Data Loading...
JETA_E_RE 2014-1 Flipbook PDF
JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,JETA_E_RE 2014-1,J
461 Views
175 Downloads
FLIP PDF 1.22MB
Nr. 1, viti XLIV Prishtinë 2014
Viti i parë i botimit: 1949 Themelues dhe kryeredaktor i parë: Esad Mekuli
1
2
NR. 1 PRISHTINË 2014
NSH Revistat Rilindja Për botuesin: Demë Topalli Kryeredaktor Agron Y. Gashi Redaktorë Adil Olluri Ardian Haxhaj Adresa www.jeta-e-re.net e-mail: [email protected] Design rrezeARTstudio.com Copyright © NSH Revistat Rilindja
3
4
P ë r m b a j t ja H O m AZH............................................................................................. 7 Intervistë G. G. Marquez-it: Letërsia dhe gazetaria janë të pandashme......................................................................................... 10 G. G. Marquez: I mbyturi më i bukur në botë................................... 33 G. G. Marquez: Hemingway ynë............................................................. 39
PROZË.................................................................................................... 49 Khalil GIBRAN: Kopshti i profetit............................................................. 51 Carlos FUENTES: Çak mool......................................................................... 57 Peter MATTHIESSEN: Zëvendësimi........................................................ 67 Florian KIENZLE: Unë, shqiptarët dhe autoshkolla......................... 77 Ridvan DIBRA: Dështimi.............................................................................. 83 Ballsor HOXHA: Situata-gjendje............................................................... 91 Kujtim MORINA: Fragmente të një historie......................................... 101 Ndue UKAJ: Një gjenerali përballë pasqyrës....................................... 107 Ragip SYLAJ: Hija kërkon hijen................................................................. 113
POEZI..................................................................................................... 119 Paul CLAUDEL: Fryma dhe uji................................................................... 121 Bob KAUFMAN: Poeti.................................................................................... 133 F. G. LORKA: Romancë sonambul............................................................. 145 Nazim HIKMET: Autobiografi.................................................................... 149 Berka NEZIQ: Anima splendidi................................................................. 157 Mirash MARTINOVIQ: Kronika e padukshme..................................... 163 Basri ÇAPRIQI: Topi i madh i borës......................................................... 167 Rexhep FERRI: Guernika ime..................................................................... 175 Demë TOPALLI: Shumë të falem, mnemosina.................................... 179 Mentor HALITI: Natë në kopshtin e kafshakeqave........................... 185
5
DOSSIER................................................................................................ 189 George STEINER: Antigonat....................................................................... 192 George STEINER: Shkrim-këndimi i ri................................................... 205 Intervistë me George STEINER: Arti i kritikës................................... 220
KRITIKA................................................................................................ 267 Harold BLOOM: Servantesi: Loja e botës.............................................. 269 Raymond CARVER: Mbi shkrimin............................................................ 289 Barbara JOHNSON: Diskursi dhe ideologjia........................................ 295 Anton NIKË BERISHA: Rreth polemikës së Fishtës “Gabove, Hilë!”.................................................................................................. 301 Agim VINCA: Nazim Hikmeti dhe poezia bashkëkohore shqipe....... 323 Marisa KËRBIZI: Intertekstualiteti në romanin e Agron Tufës, “Mërkuna e zezë”.............................................................. 337 Sulejman DËRMAKU: Kronikë e një kohe makabre.......................... 349
6
H O M A Z H
homa z h
Gabriel Garcia MARQUEZ
7
8
H O M A Z H
GABRIEL GARCIA MARQUEZ Gabriel García Marquez (i njohur edhe si Gabo), është një nga shkri mtarët më të njohur të letërsisë botërore në të gjitha kohët. Ai është i lindur me 6 mars të vitit 1927 në Aracataca të Kolumbisë. Njihet si njëri nga shkrimtarët kryesorë latino-amerikanë dhe një nga krijuesit e asaj që sot njihet si letërsi e realizmit magjik. Marquez është i përkthyer në qindra gjuhë të botës dhe i shpërblyer me çmime letrare nga më prestigjiozet, ku në vitin 1982 mori çminin Nobel për Letërsi. Romani Njëqind vjet vetmi është vlerësuar si një nga fondamentet e letërsisë së përbotshme, që bashkë me Don Kishotin e Serventesin përbëjnë romanet më të rëndësishme të botës spanjollfolëse (hispanike). Veprat e tij kryesore janë: Gjethurinat (1955), Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë (1961), Varrimi i Nënë Madhes (1962), Njëqind vjet vetmi (1967), Vjeshta e patriarkut (1975), Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar (1981), Dashuri në kohën e kolerës (1985), Histori e Miguel Litini (1986), Dymbëdhjetë tregime pelegrine (1992), Për dashurinë dhe demonë të tjerë (1994), Historia e një rrëmbimi (1996), Të jetosh për të treguar (2002), Kujtim kurvash të trishta (2004). Gabriel Garcia Marquez vdiq më 17 prill 2014.
9
INTERVISTA
LETËRSIA DHE GAZETARIA JANË TË PANDASHME Bisedë e Gabriel Garcia Marquez-it dhënë revistës së mirënjohur letrare amerikane Paris review para se ta merrte çmimin Nobël Nga Peter H. STONE
Gabriel Garcia Marquez është intervistuar në studion-zyrën e tij, matanë shtëpisë së tij, në Angel Inn. Ambienti ishte i mbushur me lule shumëngjyrëshe të Meksiko Cityt. Shkrimtari bën një copë udhë në këmbë që të arrijë në studio. Objekti është i ulët dhe i gjerë. Duket se ishte planifikuar si sallë për pritje të mysafirëve. Aty ka një kauç dhe dy kolltukë. Një banak i vogël ndodhet në kënd, afër të cilit ka një frigorifer me ujë mineral në të. Elementi që bie më së shumti në sy është një fotografi e madhe e Gabriel Garcia Marquezit, fillikat, me një kapelë me stil, me shikimin e hedhur tamam si Anthony Quinn. Autori ishte ulur prapa tavolinës së punës në fund të studios. U çua të më përshëndeste. Kishte hapa të lehtë atleti. Më përqafoi. Ka pamje të burrit të madh me gjithë atë shtat. Të kujtonte luftëtarët e mesjetës - shpatullgjerë, megjithëse pak hollak kah këmbët. Ishte veshur me një palë rroba të lehta. Çizmet i kishte lëkurëzeza. Flokët i ishin kërleshur. Mustaqet kishin nisur t’i thinjeshin. Intervista është realizuar gjatë tri takimeve të zhvilluara pasditeve. Secili takim zgjaste nga dy orë. Ani pse e zotëron goxha mirë anglishten, pjesën më të madhe të intervistës e zhvilloi spanjisht. Ishin dy djemtë e tij që ndihmonin në përkthim. Kur Marquezi flet, s’i zihet vendi vend. Lëviz para e prapa. Në shumicën e kohës duart i lëviz brenda jo fort larg trupit, por gjestet dëshmojnë vendosmëri. Nganjëherë këput fillimin e përgjigjes, për t’i dhënë një frymë tjetër mendimit. Kjo të krijon mundësinë ta dëgjosh mendimin. Kur flet në mënyrë më refleksive, hedh këmbën mbi këmbë. STONE: Çka mendoni për përdorimin e diktafonit?
10
H O M A Z H
MARQUEZ: Puna është se në momentin kur e merrni vesh se intervista po incizohet, e ndryshoni sjelljen. Në rastin tim, menjëherë mbaj qëndrim mbrojtës. Mendoj se si gazetar ne ende nuk jemi mësuar si ta përdorim diktafonin për ta zhvilluar intervistën. Mua ma ha mendja se mënyra më e mirë është të bësh intervistë të gjatë, pa u lodhur fare të shkruash ndonjë shënim. Pastaj mendoj se duhet të ulesh dhe të shkruash disa prej përshtypjeve prej bisedës, nuk është e thënë të shkruash të njëjtat fjalë. Një tjetër mënyrë e suksesshme është të mbash disa shënime dhe pastaj t’i interpretosh me një besnikëri të madhe ndaj personit të intervistuar. Problemi më i madh me incizimin është se krijohet përshtypja se nuk po tregohesh besnik ndaj personit të intervistuar. Është puna që personi i intervistuar e di se po e incizoni dhe mund të përdoret me saktësi gjithçka që thuhet. Kjo është arsyeja pse incizohet biseda. Unë e di se po intervistohem; kur nuk incizohet intervista, flas pa dorëza në mënyrë krejtësisht natyrale dhe të vetëdijshme. STONE: Paj, tani po më bëni të ndihem paksa fajtor, por ma merr mendja se për intervista të natyrës së tillë na duhet incizimi...
MARQUEZ: Sidoqoftë, krejt qëllimi i asaj që thashë ishte të vija në pozitë mbrojtëse. STONE: Pra, ju asnjëherë nuk i keni incizuar intervistat?
MARQUEZ: Unë si gazetar kurrë nuk e kam përdorur diktafonin, por e përdor për të dëgjuar muzikë. Por pastaj si gazetar kurrë nuk kam bërë intervistë. Kam shkruar raporte, por kurrënjëherë intervista me pyetje e përgjigje. STONE: Kam dëgjuar njëherë për një intervistë të famshme me një lundrues që i ishte fundosur anija...
MARQUEZ: Nuk ishte me pyetje dhe përgjigje. Lundruesi vetëm më rrëfente aventurat e tij dhe unë do t’i rishkruaja, duke u munduar të përdorja fjalët e tij dhe në veten e parë, sikur të ishte ai që po shkruante. Ky shkrim ishte publikuar me vazhdime në gazetë, nga një pjesë në ditë për 11
dy javë, shkruar me emër të tij, jo timin. Kishin kaluar njëzet vjet kur u ribotua dhe njerëzit e morën vesh se e kisha shkruar unë. Asnjë redaktor nuk e kishte marrë vesh se ishte shkruar mirë derisa nuk do ta shkruaja “Njëqind vjet vetmi”. STONE: Meqë kemi nisur të flasim për gazetarinë, si është të ndihesh përsëri gazetar, edhe pasi keni shkruar romane qe një kohë të gjatë? A e bëni këtë me tjetër ndjesi ose me tjetër sy?
MARQUEZ: Gjithnjë kam qenë i bindur se profesioni im i vërtetë është ai i gazetarit. Por më parë nuk më pëlqenin kushtet e punës në gazetari. Përveç kësaj, më duhej t’i përshtatja mendimet dhe idetë me interesat e gazetës. Tani, pasi kamë punuar si romancier, dhe kam arritur pavarësi financiare si romancier, njëmend mund t’i zgjedh temat që më interesojnë dhe që korrespondojnë me idetë e mia. Në çdo rast, njëmend shkrihem kur kam rastin të shkruaj një shkrim gazetaresk. STONE: Çfarë nënkupton për ju një shkrim i mirë gazetarie?
MARQUEZ: “Hiroshima” i John Herseyt ishte një shkrim i jashtëzakonshëm. STONE: A ka sot ndonjë rrëfim që ju njëmend do të pëlqenit ta shkruanit?
MARQUEZ: Ka shumë, dhe kam shkruar shumë. Kam shkruar për Portugalinë, Kubën, Angolën dhe Vietnamin. Vërtet do të më pëlqente të shkruaja për Poloninë. Mendoj se nëse do të mund të përshkruaja me saktësisht çfarë po ndodh, do të ishte një rrëfim shumë i rëndësishëm. Por tani është shumë ftohtë në Poloni; jam prej atyre gazetarëve që ka qejf të ndihet rehat. STONE: A mendoni se romani mund të bëjë disa gjëra që s’i bën dot gazetaria?
MARQUEZ: Asgjë. Nuk mendoj se ka farë dallimi. Burimet janë të njëjta, materiali është i njëjtë, burimet dhe gjuha janë të njëjta. ““Ditari i 12
H O M A Z H
vitit të zi” të Daniel Defoes është një roman i madh dhe “Hiroshima” është një vepër e madhe gazetarie. STONE: A kanë përgjegjësi të ndryshme gazetari dhe romancieri në baraspeshimin e së vërtetës kundrejt imagjinatës?
MARQUEZ: Në gazetari mjafton një fakt që është i rrejshëm që të paragjykojë gjithë punën. Përkundrazi, në fiksion një fakt i vetëm i vërtetë të jep të drejtën të kryesh gjithë punën. Dallimi i vetëm është ky, dhe ai është themeli i përkushtimit të shkrimtarit. Shkrimtari mund të shkruajë çfarë të dojë derisa ia del t’i bindë njerëzit që t’i besojnë.
STONE: Në intervistat e para do viteve dukej se do t’i ktheheshit ga zetarisë më me frikë e nderim se më parë... MARQUEZ: Më zor më vjen tani të shkruaj se më parë, si romane, njashtu edhe gazetari. Kur punoja për gazeta, nuk isha i vetëdijshëm për gjithçka që shkruaja, gjë që ndryshon prej tani. Kur po punoja për “El Espectadorin” në Bogotë, i shkruaja së paku tri shkrime në javë, dy ose tri editoriale në ditë, dhe shkruaja edhe kritikë filmi. Pastaj kur kthehesha natën vonë në shtëpi, rrokja penën dhe shkruaja romane. Më pëlqente zhurma e makinave “Linotype”, që tingëllonin si rrebesh shiu. Nëse ato pranin, e mbretëronte qetësia, atëherë nuk kisha gjak për të shkruar. Tani, rezultati është pakrahasimisht i vogël. Në një ditë të mbarë pune, që niste në nëntë të mëngjesit e mbaronte tek në dy a tre pasdite, më së shumti që mund të shkruaj janë katër-pesë rreshta, që të nesërmen i shqyej. STONE: A mos vjen ky ndryshim prej faktit se puna juaj çmohet aq shumë apo prej njëfarë përkushtimi politik?
MARQUEZ: Është puna e të dyjave. Kjo puna e të qenit i ndërgjegjshëm se po shkruaj për shumë më shumë njerëz sesa që mund ta kem imagjinuar më obligon të jem më i përgjegjshëm, që në fakt është letrare dhe politike. Mandej ka dorë edhe krenaria, sepse dëshiron të mos shkruash më keq se më parë. 13
STONE: Si nise të shkruash? MARQUEZ: Duke vizatuar karikatura. Para se të mësohesha të lexoja ose të shkruaja, më ishte bërë shprehi të vizatoja gjëra komike në shkollë dhe në shtëpi. Është interesante se tani e kam kuptuar se kur isha në shkollë të lartë, kisha reputacionin e të qenit shkrimtar, megjithëse asnjëherë nuk kisha shkruar kurrgjë. Kur nisa kolegjin doli se kisha pasur një të kaluar të pasur letrare, që ishte goxha sipërore krahasuar me bashkëmoshatarët e mi. Në universitet në Bogotë, nisa të shoqërohesha me miq dhe kolegë të rinj, të cilët më njohen me shkrimtarët bashkëkohorë. Një natë, një mik më huazoi një vepër me tregime të shkurtra të Franz Kafkës. U ktheva në konvikt ku po banoja dhe nisa ta lexoja “Metamorfozën”. Rreshti i parë pothuajse më rrëzoi prej krevati. U habita. Rreshti i parë thotë: “Gregor Samsa teksa po zgjohej atë mëngjes prej ëndrrave të sikletshme, ai e kuptoi se ishte transformuar në shtratin e tij në një insekt gjigant...” Kur lexova këtë rresht, mendova vetmevete se nuk më kishte shkuar më parë në mendje se dikujt i lejohej të shkruante gjëra të tilla. Po ta dija do të nisja të shkruaja shumë kohë më parë. Kështu, menjëherë rroka penën dhe nisa të shkruaja tregime. Ato janë tregime krejtësisht jointelektuale, sepse po i shkruaja bazuar në përvojën time letrare, dhe ende nuk kisha gjetur vegën që lidhte jetën dhe letërsinë. Shkrimet më ishin publikuar në shtojcën e kulturës në gazetën “El Espectador” në Bogotë dhe ato për njëfarë kohe patën sukses - mbase sebepi që askush në Bogotë nuk po shkruante tregime të shkurtra intelektuale. Atëbotë më së shumti shkruhej për jetën në fshat dhe jetën sociale. Kur shkrova tregimet e para të shkurtra, më thanë se kishin ndikim joycean. STONE: E kishit lexuar atëherë Joycen?
MARQUEZ: Kurrë nuk e kisha lexuar Joycen, kështu që nisa ta lexoja “Uliksin”. E lexova vetëm në botimin spanjisht. Pastaj e lexova edhe në anglisht, si dhe në një përkthim shumë të mirë frëngjisht. E mora vesh se përkthimi spanjisht ishte shumë i keq. Por nuk ishte se mësova diçka që do të më hynte në punë në shkrimet e mia të ardhshme - teknika e monologut të brendshëm. Më vonë këtë e gjeta te Virginia Woolf dhe më pëlqen sesi ajo e përdor këtë teknikë, më mirë se Joyce. Megjithatë, më vonë e 14
H O M A Z H
kuptova se personi që e kishte shpikur këtë ishte shkrimtari anonim i Lazarillo de Tormes. STONE: A mund të theksoni disa prej ndikimeve të para?
MARQUEZ: Njerëzit që njëmend më kanë ndihmuar të çlirohem prej qasjes sime intelektuale kundrejt tregimeve të shkurtra ishin shkrimtarët e Gjeneratës së humbur amerikane. E kuptova se letërsia e tyre kishte lidhje me jetën, gjë që nuk e kishin rrëfimet e mia. Dhe pastaj ishte një ngjarje shumë e rëndësishme në aspektin e kësaj qasjeje. Ishte Bogatazo, më 9 prill 1948, kur lideri politik, Gaitan, ishte qëlluar dhe njerëzit e çmendur kishin marrë rrugët e Bogotës. Isha në mensë në pritje që të haja drekë kur e mora vesh lajmin. U turra drejt vendit, por Gaitanin veçsa e kishin futur në taksi dhe po e dërgonin në spital. Rrugës për në konvikt, njerëzit tashmë kishin dalë në rrugë dhe po demonstronin, duke plaçkitur dhe djegur ndërtesa. Iu bashkova. Atë pasdite dhe në mbrëmje, e mora vesh se në çfarë vendi po jetoja, dhe sesi tregimet e mia pothuajse nuk kishin kurrfarë lidhje me këtë. Kur u detyrova më vonë të kthehesha në Barranquilla në Karaibe, ku kisha kaluar fëmijërinë, e kuptova se ajo ishte mënyra e jetesës që kisha bërë, e kuptova dhe nisa të shkruaja. Kah 1950-a a 51-a, ndodhi një tjetër ngjarje që ndikon në tendencat e mia letrare. Nëna më kërkoi ta shoqëroja në Aracataca, ku isha lindur, dhe të shisja shtëpinë ku kisha jetuar si fëmijë. Kur mbërrita fillimisht ishte shokuese, sepse tash isha 22 vjeç dhe nuk kisha qenë atje prej moshës tetëvjeçare. Në fakt asgjë nuk ndodhi, por e kuptova se nuk po e shikoja fshatin, por e përjetoja sikur po e lexoja. Më dukej se gjithçka që po shihja, tashmë ishte shkruar, dhe krejt çfarë më mbeti ishte të ulesha dhe të kopjoja gjërat që ishin aty dhe atë që tashmë po e lexoja. Për arsye krejtësisht praktike, gjithçka më kalonte në letërsi: shtëpitë, njerëzit dhe kujtimet. Nuk jam fort i sigurt nëse e kisha lexuar atëherë Faulknerin apo jo, por tani e di se vetëm një teknikë si ajo e Faulknerit mund të më ketë mundësuar të shkruaja çfarë po shihja. Atmosfera, dekadenca, zhegu në fshat ishin krejtësisht të njëjta me ato që kisha përjetuar kur kisha lexuar Faulknerin. Ishte një pllajë me plantacione bananesh, e banuar me amerikanë që punonin për kompani frutash. Ishte e njëjta atmosferë që kisha përjetuar kur lexoja edhe autorët amerikanë të jugut të thellë të SHBA-së 15
Kritikët kanë folur për ndikimin letrar të Faulknerit, por kjo më duket më shumë si punë rastësie. Thjesht kam gjetur material që kishte të bënte me të njëjtën mënyrë të cilën e kishte trajtuar edhe Faulkner. Prej atij udhëtimi, nisa të shkruaja romanin tim të parë. Ajo që njëmend më ndodhi mua në atë udhëtim në Aracataca ishte se e mora vesh që gjithçka që më kishte ndodhur në fëmijërinë time kishte vlerë letrare, dhe tani po e çmoja atë periudhë. Në “Gjethurina” e mora vesh se ajo që më kishte mbetur ishte të mundohesha fort të bëhesha shkrimtari më i mirë në botë. Kjo ndodhi më 1953, por tek më 1967 mora shpërblimet e para pasi tashmë kisha shkruar pesë prej tetë veprave të mia.
STONE: A mendoni se është e zakonshme për shkrimtarët e rinj të mohojnë vlerën e fëmijërive dhe përvojave të tyre, dhe të intelektualizojnë siç keni bërë fillimisht?
MARQUEZ: Jo, procesi zakonisht zhvillohet anasjelltas, por nëse më duhet t’i jap këshilla një shkrimtari të ri, do të thosha se ai duhet të shkruajë për diçka që i ka ndodhur atij; gjithnjë është e lehtë të tregosh nëse një shkrimtar ka shkruar për diçka që i ka ndodhur atij apo diçka për të cilën i kanë rrëfyer. Pablo Neruda ka një varg në një poemë që thotë: “Zot më shpëto prej shpikjes kur këndoj”. Gjithnjë mahnitem se lëvdata më të mëdha vijnë për shkak të imagjinatës, edhe pse e vërteta është se nuk ka asnjë rresht në veprat e mia që nuk ka njëfarë baze në realitet. Problemi është se realiteti i Karaibeve i përngjan imagjinatës më të egër. STONE: Kujt i shkruanit në këtë pikë? Cila ishte audienca juaj?
MARQUEZ: “Gjethurina” ishte shkruar për miqtë e mi, të cilët po më ndihmonin dhe huazonin librat e tyre, dhe ishin entuziastë për punën time. Ma merr mendja se në përgjithësi zakonisht i shkruani dikujt. Kur shkruaj, zakonisht e di se kjo vepër do t’i pëlqejë filan miku, ose një tjetër mik do ta pëlqejë atë kapitull a paragraf, gjithnjë mendoj për njerëz në mënyrë specifike. Në fund të fundit, të gjithë librat shkruhen për miqtë tuaj. Problemi pasi shkrova “Njëqind vjet vetmi” ishte se tani më nuk e dija se kujt prej miliona lexuesve po i shkruaja; kjo më dëshpëron dhe më frenon. Është sikur miliona njerëz të të zhbirojnë me sy dhe ju nuk keni haber çka po mendojnë. 16
H O M A Z H
STONE: Po për punën e ndikimit të gazetarisë në fiksionin tuaj?
MARQUEZ: Mendoj se ndikimi është I ndërsjellë. Fiksioni ka ndihmuar gazetarinë time, sepse i ka dhënë vlerë letrare. Gazetaria ka ndihmuar fiksionin tim, sepse më ka mbajtur të lidhur ngushtësisht me realitetin. Stone: Si do ta përshkruanit kërkimin për një stil nëpër të cilin keni ka luar pas veprës “Gjethurina” dhe para se ju të shkruanit “Njëqind vjet vetmi”?
MARQUEZ: Pasi e shkrova veprën “Gjethurina”, e kuptova bindshëm se të shkruarit për fshatin dhe fëmijërinë time ishte një arratisje prej asaj me të cilën duhej të përballesha dhe të shkruaja për realitetin politik të vendit. E mora vesh se kisha një përshtypje të rrejshme se po fshihesha prapa kësaj nostalgjie në vend se të konfrontoja zhvillimet politike që kishin marrë hov. Ishte një kohë kur diskutohej gjithkah marrëdhënia ndërmjet politikës dhe letërsisë. Përpiqesha të mbuloja këtë boshllëk ndërmjet të dyjave. Ndikim tek unë ka pasur Faulkner; mandej Hemingway. Shkrova “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”, “Ora e ligë” dhe “Funerali i nënëmadhes”, të cilat ishin shkruar pothuajse në të njëjtën kohë dhe kanë shumë gjëra të përbashkëta. Është një fshat ku nuk ka asgjë magjike. Është letërsi gazetarie. E kuptova se në fakt shkrimet e mia për fëmijërinë ishin më shumë politike dhe lidheshim më shumë me realitetin e vendit tim, sesa mund ta kem çuar nëpër mend. Pas “Orës së ligë”, nuk e hodha në letër për pesë vjet asnjë shkronjë të vetme. Kisha njëfarë ideje se çfarrë do të bëja, ama ishte diçka që po mungonte dhe nuk ishte fort i sigurt çka ishte derisa e zbulova të duhuren - tingëllimën që eventualisht e përdora në “Njëqind vjet vetmi”. Është e bazuar në mënyrën si gjyshja ime i rrëfente rrëfenjat e saj. I rrëfente gjërat në atë mënyrë saqë tingëllonin si jashtëtokësore dhe fantastike, ama i rrëfente me një thjeshtësi të hatashme. E kur e kapa këtë mënyrë të të rrëfyerit, nisa të shkruaja dhe për tetëmbëdhjetë muaj çdo ditë të lume, e hodha rrëfimin në letër. STONE: Si e shprehte gjyshja “fantastiken” aq natyrshëm?
