentu morao posvetiti dužnu pažnju, tim prije što u crnogorskoj dnevnoj štampi i izdavaštvu vlada, u najmanju ruku, haotična situacija. Takva situacija sigurno nije posljedica samo nedostatka precizno utvrđenih pravila i izuzetaka u „novom” pravopisu, budući da se on uveliko oslanja na „stari”. Ona je posljedica nedovoljno razvijene svijesti o značaju i ulozi koju pisani mediji imaju kako u opismenjavanju, tako i u razvoju nacionalnog jezika, kao i nedovoljno ozbiljnog pristupa prenošenju stranih riječi bilo koje vrste, i to u vremenu u kome se dodir sa njima ostvaruje gotovo na svakodnevnom nivou. Vratimo se fonetskoj transkripciji italijanskih vlastitih imena. Napominjemo da se u ovoj našoj analizi pridržavamo jedino onih pravila koja propisuje Pravopis srpskohrvatskoga jezika iz sada već davne 1960, zato što se na nje Ivan Klajn, Pavle Ivić et. al., Srpski jezički priručnik, Beograd, Beogradska knjiga, str. 118. V. poglavlje 2, fusnota 11.

25

26

126

Deja Piletić

ga PCJ, kao što rekosmo, indirektno poziva u pogledu fonetske transkripcije glasova iz pojedinih jezika. Nakon analize našeg korpusa zaključili smo da se greške na ovom nivou upotrebe jezika u crnogorskoj pisanoj praksi javljaju u sljedeće tri varijante koje se vrlo često prepliću čak i na nivou jedne rečenice: 1. pogrešna primjena fonetske transkripcije; 2. nedosljedna primjena fonetske transkripcije; 3. pogrešno prenošenje izvornih oblika vlastitih imena. Pr. 1. a: Povelju (…) su potpisali predsjednica opštine Herceg Novi i gradonačelnik Barlete Paskvale Kasćelo27. Pr. 1. b: Potpise su u ime domaćina stavili gradonačelnik Barlete Paskvale Kascelo i predsjednica Opštine Herceg Novi (…).28 Pr. 2: Predsjednica Opštine Herceg Novi Nataša Aćimović i gradonačelnik italijanskog grada Barleta Paskvale Cascella (…).29 Pr. 3: Predsjednica opštine Herceg Novi Nataša Aćimović i gradonačelnik Barlete Paskvale Cascelo potpisali povelju (…).30 Kao ilustracija sve tri navedene varijante grešaka poslužila nam je vijest o bratimljenju jednog crnogorskog i italijanskog grada, koju su prenijeli gotovo svi crnogorski mediji. Ime gradonačelnika italijanskog grada Barleta ni u jednom od primjera nije preneseno u skladu sa pravopisom — Paskvale Kašela. Problem je očigledno bio u prenošenju prezimena Cascella. Prije svega, italijansko c u položaju ispred suglasnika ili ispred vokala a, o, u, transkribuje se kao naše slovo k, a nikada kao naše c. S druge strane, italijanski digram sc u položaju ispred i ili e, prema PSHJ iz 1960, parvilno je fonetski transkribovati našim slovom š. Na ovom mjestu moramo zastati i za trenutak se osvrnuti na prvu verziju PCJ iz 2009. godine. Kao što smo ranije u radu spomenuli, ova verzija pravopisa sadržala je cijelo jedno poglavlje posvećeno transkripciji i transliteraciji stranih riječi i imena. U okviru tog poglavlja naveden je i niz pravila za prenošenje italijanskih glasova u crnogorski jezik. Među tim pravilima nalazi se i pravilo prenošenja italijanskog digrama sc ispred i i e, i italijanskog trigrama sci u crnogorsko ś. U najnovijoj verziji PCJ-a, tj. u njegovom drugom, izmijenjenom izdanju, ovo poglavlje je u potpunosti eliminisano, te www.pobjeda.net/protected/listalica/2016-09-17/files/assets/common/downloads/publication.pdf, objavljeno: 17. 09. 2016, sajt posjećen: 28. 10. 2016. 28 www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Regioni&clanak=564754&datum=2016-0917&naslov=Povelja%20u%20evropskom%20duhu, 17. 09. 2016, sajt posjećen: 17. 09. 2016. 29 www.rtcg.me/vijesti/drustvo/141405/novi-i-barleta-osnazili-saradnju.html, 16. 09. 2016 — 10: 53. 30 Vijesti, 17. 09. 2016. 27

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

127

se pravila u njemu navedena ne mogu ni smatrati važećim. Svakako, prilikom ponovne izrade ovog poglavlja, koje bi, kao što smo već ranije istakli, moralo postojati u jednom fonološkom pravopisu, transkripciju ovog italijanskog glasa u naše ś trebalo bi uzeti u razmatranje. Naravno, uz precizno definisanje kako pravila, tako i eventualnih izuzetaka u pogledu imena istorijskih ličnosti koja su se u određenom prilagođenom obliku odavno ustalila u jezičkoj praksi. U nastavku ovog poglavlja, kroz izbor iz brojnih primjera preuzetih iz našeg korpusa ilustrovaćemo i detaljnije pojasniti najfrekventnije grešake u fonetskoj transkripciji italijanskih vlastitih imena na crnogorski jezik, kao i greške koje se odnose na promjenu stranih imena po padežima. Transkripcija italijanskog grafema c očigledno pravi velike probleme ne samo u prenošenju italijanskih zajedničkih imenica, kao što smo vidjeli u poglavlju 2.1. ovog rada, već i u prenošenju italijanskih vlastitih imena. Ako čitamo crnogorske dnevne novine ili publikacije u izdanju crnogorskih izdavačkih kuća, davno ustanovljeno pravilo prenošenja grafema c ispred samoglasnika i ili e u naše č djeluje više kao izuzetak, nego kao pravilo.31 Naime, ovo slovo se u navedenim položajima gotovo uvijek pogrešno prenosi kao ć. Veoma česte su i greške u transkribovanju italijanskog digrama ci, koji kada se nađe ispred samoglasnika a, o, u, e, treba prenositi takođe kao naše slovo č. Pr. 4: Vinćenco Del Monako (Vincenzo Del Monaco) novi ambasador Republike Italije u Crnoj Gori, stigao je prije nekoliko dana u Crnu Goru i u punom kapacitetu je preuzeo obaveze, saznaje Portal Analitika.32 Pr. 5: Kako piše italijanski „Vanity Fair”, Monika Belući (48) rastaje se od francuskog glumca Vensana Kasela.33 Pr. 6: Federico Moća (1963), scenarista, režiser i pisac, rođen je u Rimu.34 „Italijanske šumne afrikate po izgovoru su između naših ć, đ, č, dž. Tradicijom je stvoreno, a u Pravopisu iz 1960. kodifikovano kombinovano transkripciono rešenje, tj. č–đ, Da Vinči, Pučini — Mikelanđelo, Đenova. U praksi ima težnji da se i bezvučni parnjak zamenjuje našim mekim suglasnikom (ć), verovatno zato što se u svesti onih koji u svom izgovoru imaju izrazito tvrdo č i dž naspram mekom ć i đ ital. suglasnici po sluhu identifikuju kao bliži našim mekim; stariji primer takve težnje je Ćano (političar grof Ćano), a noviji pozdrav „ćao” (u razg. jeziku). Biće međutim realno zadržati postojeću kombinovanu zamenu, saglasno sa Pravopisom iz 1960, koja je prenesena u Pravopis MS iz 1993. g.” PSJ, str. 195. 32 www.portalanalitika.me/clanak/97080/novi-italijanski-ambasador-vincenco-del-monako-stigao-u-crnu-goru, 11. 04. 2013 — 09: 12. 33 www.portalanalitika.me/clanak/112840/monika-beluci-se-razvodi, 26. 08. 2013 — 12: 25. 34 www.novaknjiga.com/page_actor.php?id=564, sajt posjećen: 28. 10. 2016. 31

128

Deja Piletić

Pr. 7: […] šaljući dugačka pisma ne samo svojim sagovornicima iz starih dana, već i ličnostima poput […] Ivano Bonomija, Alćide de Gasperija, Frančeska Nitija, Ferućia Parija, Đulerma Đaninija itd.35 U posljednjem navedenom primjeru (pr. 7), osim pogrešne, a uz to i nedosljedne transkripcije italijanskog slova c — Alćide (nepravilno od ital. Alcide, treba Alčide), Frančesko (pravilno od ital. Francesco), Ferućio (nepravilno od ital. Ferruccio, treba Feručo) — nailazimo i na grešku u prenošenju italijanskog vlastitog imena Guglielmo u Đulermo, a treba Guljelmo. Osim značajnih grešaka u transkripciji, ovaj isti primjer ilustruje i greške u promjeni muških imena. Prema PCJ-u, „strana muška imena s finalnim vokalom -o u nominativu mijenjaju se kao i crnogorska muška imena poput Vlado, Pero.” 36 Dakle, italijansko ime Ivano u genitivu treba da glasi Ivana. Takođe, „muška strana imena čija osnova završava na nenaglašeno -e ili -u, mijenjaju se kao imenice muškoga roda. Npr. Dante — Dantea — Danteu — Dantea — Dante — Danteom […].”37 Dakle, trebalo bi da u navedenoj rečenici piše Alčidea de Gasperija. Isto važi i za promjenu imena Etore, koje je takođe pogrešno promijenjeno u narednom primjeru (pr. 8) i za ime Đuzepe, čija je pogrešna promjena ilustrovana u primjeru pod brojem 11 (pr. 11). Osim toga, u primjeru koji slijedi (pr. 8) zapazićemo i grešku u promjeni imena Manji, gdje uviđamo nedostatak međusamoglasničkog -j- (Manjia, umjesto ispravnog oblika genitiva Manjija), koje je obavezno radi izbjegavanja hijata u svim slučajevima kada se naše nenaglašeno i nađe ispred nekog drugog samoglasnika,38 osim u kombinaciji -io. Istu takvu grešku, koja je takođe prilično rasprostranjena uočićemo i u primjeru br. 9 (pr. 9), kod promjene imena Antonio. Pr. 8: Imali smo koncert na kojem smo njemu u čast izveli muziku iz filmova Etora Skole, Marija Monićelija i Luiđija Manjia iz Beninjijevog „Pinokija”.39 Pr. 9: Italijanska policija uhapsila je Antonia Pelea koji je prije pet godina pobjegao iz bolnice, pošto su ga vlasti pronašle u njegovom stanu, u bunkeru koji je izgrađen između kupatila i spavaće sobe.40 35 Novak Adžić (priredio), Crnogorsko pitanje 1918–1931 — Pogledi iz inostranstva, Cetinje, OKF, 2014, str. 203 36 PCJ, str. 47, tačka 118. 37 Ibid., str. 48, tačka 120. 38 Ibid., str. 47, tačka 119. 39 Vijesti, 16. 11. 2016. 40 www.pinkm.me/vijesti/italija-uhapsen-odbjegli-sef-mafije, 05. 10. 2016 — 20: 37.

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

129

Pr. 10: Prof. dr Antonio Baldaći (Antonio Baldacci) rođen je 3. oktobra 1867. godine u Bolonji, od oca Alekasandra Baldaćija i majke Marije Ronzani.41 Prethodni primjer (pr. 10) poslužiće nam kao ilustracija neopravdanog prilagođavanja italijanskog ličnog imena (Alessandro) obliku ličnog imena sa istim porijeklom, ali u upotrebi u našem jeziku — Aleksandar. To prilagođavanje oblika imena primjenjuje se jedino u slučajevima imena istorijskih ličnosti — vladara i papa (kao npr. Viktor Emanuel od Vittorio Emanuele, papa Franjo od papa Francesco i sl.)42 i svakako predstavlja izuzetak. U istom primjeru (pr. 10) u transkripciji italijanskog prezimena Ronzani, nailazimo na grešku u prenošenju italijanskog z, koje se po pravilu iz PSHJ-a transkribuje uvijek sa c (u konkretnom primjeru, dakle, Roncani), osim u imenima Zoli i Zanela43. Srpski pravopis, međutim, dodaje više izuzetaka,44 koje dodatno proširuje i Moderc45. Pr. 11: Prof. dr Antonio Baldaći bio je član Udruženja za odbranu Crne Gore koje je jula 1924. osnovano u Bergamu (Italija), pod patronatom Đuzepe Berata (Giuzepe Beratto)…46 U prethodnom primjeru (pr. 11), primjećujemo i prenošenje pogrešnog izvornog oblika (pravilno: Giuseppe Beratto), što takođe predstavlja veliku grešku, koja prije svega ima posljedice praktične prirode, naročito ako se nađe u naučnom štivu, kao što je recimo slučaj sa navedenim primjerom. O greškama u fonetskoj transkripciji Ivan Klajn opravdano primjećuje: „Najgore od svega je kad je fonetska transkripcija netačna, jer se na taj način čitaocu uskraćuju obe informacije: — on ne saznaje ni pisani oblik stranog imena ni njegov stvarni izgovor. Nažalost, prvi prenosioci stranih imena kod nas su često osobe bez potrebnih jezičkih znanja, tako da pogrešne transkripcije nisu nikakva retkost. Dosta je imena koja su se definitivno ustalila s pogrešnim izgovorom (npr. Presley, kod nas primljeno kao Prisli, dok je stvarni izgovor Presli).”47

Crnogorsko pitanje 1918–1931 — Pogledi iz inostranstva, str. 183 V. Ivan Klajn, Rečnik jezičkih nedoumica, Novi Sad, Prometej, 2008, str. 95, 96. 43 PSHJ, str. 151, tačka d. 44 Op. cit., str. 185, tačka b. 45 Saša Moderc, Gramatika italijanskog jezika, Beograd, Luna crescens, 2015, str. 48. 46 Op. cit., str. 191. 47 Ivan Klajn, Pavle Ivić et al., Srpski jezički priručnik, Beograd, Beogradska knjiga, 2006, str. 115. 41

