Data Loading...
EBE-eranskinak Flipbook PDF
EBE-eranskinak
126 Views
64 Downloads
FLIP PDF 1.22MB
Eranskinak
1 Glosarioa
a itsatsia (a berezkoa, a organikoa). Euskal hitz batzuek berezkoa duten hitz-bukaerako a, kasu-marken jokoari ez dagokiona. Izen berezi batzuen (Nafarroa, Getaria…) eta izen arrunt batzuen (aita, aitzakia…) berezitasuna da. (➛ a itsatsia) ablatiboa. NONDIK kasua (-tik kasu-marka). absolutiboa. NOR/ZER kasua. adberbioa (adb.). Aditzaren, adjektiboaren edo beste adberbio baten esanahia osatzen duen hitza. Normalean aditz-sintagmako (aditzaren multzoko) osagaia da, eta aditzak adierazten duen ekintza, noiz, non, nola, zergatik… gertatzen den zehazten du. Bi motatakoak daude: aditzondoak (kasu-marka gabeak; gaur, ondo…) eta adizlagunak (kasu-marka edo postposizioa dutenak; etxetik, zuri buruz…). aditza (ad.). Perpausak adierazten duen ekintza, gertaera edo egoera jakinarazten duen hitza; bera da perpauseko elementurik garrantzitsuena. Adibidez: etorri naiz, nabil, dakizu, joan zen, egin dezaket... aditz jokatua/jokatugabea. Aditz jokatuan, pertsona, aldia eta modua esplizituki adierazirik ditu aditzak (n-a-tor-k-(i)zu); aditz jokatugabean, aldiz, ez da haien inolako marka zehatzik ageri (etor, etorri, etortze). (➛ aditz-izena; aditz-partizipioa; aditzoina)
aditz laguntzailea. Aditz nagusiari laguntzen dion adizkia. Pertsonaz, aldiaz eta moduaz informatzen du; hau da, aditz nagusiak adierazten duen ekintza nork eta noiz egiten duen esaten du. Lau dira aditz laguntzaileak euskaraz: izan, *edun, *edin eta *ezan. Aditz laguntzailearen adibideak: naiz, dut, nintzen, nuen, dezaket, nezakeen, nezake, naiteke, nadin... (➛ aditz laguntzaile batua; ➛ *edin/*ezan/*edun aditzak) aditz modala. Hiztunaren jarrera —ziurtasuna, probabilitatea, beharrizana edo balorazioa— islatzen duen aditza (nahi izan, behar izan, ahal izan, ezin izan). Askotan, gainera, perifrasi-multzo gisa ageri da (etorri nahi izan, joan behar izan…). (➛ aditz modalak)
453
aditz nagusia. Aditzaren esanahia edo eduki semantikoa ematen duen adizkia. Adib.: JOAN zaitez, ETORri naiz, KANTAtuko dut… Aditz nagusiak ematen du aditz-aspektuaren berri ere. Adib.: joaTEN, etorRI, kantatuKO… (➛ aditz perifrastikoetako aditz nagusiaren forma) aditz perifrastikoa. Aditz nagusiz eta laguntzailez osatutako adizkia; hau da, bi hitz edo gehiagoz osatutako adizkia. Adibidez: etorri nintzen, kanta diezazuket, esan zidan, saltzen ditu… (➛ aditz perifrastikoetako aditz nagusiaren forma; ➛ aditz perifrastikoetako aditz nagusiaren etorkizuneko forma)
aditz sintetikoa. (➛ aditz trinkoak (sintetikoak)) aditz trinkoa. Hitz bakar batez osaturiko adizkia. Informazio guztia (esanahia, pertsona, denbora...) hitz bakar batean dago bilduta. Adibidez: noa, gabiltza, daramat, dakarkizut… (➛ aditz trinkoak (sintetikoak)) aditz-erregimena. Aditz batek eskatzen duen kasu-joko jakina. Eutsi aditzak, esate baterako, NORI kasua eskatzen du beti. Adib.: Eutsi horri! (➛ aditz-erregimena) aditz-izena. Izenaren funtzioa betetzen duen aditz jokatugabea; hots, erdi aditz, erdi izen modura jokatzen duen aditz-moldea. -t(z)e atzizkia du marka. Adibidez: ibiltzea, ibiltzeko, jolastera, jolastetik... Ez da nahastu behar nominalizazio hitzarekin. (➛ aditz-izena; ➛ nominalizazio-estiloa (nominalizazioa ≠ aditz-izena)) aditz-lokuzioa. Aditz laguntzailea kontuan hartu gabe, bi hitz edo gehiagoz osatutako aditza. Egitura berezia dute: izena + ukan, izan, egin, eman, hartu... Adibidez: hitz egin (dut), gose izan (naiz), loak hartu (nau), amore eman (du), adarra jo (diot)... (➛ aditz-lokuzioa)
aditz-modua. Hiztunaren jarrera adierazten duen aditzaren moldea. Hainbat modu ditu aditzak: indikatiboa (etorri zara), baldintza (etorriko bazina), subjuntiboa (etor zaitezen), ahalera (etor zaitezke) eta agintera (etor zaitez). aditz-partizipioa (= aditzaren forma burutua). Aditz jokatugabeak dituen moldeetariko bat, aditz-adjektibo ere deitua; molde horretaz baliatzen da hiztegietan-eta aditzari izena emateko (etorri, kantatu, laga, bizi…). (➛ aditz-partizipioa (aditzaren forma burutua))
aditz-sintagma (AS). Aditzak eta haren osagarriek osatzen duten hitz-multzoa. aditzondoa (adond.). Kasu-markarik gabeko adberbioa. Adibidez: atzo, beti, hemen, ondo, aise, arin... adizkia. Aditz batek perpausean hartzen duen forma konkretua. Adibidez: nabil, gabiltza, ibili ziren, ibiliko nintzateke… ibili aditzaren adizkiak dira. adizlaguna (adlag.). Kasu-marka baten edo postposizio baten bidez sortutako adberbioa. Adibidez: amarekin, niretzat, eskuz, mendian zehar… adjektibo-sintagma (adj.). Izenari buruzko informazioa ematen duen izen-sintagmako osagaia; izena nolakoa den adierazten du. Bi adjektibo-mota daude: izenondoak (izenaren ondoren doaz) eta izenlagunak (izenaren aurrean doaz, -en edo -ko kasu-markekin). adlatiboa. NORA/ZERTARA kasua (-ra kasu-marka). 454
alborakuntza. Juntagailurik (eta, edo, baina) gabeko juntadura. Adibidez: Ezer ez daki; isilik dago. (➛ alborakuntzazko juntadura (bai… bai, nahiz… nahiz eta gisakoak)) anafora. Erreferentzia-modu bat da; testuan lehendik agertua den elementu bati, hurrengo perpausean edo paragrafoan, berriro erreferentzia edo aipamena egitea, ordezko linguistiko baten bidez (izenordaina, aditzondoa, ordezkapen lexikal, etab.). Adib.: Antton ez dator bat. Hark uste du autoz ere joan daitekeela, eta dagoeneko hasi da hura garbitzen. [Hark = Antton; hura = autoa]. antolatzailea (testu-). Testua egituratzeko eta antolatzeko balio duen hitza edo hitz-multzoa. Zer testu-egitura eman nahi diogun gure jardunari —narrazio, argudio, deskribapen, etab.—, gisa hartako eta asmo horretarako aukeratutako testu-antolatzaileak erabiliko dira. Narrazio-testua baldin bada, adibidez, denbora-zentzua duten antolatzaileak izango dira nagusi besteen gainetik (Bazen behin…; Goiz batean…; orduan…; geroztik…; azkenik…). Testu-egituraz aparte ere, balio dute, era berean, gure pentsamenduen ordenamenduaren, kausa/ondorioen eta gisakoen antolamendua egiteko (hasteko, bukatzeko, ondorioz, adibidez…). Edozein kategoria gramatikaletako elementuak izan litezke: izenak (kapitulua, sarrera…), aditzak (hasteko, bukatzeko…), zenbatzaileak (lehenengo, bigarren…), adberbioak (harrezkero, edozein momentutan…), etab. Ia beti koma bitartean joaten dira. aposizioa. Bi osagai —izenak gehienetan, baina bigarrena perpaus erlatiboa ere izan daiteke— elkarren segidan jarriz egindako eraikuntza sintaktikoa; bigarrenak lehenengoa zehazten du. Adibidez: Urumea ibaia, Orhi mendia; Anjel Lertxundi idazlea; Iñaxio, burusoila den irakaslea… (➛ aposizioa eta komunztadura) artikulua. Izen-sintagma ixten duen mugatzailea. Izan daiteke singularra (-a; lagunA) edo plurala (-ak, -e-; lagunAK, lagunEi). artizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari erdian tartekatzen zaion hizkia. Adibidez: eragin, irakatsi, iragarri... atributua. Izen-sintagma nagusiari buruzko informazioa ematen duen predikatuko osagarria; horretarako, loturazko aditz batez baliatzen da (izan, egon, bilakatu…). Adib.: Zu ikaslea zara. (➛ atribuzio-perpausa) atzizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari atzetik eransten zaion hizkia. Adibidez: iletsu, bizardun, eroale… aurrizkia. Beregaintasun lexikala duen hitzaren erroari aurretik eransten zaion hizkia. Adibidez: desegin, ezikasi, birsortu... bihurkaria (erreflexiboa). Subjektua perpaus berean ez errepikatzeko erabiltzen den izenordaina; horrelakoetan, ekintzaren egilea eta hartzailea pertsona bera da. Adib.: Bere buruari begira dago beti Xan. (➛ bihurkaria (perpaus)) bokatiboa. Norbaiti edo zerbaiti deitzeko erabiltzen den hitza; deiki ere esaten zaio. Adib.: Aizu, Ostaizka, zatoz hona! Kaixo, adiskideok. (➛ bokatiboa) bustidura. [i] soinuak ondorengo fonemari eragiten dion fenomeno fonetikoa. Sabaikaritze edo palatalizazio ere esaten zaio. [i] soinuak bere ondorengo 455
kontsonantea sabaikaritu egiten du (mihia aho-sabaira eramanarazten), eta soinu bustia sortzen dela esaten da. Fenomeno oso arrunta da zenbait euskalkitan (Bizk., Gip., Zub.). Adibideak: langile > [langille]; maisu > [maixu], baina > [baña]. (➛ kontsonante busti-palatalen grafia eta ahoskera)
datiboa. NORI/ZERI kasua (-i kasu-marka). deikia. Ikus bokatiboa. destinatiboa. NORENTZAT/ZERENTZAT kasua (-entzat kasu-marka). (➛ -rako/-entzat) determinatzailea. Izen arrunta mugatzeko erabiltzen den osagai gramatikala. Hiru motatakoak dira: mugatzaileak (artikulua eta erakusleak), zenbatzaileak (zehaztuak, zehaztugabeak, orokorrak) eta determinatzaile zehaztugabeak (zer, zernahi, edozer…). elipsia (isiltzea). Perpauseko elementu bat edo gehiago isiltzea. Isiltzen den hori subjektua, aditza, konparazio bateko elementu bat, etab. izan daiteke. Aditzaren isiltzea izaten da gehienetan. (➛ aditz laguntzailea isiltzea juntaduran) elkarkaria. Elkarrekikotasuna adierazten duen izenordaina. Elkar da normalean izenordain hori, baina bata bestea moldea ere erabiltzen da. Adibidez: Elkar ikusi dugu. (➛ elkar) elkartua. Ikus perpaus elkartua. enklitikoa. Berez azenturik ez duen elementua, eta aurreko hitzari lotuta osatzen duena azentu-unitatea. Besteak beste, deklinabideko kasu-hizkiak, esate baterako, enklitikoak dira; edota eta eta edo juntagailuak zenbaitetan, etab. (➛ eta (‘ETA eta EDO ENKLITIKOEN IDAZKERA’))
erakuslea. Izenaren mugatzaile-mota bat. Izen-sintagmaren amaieran jartzen da eta hiru gradu ditu: hau, hori, hura... (➛ erakusleak) eratorpena. Autonomia osoa duen hitz bati —berez esanahi osoa duen hitz bati, alegia— autonomia lexikalik gabeko elementu bat (hizkia) eranstea, hitz berri bat sortzeko. Adib.: egoki + -tasun > egokitasun; hauts(i) + -kor > hauskor. ergatiboa. NORK/ZERK kasua (-k kasu-marka). erlatibo alferrikakoa. Esaldia trabatu edo astuntzen duen soberako erlatiboa. Adib.: ▼Ni izan naiz ekarri duena || Nik ekarri dut. (➛ erlatiboa: alferreko erlatiboa) erredundantzia. Mezu baten edukian gehiegizko edota errepikakorra den informazioa edo moldea. erreflexiboa. Ikus bihurkaria. erregimena. Hitz jakin batek (aditz batek, normalean) eskatzen duen kasua. Adib.: Eutsi horri! (➛ aditz-erregimena) esaldia. Solas edo diskurtsoaren oinarrizko unitatea; bestela esanda, komunikaziomezu oso bat osatzen duen hitz-multzoa. Gramatika-lanetan perpaus esaten zaio oro har (ikus perpausa). 456
fonema. Hitzen esanahia bereizteko balio duen eta zatitu ezin daitekeen hizkuntzako unitate abstraktu txikiena. Adibidez: urde/urte, oso/otso… (➛ hizki/letra) galdegaia. Perpauseko informazio-osagairik garrantzitsuena, informazio berria ematen denean enfasi bereziz (intonazioaren joko bereziz) azpimarratzen dena; aditzaren aurrean jarri ohi da. (➛ hitzen ordena) galdegaiordea. Galdegai-funtzioa egiten duen elementu laburra. Esaldi luzeetan aditza oso atzean gera ez dadin erabiltzen den baliabide testuala. (➛ aditza aurreratzeko estrategia batzuk)
galde-perpausa. Galdera daraman perpausa. Bakuna bada, galdera-marka [?] darama perpausa ixteko. Elkartua edo konposatua bada, -(e)n edo -(e)netz menderagailua darama, baina ez [?] marka. Adibidez: Nirekin etorriko (al) zara? Busti garen(etz) galdetu digu amak. (➛ aditza esaldiaren hasieran?) galdetzailea. Galdetzeko erabiltzen den hitza. Adibidez: nor, zer, zein, non, zenbat… genitiboa. Jabetza (NOREN kasua, edutezko genitiboa, -en kasu-marka) edo leku-denbora (NONGO/NOIZ kasua, leku-denborazko genitiboa, -ko kasu-marka) adierazten duen kasua. graduatzailea. Adjektibo, adberbio edota aditzaren intentsitate-maila adierazteko erabiltzen den osagaia; adibidez: -egi (handiEGI). grafema. Idazketa-sistema bakoitzak fonemak idazteko erabiltzen dituen unitate grafikoetako bakoitza. Letra hitzaren sinonimoa. (➛ letra) hartzailea. Komunikazio-ekintza batean, mezua jasotzen duen gizaki, talde, animalia edo tresna. hiatoa. Bi silabatan banatzen diren bi bokalek osatzen duten multzoa; bokal bakoitzak silaba bat eratzen du. Diptongo terminoaren kontrakoa. (➛ diptongoa) hitz-elkarketa. Hizkuntzan, autonomia osoa duten bi elementu lexikal elkartuz sortzen den esanahi-batasuna; hots, esanahi jakina duten bi hitz elkarrekin lotzea kontzeptu berri bat adierazteko. Adib.: liburu + denda > liburu-denda. igorlea. Komunikazio-ekintza batean mezua bidaltzen duen komunikazio-elementua (gizaki, talde, animalia edo tresna izan daitekeena). inesiboa. NON/ZERTAN kasua. -(e)n da kasu-marka; -(en)gan (-(e)n baitan), bizidunekin. instrumentala. ZEREZ kasua (-z kasu-marka); kasu bera da NORTAZ/ZERTAZ kasua ere. interjekzioa. Hiztunak emozio-egoerak (harridura, ezustea, desadostasuna…) bizitasunez adierazteko erabiltzen duen hitza. Adib.: Ene! Arraioa! (➛ interjekzioak) intonazioa. Silaba baino handiago diren hizkuntza-unitateei ahozko jardunean dagokien tonu-aldaketen kurba melodikoa. intrantsitiboa. Ikus iragangaitza. 457
iragangaitza (intrantsitiboa). Objekturik hartzen ez duen aditza. Tradizioan iragangaitz deitura erabili izan bada ere (eta esaten zen halakoak zirela NOR eta NOR-NORI aditzak), gaur egun ez da deitura-modu ohikoena. (➛ aditz-erregimena) iragankorra (trantsitiboa). Osagarritzat objektua hartzen duen aditza. Tradizioan iragankor deitura erabili izan bada ere (eta esaten zen halakoak zirela NOR-NORK eta NOR-NORI-NORK aditzak), gaur egun ez da deitura-modu ohikoena. (➛ aditz-erregimena)
iruzkina. Perpausean, informazio berria dakarten osagaien bilduma, eta mintzagaiari buruz esaten dena osatzen edo betetzen duena. Bi zati bereiz daitezke iruzkinaren barruan: galdegaia (iruzkin hanpatua) eta gainerako osagaiak. (➛ hitzen ordena) izena (iz.). Izaki bizidunak, objektuak, sentimenduak, nolakotasunak, fenomenoak eta kontzeptuak izendatzeko erabiltzen den hitza; izen-sintagmaren ardatza da. Izenak mota askotakoak izan daitezke: bereziak/arruntak, zenbakarriak/ zenbakaitzak, bizidunak/bizigabeak, etab. izen-multzoa (IM). Izenak eta adjektibo-sintagmak (dela izenlagun, dela izenondo) osaturiko multzoa. izen-konplementazioa. Izenak bere osagarriak hartzeko duen modua; aipagarrienak izenlagunak dira (-en eta -ko atzizkiekin eratuak). izen-sintagma (IS). Izenak eta haren osagarriek osatzen duten hitz-multzoa. izenlaguna (izlag.). Gehienetan izenaren ezkerretara joan ohi den adjektiboa, -ko edota -en atzizkiez osatua. Adib.: eskolako, egurrezko, lagunaren, zure... izenondoa (izond.). Izenaren eskuinean jarri ohi den adjektiboa. Adib.: eder, handi, urdin, argal... izenordaina (izord.). Izenaren edota izen-sintagmaren funtzioa betetzen duen osagaia. Pertsona-izenordainak (ni, zu…), izenordain zehaztugabeak (nor, zer, norbait…), bihurkariak (bere burua) eta elkarkariak (elkar) daude. (➛ pertsona-izenordain arruntak / pertsona-izenordain indartuak; ➛ burua (X-ren burua): neure burua; ➛ elkar)
joskera. Ikus sintaxia. juntadura. Maila bereko perpausen juntatze bidezko elkarketa. Batzuetan alborakuntzaz (juntagailurik gabe) egiten da elkartzea, baina gehienetan juntagailuen bidez. Koordinazio esan izan zaio gramatika tradizionaletan. (➛ eranskinak/puntuazio-markak [puntua])
juntagailua. Maila bereko bi perpaus edo osagarri, edo gehiago, elkartzen dituen hitza. Adib.: eta, edo, edota, baina, baizik... kalkoa. Hizkuntza batek beste baten eredutik berera egokitzen duen edozein hizkuntza-egitura. Kalko semantiko-lexikalak eta morfosintaktikoak izaten dira usuenik. Batzuk egokiak dira ((kafe) ebakia, nobela beltza…); asko dira okerrak, ordea. Erdararen imitaziora, abantaila baino kalte handiagoz egiten direnak dira okerrak (*laburmetraia, *hauteskundeak ospatu, *ilea hartu, *gol berria egin, *gertaera hori ere eman da…), euskararen sistemari erasan eta erdararenaz nahasten baita. (➛ kalko linguistikoa) 458
katafora. Erreferentzia modu bat da; erreferentzia egiten zaion elementuaren aldez aurretiko aipamen-jokoari deritzo horrela. Gorabehera hauek hartu behar dira kontuan: X, Y eta Z. [hauek = X, Y eta Z]. Eta, ondoren, hau esan zuen: (…). Anafora hitzaren kontrako kontzeptua adierazten du. Estilo-liburu gehienen iritziz, erreferentzia kataforikoak egiteko, lehen graduko erakusleak (hau, honek, honi…; hemen) dira egokiak; erreferentzia anaforikoetarako, bigarren edo hirugarren gradukoak (hori, horren…; hura, haren…; hor, han): Zure laguna ikusi dut kalean, eta hark esan dit (…). (➛ puntuazio-markak (bi puntuak (5); ➛ hura/bera)
kategoria gramatikala. Hizkuntzako elementu nagusiak sailkatzeko erabiltzen den maila edo klasea. Normalean, motaren arabera egiten da sailkapena: izena, izenlaguna, izenordaina, aditza…; baina osagaien arabera ere egin ezinik ez dago: izen-sintagma, aditz-sintagma, perpausa… (➛ gramatika-kategoria; ➛ errepika eta kategoria gramatikala)
koherentzia (testu-). Testuaren edukia modu argi, logiko eta lotuan emateko tasuna. Koherentzia semantikoa esanda ere ulertzen da; hau da, esanahi edo mezuaren mailako segida eta logika. kohesioa (testu-). Testuko elementuek (hitzek, sintagmek, perpausek…) izan behar duten lotura sintaktiko egokia eta zuzena. Perpaus-mailako (alderdi morfosintaktikoa) eta testu-mailako (alderdi testuala) kohesioez hitz egiten dute gramatikek. komunztadura. Esaldi berean lotura duten bi hitzen artean gertatzen den kideko morfemen arteko adostasuna. Adib.: Haiek zuri esan di.zu.te (*di.gu.te). konplementazioa. Erlazio-modu bat da, elementu batek perpaus osagarri bat eskatzen duenean edota hura eraman ohi duenean eratzen dena. Mendeko perpausa izaten da normalean perpaus nagusiko elementu gobernatzaile baten osagarri eratua. Etxea saldu duela esan digu Kaik esaldian, adibidez, esan aditza da elementu gobernatzailea, eta -(e)la menderagailuarekin doan perpaus osagarria da konplementazioa. konposatua. Ikus perpaus elkartua. koordinazioa. Ikus juntadura. lexema. Hiztegi-mailako oinarrizko unitatea; hiztegietan, lexemaren bidez ematen zaie sarrera hitzei. Adibidez: etxe, handi, ekarri, atzo, ur. lexikalizatzea. Morfema-segida bat unitate lexikal (alegia, ‘hitz’) bilakatzen den prozesua. Adib.: batezbesteko, etxekoandre, [‘a buscarlo’ >] auskalo. lokailua. Testuko —perpausen gainetiko, beraz— erlazio semantikoak (esanahiaren mailakoak, alegia) bideratzeko lotura-elementua. Perpaus jakin batean ageri ohi da, baina ez ditu perpausak elkartzen (juntagailuek eta menderagailuek bezala), baizik eta aurreko edota ondorengo perpausari begira dagoen lotura semantikoa bideratzen du. Hauek dira lokailu erabilienetakoak: ere, gainera, bestela, hala ere, behintzat, beraz... 459
mailegutza. Hizkuntza batek kanpoko hitzak bereganatzeko modua. Hitza osorik hartzen da mailegutzan, adierazle eta adieraziarekin, eta mailegu-hartzaileak, normalki, bere fonetikara (bere esateko modura) moldatzen du. (➛ maileguak) mendeko perpausa. Beste perpaus baten barruan txertatuta dagoen perpausa, eta sintaktikoki beregain edo independentea ez dena. Perpaus subordinatu ere esaten zaio. Hiru mota handi bereizten dira: mendeko perpaus osagarriak, perpaus erlatiboak eta perpaus adberbialak. menderagailua. Nagusia ez den perpausa perpaus nagusian txertatzeko erabiltzen den lotura-hizkia. Normalean atzizkiak edo aurrizkiak izaten dira. Adib.: -(e)n, -(e)la, -(e)lako, bait-, ba-... menderakuntza. Perpaus bat (mendekoa) beste baten barruan (nagusia) txertatzen duen elkarketa-mota. mezua. Komunikazio-aldiko edukia dena, igorleak hartzaileari esaten diona. mintzagaia. Solasaren edo testuaren markoa finkatzen duen osagaia, normalean perpausaren hasieran doana; finkatze hori, gehienetan, informazio zaharra edo ezaguna da. Etxe horretan, Maddi bizi da. Lantegian, gaur, greba egin dute. (➛ hitzen ordena) modalizazioa. Gertaera baten aurrean igorleak testuan islatzen duen jarrera edo inplikazio-maila. Adib.: Bihar etorriko da agian (zalantza). morfema. Esanahia duen hizkuntza-unitate minimoa. Bi sail bikoitzetan bereizten dira. Formaren arabera, izan daitezke morfema askeak, beregainak (on, seme) edo lotuak ([on]-egi; d-it-u-gu]). Informazioaren arabera, izan daitezke morfema gramatikalak [eratorleak (-keta, -pen…; flexiboak (kasu-marka, pertsona-marka…)…) eta morfema lexikalak [lexemak]. morfologia. Kategoria gramatikalak (izena, aditza. etab.) eta hitzen sailkapena eta forma aztertzen dituen hizkuntzalaritzaren adarra. morfosintaxia. Morfologia eta sintaxia uztartzen dituen hizkuntzalaritzaren adarra. motibatiboa. NORENGATIK/ZERENGATIK kasua (-gatik kasu-marka). (➛ -gatik) mugagabea. Mugatzailerik hartzen ez duen izena edo izen-sintagma. Ez da ez singularra, ez plurala. (➛ mugagabea) mugatua. Mugatzailea hartzen duen izena edo izen-sintagma. Singularra edo plurala izan daiteke. mugatzailea. Izena mugatzen duen osagaia. Artikuluak eta erakusleak dira mugatzaileak. neurgaitza. Ikus zenbakaitza. neurgarria. Ikus zenbakaitza. nominalizazioa. Aditz batetik sortutako izena. Adib.: etorri > etorrera. Ez da nahastu behar aditz-izenarekin. (➛ nominalizazio-estiloa (nominalizazioa ≠ aditz-izena)) nominatiboa. Ikus absolutiboa. objektu zuzena. Ikus osagarri zuzena. 460
orainaldi historikoa. Erdaraz (‘presente historikoa’) erabiltzen den orainaldiaren erabilera-modua. Lehenaldi narratibo normalaren monotonia saihesteko baliatzen da (gaztelaniaz, adibidez: nació… creció… vivió… estudió… ejerció… dimitió… murió… > nace… crece… vive…; eta frantsesez: En 1789, le peuple de Paris prend la Bastille. Marie arrive demain. Ez da molde egokia euskaraz baliatzeko, aspektua (-tzen) eta denbora (zen > da), biak, aldarazten baititu erabilera berezi horren kalkoak, eta erabateko nahastea sorrarazten sarri. (➛ aditzaren aspektua eta kalkoak) Desegokia Egokia *1955ean jaiotzen da. 1955ean jaio zen / jaioa da. [«nace»=«nació»] ortografia. Hizkuntza bateko hitzak zuzen eta erabilera onartuaren arabera idazteko arauak ematen dituen gramatikaren atala. (➛ ortotipografia) osagarria. Beste hitz edo sintagma baten esanahia osatzen edo zehazten duen hitz edo sintagma. Adibidez, determinatzailea izen-sintagmaren osagarria da. osagarri zuzena. Du (eta dio) motako aditz batean NOR/ZER kasuan doan osagarria. Objektu zuzen ere deitzen zaio. Adib.: Mikelek gezurra esan du. palatalizazioa. Ikus bustidura. paradigma. Lexema batek (deklinagai edo aditz-erro batek) hartzen dituen desinentziaz osatutako formen multzoa. Adibidez, 511. eta 514. orrialdeetan dauden lauki-multzoak paradigmak dira. paragrafoa. Prosazko testu baten ataletako bakoitza, letra larriz hasi eta puntu eta bereiz eginda bukatzen dena. parafrasia. Testu edo hitz baten azalpen edo adierazpen zabala(goa). partikula. Hitz laburra, ez deklinatu, ez jokatu egiten ez dena. Adib.: omen, ohi, baldin, bezala… partitiboa. ZERIK kasua (-ik kasu-marka). (➛ partitiboa (-ik)) perpausa. Testuko bi pausa edo etenen artean osatzen den esanahidun kate mintzatua edo idatzizkoa. Kate hori unitate sintaktiko beregain edo independentea izaten da. Perpaus hitza gramatiketan erabiltzen den kontzeptu abstraktu bat da; eguneroko jardunean —solasean, diskurtsoan— esaldi esaten zaio, esaldi modura mamitzen baitira errealitatean perpausak. (➛ eranskinak/puntuazio-markak [puntua, oharra]) perpaus bakuna. Aditz bakarreko perpausa. perpaus beregaina. Besteren mende ez dagoen perpausa. perpaus elkartua. Bi perpaus edo gehiagoz osatutako perpausa. perpaus inpertsonala. Subjekturik gabeko perpausa. (➛ aditz inpertsonala) perpaus konposatua. Ikus perpaus elkartua. perpaus nagusia. Sintaktikoki beregaina den perpausa. Bere barnean, mendeko perpausak izan ditzake txertatuta. perpaus txertatua. Ikus mendeko perpausa. 461
predikatua. Aditzak eta haren osagarriek subjektuaz esaten dutena (ikus aditz-sintagma). predikatu-osagarria. Izen-sintagmari buruzko informazioa ematen duen osagarria; atributu edo atribuzio-perpaus izenak ere ematen zaizkio (ikus atributua). Informazio hori loturazko aditz baten bitartez ematen du. Adib.: Zu ikaslea zara. (➛ atribuzio-perpausa: mugagabea eta mugatua) postposizioa (postpos.). Beste hitz edo sintagma baten eskuinean jartzen den hitz askea, perpauseko sintagmen arteko erlazio gramatikalak adierazten dituena. Adib.: Zuri buruz ari naiz. Mendian zehar ibili da. prolatiboa. NORTZAT/ZERTZAT kasua (-tzat kasu-marka). (➛ -tzat kasua) puntukaria (aspektu). Aditzaren aspektuak aditz-ekintza bat burutua den ala ez adierazten du. Hauek bereizten dira: burutua (jan du), ‘ekintza bukatua da’; burutugabea (jaten du), ‘ekintza bukatu gabea’; eta gertakizuna (jango du), ‘ekintza gertakizun’. Bada laugarren bat ere: puntukaria. Gehienbat aditz trinkoei dagokien tasuna da. Halakoetan, adizkiak ekintza gertatzen ari den momentua adierazten du: zetorren, dabil, genekien… Badira aspektu puntukaria adierazten duten beste aditz batzuk ere: ari da/zen, ageri da/zen, bizi da/zen… (➛ aditz trinkoak) sabaikaritzea. Ikus bustidura. semantika. Hitz, perpaus, eta esaldien esanahia eta esanahiari loturiko arazoak aztertzen dituen hizkuntzalaritzako atala. silaba. Ahots-igortze bakarrean ahoskatzen den hotsa edo hotsen multzoa, fonetikaren oinarrizko unitatea. Silaba osatzeko, ezinbestekoa da bokala egotea; kontsonanteek, bakarrik doazelarik, ezin dezakete silabarik osa. Adibideak: Zer / e.san / di.zu.e / a.mo.nak. sintagma. Perpausaren oinarrizko osagaia, eta hitz-multzo gisa ulertzen dena. Aditz-sintagma dago, alde batetik, eta aditzaren inguruan bildutako osagai-multzoari deritzo horrela; bestetik, izen-sintagma dago, izenaren inguruan biltzen den hitz-multzoa. Sintagmak konbinatuz perpausak osatzen dira. sintaxia. Perpausetan, hitzak elkarren artean konbinatzeko dauden arauak eta haiek betetzen dituzten funtzioak deskribatzen dituen hizkuntzalaritzaren atala. Joskera izena ere ematen zaio euskaraz. solaskidea. Solas edo testu bateko igorlea zein hartzailea. soziatiboa. NOREKIN/ZEREKIN kasua (-ekin kasu-marka).