MARQUEZ: Ajo që e bënte më të rëndësishëm rrëfimin ishte çehrja e saj. Nuk e ndryshonte aspak çehren kur i rrëfente tregimet e veta dhe 17
të gjithë mbeteshin gojëhapur. Në përpjekjet e mëhershme për të shkruar “Njëqind vjet vetmi”, nisa fillin e rrëfimeve pa besuar në to. E mora vesh se duhej t’u besoja edhe vetë dhe t’i shkruaja me të njëjtën shprehje me të cilën i rrëfente gjyshja: s’i lëvizte qerpiku. Stone: Gjithashtu duket si cilësi gazetarie në atë teknikë dhe mënyrë të të rrëfyeri. Ju i përshkruani ngjarjet fantastike dukshëm në këtë detaj një minutësh, saqë i dhatë atij nuanca të forta realiteti. A mos është kjo diçka që e keni kapur prej gazetarisë?
MARQUEZ: Ky është një marifet të cilin mund ta përdorni edhe në gazetari. Ta zëmë, nëse thoni se ka elefantë që fluturojnë në qiell, njerëzit nuk do ta besojnë. Por nëse thoni se janë 425 elefantë që po fluturojnë në qiell, njerëzit nisin e të besojnë. “Njëqind vjet vetmi” është i kësaj natyre. Pikërisht kjo ishte teknike që përdorte gjyshja ime. Kur isha i vogël ishte një elektricist që vinte në shtëpinë tonë. U bëra kureshtar të mësoja më shumë për rripin që bartte në bel e me të cilin ia dilte të ngjitej e zdirgjej prej shtyllave elektrike. Gjyshja ime sa herë vinte ai në shtëpi, na thoshte se ka lëshuar prej grushteve plot flutura. Por kur nisa të shkruaja, e zbulova se po të mos e shkruaja se fluturat ishin të verdha, njerëzit nuk do të më besonin. Më është dashur kohë e gjatë të mendoja teksa shkruaja disa vepra që duhej të bëheshin të besueshme. Kështu kam përdorur detaje që rrëfimet të dukeshin të besueshme. Problemi më i madh për shkrimtarin është besueshmëria. Kushdo mund të shkruaj çfarëdo derisa është i besueshëm. STONE: Cila ishte origjina e krizës së pagjumësisë në “Njëqind vjet vetmi”?
MARQUEZ: Duke nisur që me Edipin, gjithnjë kam qenë i interesuar të merrem me gjëra të kësaj natyre. Kam studiuar shumë për punën e të zezave të mesjetës. Një prej librave më të preferuar për mua është “Ditari i vitit të zi” të Daniel Defoes, në mesin e shumë arsyeve edhe pse Defoe është një gazetar që ajo çfarë thotë, tingëllon si fantazi e pastër. Për shumë vite me radhë ma ka marrë mendja se ai ka shkruar për zinë e Londrës qysh e kishte vrojtuar vetë. Të zezat gjithnjë kanë qenë një prej temave të mia të përsëritura - dhe në forma të ndryshme. Shumë kohë kam menduar se dhuna politike në Kolumbi kishte të njëjtën metafizikë 18
H O M A Z H
si hatatë. Para “Njëqind vjet vetmi” kisha përdorur një hata për të mbytur të gjithë zogjtë në një tregim të titulluar “Pas së shtunës”. Në “Njëqind vjet vetmi” përdora pagjumësinë si marifet letrar, meqë është e kundërta e krizës së gjumit. Fundja, letërsia është si puna e zdrukthëtarit. STONE: A mund ta shtjelloni edhe pak këtë analogji?
MARQUEZ: Të dyja janë punë të rënda. Të shkruash është e zorshme sikur puna e gdhendjes se një tryeze. Në të dy rastet keni punë me realitet, si një material i ashpër sa druri. Të dy zanatet kërkojnë marifete dhe teknika të ndryshme. E në thelb kërkohet mund i madh e pak magji. Dhe qysh e ka thënë edhe Prousti, kërkon dhjetë për qind frymëzim dhe nëntëdhjetë për qind djersitje. Unë asnjëherë nuk kam bërë punën e zdrukthëtarit, por është zanati që e çmoj më së shumti, në mënyrë të veçantë për shkak se askush nuk e kryen këtë punë për hatër tëndin. STONE: Po puna e etheve të bananeve në “Njëqind vjet vetmi”? Sa është e bazuar në atë që kishte bërë kompania “United Fruit”?
MARQUEZ: Ethet e bananeve janë modeluar sipas realitetit. Unë vetëm kam përdorur ca dredhi për gjërat që nuk janë provuar kurrënjëherë. Ta zëmë, masakra në shesh është plotësisht e vërtetë, por derisa po e shkruaja bazuar në dëshmi dhe dokumente, asnjëherë nuk u mor vesh sa njerëz saktësisht ishin vrarë. Kam përdorur shifrën prej tri mijë, që është një ekzagjerim i dukshëm. Por një prej kujtimeve të mia ishte vështrimi i një treni të gjatë, shumë të gjatë, që po largohej prej plantacionit, me supozimin se ishte ngarkuar me banane. Mund të kenë qenë tri mijë të vdekur në të, e të cilët mund të jenë hedhur në det. Çka më habit tani është fakti se tani flasin shlirë në Kongres dhe në gazeta për “tre mijë të vdekur”. Ma ha mendja se gjysma e historisë sonë është shkruar në këtë formë. Te “Vjeshta e Patriarkut” diktatori thekson se nuk lodhet nëse tani është e vërtetë, sepse dikur në të ardhmen do të jetë e vërtetë. Herët a vonë njerëzit më shumë u besojnë shkrimtarëve se qeverive. STONE: Kjo e bën shkrimtarin shumë të fuqishëm, apo jo?
19
MARQUEZ: Po, dhe edhe unë mund ta ndiej këtë. Ama kjo më kërkon përgjegjësi të madhe. Çka njëmend më pëlqen të bëj është pakëz gazetari, që është krejtësisht e vërtetë dhe reale, por që tingëllon fantastike si “Njëqind vjet vetmi”. Sa më shumë që po plakem dhe i kujtoj gjërat e së kaluarës, aq më tepër mendoj se letërsia dhe gazetaria janë të pandashme. STONE: Çka mendoni për vendimin që një shtet ta dorëzojë detin në këmbim të shlyerjes së borxhit kombëtar, siç ndodh te “Vjeshta e patriarkut”?
MARQUEZ: Po, por aktualisht një gjë e tillë ka ndodhur, Ka ndodhur dhe do të ndodhë shumë herë edhe në të ardhmen. “Vjeshta e patriarkut” është një vepër krejtësisht historike. Gjetja e mundësive të fakteve reale është punë e gazetarit dhe romancierit, sikurse është edhe punë e profetit. Halli është se njerëzit mendojnë se unë jam shkrimtar i fiksionit, megjithëse në fakt jam person realist dhe shkruaj për gjëra që ma ha mendja se ajo çfarë shkruaj është realizëm i vërtetë socialist. STONE: A s’është kjo utopike? MARQUEZ: Nuk jam fort i sigurt nëse fjala utopike nënkupton reale apo ideale. Por ma ha mendja se është reale. STONE: A mos janë modeluar karakteret në “Vjeshtën e patriarkut”, ta zëmë diktatorët, prej personave realë? Duket se ka ngjasime me Francon, Peronin dhe Trujillon?
MARQUEZ: Në secilin roman, karakteri përthekon një kolazh: kolazh i karaktereve të ndryshme që ju i keni njohur, ose për të cilët keni dëgjuar. Kap dhelexoj gjithçka që gjej për diktatorët latinoamerikanë të shekullit të fundit, dhe këtij të tashmit. Njashtu kam folur edhe me shumë njerëz të cilët kishin jetuar nën këto diktatura. Këtë punë e kam bërë së paku në dhjetë vjetët e fundit. Dhe kur kisha idenë e qartë se si do të mund të dukej karakteri i plotë, mundohesha të harroja gjithçka që kisha lexuar dhe dëgjuar, që të mund të shpikja pa përdorur atë që kishte ndodhur në jetën reale. Erdhi një moment kur e pashë se kisha harruar se vetë unë nuk kisha jetuar për një periudhë nën diktaturë, kështu që thashë të provoj ta 20
H O M A Z H
shkruaj librin në Spanjë, që të shihja sesi ishte atmosfera e të jetuarit nën diktaturë. E mësova se atmosfera ishte krejtësisht e ndryshme në Spanjë nën Francon krahasuar me diktaturën karaibike. Kësht. Në njëfarë forme, më iku filli rreth një vit. E dija mirë se diçka po më mungonte, ama s’e gjeja dot ç’ishte ajo. Dhe papritur, një natë e ndava mendjen se gjëja më e mirë që duhej të bëja ishte të kthehesha në Karaibe. Kështu të gjithë u kthyem në Barranguilla në Kolumbi. Dhashë një deklaratë për gazetarët, të cilëve s’u mbushej mendja se nuk ishte shaka. U thashë se jam kthyer se kisha harruar sesi kundërmonte guva. Dhe në të vërtetë ishte ajo që po mungonte që të shkrepte shkëndiza që ta përfundoja librin. Bëra një udhëtim nëpër Karaibe. Dhe teksa po rrahja trevat prej ishulli në ishull, gjeta elemente që dikur po i mungonin veprës time. STONE: Ju shpeshherë përdorni temën e vetmisë së pushtetit
MARQUEZ: Sa më shumë që keni pushtet, është më e zorshme që ta kuptosh se kush po të gënjen e kush jo. Kur kapni pushtetin absolut, atëherë humbni kontaktin me realitetin, dhe ky është soji më i keq i vetmisë që mund të përjetoni. Një person shumë i pushtetshëm, një diktator, rrethohet prej interesave dhe personave qëllimi përfundimtar i të cilëve është izolimi i tij prej realitetit; gjithçka bëhet që të izolohet diktatori. STONE: Po për punën e vetmisë së shkrimtarit? A s’është kjo e ndryshme?
MARQUEZ: Kjo lidhet shumë me vetminë e pushtetit. Përpjekja e sinqertë e shkrimtarit për ta përshkruar realitetin shpesh ia errëson atij pikëpamjen për të. Duke u munduar që ta bartë realitetin në letër, mund të humb kontaktin me të, siç thuhet në një kulë të fildishtë. Gazetaria është një gardiane e pashoqe kundër kësaj prirje. Kjo është arsyeja pse jam munduar të mos heq asnjëherë dorë prej shkrimeve gazetareske, sepse gazetaria më mban në hap me botën reale, në mënyrë të veçantë gazetaria politike dhe politika. Vetmia që më kanosej pas “Njëqind vjet vetmi” nuk ishte vetmi shkrimtari; ishte vetmi prej fame, që e shton vetminë edhe më. Ishin miqtë ata që më kanë mbrojtur prej saj, miqtë që nuk më ndaheshin kurrënjëherë. 21
STONE: Si? MARQUEZ: Po, unë ia kam dalë t’i ruaj gjithë jetën miqtë e mi të vjetër. Dua të them me këtë se nuk i shkëpus asnjëherë lidhjet me miqtë e vjetër, dhe janë ata që më kthejnë me këmbë në tokë; janë ata që më ulin në tokë, dhe ata s’janë të famshëm. STONE: Si nisin të marrin formë gjërat? Një prej imazheve që fjalët kri jojnë në letër është prania e lopëve në pallat. A mos ishte ky një imazh i vërtetë?
MARQUEZ: Kisha një album me fotografi që do ta tregoj. Gjithnjë e kam thënë se gjeneza e të gjitha veprave të mia gjithnjë buron prej një fotografie. Imazhi e parë që më kishte dalë para sysh te “Vjeshta e patriarkut” ishte një plak në një pallat mos vet luksoz ku kishin hyrë lopët që po hanin perdet. Ama, imazhi nuk më ishte konkretizuar derisa nuk e pashë fotografinë. Në Romë hyra në një librari, ku nisa të shfletoja albume, të cilat më pëlqyen t’i mbledhja. Syri ma kapi këtë fotografi dhe sa hap e mbyll sytë e kuptova se ishte e përsosur. Meqë s’jam farë intelektuali i madh, gjej detaje që më lidhin me gjëra të përditshmërisë, me jetën, e jo me kryevepra të jashtëzakonshme. STONE: A pësojnë kthesa të papritura romanet tuaja?
MARQUEZ: Kjo punë më ka ndodhur në fillim. Në tregimet e para të shkruara kishte një ide të përgjithshme humori, por lëshohesha edhe në shmangie mundësish. Këshilla më e mira që më ishte dhënë në fillim ishte se nuk kishte asgjë të keqe të punoja në atë mënyrë kur isha riosh, sepse kisha një frymëzim të vrullshëm. Por më vonë më thanë se nëse nuk do ta zotëroja teknikën, do të më dilnin telashe kur të më ikte frymëzimi, dhe teknika ishte e domosdoshme për ta mbuluar këtë boshllëk. Nëse nuk do ta mësoja me kohë, nuk do të isha i zoti të zotëroja një strukturë si përparësi. Struktura është problem krejtësisht teknik dhe nëse nuk e mësoni me kohë, atëherë s’do ta mësoni asnjëherë. STONE: Kështu, i bie se dispilina është shumë e rëndësishme për ju?
22
H O M A Z H
MARQUEZ: Nuk ma merr mendja se mund të shkruani një libër që vlen pa një disiplinë të jashtëzakonshme. STONE: Por për punën e stimuluesve artificialë?
MARQUEZ: Diçka që më ka lënë përshtypje të jashtëzakonshme prej asaj që shkruante Hemingway ishte se të shkruarit për të ishte si puna e boksit. Ai kujdesej për shëndetin dhe mirëqenien e tij. Faulknerit i kishte dalë zëri i zi se ishte pijanec, por në secilën intervistë që jepte spikaste se nuk ishte kurrnjë mundësi të shkruante një rresht kur ishte i dehur. Kështu ka thënë edhe Hemingëay. Lexuesit e këqij më kanë pyetur nëse isha droguar kur kisha shkruar disa prej veprave të mia. Ama kjo ilustron se ata s’kanë haber për letërsinë ose drogën. Nëse dëshironi të bëheni shkrimtar i mirë, ju duhet të jeni i kthjellët në çdo moment të shkrimit, madje edhe në gjendje të mirë shëndetësore. I mëshoj fort në timen kundër atyre që thonë se të shkruarit ngërthen në vete edhe sakrificën si pjesë të të shkruarit, dhe se sa më të mjerueshme ose prekëse të jenë kushtet, aq më e mirë do të jetë vepra. Ma ha mendja se duhet të jeni në gjendje të mirë fizike dhe emocionale. Krijimi letrar, për hesap timin, kërkon gjendje të mirë shëndetësore, dhe Gjenerata e humbur e kishte kuptuar mirë këtë. Ishin burra që e donin jetën. STONE: Blaise Cendrars ka thënë se të shkruarit është privilegj kra hasuar me shumicën e punëve, dhe se shkrimtarët zmadhojnë vuajtjen e tyre. Çka u merr mendja?
MARQUEZ: Mendoj se të shkruarit është proces alamet i vështirë, por kështu është secila punë që kryhet me kujdes. Sidoqoftë, çka është privilegj, është kur punën e bëni me kënaqësi të madhe. Unë mendoj se jam vetëkërkues i madh, por kërkues edhe ndaj të tjerëve, sepse nuk mund të toleroj gabime; mendoj se është privilegj t’I bësh gjërat në nivel përsosshmërie. Është e vërtetë se shkrimtarët nganjëherë janë megalomaniakë dhe ua merr mendja se janë qendra e universit dhe e ndërgjegjes shoqërore. Por unë adhuroj më shumë atë që kryhet si duhet. Gjithnjë ndihem i lumtur kur e marr vesh gjatë udhëtimeve se pilotët janë më të mirët, sesa që unë jam shkrimtar. 23
STONE: Kur punoni më së shumti? A keni orar pune? MARQUEZ: Kur u bëra shkrimtar profesionist, problemi më i madh që kisha ishte pikërisht orari. Të punoje si gazetar nënkuptonte se punën e kryeje natën vonë. Kur nisa të shkruaja me përkushtim të plotë, isha 40 vjeç. Orari realisht ishte prej orës nëntë të paraditës deri në dy pasdite, kur më ktheheshin djemtë prej shkollës. Meqë isha mësuar të punoja shumë, ndihesha fajtor pse punoja vetëm në mëngjes, kështu që u përpoqa të punoja edhe pasditeve, por e kuptova menjëherë se atë shkruaja pasdrekave, e shqyeja mëngjeseve. Kështu e ndava mendjen të shkruaja vetëm prej orës nëntë deri në dy e gjysmë, dhe të mos merresha me asgjë tjetër. Pasditeve caktoja intervista dhe takime, dhe gjithçka që mund të dilte gjatë ditës. Një hall tjetër që kam në këtë aspekt është se mund të punoj vetëm në aso ambientesh që janë familjare dhe që janë ngrohur prej punës sime. Nuk mund të shkruaj nëpër dhoma hotelesh, dhoma me qera, a makina shkrimi të huazuara. Kjo punë është bërë pak problematike, sepse nuk po mund të shkruaj kur po udhëtoj. Afërmendsh se gjithnjë mundoheni të gjeni një sebep që të punoni më pak. Prandaj kushtet që ia përcaktoni vetes bëhen gjithnjë e më të vështira. Ju shpresoni se do të frymëzoni prej turlifarë rrethanash. Është kjo një fjalë e eksploatuar shumë prej romantikëve. Shokët e mi marksistë e kanë të zorshme ta përpijnë këtë fjalë, por qysh do që e quani, jam i bindur se ka një gjendje të veçantë mendore në të cilin ju shkriheni teksa shkruani dhe fjalitë rrjedhin lumë. Atëherë veniten të gjitha pretekstet – si ky se mund të shkruani vetëm kur të jeni në shtëpi. Ai moment është kur ju përputhen idetë dhe mënyrat e duhura për trajtimin e temës. Dhe kjo duhet të jetë diçka që njëmend shkriheni në të, sepse nuk ka punë më të keqe, sesa të bëni diçka për të cilën nuk gajloheni fare. Një prej gjërave më të vështira është paragrafi i parë. Kam pritur me muaj të tërë derisa të hedhja paragrafin e parë, sepse kur të më shkrep, pjesa tjetër shtjellohet me lehtësi të madhe. Që në paragrafin e parë ju zgjidhni shumicën e problemeve në librin tuaj. Përcaktohet tema, stili, toni. Së paku në rastin tim, paragrafi i parë është njëfarë mostre sesi do të jetë e gjithë vepra. Prandaj të shkruarit e një libri me tregime është larg më e zorshme se shkrmi i një romani. Sa herë ta shkruani një tregim të shkurtër, përsëri duhet të nisni gjithçka nga e para. 24
H O M A Z H
STONE: A kanë qenë ëndrrat ndonjëherë burim i rëndësishëm frymëzimi?
MARQUEZ: Në fillet e veprimtarisë time, u kam kushtuar goxha shumë vëmendje. Por më vonë e mora vesh se vetë jeta është burimi më i madh i frymëzimit, dhe se ëndrrat janë vetëm pjesëz e përroit të jetës. E vërteta është se jam fort i interesuar për koncepte të ëndrrave dhe interpretime të tyre. Ëndrrat I konsideroj si pjesë të jetës në përgjithësi, ama realiteti është larg më i pasur. Apo ndoshta nuk shoh shumë ëndrra. STONE: A mund të bëni një prerje ndërmjet frymëzimit dhe intuitës?
MARQUEZ: Frymzimi është kur ju gjeni temën e duhur e që dhe e pëlqeni; kjo do ta bënte punën shumë më të lehtë. Intuita, që gjithashtu është thelbësore për shkrimin e fiksionit, është një cilësi e veçantë që të ndihmon të zbërthesh çka është reale pa pasur nevojë të zotëroni dituri shkencore, apo ndonjë njohuri të sojit të veçantë. Ligjet e grabitetit mund të zbërthehen shumë më lehtë me intuitë se çfarëdo qoftë tjetër. Është një mënyrë e përdorimit të përvojës pa pasur nevojë të përpëliteni nëpër të. Intuita është thelbësore për një romancier. Në thelb është e kundërta e intelektualizmit, që në fakt për mua është gjëja që më neverit më së shumti në botë - në kuptimin e asaj se bota reale është shndërruar në njëfarë teorie të palëvisshme. Intuita ka përparësinë se diçka o është, o s’është. Nuk është punë e madhe të ngulni një kunj në vrimë të shpuar. STONE: A mos janë edhe teoricienët ata që s’i keni fort në hatër?
MARQUEZ: Pikërisht. Kryesisht për shkak se njëmend nuk i marr vesh. Kjo është përgjithësisht arsyeja pse më duhet të shpjegoj shumicën e gjërave nëpërmjet anekdotave, sepse nuk kam farë kapaciteti për abstrakime. Kjo është edhe arsyeja kryesore që disa kritikë thonë se nuk jam njeri i kulturuar. Nuk citoj goxha shumë. STONE: A mendoni se ju kategorizojnë apo klasfikojnë mjeshtërisht?
MARQUEZ: Për hesap timin, kritikët janë shembulli më i madh i asaj se çka është intelektualizmi. Para së gjithash, ata kanë njëfarë teorie se si duhet të 25
jetë një shkrimtar. Ata mundohen që ta bindin shkrimtarin t’u përshtatet, dhe nëse nuk u shkon për shtat, ende përpiqen ta detyrojnë nëpërmjet forcës. Kësaj iu përgjigja vetëm pse ma kërkuat. Njëmend nuk mërzitem të merrem me atë çka mendojnë kritikët për mua; ka me vite që s’kam lexuar ndonjë kritikë. Ata e kanë shpallur veten ndërmjetësues ndërmjet autorit dhe lexuesit. Gjithnjë jam munduar të tregohem shkrimtar i qartë dhe i prerë, duke u përpjekur të arrij drejtpërdrejt te lexuesi pa pasur nevojë ta bëjë këtë nëpërmjet kritikës. STONE: Çka mendoni për përkthyesit?
MARQUEZ: Kam admirim të madh për përkthyesit, hiq ata që përdorin fusnota. Ata gjithnjë përpiqen t’u shpjegojnë lexuesve diçka që autori në të vërtetë nuk e ka menduar; nëse diçka është shkruar, lexuesi e merr vesh vetë. Përkthimi është punë e zorshme, dhe jo gjithaq shpërblyese, dhe shumë ligësht e paguar. Përkthimi i mirë gjithnjë është rikrijim në një gjuhë tjetër. Kjo është arsyeja pse kam admirim të madh për Gregory Rabassan. Veprat e mia janë përkthyer në 21 gjuhë dhe Rabassa është përkthyesi i vetëm që nuk më ka kërkuar të sqaroj diçka që ta vendosë në fusnotë. Ma ha mendja se vepra ime është rikrijuar tërësisht në gjuhën angleze. Janë disa pjesë të librave që është e zorshme t’i përkthesh fjalë për fjalë. Përshtypja që dikujt mund t’i krijohet është se përkthyesi e ka lexuar librin dhe pastaj e ka rishkruar prej kujtimeve të tij. Kjo është arsyeja pse kam një admirim kaq të madh për përkthyesit. Ata janë njerëz me intuitë, sesa janë intelektualë. Nuk është vetëm fakti se botuesit i paguajnë pak, por nuk e konsiderojnë punëne tyre si krijim letrar. Janë disa libra që do t’i përktheja në spanjisht, por do të kërkonin punë e mund po aq sa të shkruarit e libravetë mi dhe nuk do të fitoja para as sa për bukën e gojës. STONE: Çka do të preferonit të përktheni?