42

130

Deja Piletić

2.3. Italijanski toponimi u crnogorskom pravopisu Kada je riječ o prenošenju stranih toponima, PCJ48 propisuje da se „nazivi gradova, država, regija, kontinenata pišu u obliku u kojem se tradicionalno upotrebljavaju u crnogorskome jeziku, bez obzira na to kako se oni izvorno izgovaraju ili pišu”. Dakle, u prenošenju italijanskih toponima pribjegavamo primjeni pravila fonetske transkripcije onda kada u našem jeziku ne postoji ustaljeni prilagođeni oblik kao što je, recimo, slučaj sa Rimom (Roma) i Napuljem (Napoli). Pa ipak, i u ovako jednostavnim pravilima u korpusu nailazimo na greške: Pr. 1: 1972. godine je Veso živio u Italiji i tamo je snimao filmove, u Romi i Napoliju.49 Ime jedne južne italijanske pokrajine, za koje se u pravopisnim priručnicima srpskog jezika50 savjetuje upotreba prilagođenog oblika — Apulija (ital. Puglia) — u tekstovima na crnogorskom jeziku uglavnom se javlja u transkribovanoj varijanti Pulja, što je mnogo učestaliji i samim tim poznatiji oblik. Ono o čemu takođe treba voditi računa prilikom prenošenja italijanskih geografskih naziva jeste da se zajedno sa njima prenosi i određeni član, ukoliko je on dio naziva. To je, recimo, slučaj sa italijanskim gradovima L’Aquila (L’Akvila) i La Spezia (La Specija). U crnogorskoj pisanoj praksi i tu se, gotovo bez izuzetka, griješi. Pr. 2: Tada je baš na bazi radona neki amater istraživač prognozirao da će biti u zoni nekih 70 kilometara južno od Akvile zemljotres, a on se dogodio u Akvili i nažalost je stradalo dosta ljudi.51 Pr. 3: Navodi se da se pomorci nalaze u bolnici u Speciji, te da nisu u kritičnom stanju.52 Veći problem nastupa u prevođenju italijanskih tekstova koji prenose nazive drugih država ili geografskih oblasti izvan Italije. Tu značajnu ulogu igra šire obrazovanje i stepen prevodilačke kompetencije onoga ko prevodi. Kako bismo dočarali potencijalne probleme u prevođenju toponima iz italijanskog teksta, ilustrovaćemo nekoliko geografskih naziva koji se u crnogorskom je Op. cit., 46, tačka 111. www.cdm.me/drustvo/crna-gora/preminuo-veso-sejdovic-posljednji-kazandzija-niksica, 16. 09. 2016 — 13:43. 50 Ivan Klajn, op. cit., 2008, str. 15. 51 www.cdm.me/drustvo/podgorica/neprijatni-mirisi-u-podgorici-ne-predskazuju-zemljotres, 03. 11. 2016 — 10:58. 52 www.vijesti.me/vijesti/italija-crnogorski-pomorci-povrijedjeni-na-teretnom-brodu-205413, 30. 04. 2014 — 23:00. 48 49

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

131

ziku pišu u prilagođenom obliku, a u italijanskom se koriste u oblicima u kojima su u njemu ustaljeni: Paesi Bassi — Holandija, L’Aia — Hag, Monaco (di Baviera) — Minhen, Il Reno — Rajna, Galles — Vels i sl. 3. ZAKLJUČCI U zaključku rada preostaje nam da u dvije tačke rezimiramo rezultate istraživanja koje je na jednoj strani obuhvatilo analizu pravila prenošenja stranih riječi u zvaničnom Pravopisu crnogorskoga jezika, a na drugoj, uvid u njihovu primjenu u crnogorskoj pisanoj praksi i to na primjeru prenošenja riječi italijanskog porijekla. Zaključujemo, dakle, da: 1. Zvanični Pravopis crnogorskoga jezika, u pogledu načina na koji uređuje prenošenje stranih riječi u crnogorski pisani tekst, spada u fonološki tip pravopisa, tj. fonetska transkripcija stranih riječi bilo koje vrste po njemu je obavezna (osim u nekoliko izuzetaka, među kojima pojedini nijesu dovoljno precizno definisani). Takođe, zaključili smo da i pored obavezujućeg načela Tuđe piši kao svoje! koje, kako sami autori pravopisa navode, spada u jedno od temeljnih načela crnogorskog pravopisa, u okvirima njegovog novog, izmijenjenog izdanja iz 2010. god, ne postoji poglavlje posvećeno pravilima prenošenja glasova pojednih svjetskih jezika u crnogorski. 2. U pisanoj praksi savremenog crnogorskog jezika, u pogledu prenošenja italijanskih riječi, a posebno vlastitih imena, prisutan je veliki broj grešaka koje se ogledaju bilo u nepoštovanju pravila fonetske transkripcije, u njenom nedosljednom primjenjivanju, ili u pogrešnom prenošenju izvornog oblika riječi. Odnos prema riječima stranog porijekla veoma je važan kako za razvoj i bogaćenje, tako i za očuvanje nacionalnog jezika. Stoga je pravilo prenošenja stranih riječi jedan od veoma bitnih segmenata svakog pravopisa. Fonetska transkripcija koju propisuje naš pravopis naročito je korisna u prenošenju zajedničkih imenica, a njena praktična vrijednost dolazi do izražaja u prenošenju stranih vlastitih imena, posebno u prevodima djela umjetničke književnosti, ali i u svakodnevnom prenošenju informacija o događajima iz inostranstva i njihovim glavnim akterima. Međutim, ne treba izgubiti iz vida ni praktičnu stranu prenošenja (pod uslovom da je precizno) izvornog oblika stranog vlastitog imena u određenim vrstama tekstova (stručna literatura, enciklopedijski priručnici, udžbenici i sl.). Imajući sve ovo u vidu, smatramo da bi crnogorski pravopis morao neizostavno biti dopunjen poglavljem u kome bi se precizno definisala pravila prenošenja stranih glasova iz pojedinih jezika, kao i slučajevi u kojima je

132

Deja Piletić

dozvoljeno ili čak neophodno bilježenje stranih riječi (i) u njihovom izvornom obliku. Osim učestalih grešaka u prenošenju stranih riječi i imena, naše istraživanje na korpusu crnogorskih dnevnih novina otkrilo nam je i veliki broj grešaka u nekim drugim segmentima koje takođe normira pravopis. Te greške se prvenstveno odnose na nepravilnu upotrebu interpunkcije, pravopisih znakova i velikih i malih slova, a velikim dijelom su posljedica negativnog transfera iz stranih jezika. I o tome bi se moralo što više govoriti i pisati kako bi se, naročito kod medija masovne komunikacije, konačno razvila svijest o sopstvenoj ulozi, značaju i odgovornosti kako u širenju pismenosti, tako i u njegovanju i razvoju nacionalnog jezika. BIBLIOGRAFIJA [1] BELIĆ, Aleksandar et. al. (1960). Pravopis srpskohrvatskoga književnog jezika, Novi Sad, Zagreb: Matica srpska, Matica hrvatska. [2] BUGARSKI, Ranko (1997). Pismo. Beograd: Čigoja. [3] HALILOVIĆ, Senahid (1996). Pravopis bosanskoga jezika. Sarajevo: Preporod. [4] HALILOVIĆ, Senahid (2004). Pravopis bosanskoga jezika za osnovne i srednje škole. Zenica [5] KLAJN Ivan et. al. (2007). Srpski jezički priručnik. Beograd: Beogradska knjiga. [6] KLAJN, Ivan (2008). Rečnik jezičkih nedoumica. Novi Sad: Prometej. [7] MODERC, Saša (2015). Gramatika italijanskog jezika. Beograd: Luna crescens. [8] PEROVIĆ Milenko et al. (2009). Pravopis crnogorskoga jezika. Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore. [9] PEROVIĆ Milenko et al. (2010). Pravopis crnogorskoga jezika. Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke Crne Gore. [10] PEŠIKAN Mitar et. al. (2010). Pravopis srpskoga jezika. Novi Sad: Matica srpska. [11] PRĆIĆ, Tvrtko (1998). Novi transkripcioni rečnik engleskih ličnih imena. Novi Sad: Prometej. [12] ŠIPKA, Milan et. al. (2010). Veliki rečnik stranih reči i izraza. Novi Sad: Prometej. Sitografija [13] http: //www.treccani.it/lingua_italiana/speciali/mondo/pizzoli.html Korpus dnevnih novina i publikacija [14] Adžić Novak (priredio) (2014). Crnogorsko pitanje 1918–1931 — Pogledi iz inostranstva. Cetinje: OKF. [15] Moća Federiko (prevod: Biljana Kukoleča) (2014). Ti si ta. Podgorica: Nova knjiga. [16] Vijesti, 16. 11. 2016. [17] Vijesti, 17. 09. 2016. [18] www.cdm.me [19] www.dan.co.me [20] www.vijesti.me [21] www.kodex.me

Italijanski jezik u crnogorskom pravopisu

133

[22] www.novaknjiga.com [23] www.pinkm.me [24] www.pobjeda.net [25] www.portalanalitika.me [26] www.rtcg.me

Deja PILETIĆ LINGUA ITALIANA NELL’ORTOGRAFIA MONTENEGRINA Riassunto Il lavoro si propone di esaminare il modo in cui, secondo le regole che prescrive la norma ortografica della lingua montenegrina, le parole italiane dovrebbero essere trascritte nel testo redatto in montenegrino, nonché di offrire una riflessione critica sull’osservazione di queste stesse regole nella pratica del montenegrino contemporaneo scritto. A questo fine, si svolgerà l’analisi del corpus composto dai quotidiani montenegrini (sia nella forma stampata che in quella online) e da alcune pubblicazioni delle case editrici montenegrine insieme all’analisi contrastiva dei modi in cui lo stesso fenomeno della trascrizione delle parole italiane viene trattato dall’ortografia montenegrina, serba, bosniaca e croata. Sulle basi dei risultati ottenuti, si cercherà inoltre di trarre conclusioni relative alle eventuali particolarità dell’ortografia montenegrina in questo campo rispetto alle rispettive regole delle altre lingue sopra elencate, nonché di individuare le eventuali inadeguatezze o manchevolezze dell’ortografia montenegrina nell’ambito della norma di trascrizione delle parole italiane. Parole chiave: montenegrino, italiano, ortografia, trascrizione

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski: morfosintaksičke i tvorbene karakteristike 135

Radmila LAZAREVIĆ*

PREVOĐENJE ITALIJANSKIH SLOŽENICA NA CRNOGORSKI/SRPSKI: MORFOSINTAKSIČKE I TVORBENE KARAKTERISTIKE Sažetak: Italijanski jezik fleksibilniji je od crnogorskog kad je tvorba složenica u pitanju, a i produktivniji u svakodnevnoj tvorbi novih oblika složenih riječi. Stoga je u novije vrijeme, posebno u jeziku italijanskih medija, sve veći broj italijanskih složenica koje ne možemo prevesti na crnogorski jednom riječju, već je često potrebna parafraza ili cijela rečenica kao objašnjenje. Kao najproduktivniji tipovi italijanskih složenica pokazale su se imeničke i pridjevske složenice sa glagolskom osnovom i dvoimeničke složenice. Rad daje kratak pregled vrsta italijanskih i crnogorskih složenica i načina na koje italijanske složenice možemo prevesti na crnogorski/srpski jezik, ne uključujući neoklasične složenice naučnotehničkog karaktera nastale spajanjem tzv. prefiksoida i sufiksoida grčkog ili latinskog porijekla. Osnovni tipovi mogućih prevodilačkih rješenja klasifikovani su na osnovu morfosintaksičkih obilježja. Ključne riječi: italijanski, crnogorski, srpski, leksikologija, tvorba riječi, složenice, prevođenje

Slaganje (kompozicija) kao način tvorbe riječi izuzetno je aktuelno u savremenom italijanskom jeziku. Složenice su riječi čije je značenje u velikom broju slučajeva lako razumljivo čak i ako se govornik sa njima nije ranije susreo, bilo da je riječ o italijanskom ili crnogorskom (lavastoviglie, portafinestra, dopoguerra; padobran, spomen-ploča, dalekovid), a često mogu efikasno da zamijene neke duže sintaksičke forme, što ih čini izuzetno popularnim u jeziku medija. U ovom radu daćemo kratak prikaz vrsta italijanskih i crnogorskih složenica, kao i načina na koje je moguće prevesti italijanske složenice na crnogorski. Cilj je da se predstave moguća praktična rješenja u prevodilačkom procesu, kao i da se ukaže na razlike koje se između dva jezika pri tome ispoljava Radmila Lazarević, Filološki fakultet Nikšić

*

136

Radmila Lazarević

ju u tvorbenom, sintaksičkom i morfološkom pogledu. Odabrani su karakteristični primjeri koji mogu najbolje poslužiti kao ilustracija za određenu grupu složenica, a za neka dalja istraživanja ostaje mogućnost kvantitativne analiza uzorka. Istraživanja sprovedena na uzorcima italijanske štampe1 i elektronskih medija u posljednje dvije decenije pokazuju da nijesu sve vrste italijanskih složenica jednako produktivne. Mila Samardžić ističe kako „redovno ponavljanje nekih obrazaca slaganja nameće produbljivanje teme eksponencijalnog rasta određenih tipova složenica: složenica s glagolskim elementom i dvoimeničkih složenica bez predloga. Ovaj rast opravdan je njihovim osnovnim svojstvima: semantičkom transparentnošću, visokim nivoom informativnosti i sintaktičkom i ekspresivnom sintetičnošću.”2 Najveću pažnju ćemo obratiti upravo na te dvije najproduktivnije vrste složenica, mada zabilježeni primjeri neologizama ponekad spadaju u okazionalizme i ne može se sa sigurnošću reći koliko dugo će se zadržati u jeziku. I italijanska i crnogorska/srpska lingvistika definišu složenice (it. parole composte) kao riječi nastale „srastanjem tvorbenih osnova dviju riječi u jednu složenu riječ”3, odnosno spajanjem najmanje dvije osnove u novu riječ (u italijanskom, rjeđe, možemo imati i tri osnove, a kod posebnih tipova kompozicije i više)4. Sintaksički, složenice mogu biti koordinativne ili naporedne (composti coordinativi), gdje su djelovi složenice međusobno ravnopravni (caffellatte, compravendita, portafinestra; jugoistok, gluvonijem, katkad), i subordinativne (composti subordinativi), kojima pripada najveći broj i italijanskih i crnogorskih/srpskih složenica, gdje postoji upravni član (determinato) i onaj koji Neologismi: Parole nuove dai giornali, Roma, Istituto Treccani, 2009. Svi upotrijebljeni primjeri neologizama uzeti su iz ovog rječnika, a zabilježili smo i njihovu aktuelnu prisutnost u elektronskim medijima, prije svega na internetu. 2 Mila Samardžić, „Modeli tvorbe novih složenica u savremenoj italijanskoj štampi”, Stavovi promjena — promjena stavova: međunarodni tematski zbornik radova (Ur. Vučo, Julijana, Milatović, Biljana), Nikšić, Filozofski fakultet, 2011, str. 519. 3 Čirgić, Adnan, Pranjković, Ivo, Silić, Josip, Gramatika crnogorskoga jezika, Ministarstvo prosvjete i nauke, Podgorica, 2010, str. 139; Mila Samardžić, Pogled na reči, Beograd, Filološki fakultet, 2011, str. 155. 4 Izuzetno rijetko i u crnogorskom/srpskom jeziku možemo naići na složenice sa tri osnove (starovisokonjemački, stenodaktilograf ), međutim, takvi slučajevi su toliko malobrojni da ih i konsultovana literatura navodi samo kao izuzetke. 1