(➛ -ekin soziatiboa eta
zenbait muga-arazo)
subjektua. Aditzak adierazten duen ekintzaren egilea. Aditza da/zaio motakoa denean, NOR kasuan ageri da; du/dio motakoa denean, NORK kasuan. tartekia. Esaldian, aparte-edo ematen den sintagma, osaeraz eta luzeraz era askotarikoa: hitz soila, hitz multzoa zein perpausa. Leku batean baino gehiagotan koka daiteke tartekia esaldian. Lokailuak tartekiak dira (beraz, ordea, beharbada, 462
alegia…), bokatiboa tartekia da; parentesien eta marra luzeen arteko testua tartekia da… tema. Ikus mintzagaia. testua. Testuinguru jakin batean ikergaitzat hartzen den hitz edo esaldi multzoa, idatzia nahiz ahozkoa. testuingurua. Komunikazio-ekintzan parte hartzen duten elementuak biltzen dituen ingurua. Testuinguru jakin batetik kanpo askotan ez dira izaten ulergarriak testuak. trantsitiboa. Ikus iragankorra. zenbakaitza/zenbakarria. (➛ izen zenbakarriak / izen zenbakaitzak) zenbatzailea (zenbtz.). Zenbatasuna adierazten duen izenaren mugatzaile-mota. Hiru motatakoak dira: zehaztuak —kardinalak, ordinalak, banatzaileak— (bat, bi, hiru...; lehen, bigarren…; bana, bina…), zehaztugabeak (batzuk, asko, gutxi...) eta orokorrak (dena, guztia, oro...). (➛ zenbatzaile orokorrak; ➛ zenbatzaile zehaztugabeak)
463
2 Puntuazio-markak
1. Puntua [.] 1. Perpausaren zein paragrafoaren bukaera adierazten du puntuak. Etena adierazten du. Esaldi bat hurrengotik bereizteko marka da. Aurreko esaldi(ar)ekin ideia-segida estua baldin badu, puntua jartzen da. Ideien progresioan aurrerapausoa badago, puntu eta bereiz1 jartzen da. Joskerak eskatzen duen bitartekoa da. 2. Badira ortotipografiak araututako puntuak ere: 2.1. Laburdurena: adib. (adibidez), or. (orrialdea/-ak), etab. (eta abar), etc. (et caetera [lat.] = eta abar), G.B. (Goian bego)… (➛ laburdurak). Ez dute eramaten, ordea, ez sinboloek oro har —cm (zentimetro), km (kilometro), h (ordu), es (gaztelania), W (mendebaldea)… (➛ sinboloak (nazioartekoak))—, eta ez siglek ere: EAE, EGA, AEB, NATO, CD… (➛ siglak) 2.2. Zenbakietakoa: • Digituz idaztean, -garren atzizkiaren ordez jartzen dena: (zazpigarrena) 7.a. (➛ zenbaki ordinalak) • Izen berezi batzuek dutena: Atano XII.a. (➛ zenbaki ordinalak) • Milatik gorako zenbakiek daramatena: 2.018 ogi ekarri ditu (data-urtea salbuespena da). (➛ zenbaki kardinalak (ortotipografia))
1 Esaldia esanahi osoa duen testu-unitatea da berez, eta izan daiteke: • aditzik gabea: Bai edo Arratsalde on! edo Zorionak, Amaia! • perpaus bakuna (aditz bakarra): Kalera joango gara. Aitak amari gona gorria ekarri zion. • perpaus elkartua (aditz bat baino gehiago): - juntaduraz juntagailuz: Egia aitortu nion, baina ez zidan sinetsi. alborakuntzaz: Ezer ez daki; isilik dago. Etorri da, jan du, joan da. - menderakuntzaz: Dendariak esan dit laster etorriko dela.
465
2.3. Parentesiak, marrak edo komatxoak erabili badira, haien ondoren jarri behar da puntua: 2.018 ogi ekarri ditu (data-urtea salbuespena da). / (*data-urtea salbuespena da.) 2.4. Bukaeran punturik gabe idazten dira, oro har, liburuetako izenburu, goiburu, kapitulu, atal, pasarte eta gisakoak. Ikus, esaterako, kapitulu honen izenburua bera: PUNTUAZIO-MARKAK
2. Koma [,] Puntuazioak jasotzen duen etenik laburrena adierazteko ikurra da koma. Bera da perpaus barneko puntuazio nagusia. Komaz bereizi behar d(ir)a: 1. Esaldian hiru osagai edo gehiago elkartzen direnean: Berdin zait solidoak, likidoak ala gasak diren. 2. Enumerazio bateko osagaiak: Hamar, hamabi, hogei… ez dakit zenbat. 3. Bokatiboa (➛ bokatiboa): Kaixo, Mikel! Kaixo, Mikel, zer moduz? Entzun, adiskideok, azken berriak. 4. Aposizioa (➛ glosarioa): Imanol, irakasle betaurrekoduna, oso txintxoa da. 5. Esaldiaren osagai diren tartekiak (➛ glosarioa): Gizakiak, bipedoa izanik, gehienez ere 40 km/h-ko abiadura har dezake. Bazekien, baina ez zitzaion axola, zer ondorio zekarren horrek. 6. Mintzagaia (➛ glosarioa; ➛ hitzen ordena) Etxe horretan, gu bizi gara. Atzo, zer egin zenuen? Zuri, ez nizuke halakorik egingo. 7. Lokailuak eta antolatzaileak (➛ glosarioa): ordea, ostera, aldiz, dena dela, beraz, ondorioz, antza denez, izan ere, bestela esanda, adibidez, besteak beste, nire iritziz, ezer baino lehen, nolanahi ere eta abar. • bai tarteki gisa doazenean (bi komarekin [esaldi bakarra da orduan]): Horixe da, izan ere, esan nahi nizuna. Helburua lortzeko urratsak, aldiz, zailagoak izan ziren. Hura, adibidez, hara joan da. • bai esaldiaren hasieran doanean: Izan ere, horixe da esan nahi nizuna. Beraz, biharko egina egon beharko du. • bai bi perpausen lotura egitean: Hainbat kontu aipatu ditu; adibidez, puntuazioa (aipatu du). Autoa hemen dauka; beraz, ez da urruti ibiliko. Itsasoan igeri dabiltzan batzuk ez dira arrainak; besteak beste, baleak eta izurdeak. 466
8. Koma jarri ohi da juntagailuaren aurretik (➛ glosarioa), baldin juntaduran doazen osagaiak perpausak badira: Garaiz eskatu nion, baina ez zidan ekarri. Aita menditik etorri da, eta arreba hondartzara joan da. Han agertu ziren bertsolariak, eta entzuleak txaloka hasi ziren. 9. Koma artean jarri ohi da, esaldi bat argitu edo osatzeko, beste bat tarteki gisa —ia beti perpaus txertatu gisa— sartzen denean: Hori, nire lagun batek esaten duenez, lelokeria galanta da. Atzo, aitak nahi izan zuelako, mendira joan behar izan genuen. 10. Koma jarri ohi da mendeko perpausa nagusiaren aurretik jartzen denean (hura galdegaia izan ezean (➛ glosarioa; ➛ hitzen ordena)): Zure lana arintzeko, beste tresneria hau erabiliko dugu. (galdegaia: ZER) Zure lana arintzeko erabiliko dugu beste tresneria hau. (galdegaia: ZERTARAKO) 11. Baldin eta adizlagun-funtzioko perpaus txertatuak perpaus nagusiaren atzetik badatoz, tentuz neurtu behar da koma non jarri, esanahia zeharo alda baitaiteke: [Pozik nago garaiz etorri delako] Pozik nago gaur, garaiz etorri delako ≠ Pozik nago, gaur garaiz etorri delako. [Andereñoa haserretu zaio(,) denen aurrean izozkia jan duelako] Andereñoa haserretu zaio, klasean denen aurrean izozkia jan duelako ≠ Andereñoa haserretu zaio klasean(,) denen aurrean izozkia jan duelako). 12. Irizpide hedatua da koma jartzea aditzaren elipsia adierazteko. Zuek asko jokatu duzue; haiek, batere ez. Dena dela, titulu eta izenburuetan (eta infografia eta grafikoetan): • Aditz-elipsirik gabekoa bada, ez da komarik jartzen. Gizona bere bakardadean. Estropadak iruditan. • Esaldi bateko aditz-elipsia egiten bada, galdegai-mintzagai jokoa hartu behar da kontuan: ez da komarik jarri ohi galdegaia bada elipsiaren aurreko osagaia (Euskal Herria helburu (< Euskal Herria [dugu] helburu)); koma jarri ohi da hasierakoa galdegaia ez baizik mintzagaia bada (SOS Arrazakeria, erne (< SOS Arrazakeria erne dabil; non erne den galdegaia eta SOS Arrazakeria, mintzagaia]. (➛ hitzen ordena)
13. Koma jarri ohi da , , eta gisako egitura banakarietan (➛ alborakuntzazko juntadura (bai… bai, nahiz… nahiz eta gisakoak)): Horrek zoragarri egiten du bai euskaraz, bai frantsesez, bai ingelesez. Ez jateko, ez edateko, ez deus esateko zabaldu du ahoa. Hala ere, zenbait egitura lotuk etenik gabeko segida eskatzen du: Ez hotz ez bero utzi ninduen. 14. Koma jartzen da toki-izenaren ondoren, data ematean (➛ data nola eman): Zumaian, 2018ko otsailaren 14an. 467
15. Koma jarri ohi da korrelazioa adierazten duten atsotitz edo errefrauetan: Eguzkia nora, zapiak hara. Non gogoa, han zangoa. Zer ikusi, hura ikasi. Non fida, han gal. 16. Ortotipografiak agindutako koma: Koma jartzen da zenbaki dezimaldunetan zati osoaren eta zati dezimalaren artean (➛ zenbaki kardinalak): 2,75. Komarik EZ da jartzen: •
Subjektuaren eta aditzaren artean (tartean tartekirik-edo ez badago): Euskaldunek asko maite dute mendia (*Euskaldunek, asko […]).
•
Komaz bereizitako esaldi-atal baten barruan: Nire ustez gaizki jokatu duen arren, ez zait iruditzen zigorrik jarri behar zaionik (*Nire ustez, gaizki jokatu duen arren, ez zait iruditzen […].
•
Aditzaren eta perpaus osagarriaren artean: Hark esan du bihar goizean goiz etorriko dela lanera (*Hark esan du, bihar goizean goiz etorriko dela lanera).
•
Mezuen eta gutunen hasierakoaren amaieran. Gure inguruko ohituran, bi puntu jarri ohi dira: Kaixo, Mikel: / Guraso maiteok: (▼Guraso maiteok,). (Ikus bi puntuak saileko 7. puntuko oharra).
3. Puntu eta koma [;] Komarena baino eten luzeagoa adierazten du, baina puntuarena baino ahulagoa. Alborakuntzaz (➛ glosarioa) elkartzen ditu esaldiak. Eginkizun hauetan erabiltzen da: 1. Komek bereizitako osagaiak multzotan jartzeko, koma hutsez eginez gero anbiguo geratuko bailirateke: liburuak, handi nahiz txiki; diskoak, binilozkoak zein digitalak; haurrentzako jokoak eta bestelako jostailuak Atzo lapurrek gauza asko eraman zituzten etxetik: bi erloju, Suitzatik izebak ekarriak; 50 euro, amak mahai gainean zeuzkanak; zilarrezko kaxa bat, nire ahizpak oso maite zuena; oso maite genuen irrati zahar bat, amamaren oroigarri genuena. 2. Lokailu (➛ glosarioa) eta antolatzaile (➛ glosarioa) askok beharrezkoa duten testulotura egoki bideratzeko, koma hutsezko etena ahulegia gertatzen baita bestela (ikus komaren 7. puntua): Ni zeharo bat nator; zu, ostera, erabat aurka jarri zara. Saldu egin du; izan ere, ez zion ezertarako balio. Ibil zaitez kontuz; bestela, erori egingo zara. 3. Perpausek esanahi-lotura estua dutenean, puntuaren ordez erabiltzeko. Ikus alborakuntzaz 465. orrialdeko oin-oharrean esaten dena. 468
4. Perpausen lotura semantikoa mendekotasunekoa denean (‘kausa/ondorio’ modura ulertzen denean, alegia), puntu eta komaz zein bi puntuez eman daiteke esaldia: Zoazte etxera(;/:) hemen alferrik zaudete orain. Zuregatik egin du(;/:) ezin diozu ezer esan. Ezer ez daki(;/:) isilik dago. Euria ari zuen(;/:) etxean geratu ginen. Garestia da(;/:) ez dut erosiko. 5. Estilo-aukera ere bada puntu eta koma: a) Puntuaren eginkizun bera duenez (esaldiak bereiztea/elkartzea), perpausek esanahi-lotura estua dutenean, haren funtzioa bete dezake: Esango banio zer egin dudan, ez lidake sinetsiko; sinetsiko balit, erotzat hartuko ninduke. ([…]. Sinetsiko […]). Telefono-deia jaso bezain pronto, haren bila irten zen; aurkitu zuenean, artean bizirik zegoen. ([…]. Aurkitu […]). Bigarren etapa 1925eko abenduaren eta 1927. urtearen artean izan zen(./;) F(f)ase hartan lortu zuen gailurra diktadoreak. b) Koma soilarena ere bete dezake egitura paraleloa duten esaldietan, baldin ez badu nahasbiderik eragiten: Atomoa zen materiaren azken osagaia(;/,) atomoa zen zatitu ezin zitekeen azken zatia.
4. Bi puntuak [:] Bi puntuek erlazio kataforiko bat iragartzen dute (➛ glosarioa); alegia, gero datorren elementu bati egiten diote erreferentzia, edo/eta esaldia osatzera datorren osagaiaren seinale dira nolabait. Aurreko hitzaren segidan, tartean hutsunerik utzi gabe, eta ondoren hutsunea utziz idazten dira. Gaztelaniaz ere hori da ohitura, baina frantsesez hutsune bat uzten da aurreko hitzaren eta bi puntuen artean. Eginkizun hauetan erabiltzen da: 1. Norbaitek esana hitzez hitz jasotzen denean: Mikelek orduan oihuka: «Gora Euskadi askatuta!». Urkullu: «Euskadik Europan du etorkizuna». 2. Izenburuen zehaztapen edo argibide gehigarriak eman nahi direnean. Adib.: Portugal. Biztanleak: portugaldarrak. Hedadura: 92.212 km2. Hiriburua: Lisboa (lisboar)… 3. Testuetako adibideei sarrera emateko. Erreparatu, esaterako, sail honetan bertan nola eman diren adibideak. 4. Lotura sintaktikorik ez baina bai semantikoa duten bi esaldiren artean, lehena bigarrenaren azalpena denean: Egun hauetan hotz handia egiten du: horra denon kexa. 469
Hirugarren proba dator orain: zailena eta gogorrena. Badute elkarren antzik: biak, lapurrak. (Ikus puntu eta koma saileko 4. puntua). 5. Erlazio kataforikoa markatzeko, elementu aurreratzaileren bat duten perpausen ondoren (molde oso erabilia, adibidez, definizioetan): Berriro arazorik ez izateko, hau erabaki da: bulegoa 18:00etan ixtea. Honela egingo dugu: zuk erosketak egingo dituzu, eta nik afaria prestatuko dut. Ziurtagiri bat hauxe da: idatzizko aitorpen ofizial bat, bertan dioena egia dela adierazten duena. 6. Bana-banakako zerrendatze bati sarrera ematean: Mendi asko igo zituzten: Gorbeia, Anboto, Aizkorri, Orhi eta beste hainbat. 7. Gutun- eta mezu-hasieretan: Kaixo, Mikel: Guraso maiteok: Oharra: Nolanahi ere, Euskaltzaindiak ez dauka erabakirik aribide honetaz. Horko hori Hegoaldeko erabilera estandarra da; Iparraldean —frantsesez eta ingelesez bezala— koma erabiltzen dute funtzio horretan. (Guraso maiteok,).
8. Aurreko esaldietan esana biltzen duen azken esaldi batez amaitzen denean: Batzuek hamar behar zituztela, beste batzuek hamabi, hogei esaten zuenik ere bazen: guztiak ziren zerbaiten beharrean. 9. Badira ortotipografiak araututako bi puntuak ere: • Orduak eta kiroletako markak ematekoak: Goizeko 07:15ean jaikitzen naiz. Maratoia 2:08:33an egin du. • Ikus hemen nola egiten den bi puntuen ondorengo idazkera.
(➛ bi puntuen
ondorengo idazkera)
5. Etenpuntuak […] Hiru puntu dira beti. Erabilera nagusiak: 1. Esaldia bukatu gabe utzi dela adieraztea. Hiru kasu hauetan sarrienik:
470
•
Eta abar esapidearen ordez.
•
Esanaren ondoren datorrena jakintzat ematen bide delako.
•
Esana bukatu gabe utzi nahi dela adierazteko, testua adierazgarriago izan dadin. Hala baliatzen da, esaterako, zera iradoki nahi denean: zalantza, lotsa, intriga, ironia, beldurra… Ahozko moldean intonazioaren tonu-joko bere-berea ematen zaio horrelakoetan: Hartu kontuan harako hura: nolako egurra (↗)…
2. Hitzez hitzeko aipuetan zati edo pasarte bat isildu egin dela adieraztea. Hiru puntuak parentesi artean doaz orduan. Berdin dio zein parentesi-mota den, karratua […] zein normala (…): Honela dio Axularrek: «Eta bertze guztien artetik, hasi zitzaizkidan niri […] nik behar nituela egiteko hartan eskuak sartu».
6. Galdera-marka [?] eta harridura-marka [!] Galde-perpausetan eta harridurazkoetan erabiltzen dira (hedaduraz, baita agindu, kexu eta horrelakoetan ere). 1. Normalean perpausaren bukaeran jartzen dira. Hala denean, ez dute bukaerako punturik onartzen (markak berak baitu puntua): Nola ez dakizula? Bai ipuin politak zureak! Gertatzen da, ordea, perpausaren barruan egokitzea ere. Hala denean, koma, puntu eta koma eta bi puntuak erabilgarriak dira (➛ galdeikur, galdemarka, galde(ra)-zeinu > galdera-marka):
Astakilo!, deitzen zidaten lagunek. Nora zoaz?, galdetu zidan amak. Ez dakizula?; atzo kontatu nizun eta!: non ote duzu zuk burua!? 2. Harriduraz eginiko galdera ere izan liteke inoiz. Hala denean, bi markak agertuko dira: Ez zenekiela azterketa noiz zen!?
7. Marra luzeak [—] eta parentesiak ( ) / [ ] (Oharra: Ohituren arabera, argitaletxe batzuek, marra luzeak erabili ordez, marra normalak erabiltzen dituzte: [–]. Obra honetan, hiru marra-tipo bereizten dira berariaz: marratxoa [-], marra (normala) [–] eta marra luzea [—]. Haietaz gain, hala ere, beste bi hauek ere erabili dira: zehar-marra [/] eta beheko marra [_]).
1. Marrak zein parentesiak erabiltzen dira esaldian aparteko zerbait adierazi nahi denean (esaldi izan zein ez). Tarteki-lana (➛ glosarioa) egiten dute, alegia: Zor zaharra (esaerak hala dio) zor txarra da. Zor zaharra —esaerak hala dio— zor txarra da. Robert Lowell poetak kontzientzia-arrazoiak alegatu zituen II. Mundu Gerrara ez joateko (eta kartzelara joan zen aldi batez), eta Vietnamgo gerraren kontra idatzi zuen. Robert Lowell poetak kontzientzia-arrazoiak alegatu zituen II. Mundu Gerrara ez joateko —eta kartzelara joan zen aldi batez—, eta Vietnamgo gerraren kontra idatzi zuen. 2. Marren eta parentesien arteko aldea ez dago guztiz finkaturik. Honako hauetan, parentesiak erabiltzen dira normalean: 471
Daturen bat tartekatu nahi denean: 3.700 €-ko isuna jarri diote (625.000 pezeta / 25.000 libera). • Aipamen bat egin ondoren, autorearen eta obraren izenak adierazteko: “…”. (Axular, Gero). • Antzerki-testuetan akotazioak egiteko. 3. Parentesi arteko hiru puntuek, (…) / […], testu zati bat isildu/kendu dela adierazten dute. Parentesi arteko harridura-markak (!), berriz, adierazi nahi du parentesiaren aurretik dagoena harrigarria gertatzen zaiola idazleari. Parentesi arteko galdera-markak (?), ostera, esan berri duenari buruzko zalantza agerrarazten du (gramatika-kontuetan, hala ere, beste esanahi bat du: arauz edo gramatikaz zalantzakoa den forma dela). Eta, azkenik, (sic) edo [sic] hitzak, testuan esandakoa hitzez hitz hartu dela adierazten du. 4. Azken urteotan, gero eta gehiago erabiltzen dira parentesi karratuak. Aurreko puntuan adierazitakoaz gainera (alegia, zerbait falta edo kendu dela aditzera emateaz gainera), beste egiteko bereago hauek ere badituzte: • Parentesi normalen barruan beste parentesi bat zedarritzea: Gioconda (Leonardo da Vincik margotua [1452-1519]) autorearen margolan garrantzitsuena da. • Fonetika-fonologian, mintzaira-soinuak —alofonoak— irudikatzea: ez zakiat [etzakiat]. Zeinu eta molde batzuk irudikatu edo kokatzea: [;], [, eta]… •
8. Elkarrizketa-marra [—] Marra bakarra erabiltzen da elkarrizketetan, solaskide bakoitzaren jardunaren hasiera markatzeko; baita zuzen-zuzeneko hitzak eta narratzailearenak bereizteko ere: —Institututik pasatu al zara gaurkoan? —galdetu nion.
9. Komatxoak / aipu-markak [« »; “ ”; ‘ ’] Aukerakoa da —estilo-aukera— molde bateko zein besteko marka-pareak erabiltzea. Nabarmentze-funtzioa dute helburu. 1. Hitzez hitzeko aipuak (horrexegatik batzuek aipu-markak deitzea komatxoei) edo barne-hizketa markatzeko erabiltzen dira. Honela dio Mitxelenak: «Inoiz batera bagaitez, bada, huskeriak baino zerbait gehiago galduko du gure hizkuntzak». “Ez zioat inori esango”, esan zion bere buruari. 2. Badute funtzio ortotipografikoa ere: 2.1. Ezizena izenarekin batera idazten denean, hura nabarmentzea: Nikolas Ormaetxea “Orixe” (zilegi da Orixe etzanean ere, komatxorik gabe (➛ letra etzana noiz)). 472
2.2. Atzerriko hizkuntza bateko hitzen transkripzio-moldea ematea: Greko modernoan «Ne» esaten dute «bai» adierazteko. 2.3. Norberaren hizkuntzako argitasunak edo fonetismoak ematea. Baita iruzkinetako aipu labur eta zehatzak egitea ere: Jauzia «salto» da. 2.4. Hizkuntza arrunteko elementuren baten ordez konnotazio edo esanahi jakina duen beste bat adieraztea; adibidez, ironia, barrea, samina edo besterik: Lapurrak milioi bat lekuz «aldatu» zuen: bankutik bere etxera. Oharra: Gaur egun, moldezko edo inprimatzeko letraz idatzitako testuetan, letra italiko edo etzana (ikasliburuetan baita lodia ere zenbaitetan) ari da ordezkatzen komatxoen erabilera gehienak.
3. Eskuz idazten dugunean, aldizkari, erakunde, egunkari, liburu, marka-izen eta abarren aipamena egiteko: «Berria»k euskara bakarrik erabiltzen du. Inprimatzeko letraz ari bagara, letra etzanean joan ohi dira halakoak: Berriak euskara bakarrik erabiltzen du. (➛ letra etzana noiz)
10. Marratxoa [-] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio marratxoaren kontua, baina egoki da hemen ere aipatzea. Erabilera hauek ditu: 1. Lerro-etenak markatzea. Banatze-irizpidea ez da etimologikoa (*gizon-aren, *udal-etxe, *zakurr-arentzat…), silabikoa baizik (gi-zo-na-ren, u-da-le-txe-a-ren…). (13. araua) (➛ lerro-bukaerak nola eten)
2. Zenbait hitz elkartu lotzea (➛ hitz elkartuen osaera eta idazkera). 3. Aukeran, izen berezi baten eta kasu-markaren arteko muga edo letra etzana (nahiz lodia) eta kakotxak eta gisako bitartekoen muga argitzea. (➛ letra etzana noiz; ➛ izen bereziak: adierazpen izendatzaileen deklinabidea (leku-izen edo pertsona-izen ez diren izen bereziak))
4. ETA eta EDO enklitikoak lotzea, aukeran: Zuen liburuak-edo zeuden hor bazterrean botata. (➛ eta)
5. Marratxoz lotzen dira bi herrik edo gehiagok administrazio-elkarte bat osatzen dutenean: Lasarte-Oria, Gamiz-Fika, Labetze-Bizkai, Maule-Lextarre... (➛ leku-izenak, eta zehar-marra ala marratxoa)
6. Hizkuntzalaritzan, atzizki, aurrizki, menderagailu eta gisakoak lotuta erabiltzen direla adieraztea: -ekiko atzizkia, -(e)lako menderagailua… 7. Marratxorik ez da erabiltzen: ez kasu-markak lotzeko —(hitz eta izen berezi ezagunekin behintzat— (*Asteasu-ra), ez siglekin (*EGA-ko), ez zenbakiekin (*2-tik 3-ra)… (➛ marratxoaren erabilera kasu-marken aurretik) 8. Notazio matematikoan, marratxoa [-] ez da egokia minus edo ken adierazteko; haren ordez marra [–] zeinua idatzi ohi da. Zeinuaren eta zenbakiaren artean ez 473
da zuriunerik jartzen minus denean: behar da: 5 – 2 = 3.