MARQUEZ: Gjithë Malrauxin. Do të më pëlqente të përktheja “Conradin” dhe “Saint Exupery”. Nganjëherë kur jam duke lexuar, kam përshtypjen se do të preferoja të përktheja atë libër. Hiq kryeveprat e mëdha, më parë preferoj të lexoj një përkthim mediokër të një libri, sesa të mundohem të futem në të nëpërmjet gjuhës burimore. Asnjëherë nuk ndihem rehat kur lexoj në gjuhë të huaj, sepse gjuha që njëmend ma ndjen shpirti është 26
H O M A Z H
spanjishtja. Sidoqoftë, flas italishten dhe frëngjishten, dhe e di anglishten mjaftueshëm sa ta helmoja çdo javë qe 20 vjet me revistën javore “Time”. STONE: A ndiheni tani në Meksikë si në shtëpinë tuaj? A ndiheni pjesë e një bashkësie më të gjerë shkrimtarësh?
MARQUEZ: Në përgjithësi nuk jam mik i shkrimtarëve a artistëve vetëm pse ata janë shkrimtarë a artistë. Kam shumë miq të profesionesh të ndryshme, në mesine të cilëve ka edhe shkrimtarë dhe artistë. Folur në përgjithësi, ndjej se ndihem vendës kudo në shtete të Amerikës Latine, ama jo edhe tjetërkund. Latinoamerikanët ndjejnë se Spanja është shteti i vetëm ku ata trajtohen mirë, por unë nuk e ndjej të njëjtën gjë kur ndodhem atje. Në Amerikën Latine nuk e vërej ndjenjën e kufijve. Jam i vetëdijshëm për dallimet që ekzistojnë prej një shteti në shtetin tjetër, por në mendje dhe zemër, gjithçka më duket njësoj. E aty ku njëmend ndihem si në shtëpinë time janë Karaibet, pavarësisht a bëhet fjalë për Karaibet franceze, angleze apo holandeze. Gjithnjë jam mahnitur se kur jam në aeroplan në Barranquilla, një zonjushë e zezë me fustan të kaltër do të ma vuloste pasaportën, dhe kur zbres prej aeroplanit në Xhamajkë, një zonjushë e zezë me fustan të kaltër do të ma vuloste pasaportën, ama anglisht. Nuk ma merr mendja se gjuha iku sigurinë. Është një ndjesi personale, por nuk më shkoqet kur udhëtoj. Kam vetëdijen e minoritetit. STONE: A mendoni se është e rëndësishme që shkrimtarët e Amerikës Latine të jetojnë përkohësisht në Evropë?
MARQUEZ: Mbase për të pasur një perspektivë reale prej jashtë. Libri me tregime të shkurta që po e shkruaj lidhet me latinoamerikanët që shkojnë në Evropë. Ka rreth njëzetë vjet që mendoj për këtë punë. Nëse mund të nxirrni një përfundim final prej këtyre tregimeve, është se latinoamerikanët zor se ia dalin mbanë në Evropë, veçanërisht meksikanët. Edhe kur ia dalin, nuk vendosen. Të gjithë meksikanët që i kam takuar ndonjëherë në Evropë gjithnjë ktheheshin të mërkurën e ardhshme. STONE: Çfarë efekte mendoni se ka pasur Revolucioni Kuban në le tërsinë latinoamerikane?
27
MARQUEZ: Deri tani ka qenë ndikim negative. Shumë shkrimtarë të cilët e mendojnë veten si politikisht të përkushtuar, ndihen të obliguar të shkruajnë tregime që nuk i duan, por për ato gjëra që mendojnë se do të duhej t’i donin. Kjo më duket se është njëfarë letërsie e kalkuluar që nuk ka kurrfarë lidhjeje me përvojën ose me intuitën. Arsyeja kryesor e kësaj është se ndikimi kulturor i Kubës në Amerikën Latine ka qenë i luftuar me ashpërsi prej kundërshtarëve. Në vetë Kubën, procesi nuk është zhvilluar deri në pikën ku një lloj i ri letërsie ose arti të jetë krijuar. Kjo ëhstë diçka që merr goxha kohë. Rëndësia e madhe kulturore e Kubës në Amerikën Latine ka qenë të shërbente si një lloj ure për kalim në një lloj letërsie që pati ekzistuar për shumë vjet në Amerikën latine. Në njëfarë kuptimi, bumi në letërsinë latinoamerikane në Shtetet e Bashkuara është shkaktuar prej Revolucionit Kuban. Çdo shkrimtar latinoamerikan i asaj gjenerate kishte njëzetë vjet që shkruante, por botuesit amerikanë dhe evropianë kishin shum pak interesim për ta. Kur nisi Revolucioni Kuban, papritmas u shfaq një interesim i madh për Kubën dhe Amerikën Latine. Revolucioni u shndërrua në një artikull konsumi. Amerika Latine u bë modë. U zbulua se kishin ekzistuar romanet latinoamerikane, që ishin boll të mira që të përktheheshin dhe gëzonin koniderohetë në letërsinë tjetër të botës. Çka ishte vërtet pikëlluese është se kolonializmi kulturor është aq i keq në Amerikën Latine, saqë ishte e pamundshme të bindeshin vetë latinoamerikanët se romanet e tyre ishin të mira derisa njerëzit e huaj u treguan atyre se njëmend të tilla ishin. STONE: A ka shkrimtarë më pak të njohur altinoamerikanë që ju i admironi në mënyrë të veçantë?
MARQUEZ: Dyshoj se ende ka të tillë. Një prej efekteve më të mira anësore të bumit në letërsinë latinoamerikane është se botuesit janë gjithnjë në kërkim që të sigurohen se nuk do ta huqin Cortazarin e ri. Fatkeqësisht, shumë shkrimtarë të rinj, më shumë janë të shqetësuar për punën e famës, sesa për veprat e tyre. Është një professor në Universitetin e Toulouset, që shkruan për letërsinë latinoamerikane; shumë autorë të rinj i kanë shkruar, duke i thënë të mos shkruajë më për mua, sepse më nuk më hyn punë dhe se të tjerët kanë nevojë për ndihmë. Ama, ajo që ata kanë harruar është se kur isha në moshën e tyre, kritikët nuk 28
H O M A Z H
shkruanin për mua, por për Miguel Angel Asturiasin. Ajo ku po dua të dal është se këta autorë të rinj po humbin kohë kot duke u shkruar kritikëve, në vend se të merren me shkrimet e tyre. Është larg më e rëndësishme të shkruash, sesa të shkruajnë për ty. Ma merr mendja se ishte shumë e rëndësishme për karrierën time letrare fakti se derisa nuk hyra në të dyzetat, kurrënjëherë nuk u shpërbleva me asnjë centë , megjithëse i kisha pesë libra t.ë botuara. STONE: A mendoni se është e dëmshme që një shkrimtar i ri të arrijë herët famën dhe suksesin?
MARQUEZ: Në çfarëdo moshe, të këqija janë. Do të pëlqeja që veprat e mia të njiheshin pas vdekjes, së paku në shtetet kapitaliste, ku ju shndërroheni në njëfarë malli reklamues. STONE: Hiq këtu të preferuarit, çfarë po lexoni tani?
MARQUEZ: Lexoj gjëra prej më të çuditshmeve. Dje lexoja ditarin e Muhamed Aliut. “Drakulla” i Bram Stokerit është një vepër e mrekullueshme, dhe mbase para disa vjetësh nuk do ta shfletoja fare pse ma hante mendja se ishte një libër koti. Ama asnjëherë nuk zhytem në një libër derisa nuk ma rekomandon dikush që i besoj. Më nuk po lexoj fiksion. Po lexoj shumë ditarë dhe dokumente, edhe në qoftë se janë dokumente pa ndonjë peshë të madhe për shoqërinë. Dhe u jam khyer autorëve të mi të preferuar. Përparësi e rileximit të një vepre është se mund ta hapni cilëndo faqe të dini saktësisht se për çka bëhet fjalë. Kam humbur atë ndjenjën e shenjtë e leximit vetëm “letërsi”. Jam në gjendje të lexoj gjithçka. Mendoj të jem në hap me kohën dhe zhvillimet. Lexoj pothuajse revistat më të rëndësishme javore anembanë botës. Gjithnjë kam qenë në kërkim të lajmit. Më ka mbetur prej kohës kur shkruaja me makinë shkrimi. Por sa herë që lexoj gazeta dhe revista e shoh se ka ndodhur diçka e për të cilën nuk kam pasur asnjë haber. Madje kam raste kur edhe bashkëshortja më tregon se ka dëgjuar diçka, e kur unë i them se ku e ka marrë vesh, më tregon se e mësoi prej jë reviste të hedhur sipër një tavolinë në sallonin e bukurisë. Kështu që po lexoj edhe revista me thashetheme dhe punë grash. Dhe atëherë marr vesh se po mësoj gjëra të reja. Kjo punë më mban aktiv. 29
STONE: Pse ua merr mendja se fama është destruktive për një shkrimtar? MARQUEZ: Së pari për shkak se ajo ta pushton jetën tuaj private. Të largon prej mundësisë së kalimit të kohës me miqtë tuaj, dhe ta humbë kohën në të cilën ju mund të punoni lirshëm. Fama ka prirje të të izolojë prej botës reale. Një shkrimtar i famshëm që dëshiron të vazhdojë të shkruarit duhet të jetë fort i kujdesshëm ta mbrojë veten prej famës. Nuk më pëlqen ta them këtë sepse nuk më duket e ndershme, por njëmend do të preferoja që veprat e mia të botoheshin pas vdekjes, sepse kështu nuk do të detyrohesha të merresha me këtë punën e famës dhe të qenët shkrimtar me nam. Në rastin time, e mira e vetme prej famës ka qenë ajo se ia kam dalë ta përdor në aspektin politik. Përndryshe, është goxha e sikletshme kjo puna e famës. Puna është se ju bëheni i famshëm brenda 24 orëve dhe nuk mund të theksoni, “në rregull, nesër nuk du atë jem i famshëm”, ose të shtypni butonin dhe të theksoni, “këtu s’dua të jem i famshëm”. STONE: A e keni pritur suksesin e jashtëzakonshëm të “Njëqind vjet vetmi”?
MARQUEZ: E dija se do të ishte një vepër që do t’i gëzonte miqtë e mi më shumë se të tjerët. Por kur botuesi im spanjoll më telefonoi dhe më tha se do t’i botonte tetëdhjetë mijë ekzemplarë, mbeta pa mend, sepse veprat e tjera të mia më parë asnjëherë nuk ishin shitur më shumë se shtatëqind copa. I thashë se pse të mos niste pak më përtokë, por ai ngulmoi se ishte vepër e mirë dhe se të gjitha tetëdhjetë mijë kopjet do të shiteshin ndërmjet majit dhe dhjetorit. Në fakt, ato ishin shitur brenda vetëm një jave në Buenos Aires. STONE: Pse mendoni se “Njëqind vjet vetmi” shkrepi?
MARQUEZ: End enuk e kam një ide të kristalizuar për këtë punë, sepse jam njëfarë kritiku i keq i veprave të mia. Një prej shpjegimeve më të shpeshta qëi kam dëgjuar është se është një libër për jetën private të njerëzve të Amerikës Latine, një libër që ishte shkruar prej brenda. Kjo më kishte befasuar goxha shumë, sepse në fillim të shkrimit të librit pata menduar që titulli i veprës të ishte “Shtëpia”. Doja që e gjithë ngjarja të zhvillohej në shtëpi dhe gjithçka që vinte prej jashtë, të kishte vetëm lid30
H O M A Z H
hje me shtëpinë. Një tjetër shpjegim që kam dëgjuar është se kur lexuesi e lexon arrin të krijojë një imazh personal për karakteret. Kjo edhe është arsyeja pse kam refuzuar të bëhet skenar filmi. STONE: Ai kishte interesim të bëhej skenar filmi?
MARQUEZ: Po, agjentja ime kishte caktuar një shifër të lartë që t’i dekurujonte ata që mendonin të bënin oferta dhe e kishte ngritur deri në tre milionë. Unë nuk jam i interesuar të vizualizohet në ekran, dhe derisa atë mundem, nuk do ta lejoj një gjë të tillë. Do të preferoj që të mbetet në nivelin e marrëdhënies private ndërmjet lexuesit dhe librit. STONE: A mendoni ndonjë vepër mund të shndërrohet në film të mirë?
MARQUEZ: Nuk mendoj se ndonjë film i mirë është shndërruar në roman të mirë, por mendoj se ka shumë filma të mirë që janë nxjerrë prej romaneve shumë të këqija. STONE: A keni provuar ju vetë të xhironi filma?
MARQUEZ: Ishte një kohë dikur kur doja të bëhesha regjisor flmi. Kam studiuar regjinë në Romë. Mendoja se kinemaja është një medium që nuk kishte kufij dhe në të cilin gjithçka ishte e mundshme. Erdha në Meksikë se doja të merresha me film, jo si regjisor, por si skenarist. Por ka kufizime të theksuara në kinema, nëse dëshironi të them këtë. Ende mendoj për këtë punë, por është diçka e shtrenjtë që do të doja ta bëja me miq, sepse vërtet do të më mundësonte të shprehesha. Por jam larguar gjithnjë e më shumë prej kinemasë. Lidhja ime me kinemanë është sikur ajo puna e çiftit që nuk mund të jetojnë të ndarë, por asnjëri nuk dëshiron të ribashkohen. Ndërmjet një kompanie filmike dhe një reviste, do të zgjidhja revistën. STONE: Si e përshkruani librin për Kubën në të cilën po punoni tani?
MARQUEZ: Aktualisht, libri është si një shkrim i gjatë gazete për atë sesi jetohet në shtëpitë kubane, si ia kanë dalë t’u mbijetojnë shkurtimeve buxhetore dhe ushqimore. Ajo që më ka lënë përshtypje më shumë 31
gjatë udhëtimeve të mia në Kubë në dy vitet e fundit është se bllokada ka krijuar në Kubë njëfarë “kulture të domosdoshmërisë”, në të cilën gjendje njerëzit duhet të mësohen t’ia dalin pa disa gjëra. Aspekti që më intereson më së shumti mua është se si bllokada ka kontribuarnë ndryshimin e mentalitetit të popullit. Kemi një përplasje ndërmjet një shoqërie jokonsumuese dhe shoqërisë më të madhe të botës të orientuar kah konsumi. Libri tani është në fazën ku pasi ua merr mendja se gjithçka po shkon fjollë, një rrëfim i shkurtër gazetarie, kthehet në një vepër të gjatë dhe të ndërlikuar. Por kjo s’çon peshë, sepse kështu më ka ndodhur me të gjitha veprat e mia. Dhe përveç kësaj, libri do të dëshmojë me fakte historike se bota reale në Karaibe është po aq fantastike si në rrëfimet e “Njëqind vjet vetmi”. STONE: A keni ndonjë ambicie ose merak më të madh si shkrimtar?
MARQUEZ: Mendoj se përgjigjja është po ajo që jua dhashë kur më pyetët për famën. Më pyetën një ditë më parë nëse isha i interesuar për çmimin Nobel, por mendoj se për mua do të ishte një katastrofë absolute. Pa dyshim se do të preferoja ta meritoja, por ta merrja do të ishte e tmerrshme. Thjesht do të m’i ndërlikonte edh emë shumë problemet e famës. E vetmja gjë për të cilën do të shkoj me merak prej kësaj bote është qysh s’e pata një vajzë. STONE: A ka projekte të tjera që po zhvillohen, për të cilat do të mund të diskutoni?
MARQUEZ: Jam pa asnjë fije dyshimi i bindur se do të shkruaj veprën time jetësore, por nuk e di se cila do të jetë dhe kur do të shkruhet. Ama, kur ndjej diçka të ngjashme - dhe ka goxha kohë që po e ndjej - ruaj qetësinë, që nëse më kapërcen para sysh, të mund ta kap. Përktheu: Rexhep MALOKU
32
H O M A Z H
Gabriel Garcia MARQUEZ
I MBYTURI MË I BUKUR NË BOTË Fëmjët e parë, që vunë re atë hundë të errët e të kujdesshme, e cila sa vinte e afrohej prej valëve të detit në fillim kujtuan se ishte një anije armike. Por më vonë panë se nuk kishte direkë se nuk mbante as flamur, atëherë besuan se duhej të ishte një balenë. Por kur më në fund cektoi mbi rërën e plazhit dhe i hoqën tufat e rrushit të detit, fijet e kandilëve, copëzat e dërrasave që mbante përsipër, vetëm atëherë dalluan se ishte veç një i mbytur. Luajtën me të, gjithë pasditën, duke e varrosur e zhvarrosur në rërë, kur dikush i vuri re rastësisht e nisi të alarmonte gjithë fshatin. Burrat që e transportuan deri në shtëpinë më të afërt dalluan lehtë se peshonte shumë më tepër se të gjithë të vdekurit e tjerë, që ata kishin njohur deri më atëherë, gati-gati sa një kalë, e atëherë thanë se duhej të kishte kaluar goxha kohë duke u endur i mbytur në atë gji dhe se uji me siguri i ishte futur deri në palcë. Kur e shtrinë përtokë panë qartë se ishte shumë më i madh nga njerëzit e tjerë, sepse me zor arritën ta fusnin në arkivol, por menduan se ndoshta aftësia e të rriturit edhe pas vdekjes ishte në natyrën e disa prej të mbyturve. Kishte aromën e detit dhe vetëm forma e tij të bënte të mendoje se ishte kufoma e një qenieje njerëzore, pasi lëkura e tij ishte e veshur me një koracë prej luspash e lluce. Nuk iu desh t’i pastronin fytyrën për të marrë vesh se ishte një njeri i huaj. Fshati kishte të tëra jo më shumë se njëzet shtëpi prej druri, me oborre të gurtë ku s’të zinte syri një lule, të shpërndara në majë të një bregoreje të shkretë. Toka ishte aq e varfër, saqë nënat jetonin me frikën se mos era iu merrte nga duart fëmijët dhe ata pak të vdekur që vitet kishin shkaktuar u duhej t’i flaknin poshtë shkëmbinjve. Por deti ishte i qetë dhe i pakursyer, dhe të gjithë burrat mund të qëndronin vetëm në shtatë 33
barka. Kështu që, kur gjetën të mbyturin, u mjaftoi një shkëmbim vështrimesh për të munguar se nuk mungonte asnjë. Atë natë nuk dolën të peshkonin në det. Ndërsa burrat nisën lajmëtarë, që të siguroheshin se nuk mungonte kërkush në fshatrat rreth e rrotull, gratë u kujdesën për të mbyturin. I hoqën llucat nga trupi me shtupa gjineshtre, i shpleksën nga flokët carangtët e detit dhe i gërryen luspat me ganxhat prej hekuri të cilat i përdornin për të pastruar peshqit. Pak nga pak, ndërsa kryenin këto punë, vunë re se bimësia që kishte sjellë me vete u përkiste oqeaneve të largëta e ujërave të thella, dhe rrobat i kishte fërtele-fërtele, sikur të kishte udhëtuar përmes labirintheve prej koralesh. Nuk e patën të vështirë të dallonin se edhe vdekjen e duronte me mjaft krenari, sepse nuk e kishte atë çehre prej vetmitari të të mbyturve të detit e aq më pak ngjyrën e verdhë e të shpifur të të mbyturve të lumenjve. Por vetëm kur mbaruan së pastruari u bënë të vetëdijshëm për klasin e lartë të atij njeriu, e atëherë ngelën pa frymë. Jo vetëm që ishte më i gjati, më i forti e më burrërori që ato kishin parë ndonjëherë, por edhe ndërsa e kundronin ai i tejkalonte përmasat e imagjinatës. Nuk arritën të gjenin në fshat një shtrat aq të gjatë sa ta shtrinin sipër, e as një tavolinë të fortë ku mund ta vendosnin për ta përgjuar. Nuk i bënin as pantallonat që vishnin në raste festash burrat më të gjatë e as këmishat që më trupmëdhenjtë i vishnin zakonisht të dielave dhe as këpucët e më këmbëmadhit. Të magjepsura në ato shpërpjesëtime të përmasave e të bukurisë së tij, gratë vendosën t’i qepnin një palë pantallona prej pëlhure brigantine dhe një këmishë bezeje hollandeze që e përdornin për vellor, e kështu të mund të vazhdonte vdekjen e tij plot dinjitet. Ndërsa qepnin të ulura në formën e një rrethi, duke kundruar kufomën nga një e ngulur e gjilpërës te tjetra, u dukej sikur era nuk kishte qenë kurrë as kryeneçe dhe Karaibet aq zemërngrirë sa atë natë, e atëherë mendja u shkoi se të gjitha këto kishin lidhje me të vdekurin. Mendonin që nëse ky njeri i mrekullueshëm do të kishte jetuar në atë fshat, shtëpia e tij do të kishtë pasur portat më të gjera, tavanin më të lartë e dyshemenë më të fortë, shtrati i tij do të qe i ndërtuar prej druri që përdornin për direkët e anijeve i kapur me kunja hekuri dhe gruaja e tij do të kishte qenë më e lumtura. Mendonin se do të kishte pasur aq autoritet sa për të nxjerrë peshqit nga deti do t’i mjaftonte që t’u thërriste atyre në emër dhe me vullnetin e tij të hekurt do të kishte bërë të buronte uji mes atyre gurëve të shkretë e se 34
H O M A Z H
mund të mbillte lule në ata shkëmbinj të gremisur. Fshehurazi e krahasonin me burrat e tyre, duke menduar se ata nuk do të kishin qenë kurrë të zotë të bënin gjatë gjithe jetës së tyre atë që ky njeri ishte në gjendje ta bënte në një natë dhe më në fund vendosën t’i flaknin diku thellë zemrave të tyre si njerëzit më të mjerë e më meskinë të kësaj toke. Kështu i kaluan orët duke u përhumbur përgjatë këtyre detajeve të fantazisë, kur më e vjetra nga gratë e cila duke u ndjerë më e vjetra e kishte kundruar të mbyturin me më pak pasion sesa dhembshuri, psherëtiu: - Ka një fytyrë për t’u quajtur Esteban. Ishte e vërtetë. Pjesës më të madhe të tyre u mjaftoi t’i hidhnin një shikim për të kuptuar se nuk mund të kishte emër tjetër. Më kokëfortat , ato më të rejat, ishin të sigurta se pasi ta kishin veshur dhe kur ai të qëndronte i shtrirë e i rrethuar nga lulet, mund të quhej fare mirë Lautaro. Por ishim të gjitha ëndrra me sy hapur. Doli se pëlhura kishte qenë e mangët , pantallonat e qepura keq i rrinin të ngushta dhe forcat e fshehta të zemrës së tij bënin të kërcenin përpjetë komcat e këmishës. Pas mesnatës nisën të rralloheshin fërshëllimat e erës dhe deti ra në dremitjen e të mërkurës. Heshtja u dha fund edhe atyre pak dyshimeve që u kishin ngelur: Ishte Esteban. Gratë që e kishin veshur, ato që e kishin krehur, ato që i kishin prerë thonjtë e pastruar mjekrën nuk mundën dot të mbysnin një drithërimë dhembshurie, kur iu desh ta linin vetëm të shtrirë përtokë. Vetëm atëherë arritën të kuptonin se aq shumë fatkeq duhej të ishte ndjerë ai njeri me atë trup të stërmadh, aq sa edhe pas vdekjes dukej sikur e kishin zënë ngushtë. E panë me sytë e mendjes së tyre, të dënuar përjetë, tek kalonte përmes dyerve, me kurrizin e gërmuqur e duke përplasur kokën pas arkitratëve, i detyruar të qëndronte në këmbë gjatë vizitave pa ditur se c’të bënte me duart e buta e të trëndafilta si të një bualli deti, ndërkohë që e zonja e shtëpisë endej vërdallë nëpër shtëpi duke kërkuar karrigen më të fortë dhe i lutej me frikë në zemër, ulu këtu Esteban, ju lutem dhe ai i mbeshtetur pas murit, buzagaz, mos u shqetësoni zonjë, jam mirë kështu, me thembrat e bëra gjak e shpinën e skuqur nga tërbimi i përsëritjes së të njëjtës gjë në të gjitha vizitat, mos u shqetësoni zonjë, jam mirë kështu, vetëm e vetëm të mos provonte ndjenjën e turpit nëse karrigia do të thyhej dhe ndoshta pa e marrë vesh kurrë se ata që i thoshin, -mos ik Esteban, prit të paktën sa të ziej kafe-ja, ishin po ata që më pas do të pëshpërsinin se më në fund iku budallai i stërmadh, shyqyr, 35