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

137

ga bliže određuje (determinante), kao u primjerima pescespada, capostazione, portabagagli ili golobrad, glavobolja, svijetloplav itd. Semantički, postoji podjela na tzv. endocentrične (composti endocentrici) i egzocentrične složenice (composti esocentrici). Kod endocentričnih složenica, cijela složenica ima istu funkciju kao njen glavni član, a njeni sastavni elementi čuvaju svoje prvobitno značenje (altopiano, carro armato; parobrod, tamnozelen), tj. centar značenja je unutar složenice, dok kod egzocentričnih značenje nije izraženo nijednim dijelom zasebno, već se mora rekonstruisati na osnovu značenja oba člana5 (pellerossa, senzatetto; vukodlak), te je, dakle, centar značenja izvan same složenice. Morfološki, složenice mogu da predstavljaju različite vrste riječi: imenice, zamjenice, pridjeve, glagole, priloge, predloge, veznike ili uzvike (mogu se koristiti i termini imeničke, zamjeničke, pridjevske, glagolske, priloške složenice, itd.). Riječi koje ulaze u sastav složenica takođe mogu pripadati različitim morfološkim kategorijama, tako da složenica može nastati međusobnim spajanjem imenica, pridjeva, priloga, glagola, zamjenica ili predloga u različitim kombinacijama: složene imenice (composti nominali): it. pomodoro, pallacanestro, arcobaleno; cg. vjeroispovijest, gradonačelnik, sjeveroistok; složene zamjenice (composti pronominali): it. qualcosa, ognuno, altrettanto; cg. ponešto, nikako, svašta; složeni pridjevi6(composti aggettivali): it. sordomuto, bianconero, latinoamericano; cg. gromoglasan, indoevropski, znatiželjan; složeni brojevi (composti numerali): it. quarantatré, millecinquecento, trentaduesimo; cg. četrdeset, petsto, devetsto; složeni glagoli (composti verbali): it. manomettere, capovolgere, benedire; cg. rukovoditi, odobrovoljiti, samoupravljati; složeni prilozi (composti avverbiali): it. talvolta, dappertutto, ormai; cg. predveče, svakako, maloprije; O sintaksičkoj i semantičkoj podjeli složenica: Ivan Klajn, Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku 1, Slaganje i prefiksacija, Zavod za udžbenike / Institut za srpski jezik SANU / Matica srpska, Beograd / Novi Sad, 2002, str. 37; Sonja Nenezić, „Još jednom o endocentričnim pridjevskim složenicama”, Riječ 1/2, 2004, str. 174–185; Maurizio Dardano, Costruire parole: La morfologia derivativa dell’italiano, Bologna, Il Mulino, 2009, str. 185; Maria Grossmann, Franz Reiner, La formazione delle parole in italiano, Tűbingen, Max Niemeyer Verlag, 2004, str. 33. 6 Italijanski brojevi ubrajaju se u pridjeve (aggettivi numerali); ovdje su navedeni zasebno radi bolje preglednosti. 5

138

Radmila Lazarević

složeni predlozi (preposizioni composte): it. nonostante, malgrado, attraverso; cg. uoči, između, nasuprot; složeni veznici (congiunzioni composte): it. sebbene/benché, qualora, oppure; cg. iako, ukoliko, iliti; složeni uzvici (interiezioni composte): it. ahimè, suvvia, evviva! cg. amanzaman, tralala, oho-ho! U ovom radu ćemo se koncentrisati na složene imenice i pridjeve, za koje ćemo koristiti termin imeničke i pridjevske složenice, pošto su danas jedino one produktivne u građenju novih riječi, neologizama. Ne postoji produktivnost u građenju npr. veznika, predloga ili brojeva, već takve složenice imaju prije svega gramatičku funkciju. Valja napomenuti i da posebnu grupu složenica čine tzv. neoklasične složenice, nastale od elemenata grčkog i latinskog porijekla — prefiksoida i sufiksoida (telefono, automobile, fotografia i sl.). Međutim, kako su to riječi koje obično nazivamo internacionalizmima i ne predstavljaju poteškoću pri prevođenju, budući da se gotovo doslovno poklapaju u oba jezika i po značenju i po obliku, ovdje se njima nećemo baviti. Tvorbeno, italijanska i crnogorska/srpska lingvistika ne klasifikuju složenice na isti način. U italijanskom, osim navedenih standardnih složenica7 koje nastaju spajanjem bar dviju osnova (composti stretti ili uske složenice) postoje i composti larghi, „široke” složenice čiji članovi čuvaju i semantičku i fonološku individualnost, ponekad do te mjere da se i izgovaraju i pišu rastavljeno, kao dvije ili više riječi, mada predstavljaju jednu leksemu (blu scuro, macchina da cucire, va e vieni). Klasifikacija italijanskih složenica izgleda ovako: 1) već pomenute standardne složenice, u velikoj većini imeničke i pridjevske (composti nominali e aggettivali), nastale kombinacijom imeničkih, pridjevskih, glagolskih ili priloških osnova: belladonna, pomodoro, apriscatole, sempreverde; 2) konglomerati (conglomerati), složenice koje sadrže najmanje jednu glagolsku osnovu a nastale su od grupe riječi ili i cijelih rečenica, koje su se upotrebom slile u jednu leksičku jedinicu8: pigia-pigia, tiramisù, cessate il fuoco, usa e getta; 7 Termin „standardne složenice” koristi se u ovom radu kako bi se u klasifikaciji izdvojio najčešći tip italijanskih i crnogorskih složenica, za razliku od ostalih pobrojanih načina tvorbe. 8 Mila Samardžić, nav. djelo, str. 169; Maurizio Dardano, nav. djelo, str. 188.

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

139

3) dvoimeničke složenice (composti binominali ili parole frase) sastoje se od dvije imenice koje čine jednu leksičku cjelinu, ali ostaju odvojene u pisanju i izgovoru, a druga imenica (determinato) određuje prvu (determinante): fine settimana, cane poliziotto, deposito bagagli, chiusura lampo; 4) slivenice ili akronimi (acronimi, parole macedonia), složenice nastale stapanjem dvije ili više riječi od kojih je bar jedna skraćena: cartolibreria = cartoleria + libreria, fantascienza = fantasia + scienza, cantautore = cantante + autore; 5) višečlane leksičke jedinice (unità lessicali superiori), imenički izrazi koji se sastoje od više riječi, a označavaju jedan pojam: ferro da stiro, lente a contatto, vigile del fuoco. Kod njih drugi element bliže određuje prvi i uvodi ga predlog. Što se tiče podrobne klasifikacije crnogorskih složenica, za crnogorski jezik još uvijek ne postoji sistematizovana literatura iz oblasti leksikologije i tvorbe riječi. Postojeća Gramatika crnogorskoga jezika opšteg je tipa i ne bavi se podrobno ovom problematikom9. Stoga je u ovom slučaju odabrana klasifikacija mjerodavnih autora za srpski jezik10, budući da u oblasti tvorbe riječi praktično nema razlike u odnosu na crnogorski, te u nedostatku odgovarajućih referenci smatramo da sve što važi za srpske važi i za crnogorske složenice. Crnogorske/srpske složenice klasifikuju se na sljedeći način: 1) standardne složenice, nastale spajanjem osnova imenica, pridjeva, priloga, glagola, zamjenica ili predloga, uz eventualno prisustvo spojnih vokala -eili -o-: vinograd, ribolov, golobrad, kišobran, strahopoštovanje; 2) sraslice su složenice nastale srastanjem sintagmi koje i dalje postoje u prvobitnom obliku, sa nešto drugačijim značenjem: hvalevrijedan, daninoć, dobrodošao, dangubiti, kućevlasnik; imaju zajedničkih elemenata sa italijanskim konglomeratima, ali za razliku od njih, ne sadrže uvijek glagolsku osnovu; 3) skraćeničke složenice ili akronimi, u koje se ubrajaju i tzv. morfemske i kombinovane skraćenice koje djelimično odgovaraju italijanskim slivenicama11, Dosad se najpodrobnije ovom tematikom pozabavila Sanja Tomović u neobjavljenom magistarskom radu Imeničke složenice u engleskom i njihovi prevodni ekvivalenti u crnogorskom jeziku, Univerzitet Crne Gore, Filozofski fakultet, Podgorica, 2012. U njenom kontrastivnom istraživanju dosta je pažnje posvećeno crnogorskom dijelu korpusa, a rezultati se poklapaju s rezultatima ovog istraživanja kad je riječ o prevodnim ekvivalentima. 10 Ivan Klajn, nav. djelo, str. 27–32; Predrag Piper, Ivan Klajn, Normativna gramatika srpskog jezika, Matica srpska, Novi Sad, 2014, str. 253. Za razliku od srpskih, kod hrvatskih autora ima više neslaganja u klasifikaciji složenica, a i tvorbeni procesi se razlikuju utoliko što se u savremenom hrvatskom jeziku više insistira na stvaranju novih složenica putem prevodnog kalka, te smo stoga smatrali da to nije odgovarajući model za klasifikaciju crnogorskih složenica. 11 Slivenice su u srpskoj leksikologiji tek nedavno prepoznate kao poseban oblik skraćeničkih složenica. Termin je predložio Ranko Bugarski, najprije u članku iz 2001: „Dve reči 9

140

Radmila Lazarević

ali se za razliku od italijanskih, srpski i crnogorski izvori najviše bave akronimima i slovnim skraćenicama nastalim od vlastitih imenica: Kosmet, NATO, CANU, FIAT, Internet, Interpol itd., dok se uglavnom zanemaruju primjeri zajedničkih imenica kao što su socrealizam, krimi-roman, fiskultura, netiketa i sl. Slovne skraćenice ipak se ne mogu ubrojati u prave složenice zbog poteškoća sa promjenom po padežima; prave slivenice (kombinovane skraćenice) u crnogorskom/srpskom su malobrojne, i većina su vlastite imenice ili preuzete iz stranih jezika: Tanjug, cedevita, Beneluks, acisal itd.; 4) polusloženice se sastoje od dvije riječi koje čine jedan pojam, ali svaka zadržava svoj akcenat, a u pisanju se odvajaju crticom. Obično je bar jedan od elemenata stranog porijekla, a ponekad i oba: taksi-stanica, kafe-kuvarica, džez-orkestar, top-lista, čarter-let itd.; 5) složeno-sufiksalne izvedenice, gdje je dvijema osnovama koje čine složenicu na kraju dodat i sufiks: moreplovstvo, dušebrižnik, očigledan, listopadan; za praktične potrebe ovakve složenice možemo ubrojati u standardne (1). Primjećuje se da su italijanske složenice u morfološkom, tvorbenom, pa i sintaksičkom pogledu raznolikije od crnogorskih; naime, u našem jeziku složenica, bez obzira na to što nastaje kombinacijom najmanje dviju riječi, gotovo uvijek predstavlja morfološku cjelinu (osim polusloženica, koje se razdvajaju crticom), dok italijanske složenice često ne samo da se sastoje od više riječi, već se mogu i pisati rastavljeno, kao npr. dvoimeničke složenice (conferenza stampa, nave traghetto), ili uključivati i kompleksnije sintaksičke elemente poput sintagmi i cijelih rečenica, kao u slučaju konglomerata (va e vieni, tiramisù, non ti scordar di me, cessate il fuoco). Stoga ćemo u klasifikaciji poći od podjele italijanskih složenica, kako bismo analizirali načine na koje se te složenice prevode na crnogorski jezik. Za potrebe ovog rada iz analize ćemo izostaviti italijanske višečlane leksičke jedinice, koje su na granici ustaljenih sintagmi, odnosno kolokacija (ferro da stiro — pegla, uscita di sicurezza — izlaz za slučaj opasnosti, lente a contatto — kontaktno sočivo). Kako bi se zadržala preglednost i sažetost, primjere složenica ćemo iznijeti u tabelama, bez navođenja kompletnih rečenica u okviru kojih su zabilježeni. Složenice su grupisane po načinu tvorbe. I grupa: standardne imeničke i pridjevske složenice sa glagolskom osnovom. Tabela 1 iznosi primjere prihvaćenih imenica koje bilježe svi standardni rječnici italijanskog jezika, dok tabela 2 sadrži neke od najbrojniu jednoj: leksičke skrivalice”, Jezik danas, 13, str. 1–5, a zatim i u djelu Nova lica jezika, Beograd, Čigoja štampa, 2002, str. 217.

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

141

jih neologizama pronađenih u italijanskoj štampi ili na internetu. Obje tabele donose i crnogorski prevod zabilježenih primjera. Tabela 1. aspirapolvere portacenere contachilometri guardalinee coprifuoco taglialegna macinacaffè apriscatole

italijanski

crnogorski usisivač pepeljara brojač kilometara linijski sudija ili čuvar pruge policijski čas drvosječa mlin za kafu otvarač za konzerve

Neologizmi u medijima 1 Tabela 2. italijanski farmaci abbassacolesterolo titoli acchiappalettori pillola bruciagrassi squadra ammazzagrandi dieta salvacuore piano tagliatasse iniziative cattura-turisti sistema rubalavoro medicinali allunga-vita

crnogorski ljekovi za snižavanje holesterola upadljivi naslovi, koji privlače pažnju čitalaca pilula za sagorijevanje masnoća tim koji igra najbolje protiv najjačih protivnika dijeta koja pomaže kod srčanih oboljenja ili ih sprečava plan za smanjenje poreza inicijative za privlačenje turista sistem koji „krade” radna mjesta ljekovi koji produžavaju život

Vidimo da tabela 1 sadrži imeničke, a tabela 2 pridjevske složenice. Naime, među novijim složenicama sa glagolskom osnovom većina ima funkciju atributa, pa su stoga i navedeni primjeri neologizama u obliku sintagmi i uključuju imenicu uz koju stoje, kako bi značenje bilo jasnije. Gotovo kod svih italijanskih složenica, a svakako u svim pronađenim primjerima novijeg datuma, glagolska osnova je na prvom mjestu. Na porast broja ovakvih pridjevskih složenica u jeziku medija nesumnjivo utiče njihova sažetost: neke od njih mogu da zamijene čitavu relativnu ili finalnu rečenicu (farmaci che abbassano / per abbassare il colesterolo, dieta che salva

142

Radmila Lazarević

/ per salvare il cuore, sistema che ruba i posti di lavoro, piano per tagliare le tasse, iniziative per attirare i turisti itd.). To je i jedan od načina da ih prevedemo na crnogorski, ukoliko nije moguće prevesti ih riječju ili imeničkom sintagmom. Postoje pojedine složenice sa glagolskom osnovom koje je moguće prevesti doslovno: compravendita — kupoprodaja, grattacielo — neboder, a najčešće kada je isti tvorbeni proces u oba jezika rezultat prevodnog kalka, bilo da je u pitanju prevedenica sa italijanskog na crnogorski/srpski, bilo da je kalk iz nekog trećeg jezika. To je najvidljivije u seriji složenica sa glagolskom osnovom para(od parare: braniti, zaklanjati), kojima odgovaraju crnogorske složenice sa glagolskom osnovom -bran (očigledno, od glagola braniti). Razlikuju se samo po tome što je kod italijanskih složenica glagolska osnova na prvom, a kod crnogorskih na drugom mjestu: parasole — suncobran, parafulmine — gromobran, parabrezza — vjetrobran, parafango — blatobran, paracadute — padobran, itd. II grupa: imeničke i pridjevske složenice nastale kombinacijom drugih vrsta riječi (imenica, pridjeva, priloga, predloga). Tabela 3 donosi standardne oblike, a tabela 4 neologizme. Tabela 3. sempreverde dopoguerra dopobarba rossonero verde chiaro caffellatte pallamano nordeuropeo

italijanski

crnogorski zimzeleno drvo poslijeratni period losion poslije brijanja crveno-crni svijetlozelen bijela kafa rukomet sjevernoevropski