(*-5) −5;
ken denean, berriz, zuriunea utzi
11. Apostrofoa [’] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio apostrofoaren kontua, baina egoki da hemen aipatzea. Erabilera hauek ditu: 1. Egokia da apostrofoa erabiltzea agur t’erdi esapidea adierazteko (➛ agur t’erdi). Adiera horretatik kanpo —hurrengo puntuan adierazten den kasuan salbu—, ez da erabili behar. Orduak ematean, Euskaltzaindiak oso-osorik ematea du hobetsia: *sei t’erdietan / sei eta erdietan (➛ orduak nola esan). Gainerako kasuetan ere, halaxe ageri da Euskaltzaindiaren Hiztegian: lau eta erdiko txapelketa; kilometro eta erdi; lau eta erdiko Arabako irekia… 2. Egokia da bertsolarien ahozko jarduneko —eta oro har ahozko moldeko— kontrakzio eta transkripzioak adierazteko. Adib.: Proportzio bat izandu nuen / erdi zahartuta gero’re (= gero ere).
12. Zehar-marra edo barra etzana [/] Puntuazioari ez baizik ortotipografiari dagokio zehar-marra edo barra etzanaren kontua, baina egoki da hemen aipatzea. Eginkizun hauetarako erabiltzen da: 1. Bertso-lerroak, olerkiak edo abestien letrak bereizteko, haiek lerro berean idazten direnean. Hutsunea uzten da zehar-marraren bi aldeetan: Izotz ondoko eguzki, / neguaren parre: / olerkariak noizpait / hiri gorazarre. 2. Hizkuntzalaritzan: • fonemak adierazteko: /k/ fonema. • alternantzia, aurkaritza, aukera eta antzekoak adierazteko: Biak entzuten dira Elgoibarren: lore/lora. • mintzaira-jarduneko etenak adierazteko; adierazi nahi den etenaren graduaren arabera, barra bat [/] ala bi [//]: Honela dio liburuak: / «Bizidun zelulabakarrek [...]. Zeuk ere // –hala nahi baduzu, / jakina– // erraz egin dezakezu. 3. Matematikan, zatikiak adierazteko: 5/8. 4. Legeen eta dekretuen izenetako zenbakien artean, alboetan hutsunerik utzi gabe: Euskal Funtzio Publikoari buruzko uztailaren 6ko 6/1989 Legearen arabera jokatuko da. 5. Herri-izenen euskal eta erdal formak bereizteko. Hutsunea uzten da zehar-marraren bi aldeetan (hala ageri dira Euskaltzaindiaren zerrendetan): Donostia / San Sebastián, Doneztebe / Santesteban, Agurain / Salvatierra… (≠ Lasarte-Oria, Gernika-Lumo eta gisakoak). Azken horietan, bi herri daude bat eginda; beste haietan, herri bat da, euskal eta erdal izenak elkarrekin jasota). (➛ leku-izenak, eta zehar-marra ala marratxoa) 474
6. Bata bestearen segidan idatzitako hitzen artetik bat aukeratu behar dela adierazteko: Bezero jauna/andrea (plurala denean, ez da barraren beharrik: Bezero jaun-andreak). 7. Zenbait gaitan agertzen diren erlazio-multzoak aditzera emateko: Begiratu iaz saldutako automobilen urteak/prezioa grafikoari. Oharra: Barraren aurretik eta ondotik hutsunea uzten da, baldin eta alde bateko edo besteko osagairen bat hitz bat baino gehiagokoa bada; bestela, ez. Adibidez: Idazlea metafisikako hutsune hutsa / hutsune betea gaiez mintzatu zen hasieran; gero, mendia/mundua, izan/ukan eta gisakoez. Erreparatu, hala ere, 5. puntuari.
8. Interneteko baliabideak (webguneak, irudiak, bideoak…) zehazki kokatzeko, URL helbideak ematean, bi barra etzan jarri ohi dira ‘http:’ markaren ondoren: http://www.euskaltzaindia.eus.
475
3 Zalantza eragiten duten zenbait hitz eta izen berezi
Zerrendan gorriz datozen hitzak ez erabiltzeko gomendatzen du espresuki Euskaltzaindiaren Hiztegiak. Ez dira molde horretako hango guztiak ekarri noski, baina bai erabilienetakoak, eta forma egokiekin kontrajarrita ipini dira, aldea areagotzeko. Hitz arruntak ez ezik, gainera, hobe beharrez, arazotsu gertatzen diren arauen kontrako izen berezi batzuk ere haiekin batera adierazi dira gorriz. Gorriz dauden batzuk, bestalde, parentesi artean ageri dira. Horrek adierazi nahi du horiek ez direla Hiztegitik ekarritakoak, baizik eta EBEko lantaldeak erantsi dituela, eguneroko jardunean asko erabiltzen diren baina ustez goikoen mailakoak direla iritzita. Beltzez datozenak, batzuk letra lodiz eman dira, bestetzuk letra normalean. Beltzez agertzeak adierazi nahi du euskara batuan guztiak direla erabilgarriak, baina Euskaltzaindiaren Hiztegiak, nolabait esateko, mailaketa bat egiten duela haien artean: hemen letra lodiz ageri direnen alde egiten du, hain zuzen, dela forma estandarragoak direlako, dela aldaera nagusiak direlako, dela erabilera hedatuagoa dutelako. Aukera nagusia ez direnak (EBE honetan letra biribil arruntez adieraziak), modu soilean ageri dira gehienetan Hiztegian (alegia, erabilera-adibiderik gabe), nolabait ere markatzeko bigarren mailakoak direla; normalki, gainera, lehen aukera den beste hitz definitzaile batek ematen die adiera. Hiztegiaren jarraibidea hori izanik ere, horrek ez da esan nahi egoera eta testuinguru guztietan hala behar duenik: komunikazio-egoera zein —hartzailea, asmoa, testuingurua, helburua, tokia eta unea…—, bigarren mailako horiek ere guztiz egokiak (edo egokiagoak) izan litezke zenbait egoeratan. Testuinguruak aginduko digu zein aukeratu. 477
Euskaltzaindiaren Hiztegiaren arabera: • Kolore gorriak forma hori ez erabiltzeko gomendioa adierazten du; esaterako, ahalbait, azufre edo (anpere). • Beltz lodiak forma estandarra, nagusia adierazten du; esaterako: igande, beste, guzti. • Beltz meheak bigarren mailakoa dela adierazten du (euskalki-forma edo delako); domeka, bertze, guzi.
a/ah (interj.) ababor/babor abangoardia (bangoardia, banguardia) abeze/alfabeto abiadore / pilotu, hegazkinlari abioi / hegazkin, aireko abioneta / hegazkin txiki abonamendu, ongarri / abonu (abono) abortu (aborto) abots/ahots absente/ausente absentzia/ausentzia absurdo (absurdu) accesit/akzesit Adam/Adan adierazgarritasun, adierazkortasun / espresibitate adierazi, aditzera eman / espresatu adierazmolde / espresaera, espresamolde adierazpide/espresabide adin, adineko, adindu / edade, edadeko, edadetu (Heg. Herr.) adina / aina, haina adinbat, hainbat / ainbat aditzera eman, adierazi / espresatu administradore/administratzaile administrazio/arduralaritza 478
adoleszentzia / nerabezaro, nerabetasun adonis/adoni afera, gai, kontu / asunto (asuntu) agaramontar / agramondar, agramontar, agramontes agidanez, agidanean / aidanez, agi denez, agi zenez agi denez, agi zenez / agidanez, agidanean agramondar, agramontar, agramontes / agaramontar aguakate/ahuakate (aguamarina) akuamarina ah/a (interj.) ahalbait/albait ahalbideratu/ahalbidetu ahalge/ahalke ahapean/ahopean ahapeko/ahopeko aho(-)artatzaile / hortz(-)artatzaile ahots/abots ahozapi / zerbieta (zerbilleta) ahozpez/ahuspez ahuakate/aguakate aidanez / agidanean, agidanez aina/adina ainbat / adinbat, hainbat
aingeru zaindari / aingeru zaintzaile, aingeru begirale, aingeru guardako, aingeru jagole aintzin/aitzin aintzina/antzina aintzira/laku aire-bidaia / aireko bidaia aire(-)garraio / aireko garraio aire girotu (haize girotu, aire egokitu, haize egokitu) aireko, hegazkin / abioi aiton-amonak/aitona-amonak aitonen seme/alaba (Aitorren seme/ alaba) / aitoren seme/alaba, seme-alaba aitzakia / atxakia (aitzaki) aitzin/aintzin aitzur/haitzur aizkora/haizkora Aizkorri/Haizkorri akanpatu/kanpatu akorazatu/korazatu akotatu / kotatu, kotak ezarri aktiboan / jardunean, arian (aktiboko) jarduneko akuamarina (aguamarina) akuario/aquarium akuoso (egokia da kimikan) / ur-, urtsu akzesit/accesit alabaina (halabaina) albait/ahalbait albaitari, albaitero, marexal / beterinario aldeanitz/aldeaniztun alderantzikagarri (alderanzgarri) aldiriko tren (ingurutren) alemanera/aleman alfabeto/abeze
algebra/aljebra algodoi/kotoi aljeriar (argeliar) (alkatesa) alkate almazen (Heg. Behe.) / biltegi altzari / haltzari, muble (mueble) aluzinazio/haluzinazio amapola/mitxoleta ametrailadora/metrailadore amona mantangorri (amona mantalgorri) amorio/amodio amorraldi/amorrualdi amorrai (amorrain) / amuarrain ampere (anpere) amperemetro (anperemetro) anai-arrebak/anaia-arrebak anbulategi/anbulatorio anden / kai, nasa anima/arima anitz (adj.) / askotariko anitz/aunitz (anpere) ampere (anperemetro) amperemetro antzina/aintzina anuntzio / iragarki; iragarpen aportazio/ekarpen apostu/apustu aprobetxatu/probetxatu aquarium/akuario arabe / arabiar; arabiera arabera (arauera) arazi (erazi) arazle/erazle arbi/harbi ardandegi/bodegoi arduralaritza/administrazio 479
arduraldi/dedikazio (argeliar) aljeriar argigintza/argiztapen argitaldi (argitaralpen) / argitaraldi, argitalpen argitaldu/argitaratu argiztapen/argigintza arian, jardunean / aktiboan arima/anima arkitekto (arkitektu) arma/harma armada, gudaroste / ejerzito armarri/harmarri aro (garai) / haro arotz/harotz (arpa) harpa arrabots/harrabots arraindegi/arrandegi arrangura/arrenkura arrantza(-)ontzi (arrantzontzi) arratsaldeon / arratsalde on arraultza/arrautza arrautzopil, moleta, tortilla (tortila) / omeleta arrazional / errazional, razional arrazionalismo / razionalismo (errazionalismo) arrazionalista / razionalista (errazionalista) arrazista (razista) arrenkura/arrangura arropa/erropa arrosario/errosario arrunkeria (arruntkeria) arrunki (arruntki) artileria/artilleria artxibari/artxibozain asanblada, asanblea / batzar, biltzar 480
askotariko/anitz (adj.) asper egin / asper-asper egin astearte/martitzen (Bizk.) asteazken/eguazten (Bizk.) astilero (astillero) / ontziola astronomilari/astronomo asunto (asuntu) / gai, kontu, afera aszensore/igogailu atalai/talaia atarramentu (atarramendu, aterramendu) aterbe/aterpe atributu (atributo) atsotitz, errefrau / errefain atxakia/aitzakia atxeki/atxiki atxikimendu (atxekimendu) atxilotu/detenitu atzamar/hatzamar auditorio (tokiari dagokionean) / entzunareto, auditorium Auñamendiak, Pirineoak / Pirinioak (-ak) aunitz/anitz aurredenboraldi/denboraldi-aurre aurrehistoria/historiaurre aurrekanpaina/kanpainaurre ausente/absente ausentzia/absentzia autogidari / auto-gidari, gidari autonomi elkarte / autonomia(-) erkidego autopista/autobide auzi/hauzi auzo/hauzo azaleztapen/enkoadernazio azaleztatu/enkoadernatu azalore/koliflor
azazkal/hatzazal azkazal/azazkal azeituna/oliba azelga/zerba azkura (azkure) azpimarkatu/azpimarratu azterketa, berrikuspen / errebisio azufre/sufre babor/ababor bagaje, hatu / ekipaje (Heg.) bago/pago baiezkotan/baiezkoan baieztu/baieztatu bainan/baina bainilla/banilla bakailao/makailao bake/pake bakteria/bakterio balea (bale) balin/baldin balioanitz/balioaniztun baloraketa/balorazio baltse / bals, baltseo banan-banan (banan-bana, bana-bana, banan banan) banan-banako / bana-banako, banan-banango (Bizk.) banana (jatekoa) / platano (Heg.) (bangoardia, banguardia) abangoardia banilla/bainilla bapatean/bat-batean baratza/baratze baratzuri/baratxuri bariku (Bizk.) / ostiral barraskilo/marraskilo bataila/gudu batez beste (bataz beste) batxilerato (batxillergo) / batxilergo
batzar, biltzar / asanblada, asanblea Baxenafarroa, Baxe Nafarroa / Nafarroa Beherea (-a), Baxenabarre bazkide/sozio bazko/pazko beaumontar (beaumondar, beamontes) bederatziehun (bederatzirehun) beginini/begi(-)nini begitarte/betarte begitazio, lilura / espejismo begizta/kibizta behartuta/derrigorrean bekatu/pekatu bekozko / betosko, betozko belaontzi (belauntzi) belardenda/belar(-)denda beldur/bildur beldur, ikara / susto (Heg. Herr.) Belen/Betleem belgiar/belgikar bena/zain benetazko/benetako benturaz/menturaz berbizkunde/pizkunde bereiztu/bereizi berenganatu/bereganatu beretsu/bertsu (bera) berezilari/espezialista berotegi/negutegi berredura/berretura berrikusi, errepasatu (birpasatu) berrikuspen, azterketa / errebisio bertsopaper (bertso(-)paper) bertsu (bera) / beretsu bertute/birtute bertze (Lap. eta Naf.) / beste 481
betarte/begitarte beterinario / albaitari, albaitero, marexal Betleem/Belen betosko, betozko / bekozko bibliotekari/liburuzain bibolin/biolin bidaide, bidelagun (bidailagun) bide batez (bidebatez) bideokasete (bideokaset, bideo-kasete, bideo-zinta) biderkaketa/biderketa bidesari; ordainleku / peaje big-bang/Big Bang biki/bizki (Gip. eta Naf.) bildur/beldur bilete/billete biltegi/almazen (Heg. Behe.) biltzar, batzar / asanblada, asanblea bilutsik/biluzik biluztu/biluzi biolin/bibolin birao, sakre/blasfemia biribil/borobil (Gip. eta Naf.) (birpasatu) errepasatu, berrikusi birtute/bertute bitxi/pitxi bizarmakina/bizar(-)makina bizkar(-)hezur/bizkarrezur bizki (Gip. eta Naf.) / biki biztuera/piztuera Bizkaiko golkoa (a) / Bizkaiko Golkoa blasfemia / birao, sakre bodegoi / natura hil; ardandegi bolajoko/bola(-)joko bolbora/polbora boletin/buletin boli/marfil 482
boligrafo (Heg.) / bolaluma bolondres/boluntario boltsa / burtsa; poltsa bonbila/bonbilla borobil (Gip. eta Naf.) / biribil borraska / ekaitz; depresio borroka/burruka bortz (Ipar. eta Naf.) / bost botikario/botikari botu/boto (bozeramale) bozeramaile budin/puding bula/bulda bular(-)angina / bularreko angina bularrezur/esternoi buletin/boletin burduntzali/burruntzali burduntzi/burruntzi burmuin/zerebro (Heg.) burruka/borroka burtsa/boltsa buru(-)hezur/burezur buruzgora / buruz gora buztarri/uztarri Calahorra/Kalagorria campus (kanpus) (cartesiar) kartesiar (cassette, kaset) kasete curriculum (kurrikulum) data/fetxa datatu/fetxatu Debabarrena (-a) / Deba Behea Debagoiena (-a) / Deba Garaia debalde, doan (dohan) dedikazio/arduraldi defuntu (difuntu) deihadar/deiadar
dejeneratu/degeneratu (dekodetu) deskodifikatu / deskodetu delegaritza/ordezkaritza (deletreatu) letreiatu denboraldi-aurre/aurredenboraldi depresio; ekaitz / borraska derrigorrean/behartuta derrigorrez/behartuta desagerketa / desagerpen, desagertze desagerrarazi (desagertarazi) desarroilatu/garatu desarroilo/garapen desberdin, ezberdin / diferente desgaste/higadura deskodifikatu (dekodetu) / deskodetu detenitu/atxilotu deuseztu/deuseztatu diabetes (diabetis, diabete) dialogo/elkarrizketa dibujo / marrazki, irudi diferente / desberdin, ezberdin (difuntu) defuntu digeriketa/digestio digestio / digeriketa (liseriketa) digital (dijital) diktaketa (diktatu) dilista/lenteja dinosauro (dinosauru) dioptria (diotria) diru-laguntza /dirulaguntza diru(-)zorro/kartera disgustu (disgusto) disketxe/diskoetxe diska/disko diti/titi diziplina (disziplina) dizipulu (diszipulu)
dobera/tobera (dohan) doan, dohainik, musu(-)truk, debalde, urririk doktoradutza / doktoretza, doktorego dokumentu (dokumento) dolare/tolare domeka (Bizk.) / igande Donejakue bidea (-a) / Donejakue Bidea Donibane Lohizune / Donibane Lohitzune dorre/torre e/eh (interj.) Eba/Eva (izen biblikoa) ebakuntza(-)gela, operazio(-)gela / kirofano ebaluaketa, ebaluapen / ebaluazio ebanjelista/ebanjelari ebili/ibili edade/edadeko/edadetu (Heg. Herr.) / adin, adineko, adindu edifizio/eraikin edukazio / heziketa, hezkuntza; jendetasun edukin/eduki (egipziar) egiptoar eguazten (Bizk.) / asteazken eguen (Bizk.) / ostegun egunon / egun on eh/e (interj.) ehiza/ihizi (Ipar. eta Naf.) ehizi/ehiza ehizketa/ehiza ehundaka/ehunka ehuneko/portzentaje eiakulatu (ejakulatu) eite/jite ejerzito / armada, gudaroste 483
ekaitz; depresio / borraska ekarpen/aportazio ekilibrio/oreka ekipaje (Heg.) / bagaje, hatu ekoiztu/ekoitzi ekonomilari/ekonomialari, ekonomista ekuatore (ekuadore) elaberri/eleberri elastizitate/elastikotasun eleanitz/eleaniztun eleberri/elaberri elegia (elejia) eleiza/eliza (elektragailu) etxetresna elektriko elektrikari (elektrizista) elektro(-)tresna / tresna elektriko elkarrizketa/dialogo elkartezin/elkarrezin emirerri (emirato) emozio/zirrara enkoadernatu / azaleztatu enkoadernazio/azaleztapen enparantza/plaza enpresa/entrepresa enpresaburu (enpresari(o)) (entonazio) intonazio entrenadore/entrenatzaile entrepresa/enpresa entseiatu/entseatu entseiu/entsegu entzulego / entzuleria, entzuleak entzunareto, auditorium / auditorio epaitu/juzgatu (Heg.) erabakior/erabakigarri eraikin/edifizio erakunde / instituzio, organizazio 484
erakusleiho (erakus(-)leiho) erakusmahai (erakus(-)mahai) erakutsarazi (erakustarazi) erantzukizun (erantzunkizun) eraskin/eranskin eraskor/eranskor (erazi) arazi erazle/arazle Erdi Aroa (-a)/Ertaroa Erdialdeko Amerika / Ertamerika erietxe (eritetxe) eritzi/iritzi erizantza/erizaintza erkide (herkide) ermandade (hermandade) Ernio/Hernio erorketa/eroriko errain/errein erraminta/erreminta erraz/errez errazional, razional / arrazional (errazionalismo) razionalismo / arrazionalismo (errazionalista) razionalista / arrazionalista errebisio / berrikuspen, azterketa erreboluzio / iraultza; bira, itzuli errefain / atsotitz, errefrau erreflexio / gogoeta, hausnarketa; islatze (Fis.) errefrau, atsotitz / errefain erregistro (errejistro) errein/errain errejimentu/erregimentu errejistratu/erregistratu errekor/record errektangelu/laukizuzen errektangeluar/errektangular
erreminta/erraminta errepasatu, berrikusi (birpasatu) errepide/karretera errepika, lelo / estribillo (estribilo) errepikaketa / errepika; errepikapen erreportaia/erreportaje errespektiboki / hurrenez hurren errespeto/errespetu erretreta, erretiro / jubilazio errezel, gortina / kortina errez/erraz errifle/rifle erritu / (errito) rito erromes/errumes erropa/arropa errosario/arrosario errugbi/rugby (rugbi) erruleta/ruleta errumes/erromes Ertamerika / Erdialdeko Amerika Ertaroa/Erdi Aroa (-a) erten/irten ertzantza/ertzaintza esanahi (esannahi) esantza/ezantza esbastika/svastika eskaera/exijentzia eskaini/eskeini eskalera (eskilera) / eskailera eskaner/scanner eskaratz/ezkaratz eskaut (scout, eskut) eskeini/eskaini (eskena) eszena eskerrikasko / eskerrik asko (eskilera) eskalera / eskailera esklabo (esklabu)
eskopeta/eskupeta eskorga / karretila (karretilla) eskrezio-aparatu / iraitzaparatu, iraitz-aparatu eskubi, eskui / eskuin eskubila/eskuila eskukada/eskutada (eskut) eskaut eskupeta/eskopeta espageti/spaghetti esparatrapu (esparatrapo) esparrago / zainzuri, frantses(-)porru espejismo / lilura, begitazio esperientzia (experientzia) espezialista/berezilari espia/espioi espontaneitate/espontaneotasun espresabide/adierazpide espresaera/adierazmolde espresamolde/adierazmolde espresatu / aditzera eman, adierazi espresibitate / adierazgarritasun; adierazkortasun elektro(-)tresna / tresna elektriko espainiera, gaztelera / gaztelania espres/expres espresuki (espreski) esprint/sprint estatistika (estadistika) estandar/standard esternoi/bularrezur estreinatu (estrenatu) estreinu / estreinaldi; estreina estrena / estreina, estreinako, estreinakoz estres/stress (eskut, scout) / eskaut estribillo (estribilo) / errepika; lelo 485
estu / herstu, hestu estuasun/estutasun eszena (eskena) etendu/eten etsamina / examina (etsamin) etxekoandre (etxeko andre) etxetresna elektriko / (elektragailu) Etzegarate / Etxegarate (eurijasa) euri(-)jasa (europear) europar euskaldun berri (euskaldunberri, euskaldun-berri) Eva/Eba (izen biblikoa) examina/etsamina exijentzia/eskaera (experientzia) esperientzia expres/espres ezantza/esantza ezberdin, desberdin / diferente ezkaratz/eskaratz ezki(-)lore (tila) ezkontsari/ezkonsari ezkutatu (izkutatu) ezkutu (arma babesgarria) / izkutu (eskutu) ezkutuan/izkutuan fardel/pardel feria/peria ferra/perra fetu (feto) fetxa/data fetxatu/datatu fidatu (fiatu) film labur (laburmetraia) film luze (luzemetraia) fisonomia/fisionomia fitxero/fitxategi 486
fleitean izan, sasoian egon / forman egon fokatu/fokuratu forman egon / fleitean izan, sasoian egon fosildu (fosilizatu) fotokonposaketa/fotokonposizio fraka/praka frantses(-)porru, zainzuri / esparrago frantsesera, frantzes / frantses frente/fronte frijitu/prejitu frikzio / tirabira, liskar; marruskadura (mekanikan) frutu/fruitu funtzionario (funtzionari) gai, kontu / asunto (asuntu) gaiso/gaixo galazi (galerazi) / galarazi galdara/kaldera gara/geltoki garabi/grua garagardo/zerbeza (Heg.) garapen/desarroilo garatu/desarroilatu garbantzu/txitxirio garraisi/garrasi garrasi/karrasi gartzela/kartzela gasa/gaza (ehun mehea) gasoil/gasolio gasna (Lap. eta BNaf.) / gazta gatibu/katibu gaur eguneko / gaur egungo gaza (ehun mehea) / gasa gazna / gasna (Lap. eta BNaf.), gazta gaztedi/gazteria
gaztelera / gaztelania (edo Sin. espainiera) gazur, serum (suero) geltoki/gara gendarme/jendarme general/jeneral (armadako agintaria) gerra/guda gomit/gonbit greziera, greko / grekera (gerkera) gerrilla, gerrillari (gerrila, gerrilari) gidari/autogidari (gidoi) marra(txo) gihar (giar) gila/kila gitarra/kitarra gitxi/gutxi goarda/guarda (goardazibil) guardia zibil goardia/guardia gogoeta, hausnarketa; islatze (Fis.) / erreflexio goilare/koilara gonbidatu/konbidatu gonbit/konbit(e) gorabehera (gora-behera) gorbata/korbata Gorbeia/Gorbea gortina, errezel / kortina gradu (grado) grekera (gerkera) / greko, greziera; greko, greziar grua/garabi guarda/goarda guardia/goardia guardia zibil (goardazibil) guda/gerra (gudaloste) armada, gudaroste gudaroste, armada (gudaloste)
gudu/bataila gurutzegrama / hitz gurutzatuak gusto/gustu, (gustoko/gustuko) gutizia/kutizia gutxi/gitxi gutxi gorabehera (gutxi gora-behera) gutxiengo/minoria guzi/guzti habia /kabia haina/adina (konparazioa) hainbat, adinbat / ainbat haitzur/aitzur (haize egokitu) aire girotu (haize girotu) aire girotu haizkora/aizkora Haizkorri/Aizkorri (halabaina) alabaina haltzari/altzari haluzinazio/aluzinazio hamazortzi/hemezortzi handi/haundi harbi/arbi harma/arma harmarri/armarri haro/aro (garai) harotz/arotz harpa (arpa) harrabots/arrabots harri bitxi / harribitxi harridura(-)ikur/harridura(-)marka hartu-eman/harreman hasiera (hasera) hatu, bagaje / ekipaje (Heg.) hatzamar/atzamar hatzazal/azazkal haundi/handi 487
hausnarketa, gogoeta; islatze (Fis.) / erreflexio hauzi/auzi hauzo/auzo hegazkin, aireko / abioi hegazkin txiki /abioneta hegazkinlari, pilotu / abiadore hemezortzi/hamazortzi heresia (herejia, herexia) herexe (herese) / heretiko, hereje heriotze/heriotza (herkide) erkide; herrikide (hermandade) ermandade Hernio/Ernio heroi (heroe) herri(-)lur (herrilur) herstu, hestu / estu heziketa, hezkuntza; jendetasun / edukazio hezkuntza, heziketa; jendetasun / edukazio hiazinto/jazinto hibai/ibai hierarkia (jerarkia) higadura/desgaste higanot/hugonote (hilargi) ilargi hilaur/ilaur hildo/ildo Himalaia/Himalaya hipokrisia (hipokresia) historiaurre/aurrehistoria hitz gurutzatuak / gurutzegrama hitzegin / hitz egin hitzordu/zita horizonte / ostertz, zeruertz, zerumuga 488
horma(-)irudi (hormirudi, hormairudi) hortz(-)artatzaile/aho(-)artatzaile hortz(-)ore / hortzetako pasta hostia/ostia hozpera/hozbera hugonote/higanot (hum) um (interj.) humil/umil hurko/urko hurren arte (hurrena arte) hurrenez hurren / errespektiboki hurritz/urritz (iadanik) jadanik (iarda) yarda iaz / igaz, ihaz ibai/hibai ibili/ebili idazkintza/idazkuntza idaztaldi/idatzaldi Ifarralde / Iparralde, Ipar Euskal Herria (-a) ifernu/infernu igande / domeka (Bizk.) igarri/igerri igaz, ihaz / iaz igeltsari/igeltsero igerileku/piszina igerri/igarri igogailu/aszensore igurtzaldi (igurtzialdi) iharduera/jarduera ihardun/jardun ihaz, igaz / iaz ihaute (Ipar.) / inaute ihizi (Ipar. eta Naf.) / ehiza ihizketa/ehiza ikara, beldur / susto (Heg. Herr.)