u largua budallai i bukur. Për këto po mendonin gratë përpara kufomës kur donte edhe pak të zbardhte drita. Më vonë kur i mbuluan fytyrën me një shami që të mos e bezdiste drita, vunë re se ishte i vdekur përgjithnjë, ishte aq i pambrojtur, e aq i ngjashëm me burrat e tyrem sa që nisën të ndjenin t’u hapeshin të krisurat e përlotura në zemrat e tyre. E para që zu të ngashërehej ishte njëra nga nuset e reja. Të tjerat, duke i dhënë zemër njëra-tjetrës, kaluan nga psherëtimat në vajtim dhe sa më shumë ngashëreheshin aq më shumë u shtohej dëshira për të qarë, pasi i mbyturi sa vinte e bëhej më Esteban, derisa e qanë aq shumë sa u bë njeriu më i trishtuar në botë, më zemërdhembnshuri, i gjori Esteban. Kështu që, kur burrat u kthyen me haberin se i mbyturi nuk ishte nga fashtrat rreth e rrothull, ato ndien një boshllëk hareje mes përlotjeve. Zoti qoftë i bekuar, psherëtinë: - është i yni! Burrat besuan se këto ojna nuk ishin gjë tjetër veçse kotësira të grave. Të lodhur nga kërkimet torturuese të një nate më parë, kishin vetëm një dëshirë: ta hiqnin njëherë e mirë nga sytë këtë të paftuar, më parë se të ndizej dielli përvëlues i asaj dite të thatë e pa erë. Sajuan aty për aty një barelë me copëza direkësh e velash, i lidhën me një litar të fortë që t’i rezistonte peshës së trupit deri te shkëmbinjtë. Donin t’i lidhnin te kyçet e këmbëve një spirancë anijesh në mënyrë që të fundosej pa u penguar në detrat më të thellë ku peshqit janë të verbër e trupat vdesin nga nostalgjia, kështu edhe korentet më të këqija nuk do të mund ta nxirrnin dot në sipërfaqe, sic kishte ndodhur me trupat e tjerë. Por sa më shumë mundoheshin ata të luanin duart, aq më shumë gjëra u pillte mendja grave për t’iu humbur kohë atyre. Silleshin rrotull si pula të trembura, njëra duke prurë ndonjë hajmali, të tjerat duke i vendosur ndonjë byzylyk orientimi dhe pas shumë ‘hiqmu sysh grua’, ‘rri në një vend ku nuk pengon njeri’, ‘hapi sytë se po më rrëzon mbi të gjorin’, burrave iu futën në bark dyshimet, të habitur nga kjo këmbëngulje e grave për një të huaj, një të mbytur që nuk ishte askush, për një karakatinë muti, por gratë vazhdonin të sillnin reliket e tyre rrangullina, duke i shpënë e risjellë, duke u penguar, ndërsa kalonte në psherëtimë ajo që nuk mund të qahej. Njëra nga gratë, e lënduar në sedër, nga gjithë kjo paturpësi, i hoqi shaminë nga fytyra kufomës, atëherë edhe burrat ngelën pa frymë. Ishte Esteban. Nuk kishte nevojë ta përsërisje për t’ua bërë të njohur. Po ta kishin quajtur Sir Uolltër Relixh, edhe ata vetë do të ishin habitur nga theksi i tij prej gringoje, për arkebuzën e tij me të cilën vriste kanibalët, 36
H O M A Z H
por Estebani ishte një dhe vetëm një në këtë botë dhe ja tek e shihje atje të bukur e të tendosur si një gjilpëryer, pa këpucë, veshur kishte një pantallona si të një shtataniku dhe me thonjtë e tij mellor që mund të priteshin vetëm me thikë. U mjaftoi t’i hiqnin vetëm shaminë nga fytyra për të kuptuar se sa ishte i turpëruar, se nuk ishte faji i tij që ishte aq i madh, aq i rëndë e aq i bukur, e po ta dinte se do të kishte ngjarë gjithë kjo zallamahi do të gjente një vend krejt të veçuar nga bota për t’u mbytur, boll që të mos i bezdiste me atë vdekje të ëmbël. Kishte aq shumë vërtetësi në mënyrën e tij të të qenit, saqë edhe njerëzit më dyshues, ata që dashuronin edhe hollësitë më të imëta të netëve të detit, duke u druajtur se gratë e tyre mund të mërziteshin së ëndërruari ata, për të dashuruar të mbyturit, madje edhe ata më të paepurit, dridheshin deri në palcë nga sinqeriteti i Estebanit. Kështu ndodhi që i bënë funeralin më të shkëlqyer, që mund të ishte bërë ndonjëherë për një të të mbytur të huaj. Disa gra që ishin larguar nga fshatrat aty rrotull për të gjetur lule u kthyen me të tjera gra, që nuk i zinin besë historisë së treguar prej tyre, por edhe ato u larguan të gjenin lule për të mbyturin, e sollën të tjera e të tjera, aq sa u mblodhën kaq shumë lule e kaq shumë njerëz sa me zor mund të ecje. Në çastin e fundit u erdhi keq të gjithëve t’ia kthenin sërish ujërave të detit si jetim, e atëherë i zgjodhën një nënë e një baba nga më të mirët, të tjerët u bënë vëllezër, xhaxhallarë e kushërinj dhe falë tij të gjithë banorët e fshatit arritën të bëheshin të një farefisi. Disa marinarë që i dëgjuan të qarat të vinin nga larg, humbën drejtimin e lundrimit dhe për njërin nga ata u hapën fjalë se u lidh pas direkut të anijes, pasi i ishin kujtuar fabulat antike të sirenave. Ndërsa haheshin me njëri-tjetrin se kush do ta gëzonte privilegjin e të mbajturit mbi supe të trupit të tij përgjatë shpatit të rrëpirtë, për herë të parë burrat dhe gratë panë me sytë e tyre rrugicat e shkreta, tokën djerrë të oborreve, varfërinë e ëndrravë të tyre, përballë shkëlqimit dhe bukurisë së të mbyturit të tyre. Nuk i lidhën spirancë kur e hodhën, që të mund të kthehej sa herë të donte e kur të donte dhe të gjithë ngelën pa frymë në atë fraksion të sekondës sa zgjati rënia e trupit deri në fund të greminës. Nuk patën nevojë të shihnin njëri-tjetrin në sy, për të kuptuar se tashmë nuk ishin të gjithë e se nuk kishin për të qenë më kurrë. Por të tërë e dinin se gjithëka kishte për të qenë ndryshe prej atij çasti, se shtëpitë e tyre do t’i kishin portat me të gjera, tavanet më të larta e dyshemetë më të forta në mënyrë që kujtimi i Estebanit të mund të shkonte në çdo anë pa u penguar nga arkitrarët dhe 37
që askush të mos guxonte në të ardhmen të pëshpëriste, më në fund vdiq edhe budallai i stërmadh, sa keq, vdiq budallai i bukur, sepse ata do t’i lyenin fasadat e shtëpive me ngjyra të gëzueshme për të përjetësuar kujtimin e Estebanit dhe do t’u binte bretku duke kërkuar burime uji mes gurishtes e duke mbjellë lule në shpatin shkëmbor, e kështu në agimet e viteve që do të pasonin pasagjerët e anijeve të mëdha do të zgjoheshin të mbytur nga një aromë kopshtesh në detin e thellë, e kapitenit i duhej të zbriste nga kulla e tij e kiçit veshur me uniformën tërë shkëlqim, me astrolabin e tij, me yllin e tij polar e, në gjoks, kishte të varura medaljet e tij të luftës dhe me gisht tregonte atë ishull trëndafilash mbi horizontin e Karaibeve duke thënë, shikoni atje, ku era është kaq e butë saqë mund të qëndrojë të flejë poshtë krevatave, atje, ku dielli ndriçon aq shumë saqë lulet e diellit nuk e dinë se në ç’anë të rrotullohen; atje, është fshati i Estebanit. Përktheu: Arian LLESHI
38
H O M A Z H
Gabriel Garcia MARQUEZ
HEMINGWAY YNË Ernest Miller Hemingway erdhi për herë të parë në Havanë në prillin e vitit 1928, me vaporin anglez ‘Orita’, që e solli nga La Rochel në Cayo Hueso gjatë një lundrimi që zgjati dy javë. E shoqëronte gruaja e dytë, Pauline Pfeiffer, me të cilën ishte martuar vetëm 10 muaj më parë, dhe as ai as ajo nuk duhej të kishin për atë qytet të Karaibeve ndonjë interesim më të madh se atë të një ndalese dyditore në një vend tropikal, pas hapësires së oqeanit dhe dimrit të ashpër të Francës. Hemnigway-i ishte 28 vjeç, kishte qenë korrespondent shtypi në Evropë dhe shofer ambulance gjatë Luftës së Parë Botërore e kishte botuar me njëfarë suksesi romanin e vet të parë. Po prapë i mbetej një rrugë ë gjatë për t’u bërë shkrimtar i famshëm, e vazhdonte të kishte nevojë për një punë të dytë për të siguruar bukën, pa as nuk kishte banim të përhershëm në asnjë vend të botës. Kurse Pauline-a ishte nga ato që atëherë quheshin gra të shoqërisë. Mbesë e një manjati amerikan të industrisë kozmetike që e llastonte sikur të ishte gjyshi i saj, ajo kishte gjithë ç’mund të dëshironte njeriu në jetë, duke përfshirë edhe bukurinë magjepsëse dhe humorin e paqëndrueshëm të së shoqes së Francis Macomber-it. Po ai nuk kishte qëlluar prilli i saj më i mirë. Ishte shtatzënë dhe e mërzitur nga deti, dhe e vetmja dëshirë e të dyve ishte të mbërrinin sa më parë në Cayo Hueso, ku kishin ndërmend të qëndronin që Hemingway-i të përfundonte romanin e dytë: ‘Lamtumirë Armë’. Havana ishte atëherë –dhe vazhdon të jetë edhe sot- një nga qytetet më të bukura të botës. Diktatori Gerardo Machado ndodhej në kulmin e kllapive të veta faraonike, i mbajtur në këmbë nga shkëlqimet e fundit të burimit të prodhimit të sheqerit dhe nga përkrahja e Shteteve të Bashkuara. Kishte prerë lidhjet që qeveritë e mëparshme mbanin me Bankën e Morgan-it dhe rronte në bashkëjetesë, që e dinin të gjithë, me Bankën 39
‘Chase National’ të familjes së Rockfeller-it, që i mohonte pak gjëra në shkëmbim të të gjitha gjërave. Rrënimet e përparimit material shiheshin gjithandej e Hemingëay-i nuk mund t’i shihte me indiferencë nga dritarja e një veture ‘Pakard’ e marrë me qira në Parkun Qëndror. Shëtitoren buzë detit, veprat për mbrojtjen e zbukurimin e së cilës kishin qenë filluar në një epokë tjetër, po e zgjasnin deri në përmasat e tanishme, e bulevarde të reja me drurë dhe palate milionerësh po hapeshin në perëndim të qytetit të vjetër. Po vepra kryesore do të ishte përbindëshi neoklasik i Kapitolit të Washington-it në guroren e të cilit punonte një gurthyes i quajtur Enrique Lister, që vite më vonë do të ishtë një nga gjeneralët legjendarë të Luftës Civile të Spanjës. Prostitucioni i shfrenuar, që shumë shpejt do ta kthente Havanën në bordelin e luksit të Shteteve të Bashkuara, vazhdonte ende të fshihej prapa maskës së pafajshme të shkollave të vallëzimit. Quheshin akademi vallëzimi e vajzat e tyre gazmore – gjysmë virgjëresha, gjysmë kurva- fitonin një qindarkë nga të pesë qindarkat që merrnin për të vallëzuar dhe njiheshin me një emër që nuk mund të kalonte pa u vënë re nga shkrimtari: akademike. Mbi hënëzat e të nderuarit Teatrit Kombëtar kishin ngritur një platformë për vallëzime publike, arritja më e madhe e të cilave ishte konkursi vjetor i vallëzimit. Servilizmi i diktatorit Machado ndaj Shteteve të Bashkuara arriti deri në atë pikë sa të manipulonte jurinë për t’i dhënë titullin e valltarit virtuoz në vendin më vallëzues të botës së ambasadorit të Shteteve të Bashkuara, Harry F. Guggenheim-it.
Nga këto 48 orë të Hemingway-it në Havanë nuk ka mbetur asnjë gjurmë në veprën e tij. Vërtet, në artikujt që shkruante për shtyp ai kishte zakon të bënte zbulime shumë të zgjuara për vendet që vizitonte dhe njerëzit që njihte, po atëherë ai kishte vendosur të linte mënjanë gazetarinë për t’iu kushtuar tërësisht shkrimit të romaneve. Megjithatë, gjashtë vjet më vonë, duke iu kthyer profesionit të mëparshëm, ai shkroi një artikull me temë kubane. Që atëherë shkroi nja gjashtë artikuj mbi qëndrimin e vet në Kubë, po në asnjërin prej tyre nuk thotë gjë që të vlejë për të rindërtuar jetën e tij private, sepse në përgjithësi kishin të bënin me pasionin që e kishte rrëmbyer atë kohë: peshkimin në ujëra të thella. “Ky peshkim”, shkroi në 1956, “një kohë na kishte sjellë në Kubë”. Kjo frazë 40
H O M A Z H
na lejon të mëndojmë se në kohën kur e shkruante, kur Hemngway-i kishte 20 vjet që rronte në Havanë, e arsyet e qëndrimit të tij atje ishin më të thella ose, të paktën, më të larmishme sesa thjesht kënaqësia e peshkimit.
Nuk qe një rast dashurie në shikim të parë, po një proces i ngadaltë dhe i vështirë, hollësitë e të cilit dalin të shpërndara dhe të shifruara në pothuaj të gjithë veprën e pjekurisë. Më 1932, kur bëri udhëtimin e parë në Kubë për të zënë peshkunshpatë, dukej i bindur se më në fund kishte gjetur një vatër të përhershme në Cayo Hueso, ku i kishte lindur një djalë dhe kishte shkruar romanin e dytë, e ku, pa dyshim, kishte mbjellë një pemë për të qenë njeriu i plotë i fjalës së urtë. Që atëherë pati vajtje e ardhje të vazhdueshme në shoqëri me shokun e vet Joe Rassell, që ishte pronari i “Sloppy Joe’s” të Caya Huesos dhe që, me sa dukej, shfrytëzonte peshkimin për të mbuluar punë të tjera më fitimprurëse. “Njëherë solli nga Kuba (në Caya Hueso) një ngarkesë pijesh që nuk ishte parë ndonjëherë, shkruante Hemingway-i. Pije kontrabande, natyrisht, në një kohë që pijanecët e Shteteve të Bashkuara digjeshin nga etja për shkak të Ligjit të Thatë. Megjithatë, këto ekskursione të dyshimta, që mund të bënin me gjithçka përveçse me letërsinë, i dhanë mundësi Hemingway-it të njihej me njerëzit e detit, që do të ishin miqtë e tij deri në vdekje dhe gjithashtu i zbuluan një botë që do të mbante veprën e tij të ardhshme. Vetë Hemingway-i, në një artikull të botuar në revistën “Holiday” në korrik të 1949, tregonte se kush ishin miqtë e tij kubanë të asaj kohe. “Rishitës llotarie që njoh prej shumë vjetësh”, shkruante, “policë që m’i kanë kthyer me nderë peshqit që u kam falur, pronarë barkash që kanë humbur fitimin e një dite duke luajtur pelote me mua dhe të njohur që kalojnë me automobile nga porti e shëtitorja buzë detit dhe më përshëndesin me dorë, e të cilëve ua kthej të përshëndeturen edhe kur janë larg dhe nuk i shquaj dot”. Me fjalë të tjera, që atëherë Hemingway-i e shihte veten si personazh të njohur në rrugët e rrugicat e Havanës. Po në këtë kohë gjeti “Floridita”-n, një bar-restorant me prodhime deti, i themeluar në shekullin e kaluar dhe që ekziston ende me po ato lajle të praruara dhe me po ato perde si ato të pallateve të peshkopëve. Atje mori famë daiquiri, një përzierje e goditur e rumit të tejdukshëm të ishullit me pluhur akulli dhe me lëng limoni, që Hemingway-i e bëri të njohur në gjysmën e botës. Po sipas asaj që ai vetë do të shkruante më vonë, interesi 41
i tij kryesor për atë vend nuk kishte të bënte aq fort me të ngrënit e me të pirët sesa me dëshirën që të takohej me valën e stuhishme të bashkatdhetarëve të tij që kalonin nga Havana. “Ishin njerëz nga të gjitha shtetet e Shteteve të Bashkuara dhe nga shumë vende që kisha parë”, shkruante, “detarë të flotës, lundërtarë, nëpunës doganash dhe të zyrës së imigracionit, bixhozçij hileqarë, diplomatë, njerëz që donin të merreshin me letërsi, shkrimtarë në gjendje të mire ose të keqe, mjekë dhe kirurgë të ardhur në kryeqytet për të marrë pjesë në kongrese të ndryshme shkencore, anëtarë të Legjionit Amerikan, sportistë, njerëz që ishin keq për para, njerëz që do të vriteshin brenda një jave ose viti, agjentë të FBI-së, përgjegjësi i bankës ku kisha vënë paratë, disa tipa të çuditshëm dhe shumë miq kubanë”. Këto kujtime Hemingway-i nxori kur kishte marrë çmimin “Nobel” e më fort se përshkrime gazetari, ngjajnë më një numerator telefonik të malluar. Sot është vështirë të rilexosh veprën e tij pa shquar shumë nga personazhet e kësaj liste, që kanë ndërruar vend e kohë dhe që janë tranformuar nga shkronja e shtypur, po që kanë mbetur të damkosur përjetë nga mëkati i pagëzimit i “Floridita-s” ku tani ka një bust të Hemingway-it në një kamare dhe një banakier i kohëve të tij, që s’lodhet së treguari se cili ishte stoli i tij para banakut. Pranë “Floridita-s” ndodhet hoteli i “Dy Botëve”, ku Hemingway-i merrte me qira një dhomë sa herë kalonte natën në tokë, që në fund e bëri vend të përhershëm për të shkruar, kur u kthye nga Lufta Civile e Spanjës. Dhoma nuk ndërronte kurrë: e ndara pa numër e katit të pestë të qoshes verilindore. “Nga dritaret e saj”, sipas asaj që shkruante Hemingway-i, “shiheshin katedralja e vjetër dhe hyrja në port e dalja në det nga veriu, nga lindja dukeshin gadishulli i Casablanca-s dhe çatitë e shtëpive që shtrihen deri në port dhe në të gjithë gjerësine e tij. “Kurrë nuk kam mundur të marr vesh përse Hemingway-i përjashtoi nga kjo listë Pallatin e Kapitenëve të Përgjithshëm, që është ndërtesa më e bukur që shihej nga dritarja e tij dhe që vazhdon të jetë një nga ndërtesat më të bukura të Havanës. Vite më vonë, gjatë intervistës historike që i dha George Plimpton-it, Hemingway-i i tha: “Hoteli “Dy Botët” ishte vend i mirë për të shkruar”. Ka të ngjarë që kjo deklaratë të ishte pjellë e nostalgjisë, se ai vend nuk ishte as i pastër, as i ndriçuar mirë, siç do ta kishte dashur Hemingway-i për të shkruar. Ishte një dhomë e zymtë 16 metra katrorë, me një shtrat martesor druri të rëndomtë, dy komodina dhe një tryezë 42
H O M A Z H
shkrimi me një karrige. “Dy Botët” tani është një hotel shtetëror për mësuesit dhe nëpunësit e Ministrisë së Arsimit të Lartë, po dhoma e katit të pestë e qoshes verilindore është e mbyllur dhe e paprekur, si kujtim për mysafirin e shquar. Kur sjellim në mendje kujdesin e madh me të cilin Hemingway-i zgjidhte vendet për të shkruar, parapëlqimi i hotelit “Dy Botët” mund të ketë një shpjegim: pa e dashur dhe, ndoshta, pa e ditur, ai po binte viktimë e magjive të tjera të Kubës, të ndryshme dhe më të vështira për t’u deshifruar sesa peshqit e mëdhenj të shtatorit dhe më të rëndësishme për shpirtin e tij të munduar sesa katër muret e një dhome. Megjithatë, kushdo të ishte gruaja që priste sa të mbaronte ditën e punës shkrimtari për të qenë përsëri gruaja e tij, atë dhomë pa jetë nuk mund ta duronte. E bukura Pauline Pfeiffer e kishte braktisur në çastet e tij më të vështira. Kurse Martha Gellhorn-i, me të cilën Hemingway-i u martua pak më vonë e zgjidhi problemin me shumë zgjuarsi; gjeti një shtëpi ku i shoqi mund të shkruante sipas qejfit dhe, në të njëjtën kohë, ta bënte edhe atë të lumtur. Kështu, në lajmërimet e gazetave gjeti strehën e bukur fusharake të “Finca Vigia”, dy milje e gjysmë nga Havana, që fillimisht e mori me qira për 100 dollarë në muaj dhe që më vonë Hemingway-i e bleu për 18.000 dollarë në dorë. Shumë shkrimtarë që kanë shtëpi të ndryshmë në vende të ndryshme të botës kanë zakon t’i pyesin se cila është banesa e tyre kryesore, e pothuaj të gjithë përgjigjen se është ajo ku kanë librat. Në “Finca Vigia” Hemingway-i kishte 9.000 vëllime si edhe 4 qen dhe 57 mace. Hemingway-i jetoi në Havanë gjithsej 22 vjet. Në një kronikë të bo tuar më 1949 ai u përpoq t’i përgjigjej pyetjes përse vazhdonte të jetonte atje për aq kohë, e u ngatërrua në një parashtrim arsyesh të palidhura dhe madje kundërthënëse. Foli për puhinë e freskët e ledhatuese të mëngjesit në ditët e vapës, foli për mundësinë e rritjes së gjelave luftarakë, për hardhucat që rronin në pjergullat, për 18 llojet e mangove të oborrit, për klubin sportiv pranë rrugës ku mund të viheshin baste të rënda në gjuajtjen e pëllumbit, dhe foli edhe njëherë për Rrymën e Gjirit që ishte vetëm 45 minuta nga shtëpia e tij dhe ku mund të zinte peshk më të mirë dhe më të bollshëm sesa kishte parë gjatë gjithë jetës së vet. Mirëpo midis gjithë këtyre përligjieve pak a shumë bishtnuese, ai futi një paragraf që tregonte shumë. “Jetoj në këtë ishull,” shkruante, “sepse... mund të mbyll me një copë letër zilen e telefonit që të mos më thërrasë kush dhe sepse 43
në freskun e mëngjesit punohet më mirë dhe më rehat se në çfarëdo vendi tjetër”. Në fund të këtij paragrafi që ai mund ta shkruante edhe nga hutimi, edhe nga njëfarë kokëterie, shtoi: “Po kjo është një e fshehtë profesionale”. Këtë nuk kishte nevojë ta thoshte, sepse gati të gjithë e dinë se vendi ku shkruhet është një nga misteret e pazgjidhshme të krijimit letrar.