Neologizmi u medijima 2 Tabela 4. italijanski dopo-scandalo computer-dipendenza (Inter)net-dipendente bambinocentrico controproduttivo dopo-euro girotondo

crnogorski period poslije skandala zavisnost od kompjutera zavisnik od interneta koji stavlja djecu u centar pažnje kontraproduktivan faza nakon uvođenja eura demonstracije, protest ispred neke političke institucije

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

143

Očigledno je da za italijanske pridjevske složenice nastale spajanjem dva pridjeva postoji veća mogućnost za doslovan prevod na crnogorski: verde oliva — maslinastozelen, nordeuropeo — sjevernoevropski, controproduttivo — kontraproduktivan itd. Kod ostalih spojeva, ukoliko se ne mogu prevesti riječju (pallamano — rukomet, pallavolo — odbojka), uglavnom se pribjegava sintagmama (caffellatte — bijela kafa, sempreverde — zimzeleno drvo, computer-dipendenza — zavisnost od kompjutera). Kod pojedinih pojmova specifičnih za italijansku kulturu, kao što je girotondo, moglo bi biti neophodno i duže objašnjenje, s obzirom na to da riječ posjeduje dva značenja: izvorno, naziv dječije igre, i novije, iznijeto u tabeli 4. Zanimljivo je kako se, analogijom prema već postojećim složenicama tipa dopoguerra, dopobarba, doposcuola, grade novi oblici imeničkih složenica u značenju „razdoblje nakon x”, gdje je „x” drugi član složenice. Mogu imati i funkciju pridjeva ukoliko stoje uz drugu imenicu: periodo dopo-scandalo, decennio dopoeuro, vita dopocalcio, dopo Muro (poslije rušenja Berlinskog zida) itd. III grupa: konglomerati Tabela 5. italijanski

lecca-lecca dormiveglia cessate il fuoco tiramisù usa e getta non ti scordar di me

crnogorski

lizalica, lilihip polusan prekid vatre tiramisu (kolač) za jednokratnu upotrebu spomenak, nezaboravak

Konglomerati se sastoje od najmanje jednog glagolskog oblika koji se u nekim slučajevima ponavlja, a može se raditi i o izdvojenoj sintagmi ili cijeloj poimeničenoj rečenici. Nijesu posebno produktivna vrsta složenica, pa ih i nema među zabilježenim primjerima neologizama. U crnogorskom jeziku određenu sličnost s ovakvim načinom tvorbe nalazimo samo kod sraslica, koje međutim nijesu od pomoći pri prevođenju konglomerata; ovi oblici se prevode na različite načine, nekad jednom riječju (lizalica, tiramisu), rjeđe čak i drugom vrstom složenice (polusan), a češće sintagmom (prekid vatre).

144

Radmila Lazarević

IV grupa: dvoimeničke složenice (composti binominali, parole frase) Tabela 6. italijanski gonna pantalone viaggio studio ufficio collocamento conferenza stampa calcio mercato vagone ristorante treno merci guerra lampo ragazza madre

crnogorski suknja-pantalone studijsko putovanje zavod za zapošljavanje konferencija za štampu fudbalsko tržište vagon-restoran teretni voz munjeviti rat neudata/maloljetna majka

Neologizmi u medijima 3 (dvoimeničke složenice) Tabela 7. italijanski effetto serra film/libro culto zaino-bomba parola chiave annuncio choc web-sondaggio bambino-soldato casa-rifugio messaggio-spazzatura

crnogorski efekat staklene bašte kultni film/knjiga ranac s eksplozivom ključna riječ šokantna objava anketa putem interneta dijete-vojnik sigurna ženska kuća neželjena, spam-poruka

Crnogorski ne može upotrijebiti takvo sintaksičko-semantičko sažimanje, kojim se, kao i u slučaju složenica sa glagolskom osnovom, iz prvobitnog spoja ponekad izbacuje samo predlog sa eventualnim članom (effetto della serra, conferenza per la stampa, sondaggio via web), a ponekad zamjenjuje i cijela zavisna rečenica, odnosna ili poredbena (annuncio che causa uno choc, casa che serve da rifugio, guerra veloce come un lampo), pa smo prinuđeni da nalazimo druga rješenja. Kao što vidimo iz navedenih primjera, u nekim slučajevima postoji doslovan prevod u obliku složenice ili polusloženice (dijete-vojnik, suknja-pantalone, vagon-restoran), ponekad je neophodno upotrijebiti imeničku sintagmu koja može uključivati i predloge (efekat staklene bašte, konferencija za štampu, anketa putem interneta), no najčešće se prevode kao sintagme u obliku pridjev + imenica, gdje se druga, odredbena riječ složenice (determinante) prevodi kao pridjev, a prva, upravna riječ (determinato) čini centralni dio imeničke sintagme (ključna riječ, studijsko putovanje, munjeviti rat, kultni film itd.).

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

145

Među najproduktivnijim serijama dvoimeničkih složenica koje su se svojom brojnošću nametnule u ovom istraživanju jesu izuzetno brojni spojevi u kojima drugi član (determinante) čine pozajmljenice killer i kamikaze, kao i italijanska verzija ovog drugog, suicida, u značenju ubica i samoubica. Njihova brojnost i produktivnost nažalost odslikavaju aktuelne događaje, što je uostalom i svojstveno neologizmima. – killer: farmaco killer, batterio killer, giocattolo-killer, donna-killer, caldokiller, aereo-killer, baby-killer; može se najčešće prevesti ili polusloženicom sa drugim elementom -ubica (avion-ubica, dijete-ubica, žena-ubica) ili sintagmom sa pridjevom smrtonosni (smrtonosni lijek, bakterija, igračka itd.). – suicida/kamikaze (često moguće obje verzije sa istim prvim članom složenice): attacco suicida, attentatore suicida, aereo suicida, donna kamikaze, bambino kamikaze, terrorista-kamikaze; takođe se može prevesti polusloženicom sa drugim elementom -samoubica, ili sintagmom sa pridjevom samoubilački (samoubilački napad, terorista-samoubica itd.). V grupa: slivenice i akronimi (acronimi, parole macedonia) Tabela 8. italijanski informatica (informazione + automatica) bancomat (banca + automatica) palacongressi (palazzo dei congressi) palasport (palazzo dello sport) colf (collaboratrice + familiare) cantautore (cantante + autore)

crnogorski informatika bankomat kongresni centar sportski centar kućna pomoćnica kantautor

Neologizmi u medijima 4 (slivenice kao imeničke i pridjevske složenice) Tabela 9. italijanski crnogorski petrodollaro, petroeuro, petrorublo; petrodolar, *petroeuro, *petrorublja; petrorendita (petrolio + dollaro, euro, rublo) prihod od trgovine naftom netiquette (internet + etiquette) netiketa, pravila ponašanja na internetu catto-umanitario (cattolico + umanitario) katoličko-humanitarni docu-ritratto (documentario + ritratto) biografski dokumentarac grammabolario (grammatica + rječnik dopunjen gramatičkim vocabolario) objašnjenjima frappuccino (frappé + cappuccino) frappuccino (najčešće u izvornom obliku) nutricosmetica (nutrizionale + cosmetica) *nutritivna kozmetika, *nutrikozmetika * Zasad zabilježeno u malom broju primjera, na nivou okazionalizma.

146

Radmila Lazarević

Doslovni prevod na crnogorski je moguć isključivo kod pozajmljenica i kalkova (kantautor, informatika, petrodolar, netiketa). U ostalim slučajevima opet je neophodno upotrijebiti imeničku ili pridjevsku sintagmu, ili polusloženicu (kućna pomoćnica, sportski centar, katoličko-humanitarni itd.). Na osnovu analize primjera za nabrojane tipove italijanskih složenica i njihovih prevoda na crnogorski, moguća prevodilačka rješenja možemo klasifikovati na sljedeći način: 1) doslovan prevod, kada se crnogorska verzija poklapa s italijanskim originalom: a) prevod jednom riječju, koja ne pripada složenicama, ali je po značenju ekvivalentna: granturco — kukuruz, passaporto — pasoš, caposquadra — kapiten, deposito bagagli — garderoba; b) prevod drugom složenicom, ukoliko postoji: mezzaluna — polumjesec, sud-est — jugoistok, altopiano — visoravan, dormiveglia — polusan; c) prevod pozajmljenicom, najčešće iz zajedničkog izvora za oba jezika, a ponekad i direktno iz italijanskog: informatica — informatika, bancomat — bankomat, cantautore — kantautor, tiramisù — tiramisu, vagone ristorante — vagon-restoran; d) prevod polusloženicom, uz rastavljanje crticom: gonna pantalone — suknja-pantalone, rossonero — crveno-crni, capolavoro — remek-djelo; 2) prevod sintagmom u obliku pridjev + imenica: caporedattore — glavni urednik, sempreverde — zimzeleno drvo, fantascienza — naučna fantastika, caffellatte — bijela kafa; 3) prevod konstrukcijom imenica + za + imenica / imenička sintagma u finalnom značenju: pausa caffè — pauza za kafu, conferenza stampa — konferencija za štampu, rasoio usa e getta — brijač za jednokratnu upotrebu, macinacaffè — mlin za kafu; 4) imeničkom sintagmom sa drugom imenicom u genitivu: caposala — šef sale, effetto serra — efekat staklene bašte, contachilometri — brojač kilometara, cessate il fuoco — prekid vatre; 5) nekom drugom predloškom konstrukcijom: cellulare-dipendenza — zavisnost od mobilnog telefona, dopo-euro — faza poslije uvođenja eura, websondaggio — anketa putem interneta, petrorendita — prihod od trgovine naftom, zaino-bomba — ranac s eksplozivom; 6) relativnom rečenicom: legge-bavaglio — zakon koji sputava slobodu govora, medicinali allunga-vita — ljekovi koji produžavaju život, romanocentrico — neko kome je Rim najvažniji u odnosu na ostatak Italije, dieta salvacuore — dijeta koja pomaže kod srčanih oboljenja itd.;

Prevođenje italijanskih složenica na crnogorski/srpski…

147

7) opisni prevod, dužom parafrazom ukoliko drugačije nije moguće (girotondo, legge-bavaglio). Ovo istraživanje predstavilo je primjere za osnovne tipove složenica koji se mogu naći u italijanskim rječnicima, ali su u prvom planu bili neologizmi, riječi koje ističu produktivnost ovog tipa tvorbe u savremenom italijanskom jeziku. Na osnovu analize prikupljenih neologizama iz italijanske štampe i elektronskih medija, kao i skorašnjih istraživanja na tu temu, očigledno je da nijesu sve italijanske složenice produktivne, već da su takve imeničke i pridjevske složenice, a među njima su najbrojnije dvoimeničke složenice i složenice sa glagolskom osnovom. Crnogorski jezik se pokazao kao daleko manje tvorbeno produktivan od italijanskog u ovom pogledu. Italijanske imeničke i pridjevske složenice najčešće se prevode raznim vrstama sintagmi, sa predlozima ili bez njih. U većini slučajeva, kada je italijansku složenicu moguće doslovno prevesti na crnogorski drugom složenicom, riječ je o pozajmljenicama ili prevodnim kalkovima iz drugih jezika. Primjetno je, posebno kod neologizama, znatno učešće pozajmljenica, pretežno iz engleskog. Novije italijanske složenice uglavnom zadržavaju takve elemente u izvornom obliku, bez fonološkog i morfološkog prilagođavanja (farmaci killer, web-sondaggio, computer-generato), dok je kod crnogorskih složenica takvo prilagođavanje nužno (čarter-let, žiro-račun, ofsajd-pozicija). Možemo zaključiti da je tvorba složenica u italijanskom jeziku kompleksnija i produktivnija nego u crnogorskom, te da prevođenje italijanskih imeničkih i pridjevskih složenica na crnogorski jezik rijetko nailazi na potpuno poklapanje s aspekta tvorbe riječi. Naprotiv, često je nužno upotrijebiti veće sintaksičke strukture (sintagme ili cijele rečenice), odnosno parafrazu, a za neke specifične pojmove i opširnije objašnjenje. To otežava prevođenje i podrazumijeva drugačiji, analitički pristup konstrukciji rečenice, što može predstavljati problem u govoru medija koji zahtijeva sintetičniji i efikasniji izraz. U svakom slučaju, iz svega navedenog možemo steći uvid u to koliko pomenute razlike u tvorbenim procesima italijanskog i crnogorskog, odnosno srpskog jezika, predstavljaju plodno polje za neka naredna istraživanja, i koliko ovakve teme mogu biti aktuelne i u budućnosti, a rezultati istraživanja primjenjivi u praksi.

148

Radmila Lazarević

BIBLIOGRAFIJA [1] BUGARSKI, Ranko (2002). Nova lica jezika. Beograd: Čigoja štampa. [2] ČIRGIĆ, Adnan, PRANJKOVIĆ, Ivo, SILIĆ, Josip (2010). Gramatika crnogorskoga jezika. Podgorica: Ministarstvo prosvjete i nauke. [3] DARDANO, Maurizio (2009). Costruire parole: La morfologia derivativa dell’italiano. Bologna: Il Mulino. [4] GROSSMANN, Maria, REINER, Franz (2004). La formazione delle parole in italiano. Tûbingen: Max Niemeyer Verlag. [5] KLAJN, Ivan (2002). Tvorba reči u savremenom srpskom jeziku 1: Slaganje i prefiksacija. Beograd / Novi Sad: Zavod za udžbenike / Institut za srpski jezik SANU / Matica srpska. [6] NENEZIĆ, Sonja (2004). Još jednom o endocentričnim pridjevskim složenicama. Riječ 1/2: 174–185. [7] Neologismi: Parole nuove dai giornali (2009). Roma: Istituto Treccani. [8] PIPER, Predrag, KLAJN, Ivan (2014). Normativna gramatika srpskog jezika. Novi Sad: Matica srpska. [9] SAMARDŽIĆ, Mila (2011). Modeli tvorbe novih složenica u savremenoj italijanskoj štampi, u: Stavovi promjena — promjena stavova: međunarodni tematski zbornik radova (Ur.: Vučo, Julijana, Milatović, Biljana). Nikšić: Filozofski fakultet, 517–523. [10] SAMARDŽIĆ, Mila (2011). Pogled na reči. Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu. [11] TOMOVIĆ, Sanja (2012). Imeničke složenice u engleskom i njihovi prevodni ekvivalenti u crnogorskom jeziku, magistarski rad u rukopisu, Podgorica: Univerzitet Crne Gore.