(ikaslego) ikasleak, ikasleria ikerlari/ikertzaile ikuilu/ukuilu (ikurriñ(a))/ikurrin ikus-entzule (ikusentzule) ikus-entzunezko (ikus-entzutezko) ikuskor/ikusgai ikusezin (ikustezin) ikutu/ukitu ilargi (hilargi) ilaur/hilaur ildo/hildo ileapaindegi/ile(-)apaindegi ileapaintzaile/ile(-)apaintzaile ileorde / peluka, perruka ilunbe/ilunpe (imaginatu) imajinatu imajina (imajin, imagina) imajinatu (imaginatu) immigrazio (inmigrazio) immunitate/ inmunitate inaute / ihaute (Ipar.) indoeuropar (indoeuropear) industrialde (industrigune) infernu/ifernu ingelera, ingles / ingeles (ingresatu) ospitaleratu; sartu; irabazi; kartzelatu ingurabide/zirkunbalazio ingurrazti / koaderno, kaier ingurugiro/ingurumen (ingurutren) aldiriko tren injineru/ingeniari (inmigrazio) immigrazio inmunitate/immunitate insektizida/intsektizida instant/istant
instituto/institutu instituzio, organizazio / erakunde internazional/nazioarteko intonazio (entonazio) intsektizida / insektizida inurri, txindurri / txingurri inurritegi/xinaurritegi (ioga) yoga ipar-ekialde (iparrekialde, ipar ekialde) Iparralde, Ipar Euskal Herria (-a) / Ifarralde iparrorratz/ipar(-)orratz iparrizar (ipar(-)izar) iragarki/anuntzio iragarpen/anuntzio iraitzaparatu, iraitz-aparatu / eskrezio-aparatu iraizean/iragaitzaz irakaskuntza (irakaskintza) irakasle(-)eskola); irakasle(-) ikasketak / magisteritza irakasle(-)ikasketak; irakasle(-) eskola) / magisteritza iraultza; jira, itzuli / erreboluzio (iriki) ireki iritzi/eritzi irizpide/kriterio irla (Ipar.); isla / uharte irteera (irtera) irten/erten irudi, marrazki / dibujo isil, isildu (ixil, ixildu) isla; irla (Ipar.) / uharte islada/isla isladatu/islatu islatze (Fis.); gogoeta, hausnarketa / erreflexio 489
ispilu (ixpilu) istant / instant, ixtante (israeliar) israeldar itoiti, itote / itaxur, itogin itsasandi / itsas handi itsas korronte / itsaslaster itsasuntzi/itsasontzi itsas-zain/itsasozain itsu (itxu) itsuskeria (itsusikeria) (itxaso) itsaso itxoin/itxaron (itxu) itsu itzuli, jira; iraultza / erreboluzio (ixil) isil (ixildu) isildu (ixpilu) ispilu ixtante/istant izakera/izaera (izkutatu) ezkutatu izkutu (eskutu) / ezkutu (arma babesgarria) izkutuan/ezkutuan jadanik (iadanik) jaiki/jeiki jainko/jaungoiko jaitsi / jatsi, jeitsi, jetxi (jakinmin) jakin-min (jakinnahi) jakin-nahi janari(-)denda (janaridenda) janzkera (jazkera) jardin/lorategi jarduera/iharduera jardun/ihardun jardunean, arian / aktiboan jarduneko (aktiboko) jarraitutasun, jarraikitasun (jarraitasun) 490
jatsi, jeitsi, jetxi / jaitsi jaungoiko/jainko jaurtigai/proiektil jazinto/hiazinto (jazkera) janzkera jazmin/jasmin jeiki/jaiki jeitsi, jetxi, jatsi / jaitsi jendarme/gendarme jendetasun; heziketa, hezkuntza / edukazio jeneral (armadako agintaria) / general (jerarkia) hierarkia Jerusalem/Jerusalen Jesu Kristo / Jesukristo jetxi, jeitsi, jatsi / jaitsi jira, itzuli; iraultza / erreboluzio jite/eite jogurt/yogur jole/jotzaile joskura/jostura jostun/sastre (Heg.) jubilazio / erretiro, erretreta (judutar) judu juzgatu (Heg.) / epaitu kabia/habia kafetxe/kafe(-)etxe kai, nasa / anden kaier, koaderno / ingurrazti kainabera/kanabera kainoi/kanoi (kaja) kutxa, ontzi, kaxa (Heg.) kajoi/tiradera Kalagorria/Calahorra kaldera/galdara kamaleoi/kameleoi kamarero/zerbitzari
kanabera/kainabera (kanadiar) kanadar Kanbodia/Kanboia kanila (Heg.) / txorrota kanoi/kainoi kanpaina(-)denda/kanpadenda kanpainaurre/aurrekanpaina (kanpus) campus kanpatu/akanpatu (kapaza izan) kapaz izan (Heg.) karamelu (karamelo) karburagailu (karburadore) kardenal/kardinal karie, karies / txantxar karlistada/karlistaldi karrasi/garrasi karretera/errepide karretila (karretilla) / eskorga kartera / diru(-)zorro, paper(-)zorro kartesiar (kartesiano, cartesiar) kartulina / kartoi (mehe) kartzela/gartzela kartzelatu (ingresatu) kasete (kaset, cassette) kastigu (Heg.) / zigor kasu (kaso) katakunba/katakonba (katalandar) katalan katibu/gatibu kaxa (kaja) kaxoi/tiradera (kelta) zelta keramika/zeramika kibizta/begizta kikildu/kokildu kila/gila
kirofano / ebakuntza(-)gela, operazio(-)gela kirurgia/zirujia kisketa/krisket kitarra/gitarra klabikula/lepauztai klixe (klitxe) koaderno, kaier / ingurrazti (kuaderno) (koadrila, koadrilla) kuadrilla (koalitate) kualitate / nolakotasun koartel/kuartel koilara / goilare, kutxare (kutxara) koinak/koñak kojin/kuxin kokildu/kikildu kokots/okotz koliflor/azalore koltxoi/lastaira konbidatu/gonbidatu konbit(e)/gonbit konfidantza/konfiantza konplitu/kunplitu konpromezu/konpromiso konsagratu / kontsakratu, sagaratu kontestu/testuinguru kontu, gai / asunto (asuntu) (kontutan hartu) kontuan hartu koñak/koinak korazatu/akorazatu korbata/gorbata korkoi / korrokoi (Sin. lazun) korridore / pasillo (pasilo) (Heg.) kortina / errezel, gortina kosmo/kosmos kosta ahala kosta (kosta ala kosta) kotatu, kotak ezarri / akotatu kotoi/algodoi 491
kozinatu (sukaldatu) krisket/kisketa kriterio/irizpide (kuaderno) koaderno, kaier / ingurrazti kuadrilla (koadrila, koadrilla) kualitate (koalitate) /nolakotasun kuartel/koartel kuluska/kuluxka kunplitu/konplitu (kurrikulum) curriculum kutizia/gutizia kutxa (kaja) kutxare/koilara (kuwaitiar) kuwaitar kuxin/kojin labe handi / labe garai labirinto (laberinto) laborategi (laboratorio) (laburmetraia) film labur laku/aintzira landara/landare lantegi/tailer (Heg.) lapurketa/lapurreta (laister) laster laranjaondo/laranjondo larehun (lauehun) / laurehun lasatu/lasaitu lastaira/koltxoi laster (laister) laukizuzen/errektangelu lazun, korrokoi / korkoi lebatz/legatz legez (bezala) / lez (Bizk.) lehenbailehen (lehenbaitlehen) lehoinabar, pantera / leopardo leize/leze 492
lekoa/legoa lelo, errepika / estribillo (estribilo) lengoradu/mihi(-)arrain lenteja/dilista leopardo / lehoinabar, pantera lepauztai/klabikula lera/trineo letra nagusi / letra larri, maiuskula letreiatu (deletreatu) letxe / legetxe, bezalaxe letxuga/uraza lez (Bizk.) / legez (bezala) leze/leize liburu(-)denda (liburudenda) liburuzain/bibliotekari likidu/likido lilura, begitazio / espejismo lino/liho lisatu/plantxatu liseriketa/digestio lisiba/lixiba liskar, tirabira / frikzio lizentzia (lizentziatura) lizentziatu (Heg.) / lizentziadun lorategi/jardin (luzemetraia) film luze magia (majia) magisteritza / irakasle(-)eskola, irakasle(-)ikasketak makina-erreminta (Heg.) / makina(-) tresna mahai/mahain mahai(-)inguru (mahainguru) mahuka-hutsik/makutsik maila (mail) maisu (maixu) maitakor/maitekor maiuskula, letra larri / letra nagusi
(maixu) maisu (majia) magia makailao/bakailao makutsik/mahuka-hutsik malizia/malezia marexal/albaitari marfil/boli marioneta, txontxongilo / txotxongilo marmelada (mermelada) marraskilo/barraskilo marra(txo) (gidoi) marrazki, irudi / dibujo marruskadura (mekanikan) / frikzio Marte, martetar / Martitz, martiztar martitzen (Bizk.) / astearte materiale/material mediku/midiku medizina/sendagai menturaz/benturaz merketu/merkatu merkatal zentro / merkataritza(-) zentro (mermelada) marmelada metrailadore/ametrailadora mezprezatu/mespretxatu midiku/mediku mihi(-)arrain/lengoradu milagro / mirari, mirakulu mindegi/mintegi ministrari/ministro minoria/gutxiengo minutu (minuto) mirakulu, mirari / milagro mirari, mirakulu / milagro miretsi (mirestu) mitxoleta/amapola moeta, mueta / mota
moleta (Sin. arrautzopil, tortilla (tortila)) / omeleta monastegi/monasterio mota / moeta, mueta motin/mutin muble (mueble) /altzari mueta, mota / mota multzu/multzo muskulo/muskulu mustio/muztio musu(-)truk, debalde, doan, dohainik, urririk (dohan) mutin/motin Nafarroa Beherea (-a), Baxenabarre / Baxenafarroa, Baxe Nafarroa naharo/naro nahastu/nahasi nahitanahiez / nahitaez, nahi eta nahi ez narrats, narraz / narras narrazti/narrasti nasa, kai / anden natura hil / bodegoi nazioarteko/internazional negar/nigar negutegi/berotegi nerabezaro, nerabetasun / adoleszentzia nerekoi/nirekoi neumatiko/pneumatiko neumonia/pneumonia nigar/negar nirekoi/nerekoi nolakotasun / kualitate (koalitate) notari/notario o/oh (interj.) objektibo (objetibo) (odol(-)baso) odol(-)hodi 493
oh/o (interj.) ohituratu/ohitu ohostu/ostu oihaldegi/oihaltegi oihaldenda/oihal(-)denda oinbete/oin okotz/kokots oliba/azeituna omeleta / moleta (Sin. arrautzopil, tortilla) onda/uhin ongarri, abonamendu / abonu (abono) ontziola / astilero (astillero) operazio(-)gela, ebakuntza(-)gela / kirofano (oposaketa) oposizio ordainleku; bidesari / peaje ordezkaritza/delegaritza ordurarte / ordura arte; ordu arte ordutegi (orduketa) oreka/ekilibrio organizazio, instituzio / erakunde organo (organu) (orijinal) original oro har (orohar) orroa, orroe / orro ortze, urtzi / ortzi ortzegun (Lap. eta Naf.) / ostegun osakera/osaera ospitaleratu (ingresatu) ostegun/eguen (Bizk.) / ortzegun (Lap. eta Naf.) ostertz, zeruertz, zerumuga / horizonte ostia/hostia ostiral/bariku (Biz.) ostu/ohostu 494
Ozkabarte / Santo Domingo de la Calzada Pabe/Paue pago/bago pailazo (pailaso) pake/bake (pakistaniar) pakistandar panpin/panpina pantera, lehoinabar / leopardo (papel) paper paper(-)zorro/kartera pardel/fardel pareta (paret) parrafo/paragrafo pasillo (Heg.) (pasilo) / korridore pastilla (pastila) Paue/Pabe pazko/bazko peaje / bidesari; ordainleku pekatu/bekatu pelota/pilota peluka, perruka / ileorde peria/feria peritu (perito) perra/ferra perruka, peluka / ileorde Persia/Pertsia pilota/pelota pilotu, hegazkinlari / abiadore pinudi (pinadi) Pirinioak (-ak) / Pirineoak, Auñamendiak piriniotar (pirinear, piriniar) piszina/igerileku pitxi/bitxi pixka bat (pixkat) pizkunde/berbizkunde piztarazi (piztuarazi) / pitzarazi
piztuera/biztuera plantxatu/lisatu platano (Heg.) / banana (jatekoa) plaza/enparantza pneumatiko/neumatiko pneumonia/neumonia polbora/bolbora poltsa/boltsa portzentaje/ehuneko pote (Heg.) / poto poxpolu/pospolo pozoi (pozoin) praka/fraka prejitu/frijitu prekaritate/prekarietate prestigio (prestijio) prezeski/preseski preziagarri/prezagarri probetxatu/aprobetxatu proiektil/jaurtigai puding/budin puntu (punto) razional, errazional / arrazional razionalismo (errazionalismo) / arrazionalismo razionalista (errazionalista) / arrazionalista (razista) arrazista record/errekor rifle/errifle rito (errito) / erritu rugby (rugbi) / errugbi ruleta/erruleta sabai/sapai sabotaje (sabotaia) sagaratu, kontsagratu / konsagratu sagu/xagu saguzar (saguzahar)
sailordetza/sailburuordetza saindu (Ipar. edo Jas.) / santu sakre, birao / blasfemia Santo Domingo de la Calzada / Ozkabarte sapai/sabai sarjentu (sargentu) sarraila / serraila, zerraila sasoian egon, fleitean izan / forman egon saskibaloi (saski(-)baloi) sastre (Heg.) / jostun scanner/eskaner (scout, eskut) eskaut seda/zeta segundo (segundu) sekulan/sekula senadore/senatari sendagai/medizina sentimendu (sentimentu) serraila, zerraila / sarraila serum, gazur (suero) silueta/zilueta simaur / ximaur, zimaur sinesmen (sinismen) sinestamendu, ziurtagiri / zertifikatu sinetsarazi (sinestarazi) sinistu (Bizk. eta Gip.) / sinetsi sirimiri, xirimiri / zirimiri sofritu/sufritu solfa/solfeo solidu/solido somatu/sumatu sonda/zunda sorrarazi (sortarazi) sozio/bazkide spaghetti/espageti sprint/esprint 495
standard/estandar stress/estres subjektu/sujeto substantibo/sustantibo (suero) serum, gazur sufre/azufre sufritu/sofritu suin/suhi sujeto/subjektu (sukaldatu) kozinatu sumatu/somatu suspense (suspentse) suspertu/zuzpertu sustantibo/substantibo susto (Heg. Herr.) / ikara, beldur svastika/esbastika talaia/atalaia tamaina (tamainu) tantu/tanto Tanzania/Tantzania tailer (Heg.) / lantegi teontzi (te-ontzi) testuinguru/kontestu (tila) ezki(-)lore tintatu/tindatu tirabira, liskar / frikzio tiradera/kajoi titi/diti tobera/dobera tolare/dolare tonelada/tona torre/dorre tortilla (tortila) (Sin. arrautzopil, moleta) / omeleta traineru/treineru transistore (trantsistore) trasatlantiko/transatlantiko 496
trastero/trasteleku treineru/traineru tresna elektriko / elektro(-)tresna trineo/lera tristetu/tristatu Troia/Troya trono/tronu (tutoritza) tutoretza txakolin (txakoli) txangurru (txangurro) txanpain/xanpain txanpu/xanpu txantxar / karie, karies txapel/xapel txartel/xartel txerto/xerto txigor(tu) (xigor(tu)) txikigarri/xikigarri txilibitu/xilibitu tximeleta/ximeleta txiki/xipi tximu (Gip.) / tximino txingurri / txindurri, inurri txip (xip) txirula/xirula txistor / ziztor (txistorra) txito / txita; txit txitxare/zizare txitxirio/garbantzu txori/xori txorrota/kanila (Heg.) txotxongilo / marioneta (txontxongilo) txukatu/xukatu txulo/zulo txuri/zuri uhanditu/uranditu uharte / isla; irla (Ipar.)
uhin/onda ukitu/ikutu Ukraina/Ukrania ukuilu/ikuilu um (interj.) (hum) umil/humil ur-, urtsu / akuoso (egokia da kimikan) uranditu/uhanditu uraza/letxuga urjauzi/ur(-)jauzi urko/hurko urkor (disolbagarri) / urtukor urrin (adlg.) / urrun (urruti) urritz/hurritz urtsu, ur- / akuoso (egokia da kimikan) urtukor/urkor (disolbagarri) urtzi/ortzi usaindu (usaitu) utzarazi (utziarazi) uztarri/buztarri (vietnamiar) vietnamdar volt (voltio) watt (watio) whiski (whisky) xagu/sagu (xaguxar, xaguzahar, saguzahar) saguzar xanpain/txanpain xanpu/txanpu xapel/txapel xartel/txartel xehetu/xehatu xerrenda/zerrenda xerto/txerto (xigor(tu)) txigor(tu) xikigarri/txikigarri
xilibitu/txilibitu ximaur/simaur ximeleta/tximeleta xinaurritegi/inurritegi (xip) txip xipi/txiki xirimiri, sirimiri / zirimiri xirula/txirula xori/txori xukatu/txukatu yarda (iarda) yoga (ioga) yogur/jogurt zabalune/zabalgune zain/bena zainzuri, frantses(-)porru / esparrago zapata(-)denda (zapatadenda) (zazpirehun) zazpiehun zehar-galdera (Hizkl.) (zehargaldera) zelta (kelta) zeramika/keramika zerba/azelga zerbeza (Heg.) / garagardo zerbieta (zerbilleta) / ahozapi zerbitu/zerbitzatu zerbitzari/kamarero zerebro (Heg.) / burmuin zerraila, serraila / sarraila zerrenda/xerrenda zertifikatu / ziurtagiri, sinestamendu zeruertz, zerumuga, ostertz / horizonte zeta/seda zilueta/silueta zigarro (Heg.) / zigarreta zigor/kastigu (Heg.) zimaur/simaur 497
zine/zinema zirimiri / sirimiri, xirimiri zirkunbalazio/ingurabide zirrara/emozio zirujia/kirurgia zita/hitzordu ziurtagiri, sinestamendu / zertifikatu zizare/txitxare
498
ziztor / txistor (lukainka) zortziehun (zortzirehun) zulo/txulo zumo / zuku; urzunda/sonda zuri/txuri zurrunga (zurranka) zuzpertu/suspertu
4 Kalko oker nabarmen batzuk
1. Kalko lexiko-semantikoak anitz (➛ anitz) *ideologia anitza *jende anitza
askotariko ideologia, ideologia plurala askotariko jendea, jende plurala
-ar (➛ -ar atzizkia (aldaerak: -tar (-dar), -ztar)) *eibartar kaleak, *valentziar laranjak *belgiar, *europear, *egipziar
Eibarko kaleak, Valentziako laranjak belgikar, europar, egiptoar
ari izan ≠ egon (➛ ari izan ≠ egon) *Euria dago. Euria ari du / dihardu / da. *Txarto jokatzen dago. Txarto jokatzen ari da / dihardu. balio/balore (➛ balio/balore) Gure gizarteko baloreak Balore moral bat da elkartasuna.
Gure gizarteko balioak Balio moral bat da elkartasuna.
bera/berdina (➛ bera ≠ berdin) *Egun berdinean joan ziren oporretara. *Atzoko mutil berdina etorri da ate joka.
Egun berean joan ziren oporretara. Atzoko mutil bera etorri da ate joka.
bota (➛ bota aditza) *parranda bota *faltan bota
parranda(n) ibili/egin falta(n) nabaritu/eman/hartu, hutsa sumatu, mira izan/egin… 499
eman (➛ eman) *Neska-mutikoen artean ematen diren liskarrak. *Txapelketan sei berdinketa eman dira.
Neska-mutikoen artean gertatzen/ izaten diren liskarrak. Txapelketan sei berdinketa gertatu/ jazo/izan dira.
erabakior/erabakigarri (➛ -garri/-kor) bilera erabakior giro erasokor
bilera erabakigarri giro erasotzaile
erregeak/errege-erreginak (➛ errege-erregina; gurasoak ≠ aitak; ➛ seme-alaba) *Errege Katolikoak Hiru seme-alabaren ama da.
Errege-erregina Katolikoak ≠ Hiru semeren (edo alabaren) ama da.
eskaini (➛ eskaini) ?prentsaurrekoa, kontzertua… eskaini
prentsaurrekoa, kontzertua… eman, egin, jo
*eta abar luze bat (➛ *(eta) abar luze bat > abar) *eta abar luze bat
eta abar(,) eta abar
froga/proba (➛ froga ≠ proba; ➛ frogatu ≠ probatu) *delituaren proba(k) delituaren froga(k) *liburuaren lehen frogak liburuaren lehen probak gizona/gizakia (➛ gizaki ≠ gizon; ➛ giza) *Neanderthalgo gizona *Gizona Lurrean denetik…
Neanderthalgo gizakia Gizakia Lurrean denetik…
jokatu/jolastu (➛ joko ≠ jolas; jokatu ≠ jolastu) *Realak gaur jolasten du. *Partida ona jolastu du Altuna III.ak.
Realak gaur jokatzen du. Partida ona jokatu du Altuna III.ak.
*nekazal turismo (➛ *nekazal-; ➛ -al hitz-bukaerakoa) *nekazal produktu *unibertsital esparru
500
nekazaritza(-)produktu unibertsitate(-)esparru
noski (➛ noski / jakina, horixe) *Noski baietz! *Noski ezetz! *Noski etorriko dela! ospatu (➛ ospatu) bilera, partida, hileta… ospatu
Bai, noski! Horixe baietz/ezetz! Jakina/horixe etorriko dela! Etorriko da. Bai horixe! bilera, partida, hileta… egin/jokatu/ izan…
*pena merezi (➛ merezi izan) *Ez du pena merezi hori egitea.
Ez du merezi hori egitea.
udal/udaletxe (➛ udal ≠ udaletxe ≠ udalerri) *Udaletxeak erabaki bat hartu du.
Udalak erabaki bat hartu du.
zentzu ≠ norabide (➛zentzu; ➛ *norantza > noranzko / norabide) *zentzu bakarreko errepidea
noranzko bakarreko errepidea
2. Kalko morfosintaktikoak 2.1. Izen-sintagmaren esparrukoak -a/bat ?Haize bat altxa zen! *Okindegi bat ere gerta daiteke monopolio bat.
Egundoko haizea altxa zen! Okindegi bat ere gerta daiteke monopolio.
adjektiboaren posizioa (➛ kolore: *gorri kolore, *gorri koloreko (> kolore gorri(ko)); ➛ -al hitz-bukaerakoa; ➛ adjektibo erreferentziala)
*gorri kolore *sozial arazo
kolore gorri arazo sozial, gizarte-arazo
asko ≠ gehiegi (gradurik gorena adierazten ez denean) (➛ asko ≠ gehiegi; ➛ -egi atzizkia) Horretaz ez dakit gehiegi. Ez naiz gehiegi kezkatu.
Horretaz ez dakit asko. Ez naiz asko kezkatu.
501
asko ≠ handia (➛ asko ≠ handia; ➛ izen zenbakarriak / izen zenbakaitzak; ➛ -egi atzizkia) *pazientzia asko, *lotsa asko *Ez daukat gogo handiegirik. *Maitasun gehiago erakutsi behar duzu.
pazientzia handia, lotsa handia Ez daukat gogo handirik. Maitasun handiagoa erakutsi behar duzu.
berri (➛ berri) *garaipen berri bat *gol berri bat
beste garaipen bat beste gol bat
beste (➛ beste (bestek / besteek / beste batzuek)) Beste etxera joan zen. (mugatua, ezaguna) Ekar itzazu beste zapatak. (idem)
≠ Beste etxe batera joan zen. (mugg., zehaztugabea) ≠ Ekar itzazu beste zapata batzuk. (idem)
beste ≠ lehengo (➛ beste (bestek / besteek / beste batzuek)) *Beste egunean etorri zen. *Beste egunean etorriko da.
Joan zen egunean / lehengoan / … etorri zen. Beste (egun(en)) batean / hurrengoan etorriko da.
bezala (➛ bezala; ➛ bezala/bezalako)
?Bost urtez aritu zen Donostian irakasle bezala. *Orixe bezala ezagutua.
Bost urtez aritu zen Donostian irakasle. Orixe izenez ezagutua.
desberdin/ezberdin (kantitatea adierazteko denean) (➛ desberdin/ezberdin) *Gai desberdinak tratatuko dituzte. *Formatu desberdinetan aurkeztu zuten egitasmoa. *Alderdi desberdinak bat etorri ziren bozketan. *Landare desberdinak ernetzen dira.
Hainbat gai, zenbait gai, gai batzuk… tratatuko dituzte. Zenbait formatutan aurkeztu zuten egitasmoa. Alderdiak / Alderdi guztiak bat etorri ziren bozketan. Era askotako landareak ernetzen dira.
elkar (➛ elkar) *Elkar etorri dira. *Ez dute elkar hitz egiten. 502
Elkarrekin etorri dira. Ez dute elkarrekin (ez diote elkarri) hitz egiten.
*hain… -(e)la (➛ *hain… -(e)la) *Gure herria hain da txikia, ez duela plazarik ere.
Gure herria hain da txikia, (non) ez duen plazarik ere. (…), (ezen) ez baitu plazarik ere.
izernordain zehaztugabeak (➛ ezer/zerbait, inor/norbait, inoiz/noizbait; ➛ batere ≠ ezer (deus)) *—Nor dabil hor? —Inor. *Ez zen inor ez etorri.
—Nor dabil hor? —Inor (ere) ez. Ez zen inor etorri.
partitiboa (➛ partitiboa (-ik)) *Burua ez duenak ez du behar txapela. *Ez daude galletak.
Bururik ez duenak ez du behar txapelik. Ez dago galletarik.
2.2. Aditzaren esparrukoak aditz-izena (➛ aditz-izena) *Badakit gitarra jo. *Mendira joan gustatzen zait.
Badakit gitarra jotzen. Mendira joatea gustatzen zait.
aspektua (egunerokotasun faltsua) (➛ aditzaren aspektua eta kalkoak) Aspertu naiz hemen. Joaten gara etxera? Gauean joaten gara zinemara?
Aspertu naiz hemen. Joango (al) gara etxera? Gauean, joango (al) gara zinemara?
ahaleraren erabilera okerrak (➛ ahalera eta kalkoak) *Hori egiten baduzu, aita haserretu daiteke.
?Euria egin lezake arratsaldean. *Ireki diezadakezu atea? *Mesede bat egin ahal bazenit…
Hori egiten baduzu, litekeena da aita haserretzea. (…), aita haserretu egingo da beharbada. Baliteke euria egitea arratsaldean. Irekiko didazu atea? Mesede bat egingo (al) didazu? Mesede bat egingo bazenit…
503
baldintza-perpausetako komunztadura (➛ baldintza-perpausak) *Saiatzen bada, lortuko luke. *Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginatekeen orain.
Saiatzen bada, lortuko du. Zuek dituzuen aukerak izan bagenitu, beste modu batera biziko ginateke orain.
bihurkari traketsak (➛ burua (X-ren burua): neure burua, zeure burua, bere burua, beren/euren burua(k))
*Garbitu zara aurpegia? ?Asko gorrotatzen naiz.
Garbitu (al) duzu aurpegia? Asko gorrotatzen dut neure burua.
izango zen / litzateke (➛ aditzaren aspektua eta kalkoak; ➛ iragan-geroa aditzaldia) *Hau bihar honela egin beharko zen. *Gustura joango nintzen Kubara.
Hau bihar honela egin beharko litzateke. Gustura joango nintzateke Kubara.
numero-komunztadura (➛ jende) *Bikote bat ezkontzen direnean… *Jendeak esaten dute…
Bikote bat ezkontzen denean… Jendeak esaten du…
orainaldi historikoa (➛ aditzaren aspektua eta kalkoak) *1955ean jaiotzen da. 1955ean jaio zen / jaioa da. *1964an sortzen da elkartea. 1964an sortu zen / sortua da elkartea. partizipioa atribuzio-perpausean (➛ partizipioa atribuzio-perpausean (itxia(k)/itxita/itxirik; irekia(k)/irekita/irekirik; ikusia(k)/ikusita/ikusirik; nekatua(k)/nekatuta/nekaturik))
*Nekatuta naiz. Nekatuta nago. *Zeharo mozkortutak zebiltzan. Zeharo mozkortuta/-rik/-ak zebiltzan. pasiboa (➛ pasiboa (egitura pasiboa)) *Poliziagatik atxilotua izan zen. #Nigatik esana da aspaldi.
504
Poliziak atxilotu zuen. Ni(re)gatik esana da (beste batzuek) / Nik esana da.