Havana në përgjithësi dhe “Finca Vigia” në veçanti qenë të vetmet qëndrime vërtet të përhershme që Hemingway-i pati gjatë jetës së vet. Aty kaloi pothuaj gjysmën e viteve të dobishme si shkrimtar dhe shkroi veprat e veta madhore: pjesë të “Për kë bien kambanat”, “Matanë lumit dhe përmes drurëve”, “Plaku dhe deti”, “Parisi ishte një festë”, dhe “Ishujt në Gji”. Shkroi edhe shumë artikuj për shtyp, duke përfshirë edhe “Verën e përgjakur”, dhe bëri shumë përpjekje të shkruante një roman të rrallë prustian mbi ajrin, tokën e ujin, që kishte qenë gjithmonë dëshira e tij. E, megjithatë, këto janë vitet më pak të njohura të jetës së tij, vetëm se jeta ishte më intime, po edhe se jetëshkruesit e tij kanë kaluar tutje me një nxitim që të bën të dyshosh. Ndërsa Hemingway-i ndërtonte shkronjë pas shkronje atë botë që do të krijonte lavdinë e tij, arriti kulmin plani i nënshtrimit kombëtar i nisur nga diktatori Machado dhe i çuar deri në fund të palavdishëm nga pasardhësit e tij. Korrupsioni politik e moral kaloi në përmasat e një skandali babilonik. Nënshtrimi ndaj Shteteve të Bashkuara, që shihej qartë në të gjitha fushat e jetës, mori pamjen e një romani fantastik: trageti që vinte çdo ditë nga Florida sillte në Havanë një vagon hekurudhor që pastaj lidhej më një tren lokal për të furnizuar ishullin me artikuj të nevojës së parë të prodhuar në Shtetet e Bashkuara, duke përfshirë edhe peshkun e freskët të zënë në ujërat rreth Kubës. Thonë, pa e çuar më gjatë, se Hemingway-i s’ishte veçse spektator pasiv, në mos bashkëpunëtor i heshtur, i asaj ndërmarrjeje vigane shkombëtarizmi kulturor. Mendimi i tij politik, që ishte shprehur në mënyrë aq të qartë, të padykuptimtë dhe të apasionuar në Luftën Civile të Spanjës, dukej sikur të ishte enigmë përballë dramës së Kubës. Nuk ka shenja të jetë përpjekur ndonjëherë të lidhet me mjedisin intelektual dhe artistik të Havanës, që në mes të poshtërimit zyrtar dhe epshit publik vazhdonte të ishte nga më të gjallët në kontinentin amerikan. Kjo indiferencë duket se kishte të bënte jo vetëm me rrethin e Karaibeve, 44
H O M A Z H
po me të gjithë Amerikën Latine, që ai nuk arriti ta njihte kurrë dhe për të cilën nuk ka ndonjë referim serioz në veprën e tij. Të vetmet vende që vizitoi qenë Meksika më 1942 dhe Peruja, kur kryesoi ekspeditën që kërkonte një peshk të madh për filmin “Plaku dhe deti”, po gati nuk vuri fare këmbë në tokë. Hemingway-i përmblodhi me këtë fjalë këtë aventurë emocionuese: “Tridhjetë e dy ditë rrjesht i qemë kushtuar peshkimit që nga agimi derisa hijet e muzgut nuk na linin të merrnim fotografi”. Një aspekt shumë i diskutueshëm i Hemingway-it gjatë viteve të tij të fundit qe qëndrimi i tij ndaj Revolucionit Kuban. Edhe në qoftëse nuk mbahet mend ndonjë opinion miratimi publik nga ana e tij, nuk dihet të ketë shprehur ndonjë opinion kundërshtimi, me përjashtim të disa fjalëve pak të besueshme, që disa nga jetëshkruesit e tij të anshëm i kanë vënë në gojë, sikur i paskësh thënë privatisht. Gati një vit pas triumfit të Revolucionit dhe kur ishte shfaqur qartë armiqësia e qeverisë së Shteteve të Bashkuara, gazetari argjentinas Rodolfo Walsh i mori Hemingway-it një intervistë të çastit në mes të shtyrave e britmave të turmës së bllokuar në aeroportin e Havanës. Në këtë intervistë që Rodolfo Walsh-i thoshte se kishte qenë më e shkurtra e karrierës së tij dhe një nga të fundmet e jetës së Hemingway-it, ky i fundit arriti të thërriste me atë spanjishten e vet të pastër: “Do të fitojmë”. Ne Kubanët do të fitojmë”. E shtoi në anglisht pa ia kërkuar njeri: “I’m not a yankey, you know”. Nuk mundi ta mbaronte fjalinë në mes të asaj rrëmuje. Një vit e gjysmë më vonë u nda nga kjo jetë, pa përfunduar frazën që u ka dhënë shkas lloj-lloj interpretimesh nga të dyja anët. Megjithatë, Revolucioni Kuban duket të ketë mbetur mënjanë kësaj polemike të egër. Asnjë shkrimtar – me përjashtim, natyrisht, të Jose Martsë, nuk ka qenë në Kubë objekt nderimi në të gjitha nivelet. Që në çastin e parë vetë Fidel Castro-ja ka qenë promotori i shprehjeve më kuptimplota të këtyre nderimeve. Ai u interesua personalisht për bashkëshorten e fundit të Hemingway-it Mary Welsh-in gjatë dy rasteve që ajo qëndroi në Havanë pas vdekjes së të shoqit. Atëherë u arrit marrëveshja që “Finca Vigia” të mbetej e paprekur, siç është deri më sot, dhe të kthehej në një muze aq të gjallë sa nganjëherë të bëhet sikur e ndjen praninë e shkrimtarit duke shëtitur nëpër dhoma me këpucët e tënda të të vdekurit. Të vetmet sende që e veja mori me vete qenë pikturat e koleksionit të mrekullueshëm të piktorëve më të mëdhenj bashkëkohorë. Gjatë vizitës së saj të 45
fundit më 1977, Fidel Castro-ja deklaroi para një grupi gazetarësh amerikanë se Hemingway-i shte autori i tij i preferuar. Duhet ta njohësh Fidel Castro-n që ta dish se ai kurrë nuk do t’i thoshte këto fjalë thjesht për mirësjellje, dhe se, sidoqoftë, duhej të kapërcente disa konsiderata politike të rëndësishme për t’i thënë me aq bindje. E vërteta është se Fidel Castro ka qenë prej vitesh lexues i vëmendshëm i Hemingway-it, se atë e njeh shumë mirë, se i pëlqen të flasë për të dhe se di ta mbrojë me argumente bindëse. Gjatë udhëtimeve të gjata e të shpeshta brenda vendit ai merr gjithmonë me vete në automobil një pirg dokumentesh qeveritarë për të shqyrtuar, dhe shpesh midis tyre shihen dy vëllime të veprave të zgjedhura të Hemingway-it.
Sidoqoftë nuk është e lehtë tani që dikush të përpiqet të përfundojë frazën që Hemingway-i e la për gjysmë në aeroportin e Havanës. E vërteta është se ka pasur gjithmonë dy Hemingway të ndryshëm dhe nganjëherë të kundërt. Kishte një Hemingway për konsumin mondan –gjysmë yll kinematografie, gjysmë aventurier –që shfaqej në vendet më të dukshme të botës, që hynte në pararojën e ushtrisë çlirimtare në hotelin “Ritz” të Parisit, që sponzorizonte torerot e modës në festimet e Spanjës, që dilte në fotografi me artistët më të famshëm të kinematografisë, me boksierët më të fortë, me pistolerot më kokëkrisur, që vriste më parë luanin e më pastaj rinocerontin në fushat e Kenias, dhe që prapë ia lejonte vetes luksin që të rrëzohej dy herë me dy avionë njëri pas tjetrit. Ishte Hemingway-i i shfaqjeve publike, që nuk kishte lexuar asnjë libër dhe që ndoshta nuk deshi asnjeri në botë dhe të cilit nuk i mbetej asnjë frazë e papërfunduar. Po kishte qenë edhe një Hemingway tjetër në Havanë, të fshehur nga vetja e tij në një shtëpi të rrethuar me drurë të stërmëdhenj, në depot e së cilës ishin grumbulluar me kalimin e viteve trofetë e arteve burrërore që Hemingway-i mondan i mbante si kujtime të lundrimeve dhe të udhëtimeve të veta. Një mjeshtër që e bënte natën ditë dhe që askush nuk e njihte me siguri, i munduar nga skllavëria e rëndë e profesionisti të shkrimtarit, dhe të cilit jo një, po shumë fraza i mbetën të papërfunduara. Si ishte ky Hemingëay-i i fshehtë –qe pyetja që i bëri vetes gazetari i ri kuban Norberto Fuentes, në korrik 1961, kur shefi i redaksisë e dërgoi në “Finca Vigia” për të shkruar një artikull për burrin që një javë më parë ia kishte hequr vetes, me grykën e pushkës së mbështetur në 46
H O M A Z H
qiellzë. Norberto Fuentes-i dinte për Hemingway-in vetëm ato pak gjëra që ia kishte treguar i ati një mbrëmje kur e kishin takuar rastësisht në ashensorin e një hoteli. Në disa raste – kur nuk ishte më shumë se dhjetë vjeç – e kishte parë të kalonte në sedilen e pasme të një “Plymouth”-i të madh të zi, e kishte pasur përshtypjen se po e çonin ta varrosnin në makinën e të vdekurve më të njohur në kafenetë e qytetit. Duke u nisur nga këto përjetime të çastit, Norberto Fuentes-i i hyri punës kolosale që të gjente se si ishte Hemingway-i i Kubës që disa nga jetëshkruesit e tij postumë ishin të interesuar jo vetëm ta fshihnin, po edhe shtrembëronin. U deshën shumë vjet hulumtimesh të kujdesshme, takimesh të vështira, rindërtimesh që dukeshin të pamundura, përpjekjesh për të nxjerrë nga kujtesa e kubanëve të panumërt që ndanë vërtet me të ankthin e jetëssë përditshme: mjeku personal, ekuipazhet e anijeve të tij të peshkimit, shokët e luftimeve të gjelave, gjellëbërësit e kamarierët, pirësit e rumit në netët e kremtimeve të Shën Francisco de Paula-s. Qëndroi me muaj të tërë duke kaluar në sitë hirin e mbetur nga zjarri i shuar i jetës së tij në “Fincia Vigia” dhe arriti t’i zbulonte shfrimet e zemrës së tij në letra që nuk i hodhi kurrë në postë, në dorëshkrime të penduara, në shënime të lëna në gjysmë, në ditarin e mrekullueshëm të lundrimit ku shkëlqen gjithë drita e stilit e tij. Arriti ta kuptonte se Hemingway-i kishte qenë brenda shpirtit të Kubës më thellë nga ç’mund të mendonin kubanët e kohës së tij, dhe se shumë pak shkrimtarë kanë lënë aq shumë gjurmë të gishtërinjve të tregojnë kalimin e tyre nëpër vendet më pak të njohura të ishullit. Rezultati përfundimtar është një reportazh i ngjeshur e sqarues që na e kthen Hemingway-in të gjallë e pak fëmijëror e që shumë prej nesh mendonim në historinë njerëzore, të fshehtat praktike të punës më të vetmuar në botë.që kishim arritur ta shquanim midis rreshtave të tregimeve të tij mjeshtërore. Hemingway-i ynë: një burrë i munduar nga pasiguria dhe shkurtësia e jetës, që nuk pati kurrë më shumë se një të ftuar në tryezë, dhe që arriti të deshifronte, si pak kush Përktheu: Zef SIMONI
47
48
Khalil GIBRAN Carlos FUENTES Peter MATTHIESSEN Florian KIENZLE
PROZA
Ridvan DIBRA Ballsor HOXHA Kujtim MORINA Ndue UKAJ Ragip SYLAJ
49
50
P R O Z Ë
Khalil GIBRAN Ka lindur më 6 janar të vitit 1883, në Bsharri të Libanit. Bashkë me prindërit e tij, ai emigroi në Boston të SHBAsë në vitin 1895 dhe më vonë u vendos në New York City. Veprat e tij, të shkruara në dy gjuhët, arabisht dhe anglisht, janë të mbushura me shpërthime lirike dhe shfaqin natyrën e tij të thellë religjioze dhe mistike. Pro feti (1923), një libër me ese poetike, ka arritur statusin e një kulti në mesin e rinisë amerikane për disa gjenerata me radhë. Ndër veprat e tjera të rëndësishme të tij përfshihen Kopshti i Profetit, Perënditë e tokës, I çmenduri, Je zusi, biri i njeriut, Rërë dhe shkumë, Lajmëtari etj. Gibran ka vdekur në New York City më 10 prill të vitit 1931.
KOPSHTI I PROFETIT
(Fragment nga romani Kopshti i Profetit)
ALMUSTAFA, i dashuri dhe i përzgjedhuri, që ishte vetë zeniti i ditës së vet, u kthye në ujdhesën e lindjes së tij në muajin e Tichreenit, që është muaji i përkujtimit. Dhe derisa anija e tij iu afrua portit, ai qëndroi mbi majën e saj dhe detarët e tjerë i qëndronin afër. Dhe zemra i rrihte për shtëpinë e tij. Atëherë ai foli dhe deti ishte në zërin e tij dhe tha: "Ja, ishulli i lindjes sonë. Edhe këtu toka na psherëtiu, një këngë dhe një gjëzë; një këngë deri në qiell, një enigmë deri në tokë; dhe çfarë ka atje në mes tokës dhe qiellit, që do të ushtojë këngën dhe të zgjidhë gjëzën, që e ruan pasionin tonë? "Deti na i tregon edhe një herë këto brigje. Ne nuk jemi gjë tjetër pos një tjetër valë e tij. Ai na krijon mundësinë t’i dëgjojmë fjalët e tij, por si do t’ia bëjmë ne kështu nëse nuk e thyejmë simetrinë e zemrave tona mbi shkëmb dhe rërë? "Sepse ky është ligji i detit dhe i detarëve: Nëse e doni lirinë, duhet patjetër që nevojat tuaja t’i ktheni në mjegull. Parregullsia ndodh në çdo formë të kërkuar, madje edhe kur mjegullnajat e panumërta bëhen diej dhe hënëra; dhe ne që kemi kërkuar shumë dhe tani po kthehemi në këtë 51
ishull, në këtë tokë të ashpër, duhet të bëhemi mjegull edhe një herë dhe të mësojmë për fillimin. Dhe çfarë ka atje që duhet të jetojë dhe të rritet në lartësitë, përveçse të zhytet në zemërim dhe liri?” “Gjithmonë do të jemi në kërkim të brigjeve, në mënyrë që të mund të këndojmë dhe të na dëgjojnë. Por çfarë të thuash për valën që futet aty ku asnjë vesh nuk duhet të dëgjojë? Është e padëgjueshmja brenda nesh që kujdeset për pikëllimin tonë më të thellë. Sidoqoftë, është, gjithashtu, e padëgjueshmja ajo që gdhend shpirtin tonë për t’i dhënë formë fatit tonë.” Pastaj një nga detarët e tij doli dhe i tha: "Mësues, e keni udhëhequr dëshirën tonë të madhe për këtë port dhe ja, ne kemi ardhur. Megjithatë, ju flisni për dhimbjen dhe për zemrat që duhet të thyhen." Dhe ai iu përgjigj e tha: "A nuk ju kisha folur për lirinë dhe për mjegullën, e cila është liria jonë më e madhe? Sidoqoftë, me dhimbje e kryej pelegrinazhin në ishullin ku isha lindur, sikurse një fantazmë e një të vrari që gjunjëzohet para atyre që e kanë vrarë.” Dhe një tjetër marinar foli dhe tha: "Ja, turmat në pendë. Në heshtjen e tyre ata e kanë parashikuar, madje edhe ditën dhe orën e ardhjes suaj dhe janë mbledhur nga fushat dhe vreshtat e tyre të dashura për t’ ju pritur." Dhe Almustafa shikoi nga larg mbi turmat dhe zemra e tij ishte e ndërgjegjshme për dëshirat e zjarrta të tyre dhe ai qëndronte i heshtur. Pastaj erdhi një thirrje nga populli dhe kjo ishte një britmë e kujtimit dhe përgjërimit. Dhe ai i shikoi detarët e tij dhe tha: "Dhe çfarë ju kam sjellë atyre? Isha një gjuetar në një tokë të largët. Me nishan dhe me forcë i kam shpenzuar shigjetat e arta që m’i kanë dhënë, por nuk e kam rrëzuar asnjë kafshë gjahu. Nuk i kam ndjekur shigjetat. Mund të ndodhë se ato tani janë duke u shpërndarë në diell, me krahët e shqiponjave të lënduara që nuk do të bien në tokë. Dhe mund të ndodhë se majat e shigjetave kanë rënë në duar të atyre që kanë nevojë për to, për bukë dhe për verë. "Nuk e di ku kanë fluturuar, por e di sigurt se e kanë bërë lakoren e tyre në qiell. "Megjithatë, dora e dashurisë ende është mbi mua, dhe ju, detarët e mi, ende lundroni vizionin tim dhe unë nuk do të jem i pagojë. Do të bërtas kur dora e stinëve të jetë mbi fytin tim dhe do të këndoj fjalët e mia kur buzët e mia të jenë djegur në flakë." 52
P R O Z Ë
Dhe ata ishin të tronditur thellë në zemrat e tyre për shkak se ai fliste për këto gjëra. Dhe dikush i tha: "Zotëri, na mëso të gjithëve dhe meqenëse gjaku yt rrjedh në venat tona dhe fryma jonë është nga aroma juaj, ne do të kuptojmë." Pastaj ai iu përgjigj atyre dhe era ishte në zërin e tij dhe ai tha: "A më keni sjellë në ujdhesën e lindjes sime për të qenë mësues? Ende nuk jam mbyllur nga dituria. Jam shumë i ri dhe shumë i papjekur për të folur për diçka përpos për vetën time, që përgjithmonë është thirrja më e thellë. "Lëreni atë që dëshiron të ketë dituri ta kërkojë atë në zhabinë apo në majë të baltës së kuqe. Unë jam ende këngëtari. Prapë unë do t’i këndoj tokës dhe do t’i këndoj ëndrrës suaj të humbur që ecën ditën midis dy gjumëve. Por unë do t’ia ngul sytë detit." Dhe tani anija hyri në port dhe arriti në pendë dhe ai erdhi kështu në ujdhesën e lindjes së tij dhe qëndroi edhe një herë në mesin e popullit të vet. Dhe një britmë e madhe doli prej zemrave të tyre, kështu që vetmia e ardhjes së tij në shtëpi u tund brenda tij. Dhe ata, në heshtje, po prisnin fjalën e tij, por ai nuk iu gjegj atyre, pasi trishtimi i kujtesës ishte në të dhe ai tha në zemër të tij: "A e kam thënë se do të këndoj? Jo, por vetëmmund të hap buzët e mia, në mënyrë që zëri i jetës të mund të dalë dhe të shkojë jashtë në erë për të gjetur gëzim dhe mbështetje." Pastaj Karima, ajo që si fëmijë kishte luajtur me të në kopshtin e nënës së tij, foli dhe tha: “Dymbëdhjetë vjet e ke fshehur fytyrën tënde prej nesh dhe për dymbëdhjetë vjet kemi pasur uri dhe etje për zërin tënd." Dhe ai e shikoi atë me butësi të jashtëzakonshme, sepse kishte qenë ajo e cila ia kishte mbyllur sytë nënës së tij, kur krahët e bardhë të vdekjes e kishin mbështjellë atë. Dhe ai u përgjigj dhe tha: “Dymbëdhjetë vjet? A the dymbëdhjetë vjet, Karima? Nuk e kam matur mallin tim me shkopin e ndritshëm, sikurse nuk e kam matur thellësinë prej saj. Kështu që, dashuria kur është e përmalluar për shtëpi, rrënon matjet e kohës si dhe thellësinë e matur të kohës. “Ka momente që mbajnë përjetësitë e ndarjes. Megjithatë, ndarja nuk është tjetër veçse një rraskapitje e mendjes. Ndoshta ne nuk jemi ndarë.” Dhe Almustafa shikoi kah njerëzit dhe i pa të gjithë, të rinjtë dhe të moshuarit, të fuqishmit dhe të imëtit, të kuqërremtit që i kishte prekur era dhe dielli dhe ata që ishin me pamje të zbehtë; dhe në fytyrat e tyre qëndronte një dritë e pritjes dhe e kureshtjes. 53
Dhe njëri foli dhe tha: "Mësues, jeta ka trajtuar ashpër shpresat dhe dëshirat tona të zjarrta. Zemrat tona janë të shqetësuara dhe ne nuk e kuptojmë. Ju lutem, na qetësoni dhe bëni që të na hapen kuptimet e dhimbjeve tona." Dhe zemra e tij u prek nga dhembshuria dhe tha: "Jeta është më e vjetër se të gjitha gjërat e gjalla; sikurse bukuria që fluturonte në erë përpara se i bukuri të lindte në tokë dhe sikurse e vërteta ishte e vërtetë përpara se të shqiptohej. "Jeta këndon në heshtjet tona dhe ëndërron në dremitjen tonë. Edhe atëherë kur jemi të rrahur dhe të dobët, Jeta është e lartësuar në fron. Dhe kur ne qajmë, Jeta buzëqesh tërë ditën dhe është e lirë edhe atëherë kur ne i tërheqim zinxhirët tonë. " Shpesh ne e thërrasim Jetën me emra të hidhur, por vetëm kur ne vetë jemi të hidhur dhe të errët. Dhe ne e mendojmë atë bosh dhe të padobishme, por vetëm kur shpirti bredh nëpër vende të braktisura dhe kur zemra është e dehur me kujdesin e tepruar ndaj vetes. “Jeta është e thellë, e lartë dhe e largët; dhe edhe pse vetëm vizioni juaj i pafund mund të arrijë madje edhe këmbët e saj, megjithatë ajo është afër; dhe edhe pse vetëm fryma e frymës suaj e arrin zemrën e saj, hija e hijes suaj e takon fytyrën e saj dhe jehona e britmës suaj më të dobët bëhet pranverë dhe vjeshtë në gji të saj. "Dhe Jeta është e mbuluar dhe e fshehur, madje sikurse vetvetja juaj është e fshehur dhe e mbuluar. Megjithatë, kur flet Jeta, të gjitha erërat shndërrohen në fjalë; dhe kur ajo flet përsëri, buzëqeshjet mbi buzët tuaja dhe lotët në sytë tuaj gjithashtu kthehen në fjalë. Kur ajo këndon, të shurdhët dëgjojnë dhe janë të shëruar; dhe kur ajo vjen duke ecur, të verbrit e shohin atë dhe janë të habitur dhe e ndjekin atë të çuditur dhe të mahnitur.” Dhe ai pushoi së foluri dhe një heshtje e madhe pushtoi njerëzit dhe në heshtje dëgjohej një këngë e padëgjuar dhe ata ishin të ngushëlluar nga vetmia dhe dhembja e tyre. ***
Dhe i la ata menjëherë dhe e vazhdoi rrugën që çonte te Kopshti i tij, i cili ishte Kopshti i nënës dhe i babait të tij, ku ata preheshin në gjumë, ata dhe etërit e tyre. 54
P R O Z Ë
Dhe aty ishin ata që do t’i kishin shkuar pas, duke parë se ishte një kthim në shtëpi dhe ai ishte i vetëm, sepse nuk kishte mbetur njëri nga farefisi i tij për të përhapur gëzimin e mirëseardhjes, sipas mënyrës së popullit të tij. Por, kapiteni i anijes së tij i kishte këshilluar ata, duke iu thënë: "Lëreni atë të shkojë rrugës së tij. Sepse buka e tij është bukë e vetmisë dhe në kupën e tij është vera e kujtimit, të cilën ai do ta pijë i vetëm." Dhe detarët e tij mbajtën hapat e tyre, sepse e dinin se ishte pikërisht ashtu si u kishte thënë kapiteni i anijes. Dhe të gjithë ata që u mblodhën mbi murin e detit frenuan këmbët e dëshirës së tyre. Vetëm Karima shkoi pas tij, me mall për vetminë dhe kujtimet e tij. Dhe ajo nuk nxori një fjalë nga goja, por u kthye dhe shkoi në shtëpinë e vet dhe në kopsht, nën bajame, ajo filloi të qante, por nuk e dinte pse po qante. ***
Dhe Almustafa erdhi dhe e gjeti Kopshtin e nënës dhe babait të tij dhe u fut brenda dhe e mbylli portën, në mënyrë që askush të mos i vinte pas. Dhe për dyzet ditë dhe dyzet net banoi i vetëm në atë shtëpi dhe atë Kopsht dhe askush nuk erdhi, as edhe deri te porta, sepse ajo ishte e mbyllur dhe të gjithë e dinin se ai donte të qëndronte vetëm. Dhe kur mbaruan dyzet ditët dhe netët, Almustafa e hapi portën, në mënyrë që ata të mund të hyjnë brenda. Dhe erdhën nëntë burra, të cilët donin të qëndronin pranë tij në Kopsht; tre detarë nga anija e tij; tre që kishin shërbyer në Tempull; dhe tre që kishin qenë shokë të tij, kur luanin bashkë si fëmijë. Dhe këta ishin dishepujt e tij. Dhe në një mëngjes dishepujt u ulën rreth tij dhe sytë e tij ishin thelluar në kujtime. Dhe dishepulli i quajtur Hafiz iu drejtua me këto fjalë: "Mësues, na trego për qytetin e Orfalisë dhe për atë vend ku pritët gjatë atyre dymbëdhjetë vjetëve." Dhe Almustafa qëndronte i heshtur dhe shikoi larg drejt kodrave dhe drejt eterit të pafund dhe në heshtjen e tij po zhvillohej një betejë. Pastaj ai tha: "Miq dhe bashkudhëtarë të mi, kini mëshirë për kombin që është i mbushur me besime dhe i zbrazët me fe. "Mëshironi kombin që vesh një leckë por nuk thur, ha një bukë por nuk korr dhe pi një verë që nuk rrjedh nga voza e tij. 55
"Mëshironi kombin që kodoshin e brohorit si hero dhe pushtuesin vezullues e konsideron zemërgjerë. "Mëshironi kombin që e përçmon një pasion kur është në ëndërr, por i nënshtrohet kur është zgjuar. "Mëshironi kombin që nuk e ngrehë zërin e tij për shpëtim kur ec në një funeral, nuk mburret me përjashtim midis rrënojave të tij dhe nuk rebelohet për shpëtim kur qafa e tij rri e shtrirë ndërmjet shpatës dhe drurit. "Mëshironi kombin, të cilit i prin një dhelpër, që filozof ka një mashtrues dhe arti i të cilit është art i të arnuarit dhe imitimit. "Mëshironi kombin që e mirëpret udhëheqësin e ri duke i trumbetuar dhe ia jep lamtumirën duke e vërshëllyer, vetëm për ta mirëpritur një tjetër përsëri duke i trumbetuar. "Mëshironi kombin, të mençurit e të cilit janë memecë me vite dhe burrat e fortë janë ende në djep. " Mëshironi kombin e ndarë në fragmente, ku secili fragment e konsideron vetën si një komb." Përktheu: Alfred BEKA
56
P R O Z Ë
Carlos FUENTES Është një shkrimtar dhe eseist i njohur meksikan i lindur në Panama më 11 nëntor 1928. Fuentes ishte i biri i një diplomati dhe kjo e çoi të jetonte që në vogëli në shumë vende të ndryshme të Amerikës Latine dhe në SHBA ku, siç ka thënë ai vetë, mësoi të dashuronte vendin e tij dhe të afrohej me letërsinë përmes veprave të Mark Twain, Edmondo de Amicis dhe Emilio Salgari. Ai ka qenë ambasador në Francë nga vitit 1972 deri në 1978, por më pas iu dedikua kryesisht letërsisë duke publikuar shumë ese dhe romane, si: Gringua plak, Vdekja e Artemio Kruzit, Vendi ynë etj. Është fitues i çmimeve Giuseppe Acerbi dhe Miguel de Sevantes. Vdiq më 15 maj 2012
ÇAK MOOL
Ka pak kohë që Filiberto-ja u mbyt në Akapulko. Kjo ndodhi gjatë Javës së Shenjtë. Edhe pse i ndjekur nga puna e vet në Sekretari, Filiberto-ja nuk mundi t’i rezistonte ngasjes rutinë për të shkuar, si gjithë vitet, në Pensionin gjerman, për të ngrënë turshinë e ëmbëlsuar me mundim në kuzhinën tropikale; të vallëzonte të shtunën e gëzuar në La Quebrada, dhe të ndihej ‘njeri i njohur’ në errësirën anonime të mbrëmjes në Playa de Hornos. Të gjithë e dinim se në rininë e vet notonte mirë, por tani, dyzet vjeç dhe aq i rënë nga shëndeti, siç shihej qartë, duke u larguar aq thellë në det dhe në mes të natës, nuk mund të shpëtonte. Frau Muller nuk lejoi që të përgjohej i vdekuri -klient aq i vjetër- në pension; përkundrazi, atë natë organizoi një vallëzim në terracën e vogël e të nxehtë, ndërkohë që Filiberto-ja, dyll i verdhë, priste në arkën e vet që të dilte kamioni i mëngjesit i stacionit të fundit. Kështu, e kaloi natën e parë të jetës së tij të re, i shoqëruar nga arka dhe pako. Në mëngjes herët, kur shkova për të vigjiluar meitin, e gjeta Filiberton poshtë një pirgu me arrë kokoje; shoferi tha që ta vendosnim shpejt e shpejt lart në kamion dhe ta mbulonim me mushama për të mos u trembur pasagjerët, pastaj të shikonim nëse nuk i kishim hedhur kripë kufomës. 57
Kur dolëm nga Akapulkoja, frynte një puhie freskët. Deri në Tierra Colorada filloi të binte drita dhe vapa. Hapa çantën e Filibertos, ku kishte vezë dhe sallamë për mëngjes, dhe ca gjëra të tjera të tij, të bëra gati një ditë më parë, në pensionin e Muller-ve. Dyqind peso. Një gazetë e vjetër, copa llotarie, bileta për të ikur –vetëm për të ikur? – dhe fletore të lira me katrore dhe kapakë prej letre meremeri. Me gjithë kthesat e forta, erën e qelbur që t’i binte zorrët tek goja, dhe njëfarë ndjenje të natyrshme respekti për jetën private të mikut tim të vdekur, mora guximin t’i lexoja. Do të kujtoja – me këto kujtime e fillonte edhe ai punën tonë të përditshme në zyrë; mbase, do të merrja vesh pse qe shmangur, duke harruar nevojat e veta, pse sugjeronte shkresa pa kuptim, pa numër, pa ‘Ndihmë Konkrete’. Në fund të fundit, përse ia kishte mbathur, duke lënë pensionin ashtu papritur.