Radmila LAZAREVIĆ TRADURRE I COMPOSTI ITALIANI IN LINGUA MONTENEGRINA/SERBA: LE CARATTERISTICHE MORFOSINTATTICHE E FORMATIVE Riassunto La lingua italiana risulta più flessibile di quella montenegrina per quanto riguarda la composizione, nonché più produttiva nel formare quotidianamente nuove parole composte. Perciò negli ultimi tempi, specialmente nel linguaggio mediatico, è in aumento il numero dei composti italiani che non sono traducibili in montenegrino con una sola parola, bensì la traduzione spesso richiede una parafrasi o persino tutta una frase come spiegazione. I composti nominali e aggettivali, tra cui più precisamente i composti binominali e quelli con base verbale, sono risultati più produttivi degli altri. Il contributo presenta una breve classificazione dei tipi di composizione in italiano e montenegrino/serbo, illustrando i modi di tradurre i composti italiani nella lingua montenegrina/serba. Non sono inclusi i cosiddetti composti scientifici formati mediante confissi (prefissoidi e suffissoidi) di origine greco-latina. Le principali possibilità delle soluzioni traduttive sono classificate in base alle loro caratteristiche morfosintattiche. Parole chiave: italiano, montenegrino, serbo, lessicologia, formazione delle parole, composizione, parole composte, traduzione

149

Cvijeta BRAJIČIĆ*

ZASTUPLJENOST ITALIJANSKE JEZIČKE KOMPONENTE U ALMANAHU GRLICA (1835–1839) Sažetak: Tema ovoga rada je zastupljenost leksike italijanskog porijekla u prvoj crnogorskoj periodičnoj publikaciji, almanahu Grlica (1835–1839). Imajući u vidu raznovrsnost priloga koji su u Grlici objavljivani tokom pet godina njenog izlaženja, moglo se pretpostaviti da je u jednom njihovom dijelu zastupljen i izvjestan preocenat leksičkih elemenata koji vode porijeklo iz italijanskog jezika ili njegovih dijalekata. Prisustvo italijanske leksičke komponente svakako se ne odnosi na epsku poeziju koja predstavlja značajan segment svakog broja ovog godišnjaka. To, međutim, nije slučaj sa proznim, naučnim i književnim tekstovima, u kojima se notira prisustvo posuđenica iz italijanskog jezika. Ključne riječi: italijanizmi, Grlica, proza, poezija

UVOD U ovom radu bavimo se zastupljenošću leksike koja vodi porijeklo iz italijanskog jezika i njegovih dijalekata u crngorskom almanahu Grlica, objavljivanom na Cetinju od 1835. do 1839. godine. Urednik četiri godišta almanaha (1835, 1836, 1838, 1839) bio je Njegošev sekretar Dimitrije Milaković, dok je godište za 1837. godinu uredio cetinjski arhimandrit Petronije Lujanović. Proučavaoci crnogorske periodike navode da je ova periodična publikacija svojim sadržajem usko vezana za Crnu Goru, njenu kulturu i tradiciju1. Na takvo opredjeljenje njenih urednika ukazuje i izbor objavljenih tekstova, koji su usklađeni sa idejno-političkim i društvenim stremljenjima u Crnoj Go Cvijeta Brajičić, Filološki fakultet Nikšić Up. Radivoje Šuković, Književna periodika u Crnoj Gori (1835–1914),Titograd, NIO „Univerzitetska riječ”, 1986. *

1

150

Cvijeta Brajičić

ri tridesetih godina XIX vijeka2. U njima se, naime, na različite načine ukazuje na potrebu očuvanja političkog jedinstva crnogorskog naroda, kao i na značaj poštovanja autoriteta centralne vlasti, uz veličanje slavne prošlosti zemlje. Ove teme provlače se kroz gotove sve ustaljene rubrike u almanahu, koje se mogu razvrstati u nekoliko kategorija — naučna proza, narodna epska poezija, autorska poezija, proza zabavnog ili poučnog karaktera. U pet izdanja Grlice objavljeno je ukupno sedam priloga koji pripadaju naučnoj prozi, od čega četiri istorijska i tri posvećena geografskim karakteristikama Crne Gore i njoj susjednih krajeva. Od proznih sastava u Grlici su izašle i četiri pripovijetke, od kojih su tri prevedene sa stranih jezika, a jedna predstavlja originalno djelo Petra II Petrovića Njegoša, kao i prikaz drame Sime Milutinovića i jedan članak posvećen književnom stvaralaštvu uopšte. Pored ovoga, izdavač je u pet svezaka almanaha uvrstio i 11 epskih i 22 autorske pjesme, od kojih su dvije Puškinove na ruskom jeziku. U godišnjaku Grlica zadržan je stari pravopis, koristi se predvukovska ćirilica, ali su svi tekstovi pisani na narodnom jeziku, uz očuvanje jezičkih osobenosti svakog od autora priloga. Prilozi u ovom almanahu uglavnom su, u skladu sa tadašnjom praksom, nepotpisani ili su njihovi autori potpisani samo inicijalima imena ili pseudonima, ali se upravo na osnovu stilskih i jezičkih obilježja mogu izvesti prilično pouzdane pretpostavke o autorstvu pojedinih nepotpisanih ostvarenja. Radivoje Šuković smatra da su u pet godišta Grlice objavljeni radovi crnogorskih vladika Petra I i Petra II Petrovića, Georgija (Đorđa) Petrovića, Sime Milutinovića, Georgija (Đorđa) Nikolajevića, Aleksandra Sergejeviča Puškina i urednika publikacije Dimitrija Milakovića3. U vezi sa pitanjem autorstva pojedinih priloga u ovom godišnjaku, a posebno epskih deseteračkih pjesama, ne postoji potpuna saglasnost stručnjaka koji su proučavali ovu problematiku, ali se u ovom radu time nećemo posebno baviti, budući da je naš cilj prije svega da utvrdimo da li je, i u kojoj mjeri, italijanska leksička komponenta zastupljena u proznom stvaralaštvu i poeziji nastalim ili objavljenim na našem jeziku u prvim decenijama XIX vijeka. Opredijelili smo se za to da odabrni korpus razvrstamo po autorima, kako bismo bili u mogućnosti da uporedimo da li, i u kojoj mjeri, zastupljenost italijanske leksike varira u zavisnosti od vrste teksta, ali i kako bismo utvrdili i to da li je poznavanje, odnosno nepoznavanje italijanskog jezika uticalo na prisustvo leksičke komponente koja vodi porijeklo iz ovog jezika u njihovim ostvarenjima. Up. Radivoje Šuković, Crnogorski almanasi i kalendari (1835–1914),Cetinje, Centralna narodna biblioteka „Đurđe Crnojević”, 1980. 3 Up. Radivoje Šuković, Književna periodika u Crnoj Gori (1835–1914), str. 48. 2

Zastupljenost italijanske jezičke komponente u almanahu Grlica (1835–1839)

151

PRILOZI DIMITRIJA MILAKOVIĆA Urednik almanaha Grlica bio je Njegošev sekretar Dimitrije Milaković, istoričar i lingvista, koji se školovao prvo u Dubrovniku, i to na italijanskom jeziku, a zatim u Novom Sadu, Pešti i Beču. U Crnoj Gori je boravio od 1831. do 1851. godine, kada je, nakon Njegoševe smrti otišao u Rusiju, pa odatle prvo u Veneciju, a zatim u Beograd, u kome je boravio dvije godine prije povratka u Dubrovnik, gdje je proveo posljednje godine života.4 Pored uredničkog posla Milaković je u Grlici bio posvećen i naučnoj prozi, pa se njemu pripisuje autorstvo gotovo svih naučnih tekstova objavljenih u ovom almanahu. Smatra se da je on autor sljedećih priloga: „Kratak pogled na geografičesko-statističsko opisanije Crne Gore”5, „Kratko gegrafičesko-statističesko opisanije Boke Kotorske”6, „Kratko geografičesko-statističesko opisanije dubrovačkoga okružija”7, „Kratka istorija Crne Gore. Produženije”8, „Kratka istorija Crne Gore. Produženije”9, „Kratka istorija Crne Gore. Produženije i svršetak”10, „Dika crnogorska Simeonom Milutinovičem sočinjena”11, „Topogafičesko opisanije carstva poezije” (prevod)12. Osim navedenog, Milaković je napisao i Predgovor i Primječanije u svesci za 1935. godinu, kao i predgovore izdanjima objavljenim 1836. i 1838. godine. U prilogu „Kratak pogled na geografičesko-statističesko opisanije Crne Gore” registrovali smo 5 italijanizama: toponime Trijest (it. Trieste) — Trst i Sardenja (it. Sardegna) — Sardinija, oblike kastradina (ven. castradina) — sušeno ovčije meso, iskuranca (ven. scoranza) — osušena riba sa Skadarskog jezera, i glagol mušketati (it. moschettare) — strijeljati. Znatno veći broj riječi koje vode porijeklo iz italijanskog jezika ili njegovih dijalekata zabilježili smo u prikazu Boke Kotorske, i to čak 24. Te se riječi mogu razvrstati u četiri grupe. Prvu čine pojmovi koji se odnose na vrste prehrambenih prizvoda, drugoj pripadaju oblici vezani za pomorsku terminologiju, u treću se mogu ubrojati pravno-administratvni ili vojni termini, dok u četvrtu spadaju toponimi. U prvoj grupi najviše je naziva za različite vrste ribe (triglja, škrpina, sopa –it. triglia, scorpena, salpa), drugu pretežno čine termini kojima se označavaju ti Isto, str. 43–44. Grlica, I/1835, str. 41–54. 6 Grlica, IV/1838, str. 63–90. 7 Grlica, V/1839, str. 40–92. 8 Grlica, II/1836, str. 41–78. 9 Grlica, III/1837, str. 41–52. 10 Grlica, IV/1838, str. 41–62. 11 Grlica, II/1836, str. 123–134. 12 Grlica, IV/1838, str. 91–99. 4

5

152

Cvijeta Brajičić

povi brodova (nava, pulaka, škuna, trabakula — it. nave, polacca, scuna, trabaccolo), u trećoj su uglavnom oblici vezani za administrativnu organizaciju bokokotorske oblasti (pretorija, kontad, konstitucija, publični — it. pretura, contado, costituzone, pubblico), a u okviru četvrte su etnici Venecijani, Sicilijani, Španjoli — it. veneziani, siciliani, spagnoli. Najviše italijanizama, čak 39, registrovano je u tekstu naslovljenom „Kratko geografičesko-statističesko opisanije dubrovačkoga okružija”. Oni pripadaju sljedećim kategorijama: 1. vojno-politička terminologija pretorija (it. pretura) — administrativna oblast pretor (it. pretore) — sudija inštancija (it. istanza) — molba, zahtjev publični (it. pubblico) — javni legizlacija (it. legislazione) — zakonodavstvo, zakonodavni poredak soldatski (it. soldatesco) — vojnički kompanija (it. compagnia) — četa traktat (it. trattato) — mirovni sporazum koronacija (it. coronazione) — krunisanje štatut (it. statuto) — statut, pravilnik 2. privredna i pomorska terminologija flotilja (it. flotiglia) — mala flota galija (it. galea, ven. galia) — brod na vesla trabakula (it. trabaccolo) — vrsta broda sa dva jedra dacija (it. dazio) — dažbina, porez magazin (it. magazzino) — skladište patenta (it. patente) — dozvola manufatura (it. manufattura) — manufaktura faktorija (it. fattoria) — trgovinska ispostava 3. nazivi hrane i pića malvasia (it. malvasia) — vrsta slatkog bijelog vina brancin (it. branzino) — lubin, brancin lokarda (st. dalm. lacarda) — vrsta plave ribe triglja (it. triglia) — barbun palamida (it. palamita) — palamida, polanda 4. termini iz svakodnevnog života barilo (it. barile) — bure

Zastupljenost italijanske jezičke komponente u almanahu Grlica (1835–1839)

153

orar (it. orario) — sveštenička stola kollosalan (it. colossale) — ogroman karavana (it. carovana) — karavan kipres (it. cipresso) — čempres korzar (it. corsaro) — gusar stola (it. stola) — epitrahilj paroka (it. parrucca) — perika lazaret (it. lazzaretto) — bolnica, bolnica za zarazne bolesti karuce (it. carrozza) — kočije, kola kontumac (it. contumacia) — karantin renegat (it. rinnegato) — otpadnik 5. etnici Venecijan (it. veneziano) — Venecijanac Genovez (it. genovese) — Đenovljanin U drugom dijelu istorije Crne Gore, čiji je autor Milaković, zabilježeno je pet italijanizama, i to oblici sudit (it. suddito — podanik), soldat (it. soldato — vojnik), barjelo (it. barile — bure), deputat (it. deputato — izaslanik) i traktat (it. trattato — mirovni sporazum). Nešto više oblika koji potiču iz italijanskog jezika registrovali smo u trećem nastavku crnogorske istorije, i to njih 15, uglavnom iz vojne terminologije. Izuzimajući one prisutne u prethodnim nastavcima, ovdje nalazimo sljedeće primjere: fregada (it. fregata — ratni brod), ređiment (it. regimento — puk), rota (it. rotta — proboj), avangardija (it. avanguardia — prethodnica), kanonerski (it. cannone — top), baterija (it. batteria — artiljerijska baterija), atak (it. attacco — napad), post (it. posto — položaj), brigadijer (it. brigadiere — komandant brigade). Slični se primjeri mogu naći i u posljednjem dijelu Milakovićeve istorije, a ukupno ih je 13. Navodimo neke od njih: kolona (it. colonna — red vojnika), kavalerija (it. cavalleria — konjica), šalupa (it. scialuppa — veliki čamac), karteč (it. cartoccio — fišek). U „Topografičeskom opisaniju carstva poezije”, čije se autorstvo takođe pripisuje Milakoviću, zabilježili smo primjere portika (it. portico — natkriveni hodnik) i bust (it. busto — gornji dio tijela). U ostalim kraćim tekstovima registrovali smo samo još primjer imperatrica (it. imperatrice — carica). Iz svega do sada navedenog dalo bi se zaključiti da Dimitrije Milaković u svom jezičkom izrazu koristi italijanizme, i to kako one koji su se ukorijenili u narodnom govornom jeziku, tako i one koji pripadaju pravnoj, administrativnoj i vojnoj terminologiji. Ovo ne bi trebalo da iznenađuje ako se ima u vidu činjenica da je on italijanski dobro poznavao, budući da je to bio jezik čvrsto