2.3. Perpausaren esparruko edo gorakoak baino ≠ baino gehiago (➛ baino ≠ baino gehiago/areago) *Lagundu baino, kalte egiten du. *Sentimenduei baino emozioei egin behar zaie jaramon.
Lagundu baino gehiago, [lagundu beharrean/barik/ordez…] kalte… Sentimenduei baino gehiago (baino areago) emozioei egin behar zaie jaramon.
‘Bestalde, esan…’ (➛ esan) *Azkenik, azpimarratu… *Amaitzeko, bakarrik esan, hamabost egun daudela errekurtsoa aurkezteko.
Azkenik, azpimarratu behar da / nahi dugu… Amaitzeko, bakarrik esan nahi dut hamabost egun daudela errekurtsoa aurkezteko.
bezala (adibideak ematean) (➛ bezala; ➛ bezala/bezalako) ?Ezagunak ditugun Anari eta Niko Etxart bezalako abeslariak elkartu ziren. ?Venezia eta Genova bezalako hiriak Asiarekin eta Afrika iparraldearekin eginiko merkataritzagune bilakatu ziren.
Ezagunak ditugun abeslariak elkartu ziren: Anari, Niko Etxart eta beste asko. (...): Anari eta Niko Etxart, esaterako. Venezia eta Genova hiriak, esaterako, Asiarekin eta Afrika iparraldearekin eginiko merkataritzagune bilakatu ziren.
bitartean (➛ bitartean; ➛ menderatu faltsuak (sasimenderatuak)) ?Fonema kontsonantikoak 24 diren bitartean, bokalikoak 5 dira. *Langileen erdiak euskaldunak diren bitartean, beste erdiak, erdaldunak.
Fonema kontsonantikoak 24 dira, eta (fonema) bokalikoak 5 Fonema kontsonantikoak 24 dira; (eta) (fonema) bokalikoak, berriz, 5). Langileen erdiak euskaldunak dira, eta beste erdiak, erdaldunak.
dagoeneko ≠ honezkero (➛ dagoeneko ≠ honezkero; ➛ harrezkero ≠ honezkero) *Dagoeneko hasiko zen saioa. *Dagoeneko ez dira etorriko.
Honezkero hasiko zen saioa. Honezkero ez dira etorriko.
505
dagokionean ≠ dagokionez (➛ dagokionean ≠ dagokionez) *Isabeli dagokionean, ez da etorri azterketara. *Hau pentsatzen dut gai horri dagokionean.
Isabeli dagokionez, ez da etorri azterketara. Hau pentsatzen dut gai horri dagokionez.
*depende (➛ (*depende)) *Depende norentzat den. *Depende nondik begiratzen diozun.
Jakin/ikusi… egin behar norentzat den. (Ikusi behar) Nondik begiratzen diozun.
ehunekoak eta deklinabide mugatua (➛ ehuneko (%)) *Kontinentearen % 5a izotza da. *Gazteetan, % 7ak badaki hori.
Kontinentearen % 5 izotza da. Gazteetan, % 7k badaki hori.
emaitzak eta zenbakiak (➛ eta) *Hiru bat ari gara irabazten. *Mila bostehun euro balio ditu. *4,20 €: lau euro hogei
Hiru eta bat ari gara irabazten. Mila eta bostehun euro balio ditu. 4,20 €: lau euro eta hogei.
erdal gerundioa (➛ gerundioa (erdal)) *Kolpe bat eman zion, hilda utziz. *Kafea hartzen hitz egingo dugu. *Hamar jasoaldi eginez lortu zuen txapela.
Kolpe bat eman zion, eta hil. Kafea hartuz hitz egingo dugu. Hamar jasoaldi eginda lortu zuen txapela.
ere (➛ ere lokailua) *Ere daude beste kale batzuk. *Ere bai esan dute bihar etorriko direla. *Haiek partida irabazi dute, eta guk ere.
Beste kale batzuk ere badaude. Bihar etorriko direla ere esan dute. Haiek partida irabazi dute, eta guk ere bai.
erlatiboak (➛ -(e)la/-(e)na; ➛ -(e)lako/-(e)n atzizkiak izenak gobernaturiko perpaus osagarrietan) *Gure autoa, ez dela oso zaharra, askoz merkeagoa da. *Nik badaukat lagun bat askotan gure etxera etortzen dela. *Etorriko zarenaren ustean gaude.
506
Gure autoa, ez dena oso zaharra, askoz merkeagoa da. Nik badaukat lagun bat askotan gure etxera etortzen dena. Etorriko zaren/zarelako ustean gaude.
*Ekonomia gaizki doalaren berriak ez gintuzke harritu behar.
Ekonomia gaizki doalako/doan berriak…
galdegaia (➛ galdegaiaren legeak; ➛ ote) Menditik etorri gara. *Itxaropenik ote?
≠ Menditik etorri egin gara. Ba ote itxaropenik?
gogo (*jateko gogoak) (➛ gogo (*jateko gogoak)) *Hori egiteko gogoekin nago. *Jendea gogoekin aritu da.
Hori egiteko gogoarekin nago. Jendea gogoarekin/gogoz/gogotsu aritu da.
*hobe esan / hobeto esan (➛ hobe izan (*hobe esan)) *Honela behar du, hobe esanda. *Hobe moldatuko zara horrela.
Honela behar du, hobeto esanda. Hobeto(ago)/Hobeki(ago) moldatuko zara horrela.
gero (➛ gero) *Bilera eta gero, kalera joan gara. *Lau urte eta gero ikusi dugu hori. *Gero eta gehiago ikasi, (gero eta) nota hobeak ateratuko dituzu.
Bileraren ondoren (Bilera bukatu ondoren / eta gero), kalera joan gara. Lau urteren ondoren (Lau urte igaro eta gero / ondoren) ikusi dugu hori. Zenbat eta gehiago ikasi, (orduan eta / hainbat (eta)) nota hobeak/onagoak aterako dituzu.
joan aditzaren perifrasi-modua (➛ joan aditzaren perifrasi-modua (-tu(a)z joan / -tzen joan)) ?Eta gero zer esatera zoaz? ?Goazen mintzatzera gizakiaren sorreraz.
Eta gero zer esan behar duzu? Mintza gaitezen gizakiaren sorreraz.
non/zerez (➛ goizean, goizetan / goizez; trenean /trenez; ➛ euskara batuan / euskara batuaz) *Goizeko trenez etorri dira. *Euskara batuz ari da.
Goizeko trenean etorri dira. Euskara batuaz ari da / Euskara batuan ari da.
nondik/non (➛ nondik/non) *Lehen, asko etortzen zen gure dendatik. *Atzo goizean etxetik ibili nintzen.
Lehen, asko etortzen zen gure dendara. Atzo goizean etxean ibili nintzen. 507
zehar-galdera (➛ arabera (arauera); ➛ *-(e)laz, *-(e)naz) *Nori galdetzen zaionaren arabera. *Konturatu behar genuke (zer) galtzen ari garenaz.
Nori galdetzen zaion. Konturatu behar genuke zer ari garen galtzen.
zehar-galdera ≠ erlatiboa (➛ erlatiboa eta zehar-galdera) *Badakizu gertatu dena? *Pentsa ezazu behar duzuna.
508
Badakizu zer gertatu den? Pentsa ezazu zer behar duzun.
5 Deklinabide-taulak
1. Pertsona-izenordain arruntak eta indartuak
(➛ pertsona-izenordain arruntak / pertsona-izenordain indartuak)
Pertsona-izenordain arruntak NOR ni hi gu zu zuek NORK nik hik guk zuk zuek NORI
niri hiri guri zuri zuei
NOREN nire hire gure zure zuen NOREKIN nirekin hirekin gurekin zurekin zuekin NORENTZAT niretzat hiretzat guretzat zuretzat zuentzat ZERTAZ nitaz hitaz gutaz zutaz zuetaz NORENGAN ni(re)gan hi(re)gan gu(re)gan zu(re)gan zuengan NORENGANDIK ni(re)gandik hi(re)gandik gu(re)gandik zu(re)gandik zuengandik NORENGANA ni(re)gana hi(re)gana gu(re)gana zu(re)gana zuengana NORENGANANTZ ni(re)ganantz hi(re)ganantz gu(re)ganantz zu(re)ganantz zuenganantz NORENGANAINO ni(re)ganaino hi(re)ganaino gu(re)ganaino zu(re)ganaino zuenganaino NORENGATIK ni(re)gatik hi(re)gatik gu(re)gatik zu(re)gatik zuengatik
Pertsona-izenordain indartuak NOR
neu heu geu zeu zeuek neuk heuk geuk zeuk zeuek NORI neuri heuri geuri zeuri zeuei NOREN neure heure geure zeure zeuen NOREKIN neurekin heurekin geurekin zeurekin zeuekin NORENTZAT neuretzat heuretzat geuretzat zeuretzat zeuentzat ZERTAZ neutaz heutaz geutaz zeutaz zeuetaz NORENGAN neu(re)gan heu(re)gan geu(re)gan zeu(re)gan zeuengan NORENGANDIK neu(re)gandik heu(re)gandik geu(re)gandik zeu(re)gandik zeuengandik NORENGANA neu(re)gana heu(re)gana geu(re)gana zeu(re)gana zeuengana NORENGANANTZ neu(re)ganantz heu(re)ganantz geu(re)ganantz zeu(re)ganantz zeuenganantz NORENGANAINO neu(re)ganaino heu(re)ganaino geu(re)ganaino zeu(re)ganaino zeuenganaino NORENGATIK neu(re)gatik heu(re)gatik geu(re)gatik zeu(re)gatik zeuengatik NORK
509
2. Erakusleak (➛ erakusleak) Singularrak NOR NORK
NORI NOREN NOREKIN NORENTZAT ZERTAZ NON NONDIK NORA NORAINO NORANTZ NONGO NORAKO NORENGAN NORENGANDIK NORENGANA NORENGANANTZ NORENGANAINO NORENGATIK
hau honek honi honen honekin honentzat honetaz honetan honetatik honetara honetaraino honetarantz honetako honetarako honengan honengandik honengana honenganantz honenganaino hone(n)gatik
hori hura horrek hark horri hari horren haren horrekin harekin horrentzat harentzat horretaz hartaz horretan hartan horretatik hartatik horretara hartara horretaraino hartaraino horretarantz hartarantz horretako hartako horretarako hartarako horrengan harengan horrengandik harengandik horrengana harengana horrenganantz harenganantz horrenganaino harenganaino horre(n)gatik hare(n)gatik
Pluralak NOR NORK NORI NOREN NOREKIN NORENTZAT ZERTAZ NON NONDIK NORA NORAINO NORANTZ NONGO NORAKO NORENGAN NORENGANDIK NORENGANA NORENGANANTZ NORENGANAINO NORENGATIK
510
hauek hauek hauei hauen hauekin hauentzat hauetaz hauetan hauetatik hauetara hauetaraino hauetarantz hauetako hauetarako hauengan hauengandik hauengana hauenganantz hauenganaino hauengatik
horiek haiek horiek haiek horiei haiei horien haien horiekin haiekin horientzat haientzat horietaz haietaz horietan haietan horietatik haietatik horietara haietara horietaraino haietaraino horietarantz haietarantz horietako haietako horietarako haietarako horiengan haiengan horiengandik haiengandik horiengana haiengana horienganantz haienganantz horienganaino haienganaino horiengatik haiengatik
3. Deklinabide-taula orokorra (➛ deklinabidea: taulak edo eskema orokorrak) KASU GRAMATIKALAK
Mugagabea Singularra Plurala
NOR. Absolutiboa
Ø + Ø = Ø
a + Ø = A
ak + Ø = AK
NORK. Ergatiboa
Ø + K = (E)K
a + K = AK
ak + K = EK
NORI. Datiboa
Ø + I = (R)I
a + I = ARI
ak + I = EI
LEKU-DENBORAZKOENAK (bizigabeak eta bizidunak)
Mugagabea Singularra Plurala
NON Inesiboa NORENGAN
Ø+N
= (E)TAN
a + N
= (E)AN
ak + N
= ETAN
Ø + GAN
= (R)(EN)GAN
a + GAN
= A(REN)GAN
ak + GAN
= ENGAN
NONGO Leku-denborazkoa
Ø + KO
= (E)TAKO
a + KO
= (E)KO
ak + KO
= ETAKO
NORA(T) Adlatiboa NORENGANA
Ø+A
= (E)TARA(T)
a + A
= (E)RA(T)
ak + A
= ETARA(T)
Ø + GANA
= (R)(EN)GANA
a + GANA
= A(REN)GANA
ak + GANA
= ENGANA
NORAINO Ø + AINO = (E)TARAINO Adl. bukatuzkoa NORENGANAINO Ø + GANAINO = (R)(EN)GANAINO
a + AINO
= (E)RAINO
ak + AINO
= ETARAINO
a + GANAINO = A(REN)GANAINO
ak + GANAINO = ENGANAINO
NORANTZ Ø + RANTZ = (E)TARANTZ Adl. bide zuzenezkoa NORENGANANTZ Ø + GANANTZ= (R)(EN)GANANTZ
a + RANTZ
ak + RANTZ
a + GANANTZ = A(REN)GANANTZ
ak + GANANTZ = ENGANANTZ
NONDIK Ablatiboa NORENGANDIK
a + TIK
ak + TIK
Ø + TIK
= (E)TATIK
Ø + GANDIK = (R)(EN)GANDIK
= (E)RANTZ
= (E)TIK
a + GANDIK = A(REN)GANDIK
= ETARANTZ
= ETATIK
ak + GANDIK = ENGANDIK
GAINERAKO KASUAK
Mugagabea Singularra Plurala
ZERIK. Partitiboa
Ø + IK
= (R)IK
NOREN. Edutezkoa
Ø + EN
= (R)EN
a + EN
= AREN
ak + EN
= EN
NOREKIN. Soziatiboa
Ø + EKIN
= (R)EKIN
a + EKIN
= AREKIN
ak + EKIN
= EKIN
ZEREZ. Instrumentala
Ø + Z
= (E)Z
a + Z
= AZ
ak + Z
= EZ
ZERENGATIK. Motibatiboa Ø + GATIK = (R)(EN)GATIK
a + GATIK = ARENGATIK
ak + GATIK = ENGATIK
NORENTZAT. Destinatiboa Ø + ENTZAT = (R)ENTZAT
a + ENTZAT = ARENTZAT
ak + ENTZAT = ENTZAT
KASU BEREZIA NORTZAT. Prolatiboa
Mugagabea Ø + TZAT = TZAT
OHARRAK: a) Parentesi bitarteko -E- eta -Rhoriek lotura-hizkiak dira. b) Pluraleko kasuetan, kontuan har -ak- > -e- aldaketa morfologikoa gertatzen dela.
511
4. Bokalez amaitutako hitzen taula
Mugagabea Singularra Plurala
NOR mendi
Izen Bereziak
Mugagabea
mendi-a mendi-ak Hernio
NORK mendi-k mendi-ak mendi-ek Hernio-k
Bizigabea
NORI mendi-ri mendi-ari mendi-ei Hernio-ri NON mendi-tan mendi-an
mendi-etan Hernio-n
NONGO mendi-tako mendi-ko
mendi-etako Hernio-ko
NORA(T) mendi-tara(t) mendi-ra(t)
mendi-etara(t) Hernio-ra
NORANTZ mendi-tarantz mendi-rantz
mendi-etarantz Hernio-rantz
NORAINO mendi-taraino mendi-raino
mendi-etaraino Hernio-raino
NONDIK mendi-tatik mendi-tik
mendi-etatik Hernio-tik
ZERIK mendi-rik
Hernio-rik
NOREN mendi-ren mendi-aren mendi-en
Hernio-ren
NOREKIN mendi-rekin mendi-arekin mendi-ekin
Hernio-rekin
ZEREZ mendi-z mendi-az
mendi-ez Hernio-z
ZERENGATIK mendi-rengatik mendi-arengatik mendi-engatik
Hernio-rengatik
NORENTZAT mendi-rentzat
Hernio-rentzat
mendi-arentzat
mendi-entzat
NORTZAT mendi-tzat
NON
Hernio-tzat
seme-rengan seme-arengan seme-engan Eneko-rengan
Biziduna
NONGO
512
NORA(T)
seme-rengana(t) seme-arengana(t) seme-engana(t) Eneko-rengana
NORANTZ
seme-renganantz seme-arenganantz seme-enganantz Eneko-renganantz
NORAINO
seme-renganaino seme-arenganaino seme-enganaino Eneko-renganaino
NONDIK
seme-rengandik seme-arengandik seme-engandik Eneko-rengandik
5. Kontsonantez amaitutako hitzen taula
(➛ izen bereziak: kontsonantez (n, l, s, z, tz edo r) bukatzen diren leku-izenen deklinabidea)
Mugagabea Singularra Plurala
NOR
haran
haran-a
Izen Bereziak
Mugagabea
haran-ak Eibar
NORK haran-ek haran-ak haran-ek Eibarr-ek
Bizigabea
NORI haran-i haran-ari haran-ei Eibarr-i NON
haran-etan haran-ean
haran-etan Eibarr-en
NONGO
haran-etako haran-eko
haran-etako Eibar(r)-eko/ko
NORA(T)
haran-etara(t) haran-era(t)
haran-etara(t) Eibarr-era/-a
NORANTZ
haran-etarantz haran-erantz
haran-etarantz Eibarr-erantz/-antz
NORAINO
haran-etaraino haran-eraino
haran-etaraino Eibarr-eraino/-aino
NONDIK
haran-etatik haran-etik
haran-etatik Eibar(r)-etik/-tik
ZERIK haran-ik
Eibarr-ik
NOREN haran-en haran-aren haran-en Eibarr-en NOREKIN haran-ekin haran-arekin haran-ekin Eibarr-ekin ZEREZ haran-ez haran-az haran-ez Eibarr-ez ZERENGATIK haran-engatik haran-arengatik haran-engatik Eibarr-engatik NORENTZAT haran-entzat haran-arentzat haran-entzat Eibarr-entzat NORTZAT haran-tzat
NON
Eibar-tzat
gizon-engan gizon-arengan gizon-engan Mikel-engan
Biziduna
NONGO NORA(T)
gizon-engana(t) gizon-arengana(t) gizon-engana(t) Mikel-engana
NORANTZ
gizon-enganantz gizon-arenganantz gizon-enganantz Mikel-enganantz
NORAINO
gizon-enganaino gizon-arenganaino gizon-enganaino Mikel-enganaino
NONDIK
gizon-engandik gizon-arengandik gizon-engandik Mikel-engandik
513
(1) banu bahu balu bagenu bazenu bazenute balute
NOR NORI ba nin tzai t ba hin tzai k/n ba li tzai o ba gin tzai zki gu ba zin tzai zki zu ba zin tzai zki zue te ba li tzai zki e
tzai t ke tzai k/n ke tzai o ke tzai zki gu ke tzai zki zu ke tzai zki zue ke te tzai zki e ke
tzai t ke en tzai k/n ke en tzai o ke en tzai zki gu ke en tzai zki zu ke en tzai zki zue ke te n tzai zki e ke en
nin hin li gin zin zin li
nin hin zi gin zin zin zi
banintz bahintz balitz bagina bazina bazinete balira
nintzateke hintzateke litzateke ginateke zinateke zinatekete lirateke
nintzatekeen hintzatekeen zatekeen ginatekeen zinatekeen zinateketen ziratekeen
nukeen hukeen zukeen genukeen zenukeen zenuketen zuketen
(1)
nuke huke luke genuke zenuke zenukete lukete
(1)
(1) nuen huen zuen genuen zenuen zenuten zuten
NOR NORI nin tzai t n hin tzai k/n n zi tzai o n gin tzai zki gu n zin tzai zki zu n zin tzai zki zue te n zi tzai zki e n
LEHEN
BALDINTZA
nituzkeen hituzkeen zituzkeen genituzkeen zenituzkeen zenituzketen zituzketen
(2)
(2)
nituzke hituzke lituzke genituzke zenituzke zenituzkete lituzkete
n n en n n n n
nind u ke t n hind u ke k/n n (1) — en gint u ke gu n zint u ke zu n zint u z ke te zue n (2) te n
nind u ke t hind u ke k/n (1) — gint u ke gu zint u ke zu zint u z ke te zue (2) te
NOR NORK ba nind u t ba hind u k/n (1) – ba gint u gu ba zint u zu ba zint u zte zue (2) te
NOR NORK nind u t hind u k/n (1) — gint u gu zint u zu zint u zte zue (2) te
NOR NORK na u t ha u k/n d u – ga it u gu za it u zu za it u zte zue d it u te
NOR • NORK
(2) banitu bahitu balitu bagenitu bazenitu bazenituzte balituzte
(2) nituen hituen zituen genituen zenituen zenituzten zituzten
du — t (hura nik) nor nork
nintzen hintzen zen ginen zinen zineten ziren
NOR NORI na tzai t ha tzai k/n zai o ga tzai zki gu za tzai zki zu za tzai zki zue te zai zki e
NOR • NORI
NOR naiz haiz da gara zara zarete dira
ORAIN
ETORKIZUNEKOA (LITEKEENA)
BALDINTZAZKOAK ONDORIOA
514
IRAGANEKOA (EZINEZKOA)
NOR
ke ke ke ke ke ke te ke te n t ke en h k/n ke en z o ke en gen i(zki) gu ke en zen zu ke en zen zue ke te n z e ke te n
n t h k/n l o gen i(zki) gu zen zu zen zue l e
NORK NOR NORI ba n t ba h k/n ba I o ba gen i(zki) gu ba zen zu ba zen zue te ba l e te
NORK NOR NORI n t n h k/n n z o n gen i(zki) gu n zen zu n zen zue te n z e te n
NOR NORI NORK t t k/n k/n o – d i(zki) gu gu zu zu zue zue e te
NOR • NORI • NORK
6 Aditz laguntzailea
INDIKATIBOA
515
AHALERA
SUBJUNTIBOA
AGINTERA
ERREALA
ETORKIZUNEKOA (LITEKEENA)
IRAGANEKOA (EZINEZKOA)
ORAIN
LEHEN
te
NOR NORI ( ) t ha ki k/n be ki o ( ) gu za ki zki zu za ki zki zue be ki zki e
() hadi bedi () zaitez zaitezte bitez
n n n n n n n
(1) nezan hezan zezan genezan zenezan zenezaten zezaten
te
NOR NORI nen ki t hen ki k/n ze ki o gen ki zki gu zen ki zki zu zen ki zki zue ze ki zki e (2) nitzan hitzan zitzan genitzan zenitzan zenitzaten zitzaten
NOR NORK na za ( ) k/n be za — ga it za ( ) zu zue b it za te
NOR NORK nint za t n hint za k/n n (1) — n gint za gu n zint za zu n zint za te zue n (2) te n
n n n n n n n
nendin hendin zedin gintezen zintezen zintezten zitezen
(2) nitzakeen hitzakeen zitzakeen genitzakeen zenitzakeen zenitzaketen zitzaketen NOR NORK na za t ha za k/n de za — ga it za gu za it za zu za it za te zue d it za te
te
NOR NORI na ki t ha ki k/n da ki o ga ki zki gu za ki zki zu za ki zki zue da ki zki e
nadin hadin dadin gaitezen zaitezen zaitezten daitezen
n n n n n n n
NORK NOR n h z gen ieza(zki) zen zen z
NOR NORK nint zake t n hint zake k/n n (1) — en gint zake gu n zint zake zu n zint zake te zue n (2) te n
(1) nezakeen hezakeen zezakeen genezakeen zenezakeen zenezaketen zezaketen
NOR NORI nen ki t ke en hen ki k/n ke en ze ki o ke en gen ki zki gu ke en zen ki zki zu ke en zen ki zki zue ke te n ze ki zki e ke en
n n n n n n n NORI t n k/n n io n gu n zu n zue te n ie te n NOR NORI NORK t ( ) k/n k/n io — (B) ieza(zki) gu ( ) zu zu zue zue ie te
NORK n h z gen ieza(zki) zen zen z
NOR NORI NORK t t k/n k/n io — d ieza(zki) gu gu zu zu zue zue ie te
NORI t ke en k/n ke en io ke en gu ke en zu ke en zue ke te n ie ke te n
ke ke ke ke ke ke te ke te
nintekeen hintekeen zitekeen gintezkeen zintezkeen zintezketen zitezkeen
NORI t k/n io gu zu zue ie
NORK NOR n h l gen ieza(zki) zen zen l
NOR NORK nint zake t hint zake k/n (1) — gint zake gu zint zake zu zint zake te zue (2) te
(1) nezake hezake lezake genezake zenezake zenezakete lezakete
NOR NORI nen ki t ke hen ki k/n ke le ki o ke gen ki zki gu ke zen ki zki zu ke zen ki zki zue ke te le ki zki e ke
ninteke hinteke liteke gintezke zintezke zintezkete litezke
(2) nitzake hitzake litzake genitzake zenitzake zenitzakete litzakete
NOR NORI NORK t ke t k/n ke k/n io ke – d ieza(zki) gu ke gu zu ke zu zue ke zue ie ke te
NOR NORK na zake t ha zake k/n de zake – ga it zake gu za it zake zu za it zake te zue d it zake te
NOR NORI na ki t ke ha ki k/n ke da ki o ke ga ki zki gu ke za ki zki zu ke za ki zki zue ke te da ki zki e ke
naiteke haiteke daiteke gaitezke zaitezke zaitezkete daitezke
nentorren hentorren zetorren gentozen zentozen zentozten zetozen
banentor... nentorke. (...)
(natorren) hator betor (gatozen) zatoz zatozte betoz
nengoen hengoen zegoen geunden zeunden zeundeten zeuden
banengo... nengoke. (...)
(nagoen) hago bego (gauden) zaude zaudete beude
I
(1) (➛ -dion ≠ dioen, nion ≠ nioen)
nator hator dator gatoz zatoz zatozte datoz
etorri
nago hago dago gaude zaude zaudete daude
egon
orainaldia
lehenaldia
Indikatiboa
Baldintzazkoa
516
Agintera
neritzon heritzon zeritzon generitzon zeneritzon zeneritzoten zeritzoten
A deritzot (deritzat) deritzok/-n deritzo deritzogu deritzozu deritzozue deritzote
(2) (➛ iritzi (eritzi))
(3) (➛ jardun)
I NT ekark/ekarren bekar(tza) nakark/nakarren gakartzazu (...)
ER A (derradan) errak/-n berra (derragun) errazu errazue berrate
eritziok/-n beritzo eritziozu eritziozue beritzote
A
O
iritzi (2)
A G eu(z)kak/-n beu(z)ka eu(z)kazu eu(z)kazue beu(z)kate
nioen hioen zioen genioen zenioen zenioten zioten
IB diot diok/-n dio diogu diozu diozue diote
esan (1)
baneritzo... neritzoke. (...)
nekar(re/tza)n hekar(re/tza)n zekar(re/tza)n genekar(re/tza)n zenekar(re/tza)n zenekar(tza)ten zekar(tza)ten
IK AT dakar(tza)t dakar(tza)k/-n dakar(tza) dakar(tza)gu dakar(tza)zu dakar(tza)zue dakar(tza)te
ekarri
B A LD I NT Z banerra... baneu(z)ka... banekar... nerrake. neu(z)kake. nekarke. (...) (...) (...)
neu(z)kan heu(z)kan zeu(z)kan geneu(z)kan zeneu(z)kan zeneu(z)katen zeu(z)katen
N D dau(z)kat dau(z)kak/-n dau(z)ka dau(z)kagu dau(z)kazu dau(z)kazue dau(z)kate
eduki
niharduen hiharduen ziharduen geniharduen zeniharduen zeniharduten ziharduten
dihardut diharduk/-n dihardu dihardugu diharduzu diharduzue dihardute
jardun (3)
7 Aditz trinkoak (➛ aditz trinkoak (sintetikoak))
517
nenbilen henbilen zebilen genbiltzan zenbiltzan zenbiltzaten zebiltzan
banenbil... nenbilke. (...)
(nabilen) habil bebil (gabiltzan) zabiltza zabiltzate bebiltza
nindoan hindoan zihoan gindoazen zindoazen zindoazten zihoazen
banindoa... nindoake. (...)
(noan) hoa bihoa (goazen) zoaz zoazte bihoaz
nerama(tza)n herama(tza)n zerama(tza)n generama(tza)n zenerama(tza)n zenerama(tza)ten zerama(tza)ten
A jaki(tza)k/-n beki(zki) jaki(tza)zu jaki(tza)zue beki(zki)te
G I eramaiok/-n erama(tza)zu garamatzazu (...)