‘Sot shkova për të rregulluar gjërat e pensionit tim. Avokati, mjaft i përzemërt. Dola aq i kënaqur, sa vendosa të harxhoja pesë peso në një kafe. Është pikërisht kafja që shkonim kur ishim të rinj dhe që tani nuk shkoj kurrë, nga që kujtohem se kur isha njëzet vjeç më jepte më shumë kënaqësi sesa tani që jam dyzet. Atëherë, të gjthë ishim në të njëjtin nivel, për të mos pranuar energjikisht asnjë opinion përcmues ndaj shokëve – në të vërtetë, fillonim të grindeshim për ta, kur në shtëpi diskutonin për origjinën e ulët apo mungesën e elegancës së tyre. Unë e dija se shumë prej tyre (ndoshta ata më të varfërit) do të mbërrinin shumë lart dhe, këtu, në shkollë, do të farkëtoheshin miqësi jetëgjata me të cilat do të çanim detin e egër. Por nuk ishte ashtu. Nuk paskej ndonjë rregull për këtë. Shumë prej të varfërve mbetën atje, shumë të tjerë mbërritën më lart se ç’mund të parashikonim në ato diskutime të zjarrta e të sinqerta midis shokësh. Të tjerë, që në dukje patëm premtuar shumë, mbetëm në mes të rrugës, të rrëzuar në një provim jashtë kurrikulumit, të ndarë me një hendek të padukshëm nga ata që triumfuan dhe nga ata që nuk mundën të arrinin asgjë. Më në fund, sot u ktheva të ulesha në ca karrige moderne –po ashtu, si mbrotje nga një sulm, aparati i ujit të gazuar- dhe mëtova të lexoja dosjet. Pashë shumë, të ndryshuara, të harruara, të ndriçuara me dritë neoni, të pasuruara. Kafeneja, që pothuaj nuk e njihja më, vetë qyteti, qenë zhvilluar me një ritëm më të ndryshëm nga i imi. Jo, tashmë nuk më njihnin, ose nuk donin të më njihnin. Shumë-shumë – një apo dy prej tyre – një 58
P R O Z Ë
dorë e shëndoshë dhe e shpejtë në sup. Ç’kemi plako, lamtumirë. Midis tyre dhe unë, në mes ishin tetëmbëdhjetë humbjet e Country Club-it. U zhyta në dosje. Parakaluan vitet e iluzioneve të mëdha, të parashikimeve të lumtura dhe po ashtu të të gjitha pakujdesive që penguan realizimin e tyre. U ndjeva i ligështuar që nuk munda të futja duart në të kaluarën dhe të ngjisja copat e ndonjë problemi të braktisur; por arka e lojërave sa vete e harrohet dhe, së fundi, kush do t’ia di ku u shpërndanë ushtarët prej plumbi, kaskat, shpatat e drurit. Maskat aq të dashura, nuk qenë më shumë se kjo. E, megjithatë, kishte pasur qëndrueshmëri, disiplinë, nderim për detyrën. Ishte e mjaftueshme, apo e tepërt? Në disa raste nuk më linte pa sulmuar kujtimi për Rilken. Shpërblimi më i madh i aventurave të rinisë duhet të jetë vdekja; me gjithë sekretet tona, na duhet të ikim të rinj. Sot, nuk duhet t’ua hedh vështrimin qyteteve me kripë. Pesë peso? Dy për bakshish.’ ‘Pepe-s, përveç, pasionit të vet për të drejtën tregtare, i pëlqen të teorizojë. Më pa kur dola nga Katedralja dhe së bashku shkuam në Pallat. Ai nuk beson askënd por kjo nuk i mjafton: në mes të rrugës iu desh të fabrikonte një teori. Se, po të mos ishte Meksikan, nuk do të adhuronte Krishtin, dhe – Jo, shiko, është e qartë. Mbërrijnë spanjollët dhe të propozojnë të adhurosh një Zot, i vdekur, me gjak të mpiksur, me brinjë të thyer, i mbërthyer në kryq. I sakrifikuar. I mblatuar. Ç’gjë më e natyrshme se të pranosh një ndjenjë aq afër gjithë ceremonialit tënd, gjithë jetës sate?... Në të kundërt, përfytyro sikur Meksika të qe pushtuar nga budistët apo muhamedanët. Nuk është e konceptueshme që indianët tanë të adhuronin një person që vdiq nga mostretja e ushqimit. Por një Zot, të cilit nuk i mjafton të sakrifikohen për të, por edhe t’i shkulin zemrën. Zot, na ruajsh, mori fund Huitzilopochtli! Kristianizmi, në kuptimin e tij të nxehtë, të përgjakshëm, të sakrificës dhe liturgjisë, kthehet në një vazhdim të natyrshëm dhe të dhënë pas gjëravë të reja të fesë indigjene. Aspektet e mëshirës, dashurisë dhe anëve të tjera, përkundrazi, janë të papranueshme. Dhe në Meksikë e gjitha është kjo: duhet vrarë njerëzit për të besuar tek ata.’ ‘Pepe-ja e dinte pasionin tim, që kur isha i ri, për disa forma të artit indigjen meksikan. Unë koleksionoja statuja të vogla, idhuj, enë balte. Fundjavët i kaloja në Tlakskala, ose në Teotihuakan. Ka të ngjarë që për këtë i pëlqen t’i lidhë gjithë teoritë që përpunonte për konsumin tim me ato tema. Sigurisht që para ca kohësh kërkoi një replikë të arsyeshme për Çak Mool59
in dhe sot Pepe-ja me njofton për një vend në Lagunën e Madhe ku shitet një nga ato statuja guri, bile, me sa duket, lire. Do të shkoj të dielën.’ ‘Një shakaxhi, hodhi bojë të kuqe në kanën me ujë të zyrës, duke shkaktuar trazirë tek puna. M’u desh t’ia tregoj drejtorit, i cili vetëm u shkri në gaz. Fajtori, në këto rrethana, gjeti rastin të tallet me mua gjithë ditën për punën e ujit. Ç... !’ ‘Sot, të dielen, përfitova për të shkuar në Lagunën e Madhe. E gjeta Çak Mooli-in tek shitorja që më njoftoi Pepe-ja. Është një vepër arti e shkëlqyer, me përmasa natyrore dhe, megjithëse shitësi më siguron për origjinaltetin e saj, prapë dyshoj. Guri është i zakonshëm, por kjo nuk ia paskëson elegancën e pamjes apo bllokut të gurit. Shitësi i pacipë e ka zhyer me salcë domateje tek barku që të bindë turistët për origjinalitetin e përgjakjes së skulpturës.’ ‘Për ta çuar në shtëpi më kushtoi me shumë sesa për ta gjetur. Por ja, ku është tani, këtu, në bodrum, ndërkohë që rregulloj dhomën time të trofeve, për t’i bërë vend. Këto piktura kanë nevojë për diell të pingult dhe të fortë; ky qe elementi dhe kushti i tij. Në errësirën e bodrumit, humbet shumë, ngjanë si bust i thjeshtë në agoni dhe fytyra e tij duket sikur po më qorton që e lashë pa dritë. Tregtari i kishte dhënë skulpturës një dritë tamam vertikale që i përshkonte gjithë linjat dhe i jepte një pamje shumë të ëmbël Çak Mool-it tim. Duhet të ndjek shembullin e tij.’ ‘Kur u gdhi, tubacioni i ujit qe prishur. I shkujdesur, e lashë ujin e guzhinës të rrjedhë. Nuk e vura re që ujët vërshoi nëpër dysheme dhe arriti deri në bodrum. Çak Mool-it nuk pati c’t’i bënte lagështira, po valixhet e shkreta e pësuan; dhe për këtëu detyrova të shkoja vonë në zyrë atë ditë.’ ‘Më në fund, erdhën për të rregulluar tubacionin e prishur. Valixhet qenë zbërthyer. Dhe Çak Mool-i qe latërzhyer me baltë nga poshtë.’ ‘U zgjova nga ora një e natës: kisha dëgjuar një rënkim të tmerrshëm. Mendja më shkoi tek hajdutët. Qe një fantazi e pastër.’ ‘Rënkimet vazhduan tërë natën. Nuk di kush vajtonte, por kjo më bëri nervoz. Për më keq akoma, tubacioni qenkej prishur prapë dhe ujërat paskëshin rrjedhur e mbytur bodrumin edhe një herë.’ ‘Hidrauliku nuk po vjen dhe jam i dëshpëruar. Për Departamentin e Distriktit nuk ia vlenë të flas. Është hera e parë që ujërat e shiut nuk u binden kanaleve kulluese dhe vijnë e mbytin bodrumin tim. Rënkimet kanë pushuar, por telashi s’ka të mbaruar.’ 60
P R O Z Ë
‘E thanë bodrumin. Çak Mool-i është mbuluar me llum. Kjo e bënë të ketë një pamje qesharake, sepse gjithë ajo masë skulpture duket sikur vuan nga një erizipelë e gjelbër, përveç syve që kanë mbetur të gurtë. Të dielën që jam pushim do t’ia pastroj baltën e myshkun. Pepe-ja më rekomandoi të ndërroja apartamentin dhe të shkoja në katin e sipërm për të evituar këto tragjedi ujore. Por nuk mund ta lë këtë shtëpi të madhe, në të vërtetë shumë ë madhe për mua që jam vetëm, një çikë e zymtë me arkitekturën e saj porfiriane, sepse është e vetmja trashëgimi dhe kujtim nga prindërit e mi. Nuk e di se si do të dukej po të shihja një aparat të ujit të gazuar në bodrum dhe një shtëpi njëkatëshe me dekoracion.’ ‘Shkova të pastroja Çak Mool-in nga balta me një lopatëz. Guri kishte zënë edhe myshk. Kjo punë zgjati më shumë se një orë dhe vetëm në gjashtë të mbrëmjes e lash punën. Në mugun e mbrëmjes ishte e pamundur t’i dalloje gjërat dhe, pasi mbarova, fillova t’i kaloja dorën gjithë përvijimeve të masës së gurit. Sa herë që dora ime përshkonte bllokun e gurtë, më dukej më i butë. Nuk desha ta besoja: objekti nuk ishte prej guri të fortë. Eh, ai tregtari i Lagunës së Madhe ma paska hedhur. Skulptura prekolumbiane ishte e tëra prej allcie dhe lagështira kishte filluar ta shkatërronte. E mbështolla me disa lecka dhe të nesërmen e çova tek dhoma lart, para se të prishej fare.’ ‘Leckat janë hedhur përtokë. E pabesueshme. Fillova ta prekja Çak Mool-in. Është forcuar, por nuk është kthyer në gur. Nuk më bën dora ta përshkruaj: trungu i tij ka një ndërtim prej mishi, e hap si të ishte prej gome dhe ndiej se dicka ecën nëpër atë trup të mbështetur... Natën e zbrita përsëri poshtë. Edhe më: Çak Mool-i paska push në krahët e vet.’ ‘Çfarë po ndodhte kështu me mua?! Në zyrë, punët i bëra lëmsh; xhirova një urdhër page për të cilin nuk isha i autorizuar dhe për të cilin drejtori më qortoi. Ndoshta, edhe me shokët e punës u tregova i pasjellshëm. Duhet, patjetër, të shkoj tek mjeku për t’u vizituar që të marr vesh se ç’dreq është: fantazi, delir apo çfarë tjetër, dhe të largohem nga ai i mallkuar Çak Mool. Deri këtu, mënyra e të shkruarit të Filiberto-s qe ajo e vjetra, gjë që e vura re tek fletorja dhe format e shkronjave, të gjera dhe të rrumbullakta. Hyrja më 25 gusht, dukej sikur qe shkruar nga një person tjetër. Aty-këtu, si fëmijë, shkronjat i kishte ndarë zorshëm, diku kishte ca shkronja nervoze, të zbehta e gati të pakuptueshme. Janë tri ditë bosh dhe tregimi vazhdon: 61
‘...çdo gjë është shumë e natyrshme; dhe pastaj besohet tek e vërteta... por ashtu është kjo, më se e besueshme për mua. Në qoftë se është e vërtetë një kanë e madhe uji, pse na u dashka më ta marrim vesh ekzistencën e saj, apo të qenit e saj, kur një shakaxhi hedh bojë të kuqe në ujë... Si një thithje cigareje çasti e vërtetë, si një përfytyrim monstruoz, i vërtetë, në një pasqyrë cirku, pra, të vërteta, po a nuk janë ashtu tërë të vdekurit, të panishëm dhe të harruar? ... Në qoftë se, një njeri, në ëndërr, kalon nëpër parajsë dhe i japin lule si prove se ka qenë vërtet atje, dhe, në qoftë se me t’u zgjuar, e ka atë lule në dorën e vet... atëherë, çfarë...? Realitet: një ditë e kanë thyer dhe e kanë bërë një mijë copë, koka atje, bishti këtu, dhe ne nuk njohim më asnjë nga copat e shpërndara të trupit të saj të madh. Oqean i pafund dhe i magjishëm, i vërtetë vetëm kur e mbërthejmë tek një kërmill. Ka tri ditë, realiteti im ishte ashtu, në gradën për t’u fshirë sot: ishte lëvizje reflektive, rutine, kujtim, fletore shkrimi. Dhe pastaj ashtu si toka që dridhet një ditë për të na kujtuar forcën e saj, apo vdekjen që do të vijë, duke u ankuar se e kam harruar gjatë tërë jetës, prezantohet një tjetër realitet, të cilin e dinim se ishte atje, i braktisur, pa zot, dhe që duhet të na tundë për ta parë se ja ku është, i gjallë. Përsëri, besoja se kishte një imagjinim: Çak Mool-i, i butë dhe elegant, kishte ndërruar ngjyrën brenda natës; nga i verdhë, gati në ngjyrë ari, që dukej sikur më thoshte se ishte një Zot, tani qe i kapitur, me gjunjët më pak të tendosur se më përpara dhe me buzëqeshje më të dhembshur. Më në fund, dje, pata një zgjim më të hedhur përpjetë, me atë sigurinë e frikshme se ka dy frymëmarrje gjatë natës, se në errësire rrahin më shumë pulse nga ç’duhet. Po. Dëgjoheshin hapa nëpër shkallë. Ëndërr e keqe. Rashë pë të fjetur, përsëri. Nuk e di sa kohë zgjati përpjekja për të fjetur. Kur hapa sytë, akoma nuk kishte gdhirë. Dhoma mbante erë tmerri, temjani dhe gjaku. Me gjak të ndrirë, u sula në paradhomë, gjersa u ndala tek dy sy drite përpëlitës, tek dy flamura trekëndësh mizorë e të verdhë. Pothuaj, i pafrymë, ndeza dritën. Atje ishte Çak Mool-i, në këmbë, duke buzëqeshur, ngjyrë okër, me barkun ngjyrë mishi. Më paraliizonin dy sytë e tij, pothuaj vëngarash, fare të ngjitur tek një hundë trekëndëshe. Dhëmbët e poshtëm, të palëvizshëm, qenë duke kafshuar buzën e sipërme; vetëm shkëlqimi i kapeles së madhe katrore mbi kokën parregullsisht voluminoze tregonte jetë. Çak Moolbëri përpara drejt shtratit; atëherë filloi shiu.’ 62
P R O Z Ë
Mbaj mend se në fund të gushtit, Filiberto-ja qe dëbuar nga Sekretaria me një ankesë publike të drejtorit, për thashetheme çmendurie dhe një vjedhje. Këtë nuk e besova. Po, i pashë veprime të marra të tij, duke pyetur Përgjegjësin e Zyrës nëse uji mbante erë, apo duke i ofruar shërbimet e veta Sekretarit të Mjeteve Hidraulike për të bërë të binte shi në shkretëtirë. Nuk dija si ta shpiegoja, mendova se shirat e forta të asaj vere ia kishin dërrmuar nervat. Ose ndonjë depresion moral i shkaktuar nga jeta në atë shtëpi të vjetër, me gjysmën e dhomave të mbyllura me çelës e të mbytura në pluhur, pa shërbëtorë e pa jetë familjare. Shënimet e mëposhtme janë bërë nga fundi i shtatorit. ‘Çak Mool-i mund të jetë simpatik kur të dojë... një glu-glu uji e dalldis... Di historira fantastike mbi musonet, mbi shirat ekuatoriale, mbi pikëllimin e shkretëtirave; çdo bimë nxjerrë aftësinë e vet mitike: shelgu, bija e tij e larguar; lotuset të përkëdhelurat e tij, kaktusi, vjerra e tij. Ajo që nuk mund të duroj dot është dhimbja, jonjerëzore, që del nga ai mish që nuk është mish, nga shapkat e fundit të pleqërisë. Me një të qeshur therrëse, Çak Mool-i tregon sesi qe zbuluar nga Le Plongeoni dhe si qe vënë, fizikisht, në kontakt me njerëz të simboleve të tjera. Shpirti i tij kishte jetuar në kanën e ujit dhe në shtrëngatë, natyror; tjetër gjë ishte gruri i tij dhe nxjerrja prej strofës, ishte artificiale e mizore. Besoj se Çak Mool-i nuk do ta falte kurrë. Ai e di se ç’është rreziku i të bërit estetik.’ ‘Më është dashur një lloj detergjenti për t’i pastruar barkun që shitësi ia kishte lyer me ketchup, për të besuar se ishte vërtet actek. Nuk m’u duk se i pëlqeu pyetja ime mbi marrëdhëniet e tij me Tlalokun, dhe, kur mërzitet, dhëmbët e tij, nga vet neveria, mprehen e shkëlqejnë. Ditët e para zbriti për të fjetur poshtë në bodrum; qysh dje fle në shtratin tim.’ ‘Ka filluar stina e thatë. Dje nga salloni, ku fle tani, fillova të dëgjoja të njëjtat rënkime qarëse që kisha dëgjuar më parë, të ndjekura nga zhurma të tmerrshme. Zbrita dhe hapa përgjysmë derën e dhomës së gjumit: Çak Mool-i po thyente llampat dhe mobiljet; u lëshua drejt derës me duar të gërvishura, mezi munda të mbyllja derën dhe t’ia mbathja e të fshihesha në banjë... Pastaj, duke dihatur, zbriti dhe kërkoi ujë; tërë ditën duke hapur rubinetat, nuk ka ngelur asnjë centimetër vend në shtëpi pa u lagur. Duhet të fle i mbështjellur mirë dhe i jam lutur të mos e lagë më sallonin.’ ‘Çak Mool- sot e mbyti në ujë sallonin. I inatosur, i thashë se do ta çoja përsëri tek Laguna e Madhe. Aq e tmerrshme sa e qeshura e tij- tmer63
rësisht e ndryshme nga çdo qeshje njeriu apo kafshe – qe edhe shpulla që më dha, me atë krahun ngarkuar me byzylykë të rëndë. Jam i detyruar ta pranoj: jam i burgosuri i tij. Në fillim, qëllimi im qe krejt ndryshe: unë do ta sundoja Çak Mool-in, siç sundohet një lodër; gati ishte si një vazhdim i sigurisë sime foshnjore; por fëmijëria – kush e tha? –është frut që është ngrënë nga vitet, dhe unë nuk e kam marrë vesh akoma... Ka marrë rrobat e mia. Kur fillon të bjerë muzgu i bruztë, vesh rrobat e mia të dhomës. Çak Mool-i është mësuar që të mos e vërë ujët në zjarr kurrë; unë, kurrë nuk duhet të komandoj, vetëm duhet të përulem. Ndërkohë që nuk bie shi – ku është fuqia e tij magjike? – do të jetojë, kolerik ose idhnak.’ ‘Sot zbulova se Çak Mool-i del natën nga shtëpia. Gjithmonë, në errësirë, këndon një këngë të vjetër sokëllimë, më e vjetër se vetë kënga.. Pastaj pushon. Shumë herë trokas tek dera e tij dhe kur nuk më përgjigjet, guxoj e hyjë vetë. Salloni, të cilin nuk e kisha parë qysh kur tentoi të më sulmonte statuja, qe kthyer në rrënojë prej nga del ajo era e temjanit dhe gjakut që ka mbytur tërë shtëpinë. Por pas derës, ka kocka: kocka qensh, minjësh dhe macesh. Ja pra, çfarë grabitë natëm Çak Mool-i për t’u ushqyer. Ja shkaku i tërë atyre zallahive të frikshme pas mesnate.’ ‘Muaji shkurt, thatësirë. Çak Mool-i përgjon çdo hap timin; ka arritur të më detyrojë t’i telefonoj një gjelltoreje që të më sjellin çdo dite mish pule me pilaf. Por, duke qenë pa punë, tani gjithçka po merr fund. Ndodhi e pashmangshmja: ditën që mbetën pa paguar uji dhe drita, m’i prenë. Por Çak-u ka zbuluar një cezmë publike nja dy blloqe prej këtej; çdo ditë bëj dhjetë dymbëdhjetë rrugë për ujë, ndërsa ai më vëzhgon që nga veranda. Thotë se po tentoj të shmangem, do të më djegë, sepse është edhe Zoti i Rrezeve. Ajo çfarë ai nuk di është se unë jam në dijeni të gjahut të tij të natës.. Meqë nuk ka dritë, duhet të bie për gjumë që në tetë të darkës. Tashmë duhet të isha mësuar me Çak Mool-in, por ka pak, u përplasa me të në errësirë tek shkallët dhe ndjeva krahët e tij të akullt, leskrat e lëkurës së tij të re dhe desh bërtita.’ ‘Nëse nuk bie shi shpejt, Çak Mool-i do të kthehet e do të bëhet prapë i gurtë. Kam vënë re se tani sa vete e mezi lëviz; nganjëherë mbështetet e qëndron si i paralizuar për orë të tëra dhe duket sikur është përsëri idhull. Por këto pushime i japin forcë vetëm për të më keqtrajtuar e për të më gërvishur sikur të donte të nxirrte lëng nga mishi im. Tashti nuk ka më vend për ato intervalet e këndshme kur rrëfente tregimve 64
P R O Z Ë
të vjetra; vë re vetëm një grumbullim mllefi. Ka pasur të tjerë tregues që më kanë bërë të mendoj: është duke marrë fund qilari im; lëmonte mëndafshin e rrobënatës; që do të sjellë një shërbëtore në shtëpi; më ka detyruar t’i mësoj të përdorë sapunin dhe shampot. Më duket se Çak Mool-i po bie në ngasjet njerëzore, shto që ka dicka të lashtë në fytyrën e tij që më përpara dukej e përjetshme. Këtu mund të jetë shpëtimi im: po qe se Çak-u bëhet njerëzor, atëherë gjithë shekujt e jetës së vet do të grumbullohen në një çast të vetëm dhe mund të bëhet shkrumb. Ama, po aty mund të fillojë edhe vdekja ime: Çak-u nuk do të dëshirojë që të jem i pranishëm në shkatërrimin e tij dhe mund të më vrasë.’ ‘Sonte do të përfitoj nga ekskursioni i tij i natës dhe do t’ia mbath. Do të iki në Akapulko; të shohim ç’mund të bëhet atje për të gjetur punë dhe pastaj të pres vdekjen e Çak Mool-it; vdekja po i afrohet; është thinjur, është enjtur. Kam nevojë të rri në diell, të notoj, të përtërij forcat. Më kanë mbetur vetëm katërqind peso. Do të shkoj tek Pensioni Muller, që është i lirë dhe i rehatshëm. Le ta pushtojë gjithë këtë shtëpi Çak Mool-i: pa të shoh, sa do të durojë pa kovat e mia me ujë.’ Këtu mbaron ditari i Filibertos. Hëpërhë, nuk desha të mendoja për tregimin e tij. Ia futa gjumit deri në Kuernavaka. Prej aty deri në Meksiko u përpoqa t’i jepja shpjegim e ta lidhja tregimin me mbingarkesë pune, apo me ndonjë motiv psikologjik. Edhe kur aty nga ora nëntë e natës mbërritëm në stacionin e fundit, akoma nuk kisha arritur ta merrja vesh çmendurinë e mikut tim. Mora me qera një furgon për ta çuar arkivolin në shtëpinë e Filibertos dhe pastaj te merresha me varrimin e tij. Para se të fusja çelesin në bravë, dera u hap. Më doli përpara një indian i verdhë, i veshur me rrobënate dhe i mbështjellë me shall. Pamja e tij nuk mund të bëhej më e neveritshme se aq: përhapte një erë të rëndë locioni të lirë; fytyrën e kishte tërë pluhur dhe rrudha; gojën e kishte të ngjyer me laps buzësh të përdorur keq dhe flokët të jepte përshtypjen se i kishte bojatisur. -Më falni... nuk e dija që Filiberto-ja paska... -S’ka gjë, i di të gjitha. Thuaju njerëzve ta çojnë meitin në bodrum. Përktheu: Bajram KARABOLLI
65
66
P R O Z Ë
Peter Matthiessen (22 maj 1927 – 5 prill 2014) ishte shkrimtar amerikan, natyralist dhe agjent i CIA-s. Ishte bashkëthemelues i revistës letrare ‘The Paris Review’ dhe tri herë fitues i Çmimit Kombëtar të Librit. Ai ishte gjithashtu edhe aktivist i njohur i mjedisit. Disa prej romaneve të tij janë adaptuar për filma. Në vitin 2008, në moshën 81-vjeçare, Matthiessen e mori Çmimin Kombëtar të Librit për Letërsi Artistike me “Shadow Country”, një roman me 890 faqe. Sipas kritikut Michael Dirda, “Askush nuk shkruan më mirë se Matthiessen rreth kafshëve apo përshkruan më ndjeshëm përvojën shpirtërore të majave të bjeshkëve, savanave dhe detit.” Matthiessen po trajtohej për leukemi akute për më shumë se një vit. Vdekja i erdhi derisa po priste botimin e romanit të tij të fundit, “In Paradise” (Në parajsë) më 8 prill.