154

Cvijeta Brajičić

ukorijenjen u sredini u kojoj je proveo značajan dio svoga života. Ne bi se moglo reći da Milaković upotrebljava pozajmljenice iz italijanskog pod uticajem narodnog jezika sredine u kojoj je boravio u vrijeme dok je bio urednik Grlice, pošto jezički izraz ovog autora nije blizak narodnom govoru Cetinja i okoline. PRILOZI GEORGIJA (ĐORĐA) NIKOLAJEVIĆA Georgije (Đorđe) Nikolajević, dubrovački pravoslavni paroh, a kasnije urednik Magazina srpsko-dalmatinskog i profesor zadarske Bogoslovije, u Grlici je objavio tri prevoda književnih tekstova sa njemačkog. U pitanju su pripovijetke Miloje „Cvetić ili primjer blagorodnosti koja je današnjeg dana izašla iz mode”, „Izis i Tira” i „Kallo”. Radivoje Šuković smatra da se u slučaju pomenutih pripovijedaka prije može govoriti o preradama, nego o prevodima u užem smislu te riječi13. U ova tri teksta zabilježili smo ukupno 14 italijanizama: koleđija (it. collegio — internat), kritikati (it. criticare — kritikovati), karuce (it. carrozza — kola), kamara (it. camera, ven. camara — soba), kamarica (it. camera, ven. camara — soba), maskara (it. maschera, ven. mascara — maska), maškara (it. maschera, ven. mascara — maska), pijaca (it. piazza — trg), đanoveski (it. genovese — đenovljanski), kaštigovati (it. castigare — kazniti), kaštiga (it. kastigo — kazna), ređimenta (it. regimento — puk), soldat (it. soldato — vojnik), kumpanija (it. compagnia — četa). Najveći dio navedenih primjera, kao što se može vidjeti, pripada sferi svakodnevnog života, s izuzetkom posljednja tri koji pripadaju vojnoj terminologiji. PRILOZI PETRA II PETROVIĆA NJEGOŠA Pored poetskih sastava, Njegoš je u Grlici objavio i humorističko-satiričnu pripovijetku „Žitije Mrđena Nesretnikovića”, jedinu te vrste koja je našla svoje mjesto u ovom almanahu. U ovom proznom sastavu registrovali smo 10 italijanizama: lokanda (it. locanda — gostionica), lokandžija (it. locanda — gostionica — gostioničar), piaca (it. piazza — trg), ura (it. ora — čas), dragoman (it. dragomanno — prevodilac), kamarijer (it. cameriere — sobar), fregata (it. fregata), špion (it. spia, ven. spion — uhoda), gazeta (it. gazzetta — novine), karta (it. carta — papir). Osim ove pripovijetke, Njegoš je u Grlici objavio i 11 pjesama, a pripisuje mu se i autorstvo epskog sastava „Osveta kučka”. U tim pjesmama, objavljenim u godištima Grlice iz 1837. i 1839. godine, nijesmo zabilježili nijedan italijanizam, dok su u ostvarenju „Osveta kučka” pri13

Isto, str. 53

Zastupljenost italijanske jezičke komponente u almanahu Grlica (1835–1839)

155

sutne dvije riječi italijanskog porijekla, i to oblici soldat (it. soldato — vojnik) i lubarda (it. lombarda — vrsta starinskog topa). Na zastupljenost italijanske leksičke komponente u Njegoševom stvaralaštvu utiče činjenica da je crnogorski vladika odlično poznavao ovaj jezik, što je do sada potvrdilo više stučnjaka, ali treba imati u vidu i to da on u svom stvaralaštvu koristi narodni jezik svoga kraja, u koji su se zahvaljujući stabilnim vezama sa Primorjem infiltrirale brojne romanske riječi14. PRILOZI PETRA I PETROVIĆA U almanahu Grlica objavljena je i „Kratka istorija Crne Gore” Petra I Petrovića. U ovom djelu zabilježili smo samo jedan oblik koji vodi porijeklo iz italijanskog jezika, i to imenicu konteja (it. contea — okrug, veliki posjed). Petar I je autor i šest „crnogorskih junačkih popjevki”, objavljenih u izdanjima godišnjaka iz 1835, 1836. i 1837. godine. U pitanju su pjesme „Ivan-beg Crnojević i njegovi sinovi”, „Boj Crnogoracah s Mahmut-pašom, god. 1796. julija 11 dogođeni”, „Na pohvalu pokojnom Karađorđu Petroviću”, „O boju ruskome i turskome kod Čizme”, „Boj Crnogoracah s Turcima koji se dogodio 1756. godne novembr. 25” i „Uzetak Budve i Trojice”. U svim navedenim sastavima registrovali smo ukupno 14 italijanizama, i to po jedan oblik u pjesmama „Na pohvalu pokojnom Karađorđu Petroviću”, „Boj Crnogoracah s Turcima koji se dogodio 1756. godne novembr. 25” i „Uzetak Budve i Trojice”, dok je preostalih 11 zabilježeno u pjesmi „O boju ruskome i turskome kod Čizme”. Ovako značajan broj oblika preuzetih iz italijanskog jezika potpuno je nekarakterističan za epsko stvaralaštvo, a interesantno je i to što su pojedini od njih upotrijebljeni u obliku i značenju koji se ne poklapaju sa onim koji su uobičajeni u narodnim govorima. U tom smislu zanimljiv je glagol maskariti se (it. mascherarsi) koji se u narodnim govorima koristio u značenju maskirati se, ružno se obući, dok je ovdje upotrijebljen sa značenjem rugati se. Ostali registrovani oblici su lantina (it. vela latina — vrsta jedra), patron (it. patrono — zaštitnik), kolajna (it. collana — ogrlica), ura (it. ora — čas), bunaca (ven. bonazza — mirno more), fušta (it. fusta — vrsta gusarskog broda na vesla), galija (it. galea, ven. galia — brod na vesla), fregada (it. fregata, ven. fregada — ratni brod), karavela (it. caravella — vrsta broda), nava (it. nave — brod). U prvim trima pomenutim epskim sastavima zabilježili smo imenice lubarda (it. lom14 Up. Branislav Ostojić, O crnogorskom književnojezičkom izrazu, Nikšić, Univerzitetska riječ, 1985, str. 29.

156

Cvijeta Brajičić

barda — vrsta starinskog topa), kastiga (it. castigo — kazna) i fortica (it. fortezza — utvrđenje, tvrđava). Na osnovu navedenog nameće se zaključak da posuđenice koje vode porijeklo iz italijanskog jezika ili njegovih dijalekata u ovom segmentu stvaralaštva Petra I nijesu previše zastupljene. Neobičan izuzetak u tom smislu predstavlja epski sastav „O boju ruskome i turskome kod Čizme”. Kao i u slučaju Petra II, objašnjenje za izvjesnu zastupljenost italijanske leksičke komponente je dvojako — kao i njegov nasljednik, i Petar I je poznavao italijanski15, a isto kao i Njegoš u svom je stvaralaštvu koristio jezik svoga zavičaja u kome je zabilježeno prisustvo italijanskih posuđenica. PRILOZI SIME MILUTINOVIĆA SARAJLIJE I GEORGIJA PETROVIĆA U pjesničkim sastavima Sime Milutinovića Sarajlije, kojih ima ukupno osam, nijesmo registrovali nijedan oblik koji vodi porijeklo iz italijanskog jezika. Ista je situcija i u epskim pjesmama „Beg Ljubović i Lazar Pecirep”, „Hajdukovanje Tomanović Vuka, Turčina Gavrilova i Sima Radulovića”, „Marko Kraljević i Džidovina Nina” i „Meho Serhatlija i Arapin”, koje su označene kao narodne, kao i u pjesmi „Na smrt pokojnago Filipa Kustudije, barjaktara njeguškoga, 5-ga julija 1836-ga goda”, čijim se autorom smatra Georgije (Đorđe) Petrović16. ZAKLJUČAK Analiza leksičkog materijala koji vodi porijeklo iz italijanskog jezika ili njegovih dijalekata u crnogorskom almanahu Grlica nameće nekoliko zaključaka. Italijanska leksička komponenta zastupljena je u ovom godišnjaku u nezanemarljivom obimu. Naime, u analiziranom korpusu zabilježili smo ukupno 117 različitih italijanizama. Zastupljenost italijanske leksike uslovljena je vrstom tekstova, ali i njihovim autorima. U pojedinim sastavima, kao što je poezija Sime Milutinovića Sarajlije i Petra II Petrovića Njegoša, pozajmljenice iz italijanskog jezika u potpunosti su isključene iz jezičkog izraza. Slični zaključci mogu se izvesti i kad je riječ o narodnim epskim pjesmama. Sa druge strane, stihovi napisani u duhu narodne epske poezije, čijim se autorima smatraju Petar I i Petar II, sadrže određeni broj italijanskih posuđenica, ali njihov Vesna Kilibarda, „Njegoševo poznavanje italijanskoga jezika”, Lingua montenegrina, VI/2013, br. 11, str. 199. 16 Up. Radivoje Šuković, nav. djelo, str. 51. 15

Zastupljenost italijanske jezičke komponente u almanahu Grlica (1835–1839)

157

broj značajno varira. Najinteresantniji u tom smislu je sastav„O boju ruskome i turskome kod Čizme” Petra I Petrovića u kome je zabilježeno čak 11 italijanizama. Osim toga, italijanska leksička komponenta znatno je prisutnija u proznim sastavima nego u poeziji. Od svih proznih tekstova koje smo analizirali, najveći broj italijanskih posuđenica zabilježili smo u tekstu naslovljenom „Kratko geografičesko-statističesko opisanije dubrovačkoga okružija”, čiji je autor Dimitrije Milaković. I inače se može reći da je u Milakovićevim radovima italijanska leksička komponenta prisutnija nego kod drugih autora priloga čije je stvaralaštvo predstavljeno u Grlici. Konačno, sve posuđenice registrovane u korpusu koji smo obradili prilagođene su sistemu jezika primaoca na isti način i po istim pravilima po kojima se prilgođavaju posuđenice koje su iz italijanskog ušle u crnogorske narodne govore17.

BIBLIOGRAFIJA [1] Boerio, Giuseppe (1829). Dizionario del dialetto veneziano, Venezia: Andrea Santini e figlio, (digitized by Google Books); [2] FILIPOVIĆ, Rudolf (1986). Teorija jezika u kontaktu. Uvod u lingvistiku jezičnih dodira, Zagreb: Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti; [3] FON COETSEM, Frans (1988). Loan Phonology and the Two Transfer Types in Language, Dordrecht: Foris Publications; [4] HASPELMATH, Martin, TADMOR, Uri (2009). Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook, De Gruyter Mouton Publishers, Berlin; [5] KILIBARDA, Vesna (2013). „Njegoševo poznavanje italijanskoga jezika”, Lingua montenegrina, br. 11. str. 197–208; [6] KLAJN, Ivan (1967). „Strana reč — šta je to?”, Zbornik za filologiju i lingvistiku, br. 10. str. 7–24; [7] KLAJN, Ivan, ŠIPKA, Milan (2008). Veliki rečnik stranih reči i izraza, Novi Sad: Prometej; [8] LIPOVAC-RADULOVIĆ, Vesna (1997). Romanizmi u Crnoj Gori — Budva i Paštrovići, Novi Sad: Matica srpska; 17 O prlagođavanju posuđenica vidjeti: Filipović, R. Teorija jezika u kontaktu. Uvod u lingvistiku jezičnih dodira, Zagreb, Jugoslavenska akademija znanostii umjetnosti, 1986; Fon Coetsem, F. Loan Phonology and the Two Transfer Types in Language, Dordrecht, Foris Publications, 1988; Haspelmath, M. — Tadmor, U., Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook, Berlin, De Gruyter Mouton Publishers, 2009; Klajn, I. „Strana reč — šta je to?”, Zbornik za filologiju i lingvistiku, 1967, br. 10, str. 7–24; Musić, S., Romanske posuđenice u govorima Crne Gore, Zbornik radova sa naučnog skupa Crnogorski govori, Titograd, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, 1984, str. 189–195; Weinreich, U., Languages in contact. Findings and problems, De Gruyter The Hague, Mouton Publishers, 1968.

158

Cvijeta Brajičić

[9] LIPOVAC-RADULOVIĆ, Vesna (2004). Romanizmi u Crnoj Gori — Jugoistočni dio Boke Kotorske, Novi Sad: Matica srpska; [10] LIPOVAC-RADULOVIĆ, Vesna (2009). Romanismi lessicali in Montenegro. Budua e Pastrovici. La parte sud-orientale delle Bocche di Cattaro, Roma: Il Calamo; [11] MUSIĆ, Srđan (1972). Romanizmi u severo-zapadnoj Boki Kotorskoj, Beograd: Filološki fakultet Univerziteta u Beogradu; [12] MUSIĆ, Srđan (1984). Romanske posuđenice u govorima Crne Gore, Zbornik radova sa naučnog skupa „Crnogorski govori”, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, str. 189–195; [13] OSTOJIĆ, Branislav (1985). O crnogorskom književnojezičkom izrazu, Nikšić: NIO Univerzitetska riječ; [14] ŠUKOVIĆ, Radivoje (1980). Crnogorski almanasi i kalendari (1835–1914),Cetinje: Centralna narodna biblioteka SR Crne Gore „Đurđe Crnojević”; [15] ŠUKOVIĆ, Radivoje (1986). Književna periodika u Crnoj Gori (1835–1914), Titograd: NIO „Univerzitetska riječ”; [16] ZINGARELLI, Nicola (1999). Vocabolario della lingua italiana, Bologna: Zanichelli; [17] WEINREICH, Uriel (1968). Languages in contact. Findings and problems, The Hague: De Gruyter Mouton Publishers.