Indikatiboa
erabili
I
Z
A
nerabil(e/tza)n herabil(e/tza)n zerabil(e/tza)n generabil(e/tza)n zenerabil(e/tza)n zenerabil(tza)ten zerabil(tza)ten
ER A erabilk/-na (1) (➛ iruditu berabil (dirudi)) erabilzu erabilzue berabilte
NT banirudi... nirudike. (...)
nirudien hirudien zirudien genirudien zenirudien zeniruditen ziruditen
AT IB O A dirudit darabil(tza)t dirudik/-n darabil(tza)k/-n dirudi darabil(tza) dirudigu darabil(tza)gu dirudizu darabil(tza)zu dirudizue darabil(tza)zue dirudite darabil(tza)te
iruditu (1)
NT
B A LD baneki... banerama... nekike. neramake. (...) (...)
neki(zki)en heki(zki)en zeki(zki)en geneki(zki)en zeneki(zki)en zeneki(zki)ten zeki(zki)ten
IK darama(tza)t darama(tza)k/-n darama(tza) darama(tza)gu darama(tza)zu darama(tza)zue darama(tza)te
I N daki(zki)t daki(zki)k/-n daki(zki) daki(zki)gu daki(zki)zu daki(zki)zue daki(zki)te
D
eraman
jakin
ikusak/-n ikuskik/-n bikusa bikuski ikusazu ikuskizu ikusazue ikuskizue bikusate bikuskite
banekusa... banekuski... nekuske. nekusazke. (...)
nekusan nekuskien hekusan hekuskien zekusan zekuskien genekusan genekuskien zenekusan zenekuskien zenekusaten zenekuskiten zekusaten zekuskiten
dakus(a)t dakuskit dakus(a)k/-n dakuskik/-n dakus(a) dakuski dakus(a)gu dakuskigu dakus(a)zu dakuskizu dakus(a)zue dakuskizue dakus(a)te dakuskite
ikusi
Oharra: Aditz trinkoen paradigma osoak ikusteko, jo Euskal aditz batura (1979), Txillardegik paraturiko tauletara. (www.euskaltzaindia.eus/dok/ iker_jagon_tegiak/6833.pdf.
nabil habil dabil gabiltza zabiltza zabiltzate dabiltza
ibili
noa hoa doa goaz zoaz zoazte doaz
joan
orainaldia
lehenaldia
Baldintzazkoa
Agintera
8 Aditz alokutiboa 1. Aditz laguntzailea NOR Indikatiboa
Orain Lehen naiz da gara dira
➛ ➛ ➛ ➛
nauk/-n nintzen duk/-n zen gaituk/-n ginen dituk/-n ziren
➛ ➛ ➛ ➛
ninduan/-nan zuan/-nan gintuan/-nan zituan/-nan
Baldintzazkoa nintzateke ➛ litzateke ➛ ginateke ➛ lirateke ➛
(1)
Ahalera nindukek/-n naiteke lukek/-n daiteke ginatekek/-n gaitezke lituzkek/-n daitezke
➛ ➛ ➛ ➛
naitekek/-n daitekek/-n gaitezkek/-n daitezkek/-n
nintzatekeen zatekeen ginatekeen ziratekeen
nindukean/-nan ninteke zukean/-nan nintekeen gintuzkean/-nan liteke zituzkean/-nan zitekeen
➛ ➛ ➛ ➛
nintekek/-n nintekean/-nan litekek/-n zitekean/-nan
➛ ➛ ➛ ➛
NOR-NORI Indikatiboa
Orain Lehen zai(zki)t zai(zki)o zai(zki)gu zai(zki)e
➛ ➛ ➛ ➛
natzaio gatzaizkio
➛ natzaiok/-n ➛ gatzaizkiok/-n
Baldintzazkoa nintzaioke ➛ litzaidake ➛ gintzaizkioke ➛ litzaizkidake ➛ nintzaiokeen ➛ zitzaigukeen ➛
zai(zki)dak/-n zitzai(zki)dan zai(zki)ok/-n zitzai(zki)on zai(zki)guk/-n zitzai(zki)gun zai(zki)ek/-n zitzai(zki)en
(1)
518
zitzai(zki)daan/-nan zitzai(zki)oan/-nan zitzai(zki)guan/-nan zitzai(zki)ean/-nan
nintzaion ➛ nintzaioan/-nan gintzaizkion ➛ gintzaizkioan/-nan
Ahalera
nintzaiokek/-n nakioke ➛ litzaidakek/-n dakidake ➛ gintzaizkiokek/-n gakizkioke ➛ litzaizkidakek/-n dakizkidake ➛ nintzaiokean/-nan nenkiokeen ➛ zitzaigukean/-nan lekioke ➛
(1) Ondorioa bakarrik.
➛ ➛ ➛ ➛
nakiokek/-n dakidakek/-n gakizkiokek/-n dakizkidakek/-n nenkiokean/-nan lekiokek/-n
NOR-NORK Indikatiboa
Orain Lehen d(it)ut d(it)u d(it)ugu d(it)u(z)te
➛ d(it)iat/-nat n(it)uen ➛ n(it)ian/-nan z(it)uen ➛ z(it)ian/-nan ➛ d(it)ik/-n ➛ d(it)iagu/-nagu gen(it)uen ➛ gen(it)ian/-nan z(it)u(z)ten ➛ z(it)i(z)tean/-nan ➛ d(it)i(z)tek/-n
nau naute gaitu gaituzte
➛ naik/-n ➛ naitek/-n ➛ gaitik/-n ➛ gaitiztek/-n
ninduen ninduten gintuen gintuzten
➛ nindian/-nan ➛ ninditean/-nan ➛ gintian/-nan ➛ gintiztean/-nan
Ahalera Baldintzazkoa (1) ninduke nazake ➛ nazakek/-n ➛ nindikek/-n nindukete ➛ nindiketek/-n dezaket ➛ zezakeat/-nat gintuzke gaitzake ➛ gaitzakek/-n ➛ gintizkek/-n gintuzkete ditzakete ➛ zitzaketek/-n ➛ gintizketek/-n nuke nitizkek/-n nintzake ➛ nintzakek/-n ➛ nikek/-n luke litizkek/-n nintzakeen ➛ nintzakean/-nan ➛ likek/-n genuke nezake ➛ genikek/-n genitizkek/-n ➛ nezakek/-n lukete lezake ➛ liketek/-n litizketek/-n ➛ lezakek/-n nindukeen ➛ nindikean/-nan zezakeen ➛ zezakean/-nan nukeen ➛ nikean/-nan zukeen ➛ zikean/-nan NOR-NORI-NORK Indikatiboa
Orain di(zki)ot di(zki)o di(zki)ogu di(zki)ote di(zki)date di(zki)ete
Lehen
➛ zi(zki)oat/-nat ni(zki)on ➛ zi(zki)ok/-n zi(zki)on ➛ zi(zki)oagu/-nagu geni(zki)on ➛ zi(zki)otek/-n zi(zki)oten ➛ zi(zki)datek/-n zi(zki)daten ➛ zi(zki)etek/-n zi(zki)eten
➛ ni(zki)oan/-nan ➛ zi(zki)oan/-nan ➛ geni(zki)oan/-nan ➛ zi(zki)otean/-nan ➛ zi(zki)datean/-nan ➛ zi(zki)etean/-nan
Ahalera Baldintzazkoa (1) li(zki)dake ➛ li(zki)dakek/-n dieza(zki)dake ➛ zieza(zki)dakek/-n ni(zki)oke ➛ ni(zki)okek/-n dieza(zki)oket ➛ zieza(zki)okeat/-nat zi(zki)dakeen ➛ zi(zki)dakean/-nan zieza(zki)dakeen ➛ zieza(zki)dakean/-nan zi(zki)okeen ➛ zi(zki)okean/-nan lieza(zki)guke ➛ lieza(zki)gukek/-n (1) Ondorioa bakarrik.
Oharra: Aditz alokutibo laguntzailearen paradigma guztiak ikusteko, jo 14. araura. (http://www.euskaltzaindia.eus).
519
2. Aditz trinkoak
EGON
nago dago gaude daude
➛ nagok/-n ➛ zagok/-n zegok/-n ➛ gaudek/-n ➛ zaudek/-n zeudek/-n
dago(z)kit ➛ zago(z)kidak/-n zego(z)kidak/-n dago(z)kio ➛ zago(z)kiok/-n zego(z)kiok/-n
nengoen zegoen geunden zeuden
➛ nengoan/-nan ➛ zegoan/-nan ➛ geundean/-nan ➛ zeudean/-nan
zego(z)kidan ➛ zego(z)kidaan/-nan
dago(z)kigu ➛ zago(z)kiguk/-n zego(z)kiguk/-n
zego(z)kion ➛ zego(z)kioan/-nan zego(z)kigun ➛ zego(z)kiguan/-nan
dago(z)kie ➛ zago(z)kiek/-n
zego(z)kien ➛ zego(z)kiean/-nan
zego(z)kiek/-n
ETORRI nator dator gatoz datoz
➛ natorrek/-n ➛ zatorrek/-n zetorrek/-n
nentorren
➛ gatozak/-n ➛ zatozak/-n zetozak/-n
gentozen
zetorren zetozen
➛ nentorrean/-nan ➛ zetorrean/-nan ➛ gentozaan/-nan ➛ zetozaan/-nan
natorkio
➛ natorkiok/-n datorkigu ➛ zatorkiguk/-n zetorkiguk/-n
nentorkion ➛ nentorkioan/-nan zetorkigun ➛ zetorkiguan/-nan
gatozkio
gentozkion ➛ gentozkioan/-nan zetozkigun ➛ zetozkiguan/-nan
➛ gatozkiok/-n datozkigu ➛ zatozkiguk/-n zetozkiguk/-n
IBILI nabil dabil gabiltza dabiltza dabilkio dabilkit gabilzkio
➛ nabilek/-n ➛ zabilek/-n zebilek/-n
nenbilen
➛ gabiltzak/-n ➛ zabiltzak/-n zebiltzak/-n
genbiltzan
zebilkiok/-n ➛ zabilkiok/-n ➛ zabilkidak/-n zebilkidak/-n
zebilkion
➛ gabilzkiok/-n dabilzkigu ➛ zabilzkiguk/-n zebilzkiguk/-n 520
zebilen zebiltzan
zebilkidan
➛ nenbilean/-nan ➛ zebilean/-nan ➛ genbiltzaan/-nan ➛ zebiltzaan/-nan ➛ zebilkioan/-nan ➛ zebilkidaan/-nan
genbilzkion ➛ genbilzkioan/-nan zebilzkigun ➛ zebilzkiguan/-nan
JOAN noa doa goaz doaz
➛ noak/-n nindoan ➛ zoak/-n zihoan
➛ nindoaan/-nan ➛ zihoaan/-nan
➛ goazak/-n gindoazen ➛ zoazak/-n zihoazen
➛ gindoazaan/-nan ➛ zihoazaan/-nan
noakio
nindoakion ➛ nindoakioan/-nan ➛ noakiok/-n d(ih)oazkit ➛ z(ih)oazkidak/-n zihoazkidan ➛ zihoazkidaan/-nan goazkio ➛ goazkiok/-n gindoazkion ➛ gindoazkioan/-nan d(ih)oazkigu ➛ z(ih)oazkiguk/-n zihoazkigun ➛ zihoazkiguan/-nan
EDUKI nauka dau(z)kat dau(z)kate
➛ naukak/-n nindukan ➛ zau(z)kaat/-nat neu(z)kan
➛ nindukaan/-nan ➛ neu(z)kaan/-nan
➛ zeu(z)kaat/-nat ➛ zau(z)katek/-n zeu(z)katen ➛ zeu(z)katean/-nan ➛ zeu(z)katek/-n
EKARRI nakar dakart dakartzate
➛ nakarrek/-n nindekarren ➛ nindekarrean/-nan ➛ zakarreat/-nat nekarren ➛ nekarrean/-nan ➛ zekarreat/-nat ➛ zakartzatek/-n zekartzaten ➛ zekartzatean/-nan ➛ zekartzatek/-n
ERAMAN narama daramat
➛ naramak/-n ninderaman ➛ ninderamaan/-nan ➛ zaramaat/-n neraman ➛ neramaan/-nan
➛ zeramaat/-nat daramatzate ➛ zaramatzatek/-n zeramatzaten ➛ zeramatzatean/-nan
➛ zeramatzatek/-n 521
ERABILI narabil darabilt
➛ narabilek/-n ninderabilen ➛ ninderabilean/-nan ➛ zarabileat/-nat nerabilen ➛ nerabilean/-nan
➛ zerabileat/-nat darabiltzate ➛ zarabiltzatek/-n zerabiltzaten ➛ zerabiltzatean/-nan ➛ zerabiltzatek/-n
IKUSI dakusat dakuskite
➛ zakusaat/-nat nekusan ➛ zekusaat/-nat
➛ nekusaan/-nan
➛ zakuskitek/-n zekuskiten ➛ zekuskitean/-nan ➛ zekuskitek/-n
JAKIN daki(zki)t
522
➛ zaki(zki)at/-nat neki(zki)en ➛ neki(zki)an/-nan ➛ zeki(zki)at/-nat
9 Bibliografia
Funts-funtsezkoa EUSKALTZAINDIA (1994-). Arauak. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus) —Bestelako erabakiak (Euskera). —(1979). Euskal Aditz Batua. Donostia: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus). —(2016). Euskaltzaindiaren Hiztegia. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus).
Oinarrizkoa EUSKALTZAINDIA (1985-2011). Euskal Gramatika. Lehen Urratsak (EGLU) I, II, III, IV, V, VI, VII. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus). —(2002). Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna. Bilbo: Euskaltzaindia. (http://www.euskaltzaindia.eus) —Jagonet galde-erantzunak. (http://www.euskaltzaindia.eus).
Osagarria Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saileko EIMAren estilo-liburuko liburukiak. (http://www.euskadi.eus/beste-proiektu-batzuk-euskara/web01-a2heusk/eu/): —(2004). Ortotipografia. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2005). Onomastika. Izen-zerrendak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2005). Kalko okerrak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. 523
—(2008). Letra larriak erabiltzeko irizpideak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2011). Zientzia eta teknikarako euskara arautzeko gomendioak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2011). Morfosintaxiaren inguruko zalantzak eta argibideak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2014). Puntuazioa egoki erabiltzeko gida: oinarriak, jarraibideak eta aholkuak. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza. —(2014). Ahoskera. Gasteiz: Eusko Jaurlaritza.
Lagungarria ALBERDI, Andres (2008). Oinarrizko gramatika. Donostia: Elkar / Ikastolen Elkartea. ALBERDI, Xabier, SARASOLA, Ibon (2001). Euskal estilo libururantz. Gramatika, estiloa eta hiztegia. Bilbo: EHU. AZKUE, Resurrección María. (1969). Morfología Vasca. Bilbo: L.G.E.V., I, II eta III. (http://www.euskaltzaindia.eus) BERRIA (2006). Estilo-liburua. Donostia. (https://www.berria.eus/estiloliburua) EHUko Euskara Zerbitzua (2013). Ehulkuren aholku guztiak. https://www.ehu.eus/ eu/web/euskara/ehulkuren-aholku-guztiak. EHUko Euskara Institutua (2014). Kalkoen Behatokia. http://www.ehu.es/ehg/kalkoak/. ESNAL, Pello (2011). Hitz-ordena. Erabilera estrategikoa. Bilbo: Euskaltzaindia. EUSKARA INSTITUTUA, EHU. Sareko Euskal Gramatika (SEG). http://www.ehu. es/seg/morf/2. GARZIA, Juan (1997). Joskera lantegi. Gasteiz: HAEE-IVAP. —(2014). Esaldiaren antolaera. Funtzio informatiboak gako. Bilbo: EHU. GOENAGA, Patxi (1980). Gramatika bideetan. Donostia: Erein. HAEE-IVAP (1994). Hizkera argiaren bidetik. Gasteiz: HAEE-IVAP. —(2000). Zalantza-dantza. Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi. eus/contenidos/informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/ Zalantza-dantza2.pdf). —(2003). Galdezka. Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi.eus/contenidos/ informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/Galdezka1.pdf). —(2005). IVAPeko estilo-liburua. Gasteiz: HAEE-IVAP. (http://www.ivap.euskadi. eus/contenidos/informacion/euskalduntze_argit/eu_def/adjuntos/estilo_ liburua.pdf). SALABURU, Pello, KINTANA, Xabier. (1984). Euskara hobean hobe. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzua. 524
SARASOLA, Ibon (1998). Euskara batuaren ajeak. Irun: Alberdania. TXILLARDEGI (1978). Euskal Gramatika. Bilbo: Ediciones Vascas. —(1984). Euskal Azentuaz. Donostia: Elkar. VILLASANTE, Luis (1976). Palabras vascas compuestas y derivadas. Oñati: EFA. —(1978). Estudios de Sintaxis Vasca. Oñati: EFA. ZALBIDE, Mikel (1993). Hitz elkartuen osaera eta idazkera. Bilbo: Euskaltzaindia. ZUBIMENDI, Joxe Ramon, ESNAL, Pello (1993). Idazkera-liburua. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.
525
10 Aurkibide analitikoa
Aurkibide-zenbakiek sarrera edo fitxa adierazten dute. Eranskinetako erreferentziak badira, ordea, orrialde-zenbakia. Eta [dig+] laburdurak, euskarri digitalera jo behar dela. ‘1 metro’ / ‘metro 1’, ‘1 euro’ / ‘euro 1’, 259, 573, 1274 2a: ‘biaren taula’, 332 ‘3A-ko ikasleak’, 1273 ‘3/4 litro’, ‘3/8 kilo’ eta gisakoak nola esan, 1392 ‘5 km-ra/-tara’, 1415 *11an/11n; *11etik/11tik, 388 ‘17 urte ditut/dut’, 1414 *18:00-etan/18:00etan (orduak), 1052 *60. hamarkada / ‘60ko hamarkada’, 388 *100dik gora / ‘100etik gora’, 466, 569 -a artikulua: -a artikulua eta bat, 260 erabilera okerrak, 260 -a/-ak eta -ta/-ik partizipioarekin, 1209 a itsatsia: a itsatsia eta herri-izenak, 871 a itsatsia eta hitz-elkarketa, 778 a itsatsia eta mugagabea, 5 a itsatsia noiz galtzen den, 5 a itsatsiaren erabilera okerrak, 5 abiadura: ‘halako abiaduran, -arekin’; *halako abiaduraz, 472 abizenak (euskal), 582 ablatiboa (nondik kasua), 1134 *Adan/Adam, 325, 593
adibideak emateko: *bezalako, 320, 319 adierazi ≠ aipatu, 67 adierazkortasuna adieraztea, 1324, 963, 1320 adina: ‘adin nagusikoa’ ≠ ‘adin handikoa’, 16 adina nola eman, 1417 adineko ≠ agure, atso, 51, 190 aditu ≠ entzun, 491 aditz alokutiboa, 100 aditz arazlea, 141, 495, 26 aditz deklaratiboa, 780, 546 aditz-erregimen bikoitza: du/dio (abisatu, deitu, lagundu…), 10, 394 aditz-erregimen aldakorra, 25 aditz iragankor/iragangaitz (trantsitibo/ intrantsitibo), 25 aditz-izena: aditz-izena eta erreferentziakidetasuna (‘joan/joatea nahi’), 26 aditz-izena eta euskalkien araberako aldaerak, 26 aditz-izena eta komunztadura: *Agiriak ekartzea ahaztu zaizkit, 26 aditz-izena eta menderakuntza, 26 aditz-izena ≠ nominalizazioa, 1132 aditz-izenaren forma; noiz -tzen, noiz -ten, 26 527
erabilera okerrak: *Mendira joan gustatzen zait, 26, 734 *Badakit euskaraz hitz egin, 26 ezberdintasuna: ahaztu jotzen / ahaztu jotzea, 26 aditz-lokuzioa eta mugagabea, 28, 1085 aditz modalak metatzea, 21, 279 aditz-motak: da/zaio/du/dio, 25 aditz-motak: NOR, NOR-NORI, NOR-NORK, NOR-NORI-NORK, 25 aditz-partizipioa: aditz-partizipioa eta menderakuntza, 29 aditz-partizipioaren forma, 29 aditz perifrastikoa, 24 aditz sasitrinkoa, 24 aditz semisintetikoa, 24 aditz sintetikoa, 24 aditz trinkoa: aditz trinkoa eta alokutiboa, 100 aditz trinkoa eta ezeztapena, 48 aditz trinkoa perpausaren hasieran?, 24 agintera eta ezetza: *Ez zoaz etxera!, *Ez egizu hori!, 24 aginterako formen argibidea, 24 erabilera oker batzuk, 24 forma berriak, 24 ‘jakin dakit’ ≠ ‘jakin(,) badakit’, 24 aditz trinkotua, 24 aditza aurrean daramaten esaldi batzuk, 32 aditza aurreratzea, 31, 24 aditza galdegai denean, 659 aditzaren aspektua eta kalkoak: *Gauean, joaten gara zinemara?, 34 *Goaz?, 34 *Ireki diezadakezu?, 34 *1964an sortzen da elkartea, 34 aditzaren baiezkoa galdegai, 659 aditzaren elipsia juntaduran, 20 aditzaren ezezkoa galdegai denean, 659 aditzaren forma burutua (= aditz-partizipioa), 29 aditzaren komunztadura ehunekoetan, 467 aditzaren komunztadura izen abstraktuen juntaduran, 870 aditzaren lekua aginte-perpausetan, 32 aditzaren lekua galde-perpausetan, 32 528
aditzoina: aditzoina ala partizipioa indikatiboa ez denean, 37 aditzoina ala partizipioa, zein erabili aditz eratorrietan: elkar/elkartu, 37 aditzoina ala partizipioa, zein erabili aditz laguntzailea isiltzean, 20 aditzoina eta estilo-aukerak: etor/etorri; gazte/gaztetu, 37 aditzoinaren formaren araua, 37 adizki perifrastikoetako adizki nagusiaren forma, 26 adizki trinko berriak, 24 adizlaguna aditzaren osagarri, 36 adjektiboa: adjektibazio okerrak: *gorri kolore / kolore gorria, 947 *katu gizajoa / katu gaixoa, 880 *kristo(re)n goxoa / oso goxoa, 973 *sindikal indarra, *sozial arazoa / indar sindikal; gizarte-arazo / arazo sozial, 39 adjektibo erreferentziala: metriko, atomiko…, 39 adjektibo erreferentzialak eta izen-elkarketa, 39 adjektiboa eta hitz-elkarketa, 881, 307 adjektiboa hitz-elkarketaren barruan: *hautagai berri zerrenda, 881, 307 adostasun-eza / adostasunik eza, 604 *AEBetara / AEBra, 1273 afaldu, 273 afixa, 932 afro-asiar, afro-brasildar…, 764, 912 -agatik = (-)arren, 43, 157 agertoki, 568 agindu (-tzeko, -tzea), 47, 564 aginduak ematea eta subjuntiboa, 48 aginte- eta galde-perpausak: aditza esaldiaren hasieran?, 32 agintera: agintera eta mendeko perpausak, 48 agintera gordina leuntzeko modua, 48, 57 agintera perpausaren hasieran?, 48 aholkuak, erreguak, desirak, 48
erabilera-zalantzak (*etzazu, *ez ezazula), 48 ‘etor zaitez’ ala ‘etorri zaitez’?, 37 ‘lan egitea dauka’, 48 -ago, 83, 451, 454 -ago eta adjektiboa, 451, 454 agur egin, 52 agur t’erdi, baina *ordu t’erdi, *kilo t’erdi, 50 agure, atso ≠ adineko, 51, 190 agure-atso/atso-agure, 51 agurtu: ‘diosala egin’ eta ‘despeditu’?, 52 ahal izan: alferreko perifrasiak: ‘▼ikusi ahal izateko’ / ‘ikusteko’, 55 baliokidetasuna: ‘ahal balu’ = ‘ahalko balu’, 55 baliokidetasuna: ‘ahalko du’ = ‘ahal izango du’, 55 baliokidetasuna: ‘egi(te)n ahal dut’ = ‘egin dezaket’, 55 baliokidetasuna: ‘hurbiltzen ahal’ = ‘hurbildu ahal’, 55 baliokidetasuna: ‘joan ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55 baliokidetasuna: ‘joa(te)n ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55 erregimena, 55 ordenamendua: ‘joan naiteke?’ / ‘*ahal naiz joan?’, 55 ahala ≠ -(e)n heinean / -(e)n neurrian, 56 [dig+] ahalera: ahalmena ≠ gertagarritasuna, 57 [dig+] baliokidetasuna: ‘joan ahal naiz’ = ‘joan naiteke’, 55, 620 ‘etor naiteke’ ala ‘etorri naiteke’?, 37 kalkoak, 57 ‘zehatz daiteke’ ala ‘zehaztu daiteke’?, 37 ahantzi/ahaztu, 29 ahantzi/ahaztu (-z/-ekin), 59, 472 ahaztu (-t(z)en/-t(z)ea), 59 ahoskera: ahoskera lagunartekoa, informala, 61, 420 atzerriko izenak eta hitzak, 193 bokal-bilkurak, 781
‘hil zen’ [hiltzen], ‘hor zaude’ [hortzaude]…, 964 kontsonante-bilkurak, 781 aipatu ≠ adierazi, 67 aipu-markak: puntuazio-markak, 465. or. aita-amak # guraso, 732 aitzin: ‘etxe aitzinean’ = ‘etxearen aitzinean’, 1167 aizak, aizan, aizu, aizue!, 17 *Ajuria(-)Enea, 486, 1021, 1023 Akemenestar Inperioko pertsona-izenak, 130 Akiles, 1076 Akitania, 574 Akize, 584 akronimoa, 1273 *aktoresa, 75, 877 al galderetako partikula, 4 ala (hautakaritza-juntagailua), 448 ala ≠ edo, 448 albiste [-(e)n/-(e)lako], 989 Albret/Labrit, 574 Alcarria, 561 aldea nola adierazi ehunekoekin eta bestela (*% 5ean igo), 805, 467 *aldeanitz/aldeaniztun, 118 aldiberekotasuna eta gerundioa, 695 aldiberekotasuna (denborazko perpausak), 93, 238, 695, 1337 alegia eta puntuazioa, 95 alegiazko baldintza (edo hipotetikoa), 34, 238, 424, 839 *alemandar / aleman, alemaniar, germaniar, 764, 912 alemanera/aleman, 1090 alfabeto grekoa, 182 alfabeto zirilikoa eta ahoskera, 98 *Alfer bat zara!, 269 Ali Baba, 508 alkatesa, 1253 Almanzor/Al-Mansur, 508 Altuberen legeak, 659 amaitu: amaitu eta kalkoak, 105 amaitu eta konplementazioa, 105 amaitu eta zenbakiak, 105 *Amaitzeko, esan…, 546 Amerikako estatu eta hirien izenak, 107 529
amerikano, 960, 108 ‘Ameriketara’, 107 Ameriko Vespuzio / Amerigo Vespucci, 533 ampere, hertz, ohm, coulomb, watt, joule… neurri-unitateak, 1118, 112 -an (-tikan, -rikan), 1307 anafora: glosarioa, 455. or. anaia/neba, 114, 733 Aneto, 577 anglo-alemaniar, 764, 912 anitz: anitz eta komunztadura, 1412, 1414 *jende anitza, *industria anitza, 118 *anpere, 112 *anperemetro, 113 Antarktika/Antartika, 119, 960 antartiko, 119 *Antso Azkar / Antso Azkarra, 133 antzeztoki, 568 Antzinateko dinastiak, 416 ‘apiril-maiatzetan’, 356 aposizioa eta galdegaia, 133 apostrofoa: puntuazio-markak, 474. or. -ar (-tar) atzizkia: adierak (herritar-izen, joera…), 136 dinastien izenak, 136, 416 erabilera okerrak (*europear, *egipziar, *valentziar laranjak, *eibartar kaleak…), 136 formak (-ar, -tar, -tiar…), 136 izen berezitiko adjektiboen idazkera (Araba/arabar), 136 kokalekua (izenaren aurretik ala atzetik), 136 Arabako eskualdeak, 583 arabar, 590 arabera eta kalkoak, 139 arabera/segun, 139 arabieraren alfabetoan idatzitako izenak, 1314, 42 arabo-musulman, 764 *arauean/arauan, 420 -arazi: arazlearen gehiegizko erabilera, 141 forma eta erregimena, 141 ‘(ura) ardo bihurtu’, 189, 336 ardo-botila, 117 530