Zëvendësimi
Kah fundi i luftës, shtabi i përgjithshëm u tërhoq nëpër lumin Rin, duke lënë mbrapa një oficer dhe një garnizon të rekrutëve vendor. Oficeri kishte kërkuar ta linin, pa dhënë ndonjë arsye; thuhej se ishte i sëmurë dhe se nuk kishte kohë për të hulumtuar diagnozën. Oficeri u ul i vetëm në zyrën e tij, sikur ta kishte marrë gjumi duke drejtuar evakuimin e saj; një tavolinë dhe dy karrige i ishin lënë atij si dhe një drejtkëndësh i papërdorur në dysheme, aty ku kishte qenë skedari. Para tavolinës qëndronte një i burgosur dhe një roje. Në qetësinë e re, oficerit i dukej se, në njëfarë mënyre, për të lufta kishte mbaruar dhe nuk kishte më asgjë të bënte me të. Ishte i lodhur dhe tërë dyshime rreth shëndetit të tij. Prandaj, nuk ishte i befasuar se ky i burgosur dukej tamam si vetja e tij, megjithëse më i ri dhe më i frikësuar sesa mund të mbante mend se kishte qenë ndonjëherë. Roja e natës, që qëndronte prapa këtij djali, sikurse ta kishte kapur me një dorë, raportoi se i burgosuri kishte ardhur befas vullnetarisht, se 67
fliste gjermanisht dhe se krahun e kishte të thyer. Gjithashtu edhe se ishte pilot armik. Oficeri u përball me këto fakte, por ato nuk i interesuan atij aq shumë sa dukja e të burgosurit. Para shumë kohësh, mendoi ai, e kam parë këtë fytyrë në pasqyrë, por kam qenë shumë më i ri sesa ai, kam qenë fillestar. Ai qëndroi në heshtje, i zhytur në këtë mendim. Roja u kollit fort dhe tha. “Herr Oberleutnant . . .” Kjo e bëri të qeshte, megjithëse zhurma e së qeshurës e rrëmbeu tërë vëmendjen e tij ndaj dy burrave që i qëndronin para. Ai në atë moment pyeti vetën se sa gjatë kishin që qëndronin aty dhe pse, pa ndonjë arsye, filloi të qeshte. “Atëherë, e flisni gjermanishten,” tha oficeri, duke u vetëpërmbajtur. Ai e studioi djaloshin që nga streha e kasketës së tij, e cila ishte e balancuar ndërmjet majës së karriges dhe ballit të tij. Vetë karrigia ishte e shtyrë larg tavolinës, duke i lejuar atij të shtrihej në një gjatësi tërësisht të shtangët, me shputat e çizmeve të tij përkundër këmbëve të tavolinës. “Njerëzit e mi janë nga Gjermania.” “Interesant,” tha oficeri, duke palosur duart mbi barkun e tij. Ai, heshtazi, u shtri mbrapa. Roja përfitoi nga pauza dhe duke ecur mbrapa mbi majat e gishtërinjve, u ul tinëzisht në karrigen e dytë pranë derës. “Hera e parë që jeni në Gjermani?” tha oficeri dhe qeshi, jo nga fjalët e tij por nga mënyra e bisedës që po e bënte dhe nga reflektimi i pamundësisë së tij për t’u përqendruar. Djaloshi nuk u përgjigj. Fytyra e tij e shkretë linte të kuptohej se vetëm pyetjet e zakonshme mund ta linin pa fjalë. Mbi tavolinë, ndriçimi u lëkund, duke u dobësuar mu sikur frymëmarrja e një njeriu të sëmurë, pastaj u forcua prapë, për t’ia dhënë dhomës një pamje të zverdhur. U dridh me muret e lëkundur kundër erës së natës përjashta, duke hedhur rrezet e mekura në heshtje. Oficeri e shikoi të burgosurin në sy. Ai nuk na njeh, mendoi ai, por gjithashtu nuk e di se çfarë është duke pritur. Në anën tjetër, as unë nuk e di dhe nuk e kuptoj, mendja ime nuk është duke punuar aspak për mua dhe ende jam shumë i mbushur me ide të çuditshme për të punuar në hetim. 68
P R O Z Ë
Megjithëse këto mendime ishin dekurajuese, ato nuk e shqetësuan aq shumë sa ai e dinte se duhej ta shqetësonin, por vetëm e lodhën pak më tepër. Edhe pse sytë e tij ishin të fshehur nga i burgosuri, përmes strehës së kasketës së tij, sidoqoftë ai nuk mund t’i mbyllte. Ata kanë qenë të hapur për më shumë net sesa ai mund të mbante mend, të tendosur dhe të tharë si një copë lëkure. Do të qëndrojnë të hapur, mendoi ai, qoftë nëse jetoj apo jo, sepse nëse vdes, asnjë gjerman nuk do të ketë kohë të m’i mbyllë. “Je shumë i ri,” tha ai, i befasuar nga gjendja e sëmurë e tij, dhe kur djaloshi vetëm priste, ai tha, “Pse të kanë dërguar tani, kaq të ri, po mendoj?” Kam menduar se vetëm ne ishim në periudhë të keqe me pleqtë tanë dhe të rinjtë e moshës së pubertetit. “Nuk e di,” tha djaloshi. Ai po qëndronte me vëmendje të pasigurt, me njërën dorë të vendosur prapa ijëve. “Unë jam një zëvendësim.” “Vërtet? Kënd po e zëvendëson?” pyeti oficeri, duke e prekur, tejpërtej këmishës së tij, kryqin e varur në qafë dhe duke menduar, do të doja sikur të ishte duke më zëvendësuar mua. “Një njeri të vdekur,” tha djaloshi dhe ia nguli sytë oficerit. Sa çuditshëm duhet të thotë, mendoi oficeri, se për kënd mund ta ketë fjalën? “Me duhet të të marr në pyetje,” pëshpëriti oficeri, “dhe të të përzë, por për çfarë arsye, më shumë sesa të të lë të qëndrosh aty?” “Nuk e di,” murmuriti djaloshi. “Nuk kupton, dëshiron të thuash,” i tha oficeri dhe shtoi, duke iu drejtuar rojës, “ai nuk kupton.” “Jo, zotëri,” tha roja, duke u ngritur dhe duke u ulur prapë, paksa i ngatërruar. Oficeri e shikoi njërin e pastaj edhe tjetrin, duke e vërtitur me gisht kasketën e tij. “E ke lënduar krahun,” i tha të burgosurit. “Po.” “Si?” “Kur e godita tokën.” “Kjo është pjesë e tregimit tënd?” “Po.” Atëherë, nisja që nga fillimi.” Oficeri papritmas u ngrit, i kënaqur me një efikasitet të tillë, dhe e përplasi për dysheme karrigen e tij. 69
“Aeroplani im ishte goditur në një mision bombardimi dhe pastaj kërceva, parashuta ime u nxeh fort dhe u dogj në ajër. Unë rashë nëpër degët e një lisi dhe e theva krahun në tokë.” Zëri i djaloshit ishte monoton, sikur të mos e priste që tregimi i tij të ishtee i besueshëm; ai u zmbraps nga ulërima e rojës. Oficeri i ngriti vetullat dhe roja u ngrit në këmbë, i hutuar. “Ky është tregimi yt?” “Po.” “Toka jonë gjermane është shumë e fortë,” tha oficeri. Ai e vuri kasketën e tij në tavolinë. “Mund të besoj se e ke thyer krahun.” Roja qeshi prapë me zë të lartë, duke u ulur përsëri me një tundje filozofike të kokës. “Roje,” tha oficeri. Roja u hodh nga karrigia e tij dhe shpejtoi përpara. “Ma sjell dosjen e hetuesisë, roje.” “Por dosjet nuk janë, Herr Oberleutnant!” “E vërtetë.” Oficeri bëri një pauzë. “Atëherë, sille atë karrige për të burgosurin.” Ai e vërejti në sytë e të burgosurit se urdhrin e dha si dënim për sjelljen jo të mirë të rojës, më shumë sesa si një konsideratë ndaj tij. Ai e vërejti këtë, por nuk i interesoi edhe aq. “Mund të presësh përjashta,” shtoi ai. Djaloshi u ul në skaj të karriges. “Dëgjo...” filloi oficeri. “Ishte lisi i vetëm në fushë,” tha djaloshi. Zëri i tij ende ishte monoton, por sytë e tij ishin të hapur fort. “Nuk mund ta besoj as vetë.” “Dëgjo,” tha oficeri. “Nuk do ta kuptosh këtë, por mendja ime më ka mashtruar gjatë tërë natës. Nuk mund ta imagjinosh se çka më shkakton një tregim i tillë. Dhe veç kësaj, është një natë e gjatë dhe është detyrë imja të të marr në pyetje. Megjithatë, jam i rraskapitur, do ta prisja një zëvendësim por askush nuk erdhi. Tani duhet të fillojmë nga e para.” “Të kam treguar të vërtetën,” tha djaloshi. “Ke rënë nga aeroplani dhe e ke lënduar krahun, a është kjo e tëra?” u acarua oficeri. Pasi djaloshi vetëm u kollit keq, duke e shtrënguar krahun, oficeri shtoi butësisht, “Je i frikësuar. Ndoshta do të jesh edhe më i frikësuar kur të të tregoj se me një histori të tillë, ti duhet të qëllohesh për vdekje si spiun.” 70
P R O Z Ë
“Por unë nuk jam spiun,” tha djaloshi, duke rënkuar pak. “Pse je dorëzuar?” “Çfarë do të bënit ju?” “Kjo është jashtë diskutimit. Çfarë do të bëje sikur po të mos ishe lënduar, duke rënë nga aeroplani?” “Nuk e di. Ndoshta të njëjtën gjë.” “Ke gabuar,” tha oficeri, duke e vënë prapë kasketën. “Ke mundur të ikësh. Apo të fshihesh. Shanset e tua do të kishin qenë të shkëlqyera, me gjithë njohuritë e tua të gjermanishtes. Nëse do të kisha qenë në vendin tënd, nuk do të kisha menduar dy herë rreth kësaj. Arsyeja është se, në më pak se një javë, ti do të mund të më kishe zëvendësuar prapa kësaj tavoline.” “Nuk e di përse kam ardhur,” tha djaloshi. Ja që erdha. Nuk kam mundur të bëj ndryshe.” “Nuk mund ta kuptoj frikën e tillë që e ke,” tha, i zemëruar, oficeri. I burgosuri nuk foli. “Mos ke pritur ta besoj një përrallë të tillë?” tha oficeri. Ai tentoi t’i shtronte pyetjet e tij me gjallëri, për të treguar se asnjë marrëzi nuk do të tolerohej, por nuk mundi, ishte shumë i lodhur për ta trembur dikë. Sidoqoftë, djaloshi tashmë ishte i frikësuar. Dhe kishte diçka joshëse rreth tregimit të tij, gjithashtu. Ai detaji rreth lisit të vetëm në fushë, për shembull. Ai e ndjeu se nëse do të kishte qenë në vend të tij, kurrë nuk do ta tregonte një histori të tillë, vetëm nëse priste që të jetë e besueshme. “Po,” tha djaloshi, “erdha sepse prisja që të besohej.” Kështu. Dhe ende historia ishte e pabesueshme. Oficeri mbeti i shqetësuar se nuk e kishte hequr nga mendja në tërësi. “Jo,” tha më në fund. “Ke ardhur këtu sepse ke qenë i frikësuar.” “Po,” tha djaloshi. “Isha i frikësuar se mos do të më kishin vrarë.” “Natyrisht,” tha oficeri, pastaj shtoi nxitimthi, “dua të them, nuk ka asgjë në të drejtën ndërkombëtare që e ndalon ekzekutimin e një spiuni vetëm pse është qyqar.” “Por unë nuk jam spiun,” tha djaloshi. “As qyqar,” u pajtua oficeri, duke buzëqeshur. “Nuk e di,” tha djaloshi. “Nuk ma merr mendja.” “Natyrisht se jo,” tha oficeri. Ai u shtri në karrigen e tij dhe shikoi kah tavani. Zyra e zbrazët e lodhi atë, sikur përgjegjësia e tij të ishte lar71
guar me skedarin, duke marrë me vete trurin dhe shtyllën kurrizore të tij, të gjithë përbërësit që i japin energji për të jetuar. Energjia e fundit po shkonte te një djalosh aq pabesueshëm sa ngjasimi që ai mund ta shihte, aq pabesueshëm sa lufta e cila, sikurse një mjegull e shpërndarë, e ka humbur shtatin, duke i zënë në befasi. “Më trego,” tha ai. “Çfarë do të bëje, po të ishe në vendin tim?” “Nuk e di,” tha djaloshi. Ai dukej i përthithur nga dhimbja që kishte në krah. “Vetëm po të pyes sepse mendoj se në shumë mënyra ne të dy jemi të njëjtë,” murmuriti oficeri dhe ra në heshtje. “Për mua, po mendon?” tha djaloshi. “Për çfarëdo qoftë,” tha oficeri dhe, pas një momenti, “por vetëm tani, për ty.” “Nuk e di,” tha djaloshi. “Duhet të kesh një mendim,” tha, me inat, oficeri. “Pse nuk shikon për vetën tënde,” u ankua i burgosuri, duke e lëkundur prapa dhe para krahun e tij. “Janë disa pjesë të parashutës ende në pemë.” “Unë mendova se është djegur në ajër.” “Ashtu është. Do të dëshiroja që të më besonit.” “Të besoj,” i tha oficeri dhe të dy shkëmbyen një vështrim habie. “Por kush do të më besojë mua?” “Atëherë, eja dhe shih. Sille rojën.” “Dhe veç kësaj,” tha oficeri, “edhe nëse të besoj, prapëseprapë është e pamundur. Sa larg është?” “Ndoshta tre kilometra.” “Është shumë larg. Besimi im nuk do të më dërgonte kurrë atje.” “A nuk mund të marrim një makinë?” tha i burgosuri. Oficeri drejtoi dorën kah dhoma e zbrazët. “E kanë marrë edhe atë. Nuk pres që të shkoj këmbë.” “Nëse nuk shkon,” tha djaloshi, “unë do të vritem si spiun.” “Çfarë dreqin ke pritur,” bërtiti oficeri, “duke u përvjedhur kështu!” Ai u lëkund fort në karrigen e tij, duke u kthyer anash të burgosurit. “Megjithatë, kjo është e vërtetë,” e pranoi ai dhe u zhvendos prapë mbrapa. “Çfarë po bombardoje sonte, nëse mund të të pyes?” “Një platformë të artilerisë, në fund të luginës.” “Ajo është larguar para një jave,” tha oficeri. 72
P R O Z Ë
“Në fakt,” shtoi ai, duke e tërhequr karrigen e tij drejt tavolinës, “ti nuk ke kurrfarë pune këtu. E tërë kjo natë është gabim, prej fillimit deri në fund. Je shpëtuar për asgjë sepse ke vrapuar deri këtu, duke folur në gjermanisht dhe duke thënë se ke rënë nga aeroplani që po bombardonte platformën e artilerisë që nuk ishte fare aty. Do të vritesh për dhimbjet tua.” “Nuk më beson, atëherë?” tha djaloshi. Fytyra e tij ishte e zymtë nga frika. “Dikush tjetër do të të vriste si spiun,” tha oficeri. Ai u ngrit menjëherë nga tavolina dhe krekosej rreth saj, duke u sjellë disa herë ndërmjet të burgosurit dhe anës së përparme të tavolinës, pastaj duke shkuar rreth të burgosurit për t’ia ngulur sytë nga mbrapa. “Nuk do ta ndryshosh tregimin tënd?” sugjeroi ai. “Thjesht thuaj se e ke futur nën dhe parashutën tënde dhe ke rënë gabimisht në duart tona?” “Në rregull, nëse kjo do të ndihmonte,” tha djaloshi. “Por kjo nuk është e vërteta.” “Jo,” tha oficeri, “por tingëllon si e tillë, të paktën.” Ai eci me hapa të mëdhenj poshtë e lart dhomës, me duart e tij në ijë, duke studiuar pjesën e prapme të kokës së tjetrit. “Dëshiron të shkosh në burg, atëherë?” “Do të dëshiroja ta takoja një mjek,” pëshpëriti djaloshi, duke e kthyer kokën mbrapa. Oficeri u ndal befas. “Më vjen keq,” tha ai. “Nuk e kam ndërmend të luaj me ty. Nuk mund të vendos të bëj diçka për ty më shumë sesa mund të vendos të bëj diçka për vetën time.” “Të lutem,” tha djaloshi. “”Eja dhe shih.” “Në rregull,” tha oficeri, dhe të dy shkëmbyen një tjetër shikim të befasishëm. “Është çështje jete a vdekje, supozoj.” Por djali vetëm priti, duke mos kuptuar. Oficeri qeshi me të madhe derisa i dolën lot, duke u zvarritur në pallton e tij dhe duke e thirrur me tërbim rojën. Përjashta, era e Veriut i kishte mbërthyer ata me një të ftohtë, duke ulëritur dhe duke e goditur tokën, ndërsa retë e natës fluturonin poshtë hënës, e cila lustronte pjesët me borë anash rrugës dhe lisat e njomë në mars. Oficeri ishte i eksituar nga nata dhe tentoi të thërriste me të madhe dehjen e tij ndaj të tjerëve – “Më shikoni!” deshi të bërtiste, “A mund të 73
shihni diçka që po ndodh?” – por atij i tingëlloi disi qesharake, as vetë nuk e kuptoi dhe vetëm i tha rojës, “Më vjen keq të të detyroj të ecësh kaq gjatë, meqenëse nuk ka të bëjë asgjë me ty.” Por roja dukej se nuk e dëgjonte dhe djaloshi e përsëriti atë që tha oficeri, me një zë saktësisht sikur të tijin, aq fort saqë roja iu përgjigj atij në vend se t’i përgjigjej oficerit. “Sa të ngjashëm janë zërat tanë!” thirri oficeri, por fjalët u thërrmuan nga era dhe kaluan pa u dëgjuar. Nata e kiametit, mendoi ai, dhe pyeti vetën pse. Sepse asgjë nuk ka rëndësi më, është fundi i botës për mua, vendosi ai, i alarmuar për shkak se nuk kishte pasur ndonjë gajle për të. Ende, mendimi ishte i frikshëm; ai e shtrëngoi krahun e të burgosurit për t’u siguruar se nuk është zhdukur. “Do të kemi mundësi t’i shohim mbetjet e parashutës?” pyeti ai, pasi në të kundërtën vetëm sa do të mashtrohej në momentin e fundit. “Po,” tha djaloshi. Dhëmbët e tij kërcëllues e prishën fjalën, por tundja e kokës e bindi oficerin, i cili e vuri përpara, për të ecur rrugës, më shpejt se kurrë më parë. Pak më tej, oficeri bërtiti. “E kuptoj se kjo e tëra është e pamundur, në njëfarë mënyre je duke më marrë kohën, por nuk duhet të besosh se jam aq i thjesht sa mund të dukem. Është thjesht se ti ke një fytyrë të bukur, ma kujton rininë time dhe do të më vinte shumë keq sikur të të vrisja pa konstatuar më parë faktet që kanë të bëjnë me çështjen!” Por djaloshi vetëm murmuriti padëgjueshëm brenda jakës së kthyer përpjetë. Ata nxituan, duke u kthyer nga rruga dhe duke u ngjitur anës së ngrirë të luginës deri në fushën më të lartë. E vetme në kreshtë, një pemë e madhe e sundonte qiellin dimëror. Roja e përfundoi ecjen e tij dhe u ul menjëherë, me forcën e pamjaftueshme për të dalë lart në fushë, por oficeri eci ngadalë përpara. “Është mu ashtu siç thua,” pëshpëriti ai. Era ishte ndalur, duke lënë fëshfërimën e saj të mrekullohet në heshtje. Ai ndaloi për të marrë rripin e hedhur të parzmores, por vetëm e mbajti me dy duart, aq butësisht sikur të ishte një relikt i shenjtë, pa shikuar në të. Sytë e tij ishin të fiksuar në gjuhëzat e mëndafshit të nxirë, të 74
P R O Z Ë
cilët zvarriteshin nga degët sipër sikur të ishin ornamente të djallit. Degët ishin të përdredhura dhe të thyera dhe një mbetje e borës te rrënjët e vjetra ishte dregëzuar me shkarpat e rëna. Një mrekulli, mendoi ai, kam parë një mrekulli apo po çmendëm. Ai u soll vërdallë dhe ia hodhi sytë djaloshit, i cili me mëdyshje eci drejt tij. “Të kam besuar. Më fal që dyshova në vetën time.” Djaloshi tundi kokën, duke pritur, ndërsa roja u ngrit, duke shikuar herë njërin e herë tjetrin. “Kë shpëtuar,” tha oficeri, “dhe pastaj ke ardhur te unë. Pse?” Por djaloshi ia kishte ngulur sytë pemës, duke iu frikësuar përsëri skenës së rënies së tij. “Nuk ke për çka të kesh frikë,” i tha oficeri. “Nesër një tren me të burgosur për shkëmbim do të kalojë këndej për të shkuar në Zvicër. Ti do të shkosh me ta.” Ata ia hodhën një shikim rojës, i cili, duke i ndjekur fjalët e oficerit me buzët e tij, ende hungërinte i habitur. Si mund ta bësh këtë?” tha djaloshi. “Vështirë se mund ta dërgoj në kamp të të burgosurve një njëri që ka fituar një jetë të re,” tha oficeri. Ai u ndje paksa i hutuar. “Por sigurisht se do të kesh telashe.” “Nga kush?” pëshpëriti oficeri. “Ti nuk e kupton, por unë po filloj të . . .” “Jo,” shtoi ai, me zë më të lartë, “është shumë vonë për t’u futur në telashe. Gjithçka do të marrë fund së shpejti dhe nuk ka rëndësi.” “Faleminderit,” tha djaloshi. Ai eci përpara dhe ia shtrëngoi dorën oficerit. “Faleminderit shumë.” “E ke një jetë të re,” tha oficeri, duke e përqafuar. “Bëje një punë të mirë me të.” Djaloshi, i zënë ngushtë, u tërhoq pak. “Faleminderit,” përsëriti ai. Kontakti i tyre i shkurtë e kishte mbushur me paqe më të moshuarin; sytë e tij pushuan, pastaj u mbyllën. Ai tentoi t’i hapte por nuk mundi. Akoma i dukej se mund ta dallonte siluetën e rojës. “Roje,” tha ai, “ke qenë dëshmitar i gjithçkaje?” “Po, Herr Oberleutnant.” “Merre këtë njeri dhe dërgoje te mjeku menjëherë. Ai nesër do të hipë në atë tren,” tha oficeri. Ai u kthye mbrapa te pema dhe u ul, duke e 75
pushuar kokën në trung. Atëherë, mendoi ai. Tani mbaroi. “Po, Herr Oberleutnant.” Zëri i rojës erdhi shumë i turbullt tani, për shkak se era po ngrihej prapë. Djaloshi e thirri nga hijesira. “Atëherë, ju nuk do të vini me ne?” “Nuk besoj,” tha oficeri, por era e tërhoqi zërin nga goja e tij dhe me të ftohtin e saj ia vulosi mushkëritë. Përktheu: Alfred Beka
76
P R O Z Ë
Florian KIENZLE U lind më 1982 në Munich të Gjermanisë. Ai është një nga albanologët e rinj që është duke dhënë një kontribut të rëndësishëm për letërsinë shqipe, duke i përkthyer krijimet e poetëve dhe prozatorëve shqiptarë në gjuhën gjermane. Florian Kienzle, gjithashtu, merret edhe me shkrime studimore, duke i trajtuar problemet dhe çështjet që kanë të bëjnë me gjuhën, kulturën dhe letërsinë shqiptare. Ai është poet dhe prozator. Poezitë dhe krijimet e tij artistike janë të botuara në libra dhe në revista të njohura gjermane. Disa nga veprat e tij janë: Miti për qershinë, Dita e fundit e Es kilit, Urtakët babilonas, Teuta, Ëndrrat për Doklean, Anali i pa parë, Të folurit e mbretërve, Qytetet antike –ëndrrat dhe fatet.