Cvijeta BRAJIČIĆ LA PRESENZA DELLA COMPONENTE LESSICALE ITALIANA NEI CONTRIBUTI PUBBLICATI NELL’ALMANACCO GRLICA Riassunto Questo contributo tratta della presenza del lessico di origine italiana nella prima pubblicazione periodica montenegrina, almanacco Grlica (1835–1839), curato dal segretario di Njegoš Dimitrije Milakovic, e solo nel 1837 dall’archimandrita Petronije Lujanović. Tenendo conto della varietà di testi pubblicati nell’almanacco nel corso dei cinque anni della sua pubblicazione, abbiamo assunto che in una parte di essi devono essere presenti alcuni elementi lessicali provenienti dalla lingua italiana e dai suoi dialetti. Non è probabile che la componente lessicale italiana sia presente nella poesia epica, che rappresenta un segmento significativo di ogni numero dell’annuario. Questo, tuttavia, non vale per la narrativa, testi scientifici e letterari, in cui si nota la presenza di prestiti dall’italiano. Parole chiave: italianismi, Grlica, narrativa, poesia

Jezički pejzaži: italijanizmi u nazivima preduzeća u Crnoj Gori

159

Gordana LUBURIĆ*

JEZIČKI PEJZAŽI: ITALIJANIZMI U NAZIVIMA PREDUZEĆA U CRNOJ GORI Sažetak: Jezički pejzaži, kao proizvodi interkulturne i međujezičke akcije, promovišu kreativnost i poštovanje kulturnih i društvenih različitosti. Krajem prošlog vijeka započela su istraživanja koja za predmet imaju jezik javnog prostora — nazive barova, restorana, preduzeća i banaka, grafite, bilborde, reklame, saobraćajnu signalizaciju, odnosno najrazličitije pisane znake u okviru određene društvene zajednice. U ovom radu analiziramo prisustvo italijanskog jezika u crnogorskim jezičkim pejzažima. Korpus rada čine nazivi crnogorskih privrednih subjekata u kojima su prisutni italijanizmi ili, vrlo često, pseudoitalijanizmi. Pomenute riječi, koje su naizgled ili pogrešno preuzete iz italijanskog jezika, pomažu nam da utvrdimo koje su to najčešće jezičke greške prisutne u analiziranim nazivima crnogorskih preduzeća. Ključne riječi: italijanizmi, jezički pejzaži, pseudoitalijanizmi

JEZIČKI PEJZAŽI Pojam jezički pejzaž u sociolingvistička istraživanja uvode Landri i Bourhis kako bi označili upotrebu jezika koja je vizuelno prisutna i vidljiva u javnom prostoru na određenoj teritoriji. Drugim riječima, u pitanju su jezik javnih saobraćajnih znakova, nazivi ulica, napisi na bilbordima, grafiti, nazivi trgovačkih i ugostiteljskih objekata i sl. Jezički pejzaži predstavljaju svjedočanstvo o raznovrsnim jezičkim upotrebama u javnom prostoru, ukazuju na vitalnost i stepen otvorenosti prema stranim jezicima i kulturama i njihov značaj u simboličkoj izgradnji jav1

Gordana Luburić, Filološki fakultet Nikšić Landry, R., Bourhis, R. Y. „Linguistic landscape and ethnolinguistic vitality: an empirical study”, Journal of Language and Social Psychology, 16, 1, 1997, str. 24–49. *

1

160

Gordana Luburić

nog prostora (Backhaus2), prije svega u urbanim sredinama, te u tom smislu Gorter uvodi i pojam cityscape3. Brojni autori su se posljednjih godina bavili raznovrsnim problemima vezanim za jezik javnog prostora (Backhaus 2007; Gorter 2006; Shohamy–Gorter 2009; Griffin 2004; Shohamy–Rafael–Barni 2010; Bagna–Barni 2006; Moderc 2008; Vučo 2014 itd.). U Crnoj Gori do sada nije bilo sličnih istraživanja. Jezički pejzaži, kao zapisi u javnom prostoru, mogu biti analizirani sa više stanovišta: komunikativnog (odnos između pošiljaoca i primaoca), informativnog (odnos staro — novo, tema — rema), sadržaja (tematika, izbor leksike) i forme (oblik i dimenzija slova, izbor boja) i jezičkog stanovišta (izbor jezika, dijalekata i sl.). Nezavisno od izbora pristupa pri analizi datih zapisa, Gorter4 i Bakhaus5 napominju da se jezički pejzaži mogu odnositi isključivo na jezičke poruke vidljive u javnom prostoru. Kalve6 izdvaja dvije vrste markiranja teritorije: in vitro i in vivo. U prvu grupu svrstavamo napise koje ispisuje vlast: nazivi ulica, institucija, saobraćajna signalizacija i sl., dok se druga grupa odnosi na napise u javnom prostoru koje su osmislili građani: grafiti, reklame, imena radnji, reklamni posteri i flajeri, jelovnici i sl. Keleher7 prepoznaje pet kategorija jezičkih realizacija u okviru javnog prostora: napisi koje ispisuje vlast (governmental texts), napisi na privatnim posjedima ili radnjama koje osmišljavaju vlasnici tih posjeda (formal texts), privremeni, improvizovani napisi poput postera i flajera (informal ad hoc texts), napisi privremenih prodavaca (informal vendor texts) i tzv. slučajni napisi poput odbačenih novina, ambalaže proizvoda i sl. (fortuitous texts). Backhaus, P., Liguistic Landscapes. A Comparative Study of Urban Multilingualism in Tokyo, Clevedon-Buffalo-Toronto, Multiligual Matters, 2007. 3 Gorter, D. „Linguistic Landscape and Minority Languages”, in Gorter, D. (ur.), Linguistic Landscape: a new Approach to Multilingualism, Clevedon-Buffalo-Toronto, Multiligual Matters, 2006, str. 67–80. 4 Gorter, D., „Further Possibilities for Linguistic Landscape Research”, u Gorter, D. (ur.), Linguistic Landscape: a new Approach to Multilingualism, Clevedon-Buffalo-Toronto, Multiligual Matters, 2006 a, str. 81–88. 5 Backhaus, P., nav. djelo. 6 Preuzeto iz Vučo, J. „Пицца naša nasušna”. Jezici i kulture u vremenu i prostoru, III. Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, 2015, str. 11–18. 7 Kelleher, W., Linguistic Landscape and the local: A comparative study of texts visible in the streets of two culturally diverse urban neighbourhoods in Marseille and Pretoria. MA Thesis. University of the Witwatersrand, 2014, str. 45. 2

Jezički pejzaži: italijanizmi u nazivima preduzeća u Crnoj Gori

161

Jezički pejzaži, dakle, ukazuju na raznovrsnu upotrebu sredstava iz različitih jezika u nekom javnom prostoru. Prema definiciji Landrija i Bourhisa8 prisustvo određenog jezika na datoj teritoriji može se opisati na osnovu posmatranja zapisa na tom jeziku u okviru društvenog komunikativnog prostora. Iako smo, prema Gorteru, skloni da ne obraćamo previše pažnje na jezičke pejzaže oko nas, riječ je o ogromnom domenu komunikacije kojem je svakodnevno svako od nas izložen, i koji, iako možda toga nijesmo uvijek svjesni, utiče i na naš način izražavanja. Naime, primalac poruke u većini slučajeva razumije poruku i integriše je u sopstveni semiotički, jezički i semantički prostor. Autori poruke su toga svjesni i vrlo vješto i promišljeno biraju sredstva ili jezike u kontekstu društvene komunikacije. U tom smislu, jezički pejzaži se mogu uzeti kao svjedočanstvo o raznovrsnim jezičkim upotrebama u određenom javnom prostoru, a detaljnija jezička, sociološka, kulturološka analiza može ukazati na uzroke koji su doveli do izbora određenog jezika. Veliki broj faktora (Barni, Bagna9) utiče na izgradnju urbanih jezičkih pejzaža: predstavljanje identiteta putem jezika, snažne veze između jezika i jezičke zajednice podstaknute političkim motivima i slobodan izbor onih koji šalju poruku sa ciljem da se pridobiju korisnici. U ovom radu bavimo se analizom jezičkih pejzaža isključivo sa lingvističkog stanovišta, i to analizom prisustva italijanskog jezika u okviru crnogorskog javnog prostora, preciznije, u nazivima crnogorskih preduzeća. ITALIJANIZMI U NAZIVIMA CRNOGORSKIH PREDUZEĆA Izbor i upotreba stranih riječi u jezičkim pejzažima jasno ukazuju na kulturne odnose između dvije zemlje, naroda i jezika (Lepschy10). Proces globalizacije doprinio je značajnoj ekspanziji engleskog jezika koji i dalje preovlađuje u gotovo svim sferama ljudskog života. Međutim, u Crnoj Gori uočavamo i veliko prisustvo italijanskog jezika. Opravdanje za to pronalazimo u geografskoj i istorijskoj bliskosti dvije zemlje, ali i u stereotipima o stilu i kva Landry, R., Bourhis, R. Y., nav. djelo, str. 24–49. Barni, M., Bagna, C. „A mapping technique and the linguistic landscape”. U Shohamy, E., Gorter, D. (ur.), Linguistic landscape: Expanding the scenery. New York and London: Routledge (Taylor & Francis Group), 2009, str. 126–140. 10 Lepschy, A. L., Lepschy G. „From antipasto to zabaglione: italianismi in the Concise Oxford Dictionary”, in Sguardi sull’Italia. Miscellanea dedicata a Francesco Villari dalla Society for Italian Studies, Br. 3, The Society for Italian Studies, Exeter, 1997, str. 242. 8

9

162

Gordana Luburić

litetu italijanskih proizvoda (Furiassi11), prije svega na polju mode, dizajna i kulinarstva. U radu se bavimo isključivo neadaptiranim posuđenicima, tačnije italijanizmima koji su u potpunosti preneseni i upotrijebljeni u crnogorskom jeziku kao u izvornom, odnosno italijanskom jeziku. Cilj rada je da utvrdimo ortografske i morfosintaktičke karakteristike naziva, kao i da ukažemo na greške u upotrebi italijanskog jezika i na eventualno prisustvo pseudoitalijanizama. Uzorak je obuhvatio nazive privrednih subjekata zabilježene u nekoliko crnogorskih gradova: Bar, Budva, Danilovgrad, Kotor, Nikšić, Podgorica, Tivat, Ulcinj i Herceg Novi. Prema podjeli jezičkih napisa koju smo naveli na početku rada, u pitanju su formalni napisi koje su osmislili građani (in vivo, odnosno formal texts). U korpusu našeg rada evidentirano je ukupno 140 italijanizama u nazivima crnogorskih preduzeća. Najrasprostranjenija je upotreba italijanskih pridjeva i imenica, a bilježimo i upotrebu uzvika, glagola, brojeva i priloga. Kada je o pridjevima riječ, izdvojili smo nazive koji u sebi sadrže pridjev grande (veliki): Grande bastione (preduzeće u Kotoru), Farma grande (preduzeće u Nikšiću), Grande monte (automehaničarska radnja u Budvi), Grande bel lezza (frizersko-kozmetički salon u Podgorici); oblike apsolutnog superlativa: Bellissima (butik u Tivtu), Carissima (butik u Budvi) i deminutiva: Piccoletto (picerija u Nikšiću). Pored navedenih pridjeva, u imenima crnogorskih preduzeća pronalazimo pridjeve kojima se označavaju boje: rosso (crven): Luna rossa (restoran u Kotoru i butik u Baru), Noccio rosso (bar u Tivtu); verde (zelen): Garden Center Mondo Verde (preduzeće u Tivtu); Verde Complex (hotelsko-rekreativni kompleks u Podgorici); azzurro (plav): Azzurro (barovi u Nikšiću i Baru, frizerski salon u Podgorici); nero (crn): Nero (butik u Podgorici) i bianco (bijeli): Monte bianco (fabrika sira u Danilovgradu), Bianca (restoran u Podgorici, salon vjenčanica u Podgorici). Kada su imenice u pitanju, italijanske posuđenice u nazivima crnogorskih preduzeća možemo svrstati u sljedeće semantičke kategorije: toponimi, lična Furiassi, C. False Italianisms in British and American English: a meta-lexicographic analysis, relazione per 15 th EURALEX International Congress, Oslo, 7–11 agosto 2012, str. 771. 11

Jezički pejzaži: italijanizmi u nazivima preduzeća u Crnoj Gori

163

imena i riječi koje se odnose na mafiju. Pored pomenutih kategorija, primjetna je česta upotreba sljedećih imenica: casa, conto, mare i moda. Moglo se očekivati da među toponimima najveću zastupljenost bilježimo kod imenice Italija, pa tako izdvajamo sljedeće nazive: Ciao Italia (bar u Budvi), Monte Ati Italia (preduzeće za građevinske usluge u Podgorici), Sapori italiani (prodavnica u Ulcinju), Piccola Italia (štand u Ulcinju), Piadina italiana (preduzeće u Tivtu), Tutto Italia (butik u Podgorici), Delizie italiane (preduzeće u Budvi), Arte italiana (prodavnica u Tivtu), Italia Ferrari (fabrika namještaja u Podgorici). Pored imenice Italia, bilježimo nazive italijanskih gradova i regija: Roma (bar u Tivtu, butik u Herceg Novom), Monza (auto-perionica u Herceg Novom), San Remo (bar u Nikšiću), Porto San Marino (restoran u Budvi), Sicilia (picerija u Podgorici), Calabria (picerija u Podgorici), kao i italijanske nazive za pojedine crnogorske gradove: Castel nuovo (suvenirnica u Herceg Novom), Cattaro (Cattaro, hotel u Kotoru, Forza Cattaro, suvenirnica u Kotoru), Sotto la Collina (preduzeće u Podgorici). Sljedeća kategorija odnosi se na italijanska lična imena: Cesare (butik i bar u Kotoru), San Giovanni (bar u Kotoru), Verdi (picerija u Kotoru), Da Vinci (restoran u Herceg Novom), Claudio campione (butik njemačke garderobe u Herceg Novom). U posljednju semantičku kategoriju svrstali smo nazive preduzeća u kojima se pojavljuju riječi koje pripadaju leksičkom korpusu vezanom za fenomen mafije: Padrino (barovi u Nikšiću, Baru i Herceg Novom; preduzeće za prodaju građevinskog materijala u Danilovgradu) i Omertà (bar u Nikšiću). U nazivima crnogorskih preduzeća česta je upotreba i imenice casa (kuća): Casa (noćni klub u Herceg Novom), Nova casa (diskont pića u Herceg Novom), Felice casa (prodavnica u Nikšiću), Sole casa (prodavnica tekstila u Nikšiću)¸ La mia casa (prodavnica zavjesa u H. Novom), Casa moda (butik u Tivtu), Casa Italia (preduzeće za prodaju građevinskog materijala u Kotoru). U primorskim gradovima pronalazimo niz naziva koji sadrže riječ mare (more): Stella del mare (restoran u Tivtu), Sirena mare (restoran u Ulcinju), Amare mare (preduzeće za prodaju kancelarijskog materijala u H. Novom), Caffe del mare (bar u Ulcinju), Portomare (agencija za nekretnine u Tivtu), Fiore di mare (restoran u Ulcinju), Forza mare (hotel u Kotoru), Bella di mare (apartmani u Kotoru), Casa del mare (hotel u Kotoru), Lupo di mare (restoran u Podgorici). Budući da je Italija u svijetu sinonim za modu, ne iznenađuje činjenica da se imenica moda nalazi u sastavu naziva preduzeća: Solo moda (prodavnica cipela u H. Novom), Donna alla moda (butik u H. Novom), Alta moda (butik u Podgorici).