-arekin batera // -az bat/batera, 93 -arena egin, 484, 491 ari du: ‘euria ari du’, 463, 477 (ari) izan ≠ egin, 477 armenieraren alfabetoan idatzitako izenak, 689 Arrateko igoera, 937 *arratsaldeon / arratsalde on, 460 arratsaldez/arratsaldean, 717 arrazoi eman, 155 (-)arren = -agatik, 43, 157 arreta deitu, 184 arrisku, esperantza, zailtasun, gogo… (singular/plural), 712 ‘arrosa-koloreko’, 947 Artaxerxes, 130 arte: / / / x), 932 frantsesera, 640, 1090 frantsesezko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 *frantzes, 640 frantziar, 640 *fuselaia/fuselaje, 63 g letra: g eta j letren idazkera, 646 g letraren ahoskera, 646 g letraren aldakortasuna, 219 g letra kanpoko hitzen eta izenen ahoskeran, 646 gai, jai… diptongoak, 420 -gailu = -garri (Iparraldean), 651 gain: ‘etxe gainean’ = ‘etxearen gainean’, 1167 gainalde, gaineko alde, gainkalde, 191 gainazal ≠ azalera, 211 gaindi: ‘-n gaindi’, ‘-z gaindi’, 1395 gaixo, 658 galaxien izenak, 182 galde- eta aginte-perpausak: aditza esaldiaren hasieran?, 32 galde(a) egin, 661 galdegaia, 780 galdera-marka, 660; puntuazio-markak, 471. or. galdera-marka eta esaldi-bukaerako puntua, 660 galdetzaileak eta mugagabea, 1085 galduren, ikusiren: etorkizuneko formak, 22 Galia(k), 126 galiziar, galiziera, 664 gallego, 1090 -(en)gan/-n, 352 garbitu, lehortu, orraztu…, 335 *Garbitu zara aurpegia?, 371 540
garestitu, merkatu, jaitsi, igo (*% 5ean), 805 -garri = -gailu (Iparraldean), 651 Gasteiz/Vitoria, 1015 -gatik: *-gatik (biderketa), 672, 332 -gatik eta kalko-arriskua, 672 -gatik eta muga-arazoak, 672 -gatik/-(en)gatik, 1248 -gatik/-z (galdetu, hitz egin, entzun…), 661 gau: gau on, 648 *gauan/gauean, 420 gauez/gauaz (gabaz), 674 gaur-biharretan, 356 gauzatu ≠ egin, 678 gay, 1376 -gaz/-az, 472 gazi/geza, 1356 ‘Gazi(a) dago zopa’, 189 gaztelaniazko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 gaztetxo, 41 gehiago/gehiagorik, 681 gehiegi: *Ez dakit gehiegi, 451 gehien eta komunztadura, 683 gehieneko/gehienezko, 736 genero-ikuspegia: anaitu ≠ senidetu, 115 besterik, 365, 593, 657, 658, 760, 877, 880, 1010 giza, 701 gizaki ≠ gizon, 704, 529 (-)gizon, 707 izen generodunak (gurasoak ≠ aitak…), 732 jendarte, 895 [dig+] -(t)sa, 1253 genero nominala, 877, 880 Gengis Khan, 508 geo-, 204 geologiako era eta periodoak, 152 gerkera/greko/greziera, 1090 Gerla Handia = Lehen Mundu Gerra, 691 germanikoen izen mitologikoak, 1076 germano-, 912 Gernika-Lumo, 1015
gero: *bilera eta gero, *ekaitza eta gero, 692 *gero eta… -ago, … gero eta… -ago, 692 *gero eta… orduan eta…, 692 *Gero deitzen dizut, 34 gero indartzailea (Ederra da, gero!), 692 *zenbat eta... -ago, gero eta... -ago, 692 geroaldi historikoa (kalko desegokia), 34 gerrila, gerrilari (gerrilero) / gerrilla, gerrillari, 1030 agertarazi, 46 gerundioa: (erdal) gerundioa egoki emateko euskal egiturak, 695 gerundio narratiboa, 695 gerundioa eta aldiberekotasuna, 695 geu/gu, 1223 geure burua / *gure burua, 371 geure buruaren jabe / ▼geure buruen jabe, 371 geurekoi, 305 geurezko, 305 geza/gazi, 1356 gillotina/gilotina, 1030 Gipuzkoa-Nafarroetako, 356 Gipuzkoako eskualdeak, 583 gipuzkoar/giputz, 590 gisa, 319 gisa(ra), bezala, moduan, modura, -tzat, 1334, 319 *giza-eskubideak / giza eskubideak, 701 gizagaixo, 658 gizajo, 658 gizarte-, sozial, 39 -go/-ko etorkizuneko forma, 22 -ko/-en etorkizuneko forma, 22 gobernutik, gobernuarengandik, 352 gogo asko/handia/gutxi, 875 gogo izan, 1105 gogoko/gogozko, 935 gogoratu (-z/-ekin), 472 goi: ‘goiko eta beheko bizilagunak’, 216 goialde, goiko alde, goikalde, 191 goizean ≠ goizez, 717, 1130 goiztiar, 136 ‘gorri egon’ / ‘gorria(n) egon’, 189 ?gorrotatzen naiz, 371
*gorroto asko, 875 gosaldu, 273 gradu: ‘bi gradu (*gradutan) igo’, 805, 1415, 467 ‘5 graduan’ / ‘5 gradutan’ 1415 Gran Sol / Grande Sole / Sole Handia, 1091 greko, greziera / grekera, gerkera, 1090 greko-erromatar, judu-kristau…, 912 greko modernoaren transkripzio-taula, 1314 Grezia eta Erromako mitologia, 1076 Grezia eta Erromako pertsona-izenak, 130 gu/geu, 1223 guantxe, 1088 gura izan, gurago izan, 1105 guraso # aita-amak, 732 gure andrea = nire andrea, 733 *gure burua / geure burua, 371 gurean = gure etxean, 733 Gurutze Gorriko / *Gurutze Gorriako, 873 gutiz gehien / ▼guztiz gehien, 755 (eta hori) *gutxi balitz…, 319 gutxi eta komunztadura, 1412 gutxien eta komunztadura, 683 guzti (‘hau guztia’), 755 guzti zenbatzaile orokorra, 1411 h letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 740 h letra eta ahoskera, 740 haiek/berak, 796 ‘hain… ezen/non… -(e)n / bait-’ moldekoak, 741 hainbat vs desberdin, 410 hainbat eta komunztadura, 1414, 1412, 742 ‘hainbat litro ur’ (neurri-sintagma), 1117 ‘hainbeste...non/ezen’ gisako ondoriozkoak, 741 *haitzur/aitzur, 740 *haizkora/aizkora, 740 *hala bedi / hala biz (hala izan bedi), 276 *hala bitez / hala bira (hala izan bitez), 276 hala nola eta adibideak, 319 halako: halako (alaen), 80 ‘bi halako’, ‘halako bi’, 337 ‘halako hori’ / ‘halako horrek’, 80 hamabostero, 1416, 1409, 523 541
hamaika/*hamaikean, 1403, 388 *hamalauean, 420, 999 hamarkada: *60. hamarkada / 60ko hamarkada, 388, 746 ‘Handi/handiak dauzkat oinetakoak’, 189 handi(rik) ≠ -egi, 451 hanka: ‘lau hankako mahaia’, 1417 harekin, haiekin; berarekin, berekin, 688, 796, 371 haren/beraren/bere, 688 haren/bere, beren…, 688, 796, 371 harez gero / harrezkero, 751 harik (eta) (estilo-baliabidea), 1064, 236 hartu eta aditz-lokuzioak: min hartu, esku hartu…, 28 hasi eta zenbakiak, 105 *Hasten gara? / Hasiko (al) gara?, 34 hau guztiau, 755 *hautagai berri zerrenda, 881 Hawai/Hawaii, 1200 hebraiera/hebreera, 1090 hego, 803 Hego Amerika, 803 Hegoburu, 1229 Hego Europa, 575 helbide elektronikoak: nola irakurri, 1 nola lotu kasu-marka, 1 hemen ≠ hemendik: *Hemendik egoten da, 1134 heren eta komunztadura, 507, 1392 Herkules, 1076 herri: ‘Getaria herria’, ‘Getariako herria’, 934 herri-izenak: herri-izenak eta deitura zergatik eman ezberdin, 1171 herri-izenak eta errotulazioa, 871 herri-izenen a itsatsia, 871 herri-izenen grafia ≠ deituren grafia, 1171 herrien izenak, 1346 hertz, ohm, coulomb, ampere, watt, joule… neurri-unitateak, 1118, 112 *heurak/eurak, 572 hiatoa, 419 hikako tratamendua eta adizkerak, 100 hikako tratamenduaren ezaugarriak, 100 hil aditza eta -ekin soziatiboa, 472 542
hil/hilabete: hilabete eta bat zenbatzailea, 769, 317 hile / hil, hilabete, 769 hilen izena eta artikulua: *urtarrila honetan, 769 hilen izena eta numero mugatua (‘irailean’/irailez), 717 hil(abete)en izenak, 769 hilen izenak mugatuan doaz, 769 hinduismoaren jainko-jainkosen izenak, 1076 hipotetikoa/ziurra (gertaerak), 424 salbuespena: behar izan eta nahi izan, 424 hipotetiko gertagarri desegokia: *Gustura joango nintzen Kubara, 238, 839 hiriak: Antzinateko hiriak, 128 besteak: ikus kontinenteka Europakoak, 576 hiru zenbakiaren deklinabidea, 999, 1403 ‘hiru bosten’ (zatikiak), 1392 ‘hiru halako’, 337 *hiruehun/hirurehun, 1403 hirukoitz, 337 hispano-amerikar/hispanoamerikar, 764, 912 Historiako aroak, 152 historiaurre/prehistoria (*aurrehistoria), 199 Historiaurreko aroak, 152 hitanoa, 100 Hitler, Adolf (*Adolfo), 212 hitz, berba, termino, kontzeptu… aposizioan, 934 hitz egin (‘euskaraz’, baina ‘euskara batuan’), 598, 775, 1130 ‘euskaraz hitz egin’ / ‘euskara hitz egin’, 775 hitz-elkarketa: a itsatsidun hitzak, 778 bereiz idaztekoak, 778 hitz-elkarketa eta adjektiboa, 881, 307 hitz-elkarketa vs eratorbidea, 905 loturik idaztekoak, 778 marratxoz edo bereiz idaztekoak, 778
marratxoz edo loturik idaztekoak, 778 marratxoz idaztekoak, 778 hitz iragarleak, 1064 hitzen ordena (markatua/ez-markatua), 780 hizkuntzen izenak, 492 ‘hobe da’ / ‘hobea da’, 454 *hobe esan / hobeto/hobeki esan, 785 hobe ≠ hobeto, 785 hobe izan eta konplementazioa, 785 hobetoen, 787 *hogeiean/hogeian, 420 Homo sapiens ala Homo sapiensa?, 206 hondo, 637 honetaz, horretaz, hartaz = honezaz, horrezaz, harzaz, 497 *honetzaz, *horretzaz, *hartzaz, 497 honez, horrez, harez, 497 *hontan, *hortan…, 497 *hori gutxi balitz / hori gutxi balitz bezala, 319 horietaz/horiez: ‘gauza horietaz’ / ‘horiez gain’, 497 horixe!, jakina!, 1149 horretaz ≠ hortaz, 497 horrez gain, horrezaz gain, horretaz gain, 497 horoskopoa, 1448 *husna/hutsean, 1410 -ia eta hitz-elkarketa, 778 *Iasone, *Yasone / Jasone, 885 ibaiak, 588, 577, 1086 ibili: ‘dotore ibili’, 189 ibili (nondik/non), 1134 ‘irakasle dabil’, ‘irakasle ari da’, 846 *idatz-makina, *idaz-makina, *idaz makina, 33 ideia: ‘… -(e)lako ideia’, 989 iduri izan, irudi izan, iruditu = eman, 478 Ignazio Loiolakoa, 1222 igo: *% 5ean igo, 805, 1415, 466 ihardetsi, 502 ihesari eman, 809 -ik partitiboa, 1208 -ik partitibo alferrikoa, 1208 Ikaro, 1076 ikasarazi / ikastarazi, ikasiarazi, 141 ikasi: ‘joz ikasi’ ≠ ‘jotzen ikasi’, 695, 899
*ikaslego, 710 -iko bukaerako adjektibo erreferentzial nazioartekoak, 39 -iko, -tako (-dako), -Ø [egindako, eginiko, egin], 517 ikusi: ikus nezan / ikusteko, 1291 ?ikusi naiz, 335 ikusia(k)/ikusita/ikusirik; *ikusitak; *ikusita dut, 1209 ikusiren, galduren… etorkizuneko formak, 22 ikusita dauzkak / *ikusitak, 1209 ikusiz/ikusiaz, 1210 ikusteko (iz.), 1435 (-)il- + bokala (nola ahoskatu), 1030, 963 Ilargi amandrea, 816 (-)in- + bokala (nola ahoskatu), 1030, 963 -in-/-imm-, 819 inespezifiko/espezifiko, 717, 1085 *ingalaterratar, *englandar, 764, 136 ingeles / ingles, ingelera, 1090 ingelesezko izenak eta hitzak nola ahoskatu, 193 ingurrazti, 939 inken izen mitologikoak, 1076 inor: inor = beste, 312, 612 inor / inor ez; ezer / ezer ez, 612 ‘inoren etxea’, ‘besteren etxea’, 312, 612 inork, inori… = bestek, besteri…, 312 inpertsonala, 18 insomnio/intsomnio, 1252 instituto/institutu, 1410 (maileguak [dig+]) instrumental mugagabea, 1085, 650, 674, 1376, 1413, 105 inter aurrizkiaren ordain bat, 163 intrantsitiboa, trantsitiboa (aditza), 25 -io aditz trinkoa (esan), 24, 417 *Ioseba, *Yoseba / Joseba, 885 *Iosu, *Yosu / Josu, 885 ipar, 803 Ipar Amerika, Hego Amerika…, 960 Ipar Europa, 575 Ipar Euskal Herria / Iparraldea, 803 Iparburu, 1229 iragan urte(ko), 202 543
*irailan/irailean, 769 ‘irakasle(a) izan’, 189 irakaslesa, 1253 iraun eta komunztadura, 844 iraun ≠ luzatu, 1037 iraupena nola adierazi: ‘hiru astean’ ≠ ‘hiru astetan’; ‘bi egunean’ ≠ ‘bi egunetan’, 1413 ireki: ‘goizez ireki’, baina ‘astelehen goizean ireki’, 717, 1130 irekia(k)/irekita/irekirik; *irekitak, 1209 iritzi: aditzaren forma trinkoa, 846, 406 aditzaren forma trinkoa = deitu aditza, 394, 846, 406 ‘iritzi + -(e)la’, 846 iritzi eta atributua (‘on/ona deritza’), 406, 846 iritzi, uste izan, iruditu, 846 ‘iritziz aldatu’, 88 irtengo/irtenen, 22 *irtetzen, 848, 26 irudi izan, iduri izan, iruditu = eman, 478 irudi-oinetako izen- eta aditz-sintagmak, 36 Iruneko/Irungo, 711 Iruñerria, 539 iruzkina, 780 islamaren eremuko dinastiak, 416 islamaren mitologiako izenak, 1076 italo-argentinar, 764 itsas forma eta marratxoa, 856, 701 Itun Berria, Itun Zaharra, 324 itxaropena [-(e)n/-(e)lako], 989 ‘Itxia dago’ / ‘Itxita dago’, 1209 itxia(k)/itxita/itxirik: *itxitak, 1209 *Iulen, *Yulen / Julen, 885 izaiten, 26 izan aditza: izan aditz trinkoa, 19 izan eta aditz-lokuzioak: damu izan, merezi izan…, 28 izan eta atributua: ‘garesti da’ / ‘garestia da’, 846 izan eta atribuzio-perpauseko partizipioa (nekatua naiz / *nekatuta naiz), 1209 izan eta -(e)la, 984 544
‘izana’ eta ‘izena’ bat etortzea ala ez, 873 izanagatik (kontzesiboa): *Eskerrik asko etorri izanagatik!, 43 izar eta konstelazioen izenak, 182 izatekotan ere, 1342 izen abstraktuak eta komunztadura, 953, 876 izen-aposizio batzuk: XX kontzeptu, izen…, 934 XX plaza, herri…, 934 izen-aposizioa/izenlaguna: ‘Unamuno plaza’ / ‘Unamunoren plaza’, 934 izen arrunten grafia ≠ onomastikako grafia, 1171 izen bereziak: artikuluz amaitutakoek eraginiko zalantza, 871, 505 enpresa, erakunde, marka, gertaera eta gisakoak, 873 Eusko Elkartasuneko / ▼Eusko Elkartasunako, 873 Ezker Batuko / ▼Ezker Batuako, 873 izen berezi a itsatsidunak, 871 izen bereziak eta mugagabea, 1085 izen bereziak: izena eta izana bat ez datozenean, 873 izen-bikoteen deklinabidea: ‘Bizkai-Gipuzkoetan’, ‘apiril-maiatzetan’, 356 izen mitologikoak, 1076 izena + egin: arazi ala eragin?, 495 ‘izena’ eta ‘izana’ bat etortzea ala ez, 873 izena: Nola duzu izena?/ ?Nola izena duzu?, 869 izenak (ponte-izenak), 593 izenburuetako izen- eta aditz-sintagmak, 36 izeneko, deritzan…, 397 izen-elkarketa vs izena + izenondoa: ‘eskola-eguna’ / ‘egun lektiboa’, 39 izenez/izenaz (deitu, ezagutu…), 607, 319 izengoitiak nola eman (Txirrita, Txirrita, “Txirrita”), 1021, 1022 izenlaguna/adjektiboa: glosarioa, 458. or. izenlaguna/izen-aposizioa: ‘Unamuno plaza’ / ‘Unamunoren plaza’, 934 izenlaguna izenaren ondoren (‘Jaun zerukoa’), 879 izenlaguna izenaren osagarri, 36
izenondo erreferentziala: metriko, atomiko…, 39 izenondoa (erdal) vs izen-elkarketa, 39 izenordain ≠ ezizen, 883 izenordainak eta mugagabea, 1085 izenordeak nola eman (Txirrita, Txirrita, “Txirrita”), 1021, 1022 izenzalekeria, 1132 j/g letren idazkera, 646 j letra nola ahoskatu, 885 jai diptongoa, 420 Jaka, 584 jakin ≠ ezagutu, 607 jakina!, 1149 jakite-maila ≠ ezagutze-maila, 607 Jakue/Santiago, 325 jardun: ‘Euria dihardu’, 463, 889 *jarraiean/jarraian, 420 jarraiki # jarraika, jarraituz, 891 jarraitu: ?lanarekin jarraitu, 891 *hezkuntza jarraia, 890 jarraituak (kantitate), 915 *jasatzen/jasaten, 892 jatorri-adjektiboak (-ar) eta haiek emateko moduak, 764 jaunak ≠ jaun-andreak, 732 jauzi egin ≠ ‘jauzia egin’, 28 Javheh, 325 Jazetania, 561 Jehova, 325 jentilizioa, 764, 136, 590 Jerusalem, 128 *Jesukristo / Jesu Kristo, 325, 593 joan: ‘goazen mintzatzera’ ala ‘mintza gaitezen’, 899 joan eta atributua: ‘artzain joan’, 846 joan nahi ≠ joatea nahi, 1105 joa(te)n ahal naiz = joan naiteke, 55 Joaten (al) gara mendira? # Joango (al) gara mendira?, 34 Johannesburg, 39 jokaleku, 568 jolastu: ‘zertan/zertara jolastu’, 901 Jon / *Yon, *Ion, 885 Jose/Josef, 325, 593
joule, hertz, ohm, coulomb, ampere, watt… neurri-unitateak, 1118, 112 Juan Carlos I.a Espainiakoa, 530 judu-kristau, greko-erromatar…, 912 juntadura eta komunztadura, 953 -ka atzizkia eta zenbakiak, 904 ‘kafe erre usaina’ gisako hitz-elkarketa, 307, 881 kaier, 939 *Kalagorria/Calahorra, 584 Kaldea, 126 kale, baserri eta gisakoen izenen idazkera, 1312 kalkuluko eragiketak, 494 kaltekor/kaltegarri, 670 Kalvino, Joan, 533 *kanadiar/kanadar, 136 kanpoalde, kanpoko alde, kanpokalde, 191 kanpoko hitzak eta izenak: deklinabidea, 504 nola ahoskatu (eta idatzi), 193, 504 nola lotu kasu-atzizkia (marratxoa nahitaezko?), 504 izenen azentu grafikoa, 212 kanpoko leku-izen berezien deklinabidea, 874 kantatuz/kantatuaz, 1210 kantauriar/atlantiko, 914 Kantauriar mendikatea, 914 kardinalak, 1403 kargu hartu / ‘kargua hartu’, 28 Karlomagno / Karlos I.a Handia, 508 katafora: glosarioa, 459. or. katalanera/katalan, 1090 Katalina Erauso, 1222 kataluniar, katalandar / katalan, 764 kategoria gramatikala, 725 Katu Botaduna, 837 kean/ketan, 1290 ken (eragiketa aritmetikoa): puntuazio-markak, 473. or. kendu: ‘txapela kendu’ = ‘txapela erantzi’, 925 kenketa, 494 Keops, 130 kezkatu (-z/-ekin), 472 zirilikoa nola ahoskatu (Txekhok, Astrakhan), 98 545
kilo: ‘azukre-kiloa’, 1117 ‘bost kiloko hegaluzea’, 1417 kilo (neurria), 1118, 1417 ‘kilo bat azukre’, 1117 ‘lau kilo laranja’ (*lau laranja kilo), 1117 kilometro: ‘bost kilometrora/kilometrotara’, 1415 ‘hiru kilometroko bidea’, 1417 ‘kilometrotan’ (distantziak), 1118 kirol-emaitzak, 931, 569, 1410, 1436 Kleopatra, 130 ‘… -ko aldea’, 90 -ko/-dun: ‘lau hankako’, ‘lau hankadun’, 433 -ko/-en: ‘Euskal Herriaren historia’ / ‘Euskal Herriko historia’, 934 ‘Euskaltzaindiaren bilera’ / ‘Euskaltzaindiko bilera’, 934 neurriekin: ‘hamar euroko’ eta ‘hamar euroren’, 934 ‘orkestraren zuzendaria’ / ‘orkestrako zuzendaria’, 934 ‘taldearen entrenatzailea’ / ‘taldeko entrenatzailea’, 934 -ko (-go) / -en etorkizuneko formak, 22 -ko/-tako, 1417 -koa (etxearen izenetan), 486 kobratu (-gatik), 672 Kolon, Kristobal, 533 Kolonia, 576 kolore: *berde koloreko, ‘gaztaina-koloreko’, 947 ‘kolore bera’ ala ‘kolore berdina’?, 294 kolpekatu, 948 koma: puntuazio-markak, 466. or. komantxe, 1088 komatxoak: puntuazio-markak, 472. or. komunean jarri, 952 kondizio/baldintza, 237 konparagaien arteko berdintasuna, 956 kontaketaren aditz-aspektuaren moldeak, 35 kontatu (ikus zenbatu, 1244) kontrarreforma/kontraerreforma, 207, 961, 941 kontu [-(e)n/-(e)lako], 989 ‘kontua da …-(e)la’, 984, 32 546
*‘kontuz… -(e)la’, 982 kontzeptu, hitz, berba, termino… aposizioan, 934 Koperniko, Nikolas, 533 kopuruak: ‘X baino gehiago’, ‘X eta gehiago’ egiturak, 228 Kordoba/Córdoba, 212 korrelatibo/koerlatibo, 207 korrelazio / koerrelazio, koerlazio, 207 kosta(tu) ≠ balio izan, 241 kostuak (zenbat?, zenbatean?...), 1424 kozinatu, 1296 kuadernu/koaderno, 939 kultur(a)(-)aste, aste kulturala, 39 kultura-aurrizkiak: bio-, geo-…, 204 kusi (‘lehengusu’), 1010 *-(e)la, balio kausalean: (*Kontuz, bero(a) dagoela!, 982 -(e)la denborazkoa, 982 -(e)la = -(e)n, 982 *-(e)la, erlatibozko balioan: *Badut lagun bat igeltseroa dela, 982 -(e)la eta -(e)n subjuntiboarekin, 1292 -(e)la eta izan aditza, 984 -(e)la eta -t(z)ea baliokide, 984 laborategi, 1303 Labrit/Albret, 574 laburdurak eta kasu-marken lotura, 1052 *laburmetraia, 631 *Lagundu baino kalte egiten du, 956 lagunarteko hizkeraren ezaugarriak, 781 -(e)lako ≠ bait-, 229 -(e)lako/-(e)n + izena, 989 lan egin / ‘lana egin’, 28 Lapurdiko eskualdeak, 583 laranja izenondoa, 947 *-(e)laren, *-(e)naren, -(e)neko, 989 *larehun, *lauehun / laurehun, 1403 -lari atzizkia, 148 -(e)larik/-(e)la, 996 -(e)larik/-(e)nean, 996 Las Palmaseko / *Las Palmasetako, 990 latino-amerikar/latinoamerikar, 764, 912 ‘lau halako’, 337 lau zenbakiaren deklinabidea, 999, 1403, 420 *lauean/lauan, *hamalauean/hamalauan, 420, 999
laurden eta komunztadura, 507, 1392, 1118, 1186 legelari (#legegizon), 707 legez: ‘atzo legez’, ‘beti legez’ (?atzoko legez, ?betiko legez), 1005 ‘gura duzun legez’, ▼‘gura legez’, 1005 Leizarraga, Joanes, 1222 lektibo, 39 leku-denborazkoak neurriekin: ‘5 metro(ta)ra’, 1415 leku-izen edo pertsona-izen ez diren izen bereziak, 873 leku-izenak: marratxoa ala zehar-marra (Lasarte-Oria, Iruñea/Pamplona), 1015 lekuzko kasuak, 874 lehen(da)biziko, aurreneko, estreinako…, 1404 lehortu, garbitu, orraztu…, 335 letra larriak eta hitz-elkarketa, 778 letra etzana eta kasu-markaren lotura, 1022 libre(a) izan, 189 ‘Liburu hori garestia da’ (?garesti da), 189 ‘Liburu hori plastikozkoa da’ (*plastikozko da), 189 Lidiako Inperioko pertsona-izenak, 130 litro: ‘bi litroan / bi litrotan’, 1415 litro (neurria), 1118, 1417 ‘litro-erdi’, 507 litrotan, eurotan, ehunekotan…, 1118, 1085 ‘litrotan neurtu’, 1118 neurri-sintagmak, 1117 nola irakurri ‘¾ litro’ (zatikiak), 1392 litzaidake ≠ zait, 424 litzaidake ≠ zitzaidan, 839 litzateke/zen, 839 logura izan, 723 Los Angelesen / *Los Angelesetan, 990 Loti Ederra, 837 Lutero, Martin; Luther, Martin, 533 luzatu ≠ iraun, 1037 *luzemetraia, 631 Madril, 874 Magallaes, Fernando, 533 magia/majia, 646
Maginot Lerroa, 694 magnitudeak nola eman: ‘25 graduan/ gradutan’, 1415, 1417, 1118 Mahoma/Mahomet/Muhammed, 508 *maiatzan/maiatzean, 769 maileguak: mailegu berriak: ahoskera eta idazkera, 193, 504 mailegu berriak eta a itsatsia, 1040 (maileguak [dig+]) maileguen deklinabidea, 504 maileguen idazkera eta ahoskera, 193, 504 → : agencia/agentzia, 1252, 1317, 830 maite: ‘asko maite gara’ /‘asko maite dugu elkar’, 474 maitemindu (-z, -ekin), 472 maixu/maisu, 859, 963 maiztasuna nola adierazi: lau astean behin, astero…, 1416 makal, 80 Makiavelo, Nikolas, 533 *makilaia/makillaje, 63 malgaxe, 1088 Manchako kanala, 577 maori, 1088 mapa, 186 Marco Polo, 508 marka-izenak izen arrunt bihurtzea, 1051 Markos/Marko, 325 marratxoa: lotura-marratxoa eta erdal hitz eta izenak, 504 lotura-marratxoa eta izen bereziak, 504, 873 marratxo desanbiguatzailea: ‘animalia hiltzailea’ ≠ ‘animalia-hiltzailea’, 778 marratxoa ala zehar-marra euskal leku-izenetan (Lasarte-Oria), 1015 marratxoa eta a itsatsia, 778 marratxoa eta kasu bereziak: euskal, burdin, itsas…, 367 marratxoa hitz elkartuetan, 778 marratxoa lerroz aldatzean, 1018 Martitz/Marte, 182, 1023, 1025, 1053 *masaia/masaje, 63 547