UNË, SHQIPTARËT DHE AUTOSHKOLLA U takuam në klubin më në trend për muzikë xhazi në tërë qytetin. Të them të drejtën, ky ishte edhe i vetmi klub xhazi në qytetin tonë. Sidoqoftë, muzikën e kishte vërtet të mirë dhe unë gëzohesha jashtë mase. Aty ndodhi takimi im i parë me një vajzë dhe mua më dukej sikur nuk isha bërë qesharak gjatë gjithë mbrëmjes. Pas koncertit i thashë asaj: “Do të përcjelli deri në shtëpi. Nuk është e sigurt të shkosh vetëm.” Ashtu më pati këshilluar dhe një miku im: që duhej ta shoqëroja deri te shtëpia e saj. “Po makinën ku e ke?” më pyeti ajo. “Nuk kam makinë”, thashë. “Pse, larg është?” “Por si do të më shpiesh në shtëpi more, në këmbë të ecim?!” “Mbrëmja është e bukur, apo jo?” “S’ke patentë ti?” “Jo”, thashë. “Por di ta ngasësh makinën, apo jo?” Nuk thashë gjë. “Eh, të paktën këtë mund të kishe mësuar! Kështu nuk do jesh me fat me gocat e këtushme!” 77
Ajo qeshte me zë të lartë dhe unë e vështroja sesi po largohej nga Bulevardi nëpër natë… Ditën tjetër rrija me Gëzimin në kafenenë tonë të zakonshme “Bar West”. “Mos njeh ndonjë mësues autoshkolle?” i thashë. Gëzimi mori frymë: “Si nuk e njoh! Mirë bëre që më pyete mua. Unë e njoh mësuesin më të mirë të të gjithë Gadishullit Ballkanik. Unë e di me siguri, sepse e kam kunat!”. Miku im foli me krenari dhe unë u tregova optimist. Kështu që, ramë dakord që do të linim takim me instruktorin. “Hajde gëzuar!”, përfundoi Gëzimi.
Kunati më shikonte me mëdyshje. “Si thua, a mund ta marrë patentën ky?” e pyeti Gëzimin. “Se unë nuk e marr kot, ka shumë qe e presin radhën”. “Është tepër i aftë“, tha Gëzimi dhe e shtrembëroi kokën. “Di katër gjuhë, mor burr’ i dheut!” Miku im më vështroi me përkëdhelje. “Asnjëherë nuk e kam parë pa ndonjë libër në dorë.” “E po mirë”, tha Bedriu, “të gjithë i kemi, si të them, pikët tona të dobëta. Në rregull atëherë. Po lekët i ka me vete?” Unë i nxora lekët nga xhepi dhe ia dhashë Bedriut, pastaj ia dhamë dorën njëri-tjetrit. “Do ngremë dolli për këtë!”, tha Gëzimi i kënaqur. “Hajt, se do t’ju ftoj në shtëpinë time.” I hipëm mercedesit të Bedriut, jo atij që e përdorte për autoshkollën, por atij që e mbante për qejf. E kapa dorezën sipër derës dhe papritmas më mbeti në dorë. “Ua, unë e prisha?”- pyeta i befasuar. “Mos ki merak”-, ma ktheu Bedriu, “këtu çdo gjë u prish ende pa ardhur ti.” E ngau veturën nëpër gropa e nëpër baltë dhe shkuam deri te shtëpia e Gëzimit. Në apartamentin e prindërve të tij nuk gjet dot asnjë kokrrizë pluhuri. Mamaja e Gëzimit na solli kafenë, rakinë, ëmbëlsirat dhe frutat. Frutat dhe ëmbëlsirat nuk na parapëlqenin aq fort, mirëpo kafja me rakinë ishte gjithmonë një kombinim i veçantë. Kolltuku për pak më përpiu. Mamaja e mikut tim ishte edhe më e shëndoshë sesa miqtë e mi. Mora një mollë dhe Gëzimi m’i rrahu supet: 78
P R O Z Ë
“Si po të duket mamaja? A është kameriere e bukur? Asaj veç i mungon minifundi! Ha-ha-ha! Hajde gëzuar, ta gëzofsh patentën!” Rrugën që morëm e lidhte kryeqytetin me qytetin më të afërt. Unë e ngava makinën me kujdes, ndërsa mësuesi im shikonte jashtë. “Këtu duhet t’i biesh patjetër borisë!”- më shpjegonte Bedriu. “Po pse?” “Mos e pe atë gocën me ato cica të mëdha?“ I rashë borisë. ”Hajt, të ndalemi pak këtu. Shko pak djathtas!” E ndala makinën. “Do pimë një birrë”,- më tha instruktori. “Po qeras unë.” “Mos është problem të pijë kur jam duke vozitur?” Bedriu më shikoi i habitur. “Po pse? Vetëm birrë është… Edhe një fëmijë mund ta pijë një birrë.” “Unë them qe ti tani je gati për provimin e teorisë”, tha me kënaqësi mësuesi im. “A s’mund të mësojmë se si ta parkoj veturën?” “Por ç’ke ti, more?! Do ta mësosh vetë. Ti je burrë tani!” Isha plot besim. Kur u kthyem në kryeqytet, Bedriu dukej gazmor. Ndezi radion dhe i ra armaturës me gishtat, duke përcjellë këngën Pretty Fly (for a White Guy). Ishim që të dy si të dehur nga mrekullia e teknikës. Fiks në orën tetë të mëngjesit prisja bashkë me Gëzimin para një lloj ish-kombinati, ku do të zhvillohej provimi i teorisë. Vështronim gërmadhat gjysmëshekullore të komunizmit. Gëzimin e kisha pranë si përkthyes, por edhe për të mbështetur psikologjikisht. Përpara mureve të pasuvatuara prisnin nja dy duzina djelmoshash. Filloi shiu. “Varja karin!”- tha Gëzimi. “Kjo mund të zgjas me orë të tëra. Kur erdhëm pashë një si klub këtu afër…” Kur arritëm te klubi ishim lagur deri në palcë. Gëzimi porositi dy fërnet si dhe dy lëng qershie. Fërneti ishte më i lirë sesa uji, dhe shija ishte po ashtu. Prapëseprapë, bashkë me lëngun të jepte njëfarë kënaqësie. “Mos ki merak“, më foli miku im, “s’ka njëri që nuk e merr dot atë provim të dreqit. Hajde gëzuar!” 79
Për një kohë pinim në qetësi dhe e mbushnim lokalin me tym. Mbas fërnetit të tretë ishim plot shpresë dhe u ngritëm. Kur erdhëm pa frymë te uzina, prapë ishim lagur dhe bërë xurxull. Provimi sapo kishte filluar dhe u ngutëm në klasë, duke u ulur të fundit. Gëzimi foli me drejtuesin. Miku im ishte përherë me humor të mirë dhe rrallëherë shqetësohej, megjithatë më dukej sikur diçka nuk po shkonte ashtu siç duhej. “Ai pretendon se duhej të isha përkthyes i diplomuar”, tha Gëzimi me inat. “Oh”, thashë. “Phu, ta dhjefsha kombinatin!” Dolëm jashtë dhe Gëzimi pështyu në tokë. “Ç’t’i bësh.” U nisëm për në kafene… Fiks në orën tetë në mëngjes qëndroja bashkë me një përkthyes të diplomuar para rrënojave të komunizmit. Aty përpara mureve të pasuvatuara prisnin sërish dhe si atë ditë sërish filloi shiu. “Mos u mërzit”, më tha përkthyesi me diplomë. “Nuk ka asnjëri në botë që nuk e merr dot atë provim!” Nuk thashë gjë dhe mendja më shkoj te kafeneja. Kur ishim lagur deri në palcë, m’u atëherë doli dielli. Rrobat na ishin të ngjitura pas trupit. Zhegu bëhej i padurueshëm. Hymë të djersitur në klasë. “Kam një ide të mirë”, pëshpëriti përkthyesi. “Unë do t’i tregoj përgjigjet” Qenka dinak, thashë me vete, dhe shpresa m’u kthye. Kur shpërndaheshin fletët, përkthyesi më bëri me sy dhe më buzëqeshi. “Ta shohim njëherë…”- tha me zë të ulët. “Hë, ju!” bërtiti drejtuesi. “Mos bëni zhurmë! Qetësi! Ka dhe dy duzina të tjerë që duan ta bëjnë provimin.” Përkthyesi ua nguli sytë fletëve. “Këso pyetjesh nuk ka pasur në kohën tonë…” murmuroi zhgënjyeshëm ai. 80
P R O Z Ë
Disi e humba shpresën. “Phu, ta dhjefsha kombinatin!”- shau përkthyesi. Papritmas i shkëlqenin sytë: “Sa budalla jam!…” Ka të drejtë, mendova. “Si nuk kam menduar për këtë më parë. Të duhet vetëm t’ua japësh pak lekë atyre. Një bakshish, kupton? A mund t’i harxhosh 100 marka?” “Bëhet“,- thashë. E shikova përkthyesin sesi u zhduk nëpër gërmadha. Nuk është dhe kaq budalla, mendova me vete, dhe isha plot shpresë. Kur u kthye, përkthyesi dukej i penduar. “Zakonisht bën dhe me 50. Por, thonë se nga të huajt nuk marrin dot ryshfete.”- pështyu në tokë. “Varja karin!”,- thashë. “A të pihet një fërnet?” Ditën tjetër rrija bashkë me Gëzimin në klubin e lagjes sonë, në Bar West, dhe talleshim me malokët dhe karrocat e tyre të shtrenjta. “Ne do të ecim me BMV!”- tha Gëzimi me krenari. “Si me BMV?” – e pyeta i befasuar. “BMV pra!”- përsëriti Gëzimi. “ Udhëtojmë me këmbë. Pse ta ngarkojmë veten me një veturë?” Sytë i xixëlluan dhe e ngriti gotën. “Ashtu është”- thashë i lehtësuar. Gëzohesha sepse prapë kishim qenë më të mençurit. Për të festuar porositëm një dopio. “Po me Bedriun je takuar?” e pyeta. “Jo! As nuk e pashë dhe as nuk do ta shikoj më me sy”, tha Gëzimi i vendosur. “Nuk duhet takuar me atë copë muti!” U tremba. “S’është njeri i mirë ai”, më tha miku im. “Tërë ditën e kalon në pubin Luks dhe përpiqet ta kapi ndonjë gocë atje. Phu, dhe një qen i tillë e quan veten socialist! Obobo…” Miku im kishte të drejtë. Unë isha i ri dhe mund të ecja edhe këmbë.
81
82
P R O Z Ë
Ridvan DIBRA (1959) ka kryer studimet për Gjuhë dhe Letërsi shqipe në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, ku që nga viti 1994 ligjëron letërsinë shqipe. Është ndër shkrimtarët më të njohur shqiptarë. Krijimtaria letrare e tij përfshinë një numër të madh veprash të cilat sjellin risi të shumta në letërsinë shqipe: Thjesht (1989), Eklipsi i shpirtit (1994), Prostituta e virgjër (1994), Nudo (1995), Vetmia e diellit (1995), Mjerimi i gjysmës (1996), Kurthet e dritës (1997), Triumfi i Gjergj Elez Alisë (1999), Stina e Ujkut (2000), Të lirë dhe të burgosur (2001), Vëlla me centaurët (2002), Triumfi i dytë i Gjergj Elez Alisë (2003), Kumte dashurie (2004), Franc Kafka i shkruan të birit (2006), Stina e maceve (2007), Në kërkim të fëmijës së humbur (2010), Legjenda e vetmisë, Kanuni i Lekës së vogël etj.
DËSHTIMI “Ju duhet ta hiqni fëmijën patjetër. Mbajtja e tij paraqet rrezik”, tha mjeku. Alfred D., njëri prej skulptorëve më të njohur të qytetit, fërkoi me duar barkun e fryrë. Ai përballë e që mbahej si specialist i pagabueshëm, kishte folur me shumë siguri, duke mos lënë shteg për kurrfarë kundërshtimi; megjithatë Alfred D. guxoi: “Domethënë ju më këshilloni të dështoj?” “Pa dyshim. Nuk ka rrugë tjetër”. Skulptori ndjeu në mbrendësi të vetes goditjet e fëmijës dhe, për një çast, deshi t’i thoshte mjekut se ai brenda, d.m.th. foshnja, kishte dëgjuar e kuptuar gjithçka dhe se protestonte sipas mënyrës së vet, por heshti i bindur që do të keqkuptohej nga ai përballë. Mjeku u mbështet në shpinoren e meshintë të kolltukut dhe ndezi një cigare. “Fikeni cigaren, ju lutem! Eshtë e dëmshme për fëmijën”, tha Alfredi me alarm. “Asgjë nuk është e dëmshme për një krijesë të cilën e pret dështimi. Asgjë përveç ekzistencës”, tha mjeku. 83
“Kush ju tha se kam vendosur të dështoj?”, pyeti skulptori dhe përkëdheli me të dyja duart barkun e fryrë. Ai brenda goditi përsëri. “Nuk keni rrugë tjetër, më besoni”, tha mjeku. “Eshtë çmenduri të mbash brenda vetes një krijesë që ka për të lindur pikërisht ditën e vdekjes suaj”. “Nuk jam i pari që kaloj një përvojë të tillë”, tha Alfred D. ”Por mund të jeni i fundit”, nënqeshi mjeku. ”Siguria juaj është fyese”, ndërhyri skulptori. “Unë kam lexuar dhe di aq shumë rreth rasteve si ky i imi”. “Edhe unë nuk di pak përderisa jam specializuar në një fushë të tillë”, tha mjeku dhe e fiku cigaren pa e fshehur bezdinë. “Mos harroni se jam i vetmi specialist i kësaj natyre në të gjithë qytetin”. “E di këtë”, tha skulptori dhe fërkoi barkun e fryrë, “siç di edhe faktin tjetër se të gjithë ata që vinë për këshillim tek ju kanë thjesht probleme dhjamosjeje dhe asgjë tjetër”. Mjeku heshti. Duart i dridheshin lehtë, çka do të thoshte se nuk e kishte më atë qetësinë e fillimit. “Por unë ju kuptoj fort mirë”, vazhdoi Alfredi, “ju e keni të domosdoshme shtirjen, sepse kjo është kryesorja në specialitetin tuaj kaq të veçantë; vetëm kështu ju mbijetoni dhe, më duket, jo keq”. Mjeku u zbeh në fytyrë. Duart që i dridheshin, s’i komandonte më. Ndezi një cigare tjetër dhe tha: “Por në rastin tuaj po tregohem i sinqertë. Më besoni. Është hera e parë. Ndoshta dhe e fundit. Më besoni, ju lutem! Ju duhet të më besoni. Pak rëndësi kanë të tjerët”. ”Ju besoj”, tha skulptori. ”Prandaj dhe ndodhem këtu”. ”Ju nuk e dini se, dikur, përvojën tuaj e kam kaluar edhe unë, veçse për pak kohë”. E folura e mjekut ishte e tendosur si membranë e hollë. Ai po kalonte çaste të tilla dobësie gjatë të cilave njeriu, kushdo qoftë ai, dëshmon disa intimitete që s’do të kishte guxuar t’ia thoshte as varrit dhe për të cilat pendohet më vonë. Alfredi, më i qetë se kurrë, ndjeu mëshirë për mjekun; megjithatë pyeti: “Dhe si e zgjidhët problemin tuaj?” “Dështova”. “E prisja një përgjigje të tillë”, foli me zë të vrazhdë Alfredi. “Po të mos kishit dështuar, nuk do të ishit ky që jeni tashti”. Mjeku u zbeh edhe më në fytyrë dhe nuk foli. Fiku cigaren që kishte ndezur pak më parë dhe kryqëzoi duart mbi gjoks. Para shumë vitesh, 84
P R O Z Ë
d.m.th. atëherë kur ishte në fillimet e profesionit, e kishte ëndërruar një rast si ky i sotmi kur përballë të kishte një pacient të vërtetë, të cilit t’i vlente me këshillat e sugjerimet, me gjithçka që kishte mësuar në shkollë e më pas. E kujtonte si tashti ditën e fillimit të punës: pa hapur mirë klinikën, qe shfaqur pacienti i parë: një djalosh jo më shumë se njëzet vjeç, nën xhaketën e mbërthyer të të cilit dallohej fare qartë barku i fryrë. Atëherë, mjekut i pat mjaftuar vetëm një vështrim për ta kuptuar se ai pacient shtirej, ishte i rremë. E dëshmonte shtirjen e tij fytyra e shëndetshme, e kuqe dhe e bukur, trupi i drejtë dhe i mbajtur mirë, dhëmbët e bardhë dhe të rregullt. Kur gjithçka duhej të ishte krejt ndryshe: mjekut ia patën përsëritur disa herë në shkollë se shtatzania i shëmtonte dhe i përçudnonte meshkujt, çka s’ndodhte tek femrat dhe kjo për vetë rrallësinë e fenomenit te të parët. Edhe rastet e ndryshme që kishte ndeshur nëpër libra këtë dëshmonin. Në rrethana të tilla, mjeku as që e pat lënë të fliste pacientin e rremë; e pat fyer dhe nxjerrë jashtë klinikës pa pranuar kurrfarë justifikimi. Pak a shumë kështu kishte ndodhur edhe në ditët e tjera, deri në një çast kur mjeku qe ndjerë i penduar për profesionin që kishte zgjedhur. Kishte kërkuar të jepte dorëheqjen, por s’ia patën pranuar; i patën përmendur milionat që qenë shpenzuar për shkollimin e tij pa harruar ta këshillonin (më shumë se këshillë kishte qenë urdhër) që të tregohej më i duruar. Mjeku kishte dashur të kundërshtonte përsëri, por pat heshtur sapo qe kujtuar për fëmijët që e prisnin në shtëpi. Të nesërmen dhe më pas, ai s’kishte qenë më i pari. Pacientët (numri i tyre vazhdonte të ishte i madh) i priste dhe i trajtonte me një seriozitet, i cili në më të shumtën e rasteve ishte i tepruar - çka e lodhte dhe e bezdiste jo pak - deri në një ditë kur shtirja iu bë rutinë. Pikërisht atë ditë mjeku e humbi besimin se do të kishte rastin të diagnostikonte një pacient të vërtetë. Por shpejt e kuptoi se edhe pa këtë besim mund të jetohej, bile jo keq. Brenda pak muajve numri i pacientëve u rrit në mënyrë të pabesueshme dhe mjeku u bë ndër njerëzit më të pasur e më të respektuar të qytetit. Herë-herë, në raste gjithnjë e më të rralla, sidomos në të perënduar, ai ndjente do si gërryerje të lehta diku brenda vetes (aty ku dikur kishte patur fëmijën e që më pas e kishte dështuar); por gjithçka kalonte shpejt sapo kujtohej për të ardhurat që rriteshin në mënyrë të pabesueshme dhe për fëmijët që e prisnin në shtëpi. Kështu të shtirura kalonin ditët e mjekut specialist, duke u dhënë të njëjtën këshillë të gjithë pacientëve: ta 85
mbanin fëmijën, mos ta dështonin. Ndërkohë, kishte konstatuar një fakt të çuditshëm dhe për të cilin s’e patën paralajmëruar në shkollë (harresë apo padije?): numri i pacientëve (të rremë, pa dyshim) rritej së tepërmi sa herë