164

Gordana Luburić

Posljednja imenica koju izdvajamo jeste imenica conto (račun) prisutna u sljedećim nazivima: Bel conto (knjigovodstvene usluge u Nikšiću), Conto vero (preduzeće za prodaju građevinskog materijala u Budvi), Contobene (prehrambena radnja u Ulcinju), Conto Bene (butik u Baru) i Conto (supermarket u Nikšiću). Korpus obuhvata i veliki broj naziva preduzeća koje nije bilo moguće svrstati u zasebne semantičke kategorije, pa smo se odlučili da pomenute nazive grupišemo na osnovu vrste riječi kojoj pripadaju. U nazivima crnogorskih preduzeća pronalazimo sljedeće italijanske imenice: Ancora (restoran u H. Novom), Cane gatto (prodaja hrane za životinje u H. Novom); Ragazza (frizerski salon u H. Novom), Vagabonda (krojačka radnja u H. Novom), Rea uomo donna (butik u H. Novom); Primavera (hotel u Tivtu), Padella (prodaja ugostiteljske opreme u Tivtu), La Borsa (butik u Podgorici), Porta d’oro (bar u Podgorici), Lappa (butik u Budvi), Bambola (butik u Budvi), Bambini (butik u Budvi), Pizza Pepe (picerija u Podgorici), Piazza di Perast (restoran u Perastu), Ciao bimbi (butik u Podgorici), Amore (butik u Podgorici), Fascino (butik u Kotoru), Grazia (butici u Baru i Budvi, frizerski salon u Podgorici), La Perla (bar u Nikšiću), L’angolo (picerija u Nikšiću i bar u Podgorici), Paradiso (butik u Nikšiću), Cannabina (butik u Nikšiću); pridjeve: Piccolo (butik u Baru), Splendido (hotel u Kotoru), Fresco (brza hrana u Budvi), Pronto (picerija u Podgorici), Tenero (butik u Podgorici); Caldo (brza hrana u Nikšiću); glagol: Camminare (butik u Podgorici); uzvike: Mamma mia (butik u Podgorici), Perbacco (picerija u Baru), Buongiorno (picerija u Podgorici), brojeve: Uno (prodavnice obuće u Nikšiću) i priloge: Oggi (picerija u Budvi), Per sempre (restoran u Podgorici). Pored navedenih primjera iz našeg korpusa, neophodno je pažnju usmjeriti i na jezički netačnu i kulturološki nepromišljenu upotrebu italijanskog jezika prilikom izbora naziva preduzeća. Najčešće se srijećemo sa ortografskim greškama u transkripciji koje podrazumijevaju izostavljanje dvojnih suglasnika karakterističnih za italijanski jezik (tzv. doppie). Izdvajamo sljedeće nazive preduzeća: Azzuro (plažni bar u Budvi, frizerski salon u Budvi, picerija u Tivtu, brza hrana u Nikšiću, bar u Baru), Enigma Quatro (butik u Podgorici), Belissima (frizerski salon u Podgorici), Bellisima (frizerski salon u Nikšiću)12. Prisutne su i greške koje se odnose na djelimičnu transkripciju kao u nazivu Bjanco Nero Montenegro (građevinska firma u Nikšiću), ili greške kao u nazivima Grande Inpresa (preduzeće u Podgorici), Sempre restorante italiano (restoran u Podgorici) i Loana Ispravni oblici bi glasili: azzurro, quattro i bellissima.

12

Jezički pejzaži: italijanizmi u nazivima preduzeća u Crnoj Gori

165

spezialità italiana (restoran u H. Novom) u kojima su italijanske riječi pogrešno transkribovane13. Ovdje treba navesti i primjere poput Belisima (butik u Tivtu i frizerski salon u Podgorici) i Azuro (radnja u Budvi), koje možemo smatrati greškama ukoliko ih posmatramo kao neadaptirane posuđenice, dok bi, sa druge strane, moglo biti riječi i o ispravnoj fonetskoj transkripciji stranih riječi kakvu nalaže crnogorski pravopis. Značajan broj grešaka zastupljen je u nazivima preduzeća koji sadrže pridjev bello, kao u sljedećim primjerima: Bello mondo (agencija za čišćenje poslovnih i stambenih prostora u Nikšiću), Bello porto (preduzeće u Budvi), Belli capelli (frizerski salon u Budvi), gdje bi ispravni oblici glasili bel mondo, bel porto, bei capelli. Potrebno je da se osvrnemo i na pseudoitalijanizme, odnosno riječi koje nas svojim oblikom podsjećaju na italijanski jezik, ali ih rječnici italijanskog jezika ne bilježe: Castellamare (restoran u Petrovcu), vjerovatno po ugledu na italijanski lokalitet Castellammare; Montimare (prodavnica ronilačke opreme u Budvi) i Zotto Capellino14 (picerija u Herceg Novom). Zanimljivo je ovdje izdvojiti i nazive u kojima pronalazimo kombinaciju italijanskog i engleskog ili crnogorskog jezika: Queen bella (agencija za konsultantske usluge u Budvi), Terasa di Palma (restoran u Herceg Novom) i Grande sjaj (hemijska čistionica u Podgorici). Svi pomenuti primjeri, bili oni tačni ili netačni, ukazuju nam da je italijanski jezik, kao sinonim za stil, kvalitet i lijep život, veoma prisutan u Crnoj Gori, što svjedoči o njegovoj vitalnosti te bliskoj povezanosti dva naroda i dva jezika. ZAKLJUČAK Dati pregled naziva crnogorskih preduzeća ukazuje da je italijanski jezik snažno prisutan u oblastima kao što su moda, trgovina i ugostiteljstvo, pri čemu se uočavaju i određena kulturološka i jezička odstupanja koja, prema Modercu (2008: 284), ukazuju na nedovoljno poznavanje italijanskog jezika i konotativnih dimenzija upotrijebljenih riječi (npr. naziv preduzeća za prodaju građevinskog materijala Padrino ili naziv butika Cannabina15). Budući da smo jezičke pejzaže analizirali isključivo sa lingvističkog stanovišta, smatramo da bi bilo zanimljivo istraživanje upotpuniti i kulturološ Ispravni oblici bi bili: impresa, ristorante i specialità. Pretpostavljamo da bi ispravan oblik glasio Sotto cappellino, odnosno u prevodu ispod šeširića. Italijanski rječnici ne bilježe riječ zotto, dok je capellino deminutiv imenice capello (dlaka). 15 Kanabin, alkaloid cvijeta konoplje. 13 14

166

Gordana Luburić

kim aspektom. Buduća istraživanja bi mogla biti usmjerena i na kvantitativnu analizu zastupljenosti riječi italijanskog porijekla u različitim oblastima ljudskog djelanja, kao i u različitim djelovima Crne Gore. S obzirom na to da naše istraživanje nije sveobuhvatno, odnosno da njime nijesu obuhvaćena sva crnogorska preduzeća koja u svom nazivu sadrže italijanizme, eventualna dodatna istraživanja mogla bi se vršiti pretragom u Centralnom registru privrednih subjekata Crne Gore, čime bi se korpus znatno proširio. Budući da smo u uvodu napomenuli da jezički pejzaži ukazuju na vitalnost i relevantnost određenog jezika u datoj sredini, dijahronijska istraživanja koja bi za predmet imala stepen zastupljenosti napisa na određenom jeziku kroz vrijeme, svakako bi ukazala i koji jezici su bili, jesu ili će postati relevantni na datoj teritoriji.

BIBLIOGRAFIJA [1] BAGNA, C., BARNI, M. (2006). „Per una mappatura dei repertori linguistici urbani: nuovi strumenti e metodologie”. U De Blasi, Marcato, (ur.), La città e le sue lingue. Napoli: Liguori, str. 1–43. [2] BARNI, M., BAGNA, C. (2009). „A mapping technique and the linguistic landscape”. In Shohamy, E., Gorter, D. (ur.), Linguistic landscape: Expanding the scenery. New York and London: Routledge (Taylor & Francis Group), str. 126–140. [3] BACKHAUS, P. (2007). Liguistic Landscapes. A Comparative Study of Urban Multilingualism in Tokyo. Clevedon-Buffalo-Toronto: Multiligual Matters. [4] CALVET, L. J. (1990). „Des mots sur les murs: Une comparaison entre Paris et Dakar”. U Chaudenson, R. (ed.). Des langues et des villes (Actes du colloque international à Dakar, du 15 au 17 décembre 1990), Paris: Agence de coopération culturelle et technique, str. 73–83. [5] FURIASSI, C. (2012). False Italianisms in British and American English: a meta-lexicographic analysis, relazione per 15th EURALEX International Congress, Oslo, 7–11 agosto 2012, str. 771–777. [6] GOFFMAN, E. (1963). Behavior in Public Places. New York: Free Press. [7] GORTER, D. (2006). „Linguistic Landscape and Minority Languages”. U Gorter, D. (ur.), Linguistic Landscape: a new Approach to Multilingualism, Clevedon-Buffalo-Toronto: Multiligual Matters, str. 67–80. [8] GORTER, D. (2006 a), „Further Possibilities for Linguistic Landscape Research”, U Gorter, D. (ur.), Linguistic Landscape: a new Approach to Multilingualism, ClevedonBuffalo-Toronto: Multiligual Matters, str. 81–88. [9] GRIFFIN, J. L. (2004). „The presence of written English on the streets of Rome”. English Today, 20/2, str. 3–7, 47. [10] KELLEHER, W. (2014). Linguistic Landscape and the local: A comparative study of texts visible in the streets of two culturally diverse urban neighborhoods in Marseille and Pretoria. MA Thesis. University of the Witwatersrand.

Jezički pejzaži: italijanizmi u nazivima preduzeća u Crnoj Gori

167

[11] LANDRY, R., BOURHIS, R. Y. (1997). „Linguistic landscape and ethnolinguistic vitality: an empirical study”. Journal of Language and Social Psychology, 16, 1, str. 24–49. [12] LEPSCHY, A. L., LEPSCHY, G., (1997). „Fom antipasto to zabaglione: italianismi in the Concise Oxford Dictionary”. Sguardi sull’ Italia. Miscellanea dedicata a Francesco Villari dalla Society for Italian Studies, No. 3. Exeter: The Society for Italian Studies, str. 242–259. [13] MODERC, S. (2008). „Globalizacija iznutra: italijanizmi i pseudoitalijanizmi u nazivima preduzeća u Srbiji”. Jezik, književnost, globalizacija, Tematski zbornik radova. Niš: Filozofski fakultet, str. 283–292. [14] SHOHAMY, E., GORTER D. (ur.). (2009). Linguistic landscape: Expanding the scenery. London: Routledge. [15] SHOHAMY, E. et al. (ur.). (2010). Linguistic landscape in the city. Multilingual Matters. [16] VUČO, J. (2015). „Пицца naša nasušna”. Jezici i kulture u vremenu i prostoru, III. Novi Sad: Filozofski fakultet u Novom Sadu, str. 11–18.

Gordana LUBURIĆ PAESAGGI LINGUISTICI: ITALIANISMI NELLE DENOMINAZIONI DELLE AZIENDE MONTENEGRINE Riassunto I paesaggi linguistici, come prodotto dell’azione interculturale e interlinguistica, promuovono la creatività e il rispetto delle diversità culturali e sociali. Alla fine del secolo scorso cominciano a farsi spazio ricerche sul linguaggio dello spazio pubblico — denominazioni di bar, ristoranti, aziende e banche, graffiti, cartelloni pubblicitari, insegne, segnali stradali e vari segni all’interno di una determinata comunità. Nel presente lavoro si analizza la presenza della lingua italiana nel paesaggio linguistico del Montenegro. Il corpus è costituito dai nomi delle aziende montenegrine in cui sono presenti italianismi o, più spesso, pseudoitalianismi, ossia parole che all’apparenza o per mera casualità vengono attinte alla lingua italiana e che ci aiuteranno a trarre conclusioni sugli errori linguistici più comuni presenti nelle denominazioni delle aziende montenegrine oggetto della presente analisi. Parole chiave: italianismi, paesaggi linguistici, pseudoitalianismi

SADRŽAJ Vesna Kilibarda ITALIJANSKI BIBLIOGRAFI MONTENEGRINE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Slavko Burzanović POSJETA CRNOGORSKOG KNJAZA NIKOLE ITALIJI 1873. GODINE I PITANJE CRNOGORSKE NEZAVISNOSTI. . . . . . . . . . 19 Olivera Popović TRŠĆANSKA ITALIJANSKA ŠTAMPA O CRNOGORSKOM KNJAZU DANILU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Federiko Godi SUD ZA CRNU GORU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Tatjana Koprivica ITALIJANSKI DOPRINOS ISTRAŽIVANJIMA DUKLJE KRAJEM XIX I POČETKOM XX VIJEKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Sanja Bogojević MONTENEGRINA U DJELU ARTURA KRONIJE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Svetlana Kalezić Radonjić PETRARKA, LEOPARDI I UNGARETI U POEZIJI PAVLA GORANOVIĆA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Julijana Vučo ITALIJANSKI JEZIK U OBRAZOVNOM SISTEMU CRNE GORE 1991–2016: NA PUTU OD PRVIH KORAKA DO SIGURNIH TEMELJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Deja Piletić ITALIJANSKI JEZIK U CRNOGORSKOM PRAVOPISU . . . . . . . . . . . . . 117

170

Radmila Lazarević PREVOĐENJE ITALIJANSKIH SLOŽENICA NA CRNOGORSKI/SRPSKI: MORFOSINTAKSIČKE I TVORBENE KARAKTERISTIKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Cvijeta Brajičić ZASTUPLJENOST ITALIJANSKE JEZIČKE KOMPONENTE U ALMANAHU GRLICA (1835–1839). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Gordana Luburić JEZIČKI PEJZAŽI: ITALIJANIZMI U NAZIVIMA PREDUZEĆA U CRNOJ GORI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

CONTENTS Vesna KILIBARDA BIBLIOGRAFI ITALIANI DELLA MONTENEGRINA . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Slavko Burzanović LA POSIZIONE DELLA DIPLOMAZIA ITALIANA RISPETTO ALLA VISITA DEL PRINCIPE NICOLA PETROVIĆ NJEGOŠ A ROMA NEL 1873 E ALLA QUESTIONE DELL’INDIPENDENZA MONTENEGRINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Olivera Popović STAMPA TRIESTINA IN ITALIANO SUL PRINCIPE MONTENEGRINO DANILO PETROVIĆ NJEGOŠ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Federico Goddi UN TRIBUNALE ITALIANO PER IL MONTENEGRO OCCUPATO (1941–1943) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Tatjana Koprivica IL CONTRIBUTO ITALIANO ALLE RICERCHE SU DOCLEA ALLA FINE DELL’OTTOCENTO E ALL’INIZIO DEL NOVECENTO. . . . . 59 Sanja Bogojević MONTENEGRINA NELL’OPERA DI ARTURO CRONIA. . . . . . . . . . . . . . 69 Svetlana Kalezić Radonjić PETRARCA, LEOPARDI E UNGARETTI NELLA POESIA DI PAVLE GORANOVIĆ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Julijana Vučo LA LINGUA ITALIANA NEL SISTEMA EDUCATIVO DEL MONTENEGRO 1992–2016: DAI PRIMI PASSI ALLE BASI SICURE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

172

Deja Piletić LINGUA ITALIANA NELL’ORTOGRAFIA MONTENEGRINA . . . . . . 117 Radmila Lazarević TRADURRE I COMPOSTI ITALIANI IN LINGUA MONTENEGRINA/SERBA: LE CARATTERISTICHE MORFOSINTATTICHE E FORMATIVE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Cvijeta Brajičić LA PRESENZA DELLA COMPONENTE LESSICALE ITALIANA NEI CONTRIBUTI PUBBLICATI NELL’ALMANACCO GRLICA. . . . . 149 Gordana Luburić PAESAGGI LINGUISTICI: ITALIANISMI NELLE DENOMINAZIONI DELLE AZIENDE MONTENEGRINE. . . . . . . . . . . 159

CRNOGORSKA AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

CRNA GORA I ITALIJA — KNJIŽEVNE, KULTURNE I JEZIČKE VEZE

Lektor Slavica Vulić Priprema za štampu Bojan R. Popović Medeon d. o. o. Podgorica Tiraž 150 primjeraka Štampa Pro File Podgorica 2017.

CIP — Kaталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-86-7215-403-0 COBISS.CG-ID 33404688