Mateo Txistu, 837 *materiale, 78 Maule-Lextarre, 1015 maximo/minimo, 736 Mediako Inperioko pertsona-izenak, 130 *medikal(-), 73 medikuarenean, 486 mediterranear, mediterraniar / mediterraneo, 1058 Mediterraneoko Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Mediterraneoko Antzinateko hirien izenak, 128 mendea(k) nola adierazi, 1402 mendiko botak / mendirako botak, 934 ?menditik dabil, 1134 *merkatal(-), *unibertsital(-), 73 merkatu, garestitu, jaitsi, igo (*‘% 5ean’), 805 Mesopotamia: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 mitologia, 1076 pertsona-izenak, 130 metriko, 39 metro: metro (neurria): ‘Zenbat metroko soka?’, 1406, 1118, 1417 ‘metro 1’ / ‘1 metro’, 259 metro: ‘3 metrotik 3 metrora’, 1415 metro segundoko (sinbolo estandarrak nola irakurri), 1391, 1274 Michelangelo Buenarroti, 533 Mikerinos, 130 mila: mila, 1403 ‘mila bana’ / *milana, 1410 mila esker / *mil esker, 554 ‘bosna mila’ / *bost milana, 1410 Milan, 576 minimo/maximo, 736 mintzagaia, 780 minus, 494; puntuazio-markak, 473. or. *minutubete, 317 mintzaira, 1017 moduan, modura, bezala, gisa(ra), -tzat, 1334, 319 mojei ematen zaien tratamendua, 114 548
molde, mota, sorta, multzo… hitzelkarketan, 307 *monetal, 78, 882 Monte-Carlo, 576 mota: ‘bi motatako’ (*bi motako), 1417 mota, sorta, multzo, molde… hitz-elkarketan, 307 motordun: ‘ibilgailu motorduna’, 433 mugagabea eta aditzaren komunztadura, 1414 mugagabea/mugatua: ‘loreak sortatan/sortetan’, ‘letra handitan/handietan’, 1085 ‘txikiz/txikiez’, ‘partikulaz/partikulez’, 1085 multzo, mota, sorta, molde… hitzelkarketan, 307 mundu grekolatindarra: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 munduko: etniak, 1088 ibaiak, 1086 itsasoak, 1086 mendiak, 1086 mitologia, 1076 pertsona historiko ezagunak, 1222 uharte nagusiak, 1086 *musika klasika / musika klasikoa, 880 ‘mutiletan’/‘mutilengan’, 352 n, l, r kontsonanteen ondorengo s, z (intsektu, galtza…), 830 -(e)n baino / -(e)na baino, 956 -n; -(en)gan, 352 -(e)n = -(e)la, 982 -(e)n = -(e)la subjuntiboarekin, 1095 -(e)n/-(e)lako + izena, 898 -(e)n heinean, 56 [dig+] -(e)n konpletiboa: ‘Ez dut uste etorriko den’, 1094 -(e)n/-(e)na + baino, 956 -(e)n neurrian, 56 [dig+] -(e)n ustea, -(e)lako ustea, 989 -(e)n zehar-galderakoa ezin da deklinatu, 1000 -na atzizki banatzailea: ‘bosna mila’, *bost milana, 1410
-(e)na menderagailu konpletiboa (bizkaierazkoa), 982 Nafarroa Behereko eskualdeak, 583 Nafarroako eskualdeak, 583 ‘nago… -(e)n’, 1103 -nahi, 662 nahi izan: ezezko esapideak: ‘nahi ezta’ / ‘nahi ezik’, 1105 ‘nahi balu’ = ‘nahiko balu’, 1105 ‘nahi etorri’ ≠ ‘nahi etortzea’, 1105, 26 *nahi ezkero / ‘nahi izanez gero’, 1105 nahi izan eta subjuntiboa (-(e)n), 1105 nahi izan ≠ nahiago izan, 1105 nahiago izan, 1105 ‘nahian’ / ‘nahi ezta’, ‘nahi ezik’, 1105 *nahiean/nahian, 420, 1105 ‘nahiko luke’ = ‘nahi izango luke’, 1105 ‘nahi nuen bezain merkea’ / ‘nahi nuena bezain merkea’, 956 nahinoiz, nahinon, nahinor…, 662 nahiz… nahiz…, 82 Naiara/Najera, 584 naiteke/ahal naiz: ‘joan naiteke’ = ‘joan ahal naiz’; *ahal naiz joan, 55 -naka: ‘banaka’, ‘binaka’…, 904 napar/nafar, 1099 *-(e)naren, *-(e)laren, *-(e)neko, 989 *-(e)naren (perpaus osagarrietan), 989 nazkatu (-z/-ekin), 472 -(e)nean /-(e)larik, 996 neba/anaia, 114, 733 *nekatuta(k) naiz / ?nekaturik naiz, 1209 *nekazal(-)/nekazaritza, 73 *-(e)neko, *-(e)laren, *-(e)naren, 989 -(e)neko = -(e)nerako, 1115 nerabe, 41 -(e)nerako, 1115 nerbio-, nerbioso, 39 nere/nire, 1122 ‘nesketan’/‘neskengan’, 352 neu/neroni…, 1223 neu, nihaur, nerau / ni, 1223 neure burua / *nire burua, 371 neurez(ko), 305 neurgaitzak (izen), 875 neurgarriak (izen), 875
neurria: neurria nola eman, 1417, 1415, 1118 neurriak eta izenak, 1117 neurriak eta galdetzaileak: zer, zenbat…, 1424 neurri-unitateak mugagabean, 1118, 1085 neutroa (erregistroa), 100 newton, 112 ni / neu, nihaur, nerau, 1223 *(ni) pertsonalki / ni neu, 1223 ‘Nigatik esana da’ / ‘Nik esana da’, 1213 nihaur, neu, nerau / ni, 1223 ‘Nik esana da’ / ‘Nigatik esana da’, 1213 *Niloan/Nilon, 913 nintzen/nintzateke, 839 nire/neure, 688, 1223 ‘nire ama’ / ‘ama’, 733 *nire burua / neure burua, 371 nirekiko / nire ustez, 469 nirekoi (nerekoi), berekoi…, 305 nirez, berez…, 305 noiz arte / noraino, 1244 nola (ikasi) ≠ zertan (ikasi), 695, 1440 nola (‘irakurriz’, ‘arituz’) ≠ zertan (‘irakurtzen’, ‘aritzen’), 899, 695 ‘Nola deitzen da?’, 869 ‘nola den’, ‘zer den’, 139, 405, 1264 ‘Nola duzu izena?’, ?Nola izena duzu?, 869 nola… hala, 745 nola ≠ nolakoa, 320 nola/non eta mugagabea: ‘sortatan’/‘sortetan’, 1085 nolakotasuna eta zenbatzaileak, 1417 nolanahi, 662 nominalizazioa ≠ aditz-izena, 1132 non/noiz mugatua / non/noiz mugagabea: ‘bi egunean’ / ‘bi egunetan’, 1413 non/nongo kasua eta mugagabea: ‘letra handitan/handietan idatzi’, 1085 ‘salgai liburu-dendetan/-dendatan’, 1085 non eta norengan, 352, 1248 nonahi/non-nahi/nonnahi, 662 nondik kasua, -n/-l bukaturiko hitzetan, 711 nondinahi/nondik-nahi/nondiknahi, 662 nongo/noren, aldea, 934 *nor baino nor, 1137 549
nor bere ≠ norbere, 1144 ‘nor den’, ‘nola den’, 139, 405, 1264 NOR-NORK (aditz-erregimenaren sistema), 25 norabibe, 1142 noraino / noiz arte, 1244 norako/zertarako: ‘osasunerako/ osasunarentzat’, 1245 noranahi, 662 noranzko, 1142 norbere/norberaren, 1144 norbere ≠ nor bere, 1144 norekiko, 469 norekin, 472 noren/nongo, aldea, 934 norendako = norentzat, 1145 norengan eta non, 352, 1248 norentzat/zerentzat, 1245 norinahi, 662 nork bere, 1144 nornahi/nahinor, 662 nortzat kasua eta mugagabea, 1085 nortzu(e)k, 1147 *Noski baietz!, *Noski ezetz!, *Noski etorriko dela, 1149 -nts-/-ns- (intsektu/suspense), 839, 1317 nukleo/nuklear, 39 ofizioko ≠ ofiziozko, 935 ohartu (*-(e)laz, *-(e)naz), 1000 ohi izan, 30 oihaldenda/oihal-denda, 402 oihartzun/Oiartzun, 1171 oinarri/baldintza, 237 -ok artikulua (plural hurbila), 1228 Oloroe, 584 On, Don, Sir, Ama…, 1309 ‘On degizula!’, 1165 onago, 786 ondoen, 787 *Ongi etorria(k)!, 1170 onomastikako grafia ≠ izen arrunten grafia, 1171 onurakor/onuragarri, 670 Oñate/Oñati, 1171 *orain dituela, *orain direla…, 432 orainaldi historikoa (kalko desegokia), 34 oraintxe bertan, 1178 550
ordaindu (-gatik), 672 ordena ez-markatua, 780 ordena markatua, 780 ordena neutroa, 780 ordinalak, 1404 ordu: ‘azken zortzi ordu honetan/hauetan’, 1413 *‘bi orduro’/ ‘bi orduan behin’, 1416 ‘hiru egunean’ / ‘hiru egunetan’, 1413 ‘hiru ordu(t)an’ / ‘hiru ordu’ / ‘hiru orduz’, 1413 ‘lau ordura’ / ‘lau ordutara’, 1415 ‘lau orduz/ordurik/orduan… behin’, 1416 ‘—Zenbat ordu egon zara?’, ‘—Zortzi ordu/orduan/orduz’, 1186, 1413 ‘zer ordu(ta)tik zer ordu(ta)ra’, 1415 ordu ≠ ordutegi, 1186 orduak nola eman, 1187 *orduan eta… -ago, orduan eta… -ago / ‘zenbat eta…, orduan/hainbat eta…’, 692 ordubete, 1186, 317 ordukotz, 1189, 381 orijinal/original, 1191 orkesta/orkestra, 1192 oro zenbatzaile orokorra, 1411 oroitu (-z, -ekin), 472 orraztu, garbitu, lehortu…, 335 osasun(-)etxe, 116 osasunarentzat/osasunerako, 1245 oso ≠ -egi, 451 osotasunezko emendakin / osoko zuzenketa, 479 *otsailan/otsailean, 769 *Ozkabarte / Santo Domingo de la Calzada, 584 -oztar, 357, 764 paella, 1030 paisaia/*paisaje, 63 pake/bake, 219 pare: ‘etxe parean’ = ‘etxearen parean’, 1167 Paris, 874, 872 parkinson, 104 *parlamentari-talde / parlamentu-talde, talde parlamentario, 147
parte hartu ≠ ‘partea hartu’, 28 partikula modalak, 54, 1164, 1199 partitiboa: erabilera okerrak, 1208 ‘hainbeste arazo’ / ▼‘hainbeste arazorik’, 1208 partitiboa baiezko perpausetan, 1208 partitiboa eta erlatiboa, 1208 partitiboa eta mugagabea, 1085 partitiboa perpaus erlatiboa arintzeko bide, 1208 partitiboarekin erabiltzen diren zenbait egitura, 1208 partizipioa ala aditzoina, 37 pasa(txo) = eta piko, 569 paskal, 112 *Paskua uhartea / Pazko uhartea, 1200 Pedro/Petri, 325 pekatu/bekatu, 219 -pen, 927 *pena merezi du, 1069 pentsatu (-z/-ekin; -n/-engan), 472, 1219 perifrasi alferrekoak, 30 perpaus luzeak eta ordenamendua, 780 perpendikular, 476 Persepolis, 128 Persia: Antzinateko eskualdeen izenak, 126 Antzinateko hirien izenak, 128 Pertseo, 1076 pertsona-izenak: Antzinateko Egiptokoak, 130 bandaloen erregeak (Genseriko…), 508 Bizantziar Inperiokoak, 130 Erdi Aroko buruzagi batzuk (Atila…), 508 Erdi Aroko lurralde kristaukoak (Dante, Marco Polo…), 508 errege-erregina bisigodoak (Rekaredo…), 508 errege-erregina frankoak (Karlomagno…), 508 Errenazimentukoak (Lutero/Luther, Koperniko…), 533 Euskal Herriko pertsona historiko ezagunak, 1222 euskal pertsona-izenak, 593
Grezia eta Erromakoak, 130 Italiako errege estrogodoak (Atalariko…), 508 juduak (Maimonides…), 508 literatura arturikokoak (Artur erregea…), 508 Mesopotamiakoak, 130 munduko pertsona historiko ezagunak, 1222 musulmanak (Abderraman, Ala/ Allah…), 508 sueboen erregeak (Teodomiro…), 508 turko-mongolak (Gengis Khan…), 508 ?(ni) pertsonalki / ni neu, 928, 1223 Petri/Pedro, 325 piko: ‘bost urte eta piko’, 569 pisua nola eman, 1417 planeten izenak, 182 *plastikozko da, 189 plater: ‘plater bat zopa’, 1117 plaza: ‘Unamuno plaza’, ‘Unamunoren plaza’, 934 plural, 118 plural hurbila eta erreferentzia kataforikoak, 1228 plus, 494 polikiroldegi/kiroldegi, 930 politiko-ekonomiko, 204 portugaldar/portuges, 912 ‘por si…’, ‘pour le cas où…’, 238 posibilitate epistemikoa, 57 [dig+] posta elektronikoa, 1 praka(-)barrenak, 1232 *Praka berriak jantzi naiz, 335 pre- aurrizki latindarra eta aurre-, 199 predikatu-osagarria, 189 prehistoria / historiaurre (*aurrehistoria), 199 premia: ‘-t(z)eko premia’, 1340 presako/presazko, 935 *Prezioak % 5ean igo dira, 467, 805 prezioak nola eman, 1417, 1415, 1118, 1117, 573 probatu, 642 progresiboak (egitura), 30 projektu/proiektu, 1236 prolatiboa (-tzat kasua), 1334 proportzioak, 1392 551
prosodia, 213 pseudo grekotikoa, 1262 psiko-, 204 *psikologa/psikologo, 877 publierreportaje/publirreportaje, 1242 puntu kardinalak, 803, 1025 puntu kardinalak eta leku-izenak, 803, 1025 puntuazioa: puntuazio-markak, 465. or. -r bukaera duten erdal izenak, 1052 -ra: ‘bira’, ‘seira’…, 1410 ‘-raino/arte’ + zenbakiak, 1244 -ra/-rako, 1141 -ra/-tara, 1415 *-rarte, 1244 re- erdal aurrizkia eta ber-/bir-, 292 Rekaredo, 508 -ren-/-re hautazkoa: ‘semeagatik’/‘semearengatik’; ‘niregatik’/‘nigatik’, 1248 -rena (etxearen izenean), 486 -rena egin, 484 Rhin, 577 -(r)ik (partitiboa), 1208 s, z, x > ts, tz, tx (n, l, r letren ondoren), 1252 sabaikari (hotsa), 859, 1019, 1030, 1371 ‘Salda badago’, 1257 salneurria, 1117, 1415, 1417 samartu aditza, 1107 *San Ferminak, *Sanferminak / sanferminak, 1259 ‘sanpedroetan izan’ / *sanpedrotan izan, 1085 Santiago/Jakue, 325 *Santo Tomas / San Tomas, 1259 sartu eta atributua: ‘fraide sartu’, 846 sasimenderatuak, 1066 sasoi/baldintza, 237 sateliteen izenak, 182 segun, 139, 405, 1264 *segundobete, 317 seinale [-(e)n/-(e)lako], 989 *seirehun/seiehun, 1403 ‘Semaforoa berde(a) dago’, 189 Seneka, 130 siglak: idazkera, nola irakurri, nola lotu, 1273, 1052 552
siglak (eta zifrak) ezin etetea lerroz aldatzean, 1018 sinboloak: idazkera, joskera, nola lotu, 1274, 1052 sinboloaren kokagunea: ‘1 m’ / ‘m 1’ (‘metro bat’), 259, 260 *sindikal arlo, 78 singular/plural: gogo, arrisku, esperantza, zailtasun…, 712 singular hurbila, 1228 *-ska/-xka, 1375 … soilik /… bakarrik /… baino ez, 227 Sokrates, 130 Sole Handia / Gran Sol / Grande Sole, 1091 ‘Sopa bero(a) dago’, 189 sorrarazi, 141 sorta, mota, multzo, molde… eta elkarketa, 307 ‘sortatan’/‘sortetan’, 1085 sozial, gizarte (*sozial arazo), 39, 78 soziedade, 1287 sozio-, 204 Stravinski, 98 su eman / ‘sua eman’, 28 subjektuaren komunztadura aditz laguntzailea isiltzean, 20 subjuntiboa: etor dadin ala etorri dadin?, 37 subjuntiboa ala perpaus jokatugabea?, 1292 subjuntiboa + -(e)la (aginduak emateko), 48, 1292 subjuntiboa: -(e)n, menderagailua nagusi, 1292 subjuntiboa eta -t(z)eko, 47 susmo [-(e)n/-(e)lako)], 989 suspense/suspentse, 1252, 1317, 830 -taka: ‘berrogeitaka’, ‘hirurogeitaka’…, 904 -tako (-dako), -iko, -Ø [egindako, eginiko, egin], 517 -tako/-ko, 1417 -takoan, 1337 -tan/-etan (-n, inesiboa), 1085 -tan eman, banatu, batu, ageri…, 1085 -tan: liberatan, gradutan, atmosferatan…, 1118 -tar atzizkia, 136
taula: ‘2aren taula’, 332 -taz atzizkiaren gehiegizko erabilera: *Amaiataz, 1382 -t(z)eagatik = -t(z)earren, 43, 157 -t(z)earen ala -t(z)eko, 934 -t(z)earren = -t(z)eagatik, 43, 157 tekniko-zientifiko, 204 -t(z)eko ala -t(z)earen, 934 ‘-t(z)eko imintzio, keinu, planta…’, 484 telefono-zenbakiak nola esan euskaraz, 1305 Telmo Deun / Telmo deuna, 1259 tema, 780 -ten/-tzen partizipio burugabeetan, 26 -t(z)en (NOLA) ≠ -z (ZERTAN): ‘ikasten’/‘ikasiz’, 695 -t(z)erakoan, 1337 termino, hitz, berba, kontzeptu…, 934 testigu(a) izan, 189 *textu/testu, 1371 -tiar, 136 ‘-(e)tik gora(ko)’, 824 tildea (Málaga, Perú), 212 Tomas Akinokoa, 508 *tontoa egin / tontoarena egin, 484 topiko bihurtu, 189 torre/dorre, 219 tragedia, tragiko / trajedia, trajiko, 646 transistore/ trantsistore, 1252 transkripzioa, 1314 transliterazioa, 1314 trantsitiboa, intrantsitiboa (aditza), 25 Trazia, 126 tren: ‘trena galdu’, 663 trenean ≠ trenez, 717, 1130 Trentoko Kontzilioa, 694 Troia, 128 tsarina, 1319 -tsu eta txistukariz bukaturiko lexemak, 1334 -tu/-du aditz-partizipioa, 29 -tu izana: ‘gertatu izana’ / ‘gertatua’, 984 Tupac Amaru, 109 Tutankamon/Tutankhamon, 130 *tutoritza, 398, 1330 -tuz joan / -tzen joan, 899 Txaikovski, 98
txakur-zaunkaren onomatopeia, 728 Txanogorritxo, 837 *txantxetazko, 935 Txekhov, 98 txeroki, 1088 txetxen, 1088 ‘txiki/txikiak dauzkat oinetakoak’, 189 txix egin, 1225 -tzat prolatiboa: -tzat eman, jo, 319 -tzat eta kalko-arriskua, 1334 -tzat eta kasu-marka nola lotu, 1334 -t(z)ea/-t(z)eko, 47 -t(z)ea/-t(z)en (ahaztu), 59 -t(z)eagatik, -t(z)earren, 43, 157 -t(z)eaz batera, -t(z)earekin batera…, 93 -t(z)eko ala -t(z)earen?, 934 -t(z)eko eta subjuntiboa, 47 -t(z)eko: ‘-tzeko baldintza, helburua…’, 1340 -t(z)ekoan, 1338 -tzen/-ten partizipio burugabeetan, 26 -t(z)en/-tuz (moduzko perpausak), 695 -t(z)en/-tuz (joan), 899 -t(z)en/-t(z)ea (ahaztu), 59 ü bokala, 358, 1019 udalbatza, udalbatzar, 1345 udalerrien izenak, 1346 ugari eta komunztadura, 1412 ukaiten, 26 ukanen/ukango, 22 ukraineraren transkripzio-sistema, 98 ultraeskuindar, 204 *Unaiek/Unaik, 420 Unamuno plaza / Unamunoren plaza, 934 *unibertsital, 78, 882 unibertsitari/unibertsitario, 147 (neurri-)unitateen deklinabidea, 1118 ur: ‘ur asko’, 875 ‘ur baso bat’ ≠ ‘baso bat ur’, 1117 ‘ur gazi’ / ‘ur geza’ (gazian, gazitan, gazietan), 1356 urean/uretan, 1290 *uretara bota zen, 363 *urdin kolore, 947 urrats: ‘urratsak eman/egin’, 1357 553
‘urri-azaroetako’, 356 urtarril: *urtarrilan/urtarrilean, *urtarrilako/ urtarrileko, 769 *urtarrilez/urtarrilean, 717 urte: ‘azken zortzi urte honetan/hauetan’, 1413 ‘bi urtean’ / ‘bi urtetan’, 1413 ‘bi urteko umea’, 1417 *bi urtero / ‘bi urtean behin’, 1416 ‘17 urte ditut/dut’, 1414 ‘hiru urte(t)an/urte/urtez’, 1413 ‘lau urtera’ / ‘lau urtetara’, 1415 ‘lau urtez/urterik/urtean… behin’, 1416 ‘zenbat urte(ta)tik zenbat urte(ta)ra’, 1415 urtea nola adierazi, 388, 1403 urtebete, 317 urteurren, 1361 uste [-(e)n/-(e)lako], 989 Usurbildik/Usurbiletik, 711, 874 *uztailan, 769 Venus, 168, 1076 Vespuzio, Ameriko, 533 Virgilio, 130 volt, 112 Vulkano, 1076 -w letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 1368 watt, ampere, hertz, ohm, coulomb, joule… neurri-unitateak, 1118, 112 x letra: ahoskera, 1371 deklinabide-lotura, 1371 maileguak, 1371 ‘X (izena) baino gehiago/gutxiago’, 228 ‘X (izena) eta gehiago/gutxiago’, 228 ‘X inguru(ko)’, 824 → , 603 X kontzeptu, izen…, 934 X plaza, herri…, 934 ‘X-tik gora(ko)’, 824 Xostakovitx, 98 -y letraz amaitutako hitzen deklinabidea, 1376 yeismoa, 1030, 963 *Yasone/*Iasone / Jasone, 885 554
*Yoseba/*Ioseba / Joseba, 885 *Yosu/*Iosu / Josu, 885 *Yulen/*Iulen / Julen, 885 z letra: ahoskera desegokiak, 1378 -z/-az: ‘ikusiz’/‘ikusiaz’, ‘kantatuz’/‘kantatuaz’, 1210 -z/-ekin, 472 -z/-gatik (galdetu, hitz egin, entzun…), 661 -z (ZERTAN) ≠ -t(z)en (NOLA): ‘ikasiz’/‘ikasten’, 695, 899 -z: ‘8z biderkatu, zatitu’, 332 zai/zain, 64 zail da = zaila da, 454 zailtasun, arrisku, esperantza, gogo… (singular/plural), 712∫ zait ≠ litzaidake, 424 Zaldi Ero, 109 *zapategi, 1303 Zarauztik/Zarautzetik, Zarautza/ Zarautzera…, 874 zatekeen/zen, 839, 238 zatiak eta komunztadura, 507, 1392 zatiketa, 494 zatikiak: nola irakurri, 1392 zatikiak eta deklinabidea, 1392 zatikiak eta komunztadura, 1392 zatitu: ‘biz zatitu’, 332 zauri: ‘zauriak jasan’, 892 *zazpirehun, *zazpiretan / zazpiehun, zazpietan, 1403 *(ta) zeba ez?, 1393 *zegoeneko, 381 zehar-galderak eta ba-, 220 zehar-galderak eta kasu-markak, bateraezinak, 1000, 139 zehar-marra ala marratxoa euskal leku-izenetan (Lasarte-Oria), 1015 zein eta nor, 1148 zein… zein…, 82 zein(tzuk); zein, zeintzuk, 1147 zein aditz laguntzaile isildu aditz laguntzailea isiltzean, 20 zelako/zirelako, delako/direlako, 397 zelan… -(e)n, 1129 zelten izen mitologikoak, 1076 *zen/litzateke, 839
zen, zatekeen, 839, 238 zenbait vs desberdin, 410 zenbait eta komunztadura, 742, 1412, 1414 zenbakiak: zenbakiak + bukatu, 105 zenbakiak + hasi, 105 zenbakiak + {-raino/arte}?, 1244 zenbaki erromatarrak: dinastiak (Olaizola II.a), 1402 jaialdiak, biltzarrak…, 1402 mendeak adieraztea, 1402 zenbaki kardinalak: deklinabidea, 1403 komunztadura, 1403 marratxoa noiz, 1052, 1403, 1404 puntua noiz, 1403 zenbakiak eta eta, 569 zenbaki ordinalak: EGLU II; Matematika II: ez dira ordinalak, 1404 -garren/puntua, 1404 ‘1.ean’/‘1.an’, 1404 zenbakiak eta proportzioak: ‘hiru(ta)tik bi’, ‘sei(ta)tik bostean’, 1392 ‘Zenbat/zer balio du?’, ‘Zenbatean dago?’, 241, 1117, 1424 *zenbat eta… -ago, gero eta… -ago, 692 zenbat-nahi / zenbanahi (zenbatnahi), 662 ‘zenbat/*zenbatean… igo’, 466 zenbatean ≠ zenbatetan, 1406, 1426 zenbateko, 1406, 1426 zenbatetan ≠ zenbatean, 1406, 1406 egitura eta deklinabidea, 1392 zenbatu (-raino/arte), 1244 zenbatzaile zehaztuak (bi, hiru, lau…) eta komunztadura, 1414, zenbatzaile zehaztugabeak (asko, zenbait…) eta komunztadura, 1412, 1414 zenbatzaileak eta deklinabidea, 1403, 1413, 1415, 1416, 1417, 1085 zenbatzailerik gabeko mugagabea: harriz, urez…, 1085 zenbaki-multzoak ez bereizteaz, 1018 zentral nuklear / *nukleo-zentrala, 39 zer: zer/zertzuk, 1147
zer harridurazko perpausetan, 1423, 1421 ‘zer adin’, 1424 ‘zer aurrekontu’, ‘zenbateko aurrekontu’, 1424 ‘zer den’, ‘nola den’, 139, 405, 1264 ‘zer distantzia’, 1424 ‘zer neurri’, 1423, 1424 ‘zer pisu’, 1424 ‘zera badago’, 1257 zerbaitetaz/zerbaitez, 1382 zerekiko, 469 zerekin/zerez, 472 zerentzako ≠ zertarako, 1141 zerentzat/norentzat, 1245 Zeres, 1076 zerez, 472 zerez/zerekin, 472 zerez/zertaz kasua eta mugagabea (harriz/ harriez), 1085 zeropetik, 218, 1436 ‘zeroz/zero(a)rekin/zeroan’ amaitu, hasi…, 105 zerrenda: ‘hautagai-zerrenda’ eta ‘hautagai berrien zerrenda’, 881 zertan (ikasi) ≠ nola (ikasi), 695, 899 zertan (‘irakurtzen’, ‘oinei eragiten’) ≠ nola (‘irakurriz’, ‘oinei eraginez’), 899, 695, 1440 zertan + … behar (*Ez duzu zertan ibili behar), 279 zertan ibili, jolastu…, 901 zertarako/norako: ‘osasunerako’/‘osasunarentzat’, 1245 zertarako ≠ zerentzako, 1141 zertaz, 472 zertzu(e)k, 1147 Zesar, 130 zeure burua, 371 Zezen Eseri, 109 Zhivago, 98 zifra handiak nola irakurri, 1403 zifrak eta lotura-marratxoa, 1052 zifrak eta siglak ez bereizteaz lerroz aldatzean, 1018 *zilegi bekit / zilegi izan bekit, 276 *zin dagizut / zin degizut, 1165 -zio, 927 555
zirelako/direlako izenlagunak, 397 zitzaidan ≠ litzaidake, 839 ziurra / hipotetikoa (gertaerak), 424 salbuespena: behar izan eta nahi izan, 424 Zizeron, 130 zoriontsu(a) izan, 189 zoroarena egin, 484 -zta atzizki txikigarria, 1375 -ztar atzizkia, 136 ‘zuenean’ (‘zuen etxean’), 733 zugan/zutaz pentsatu, 1219 zuganatu/zureganatu, 1248
556
‘zuk beste inork’, 315 zukako tratamendua, 100 zuontzat guztiontzat / *zuen guztiontzat, 1228 zure/zeure, 688 zurrumurru [-(e)n/-(e)lako], 989 zutaz/zugan pentsatu, 1219 zuzendari: ‘eskolako zuzendari’ / ‘eskolaren zuzendari’, 934 ‘zuzendari aukeratu, egin, izendatu…’, 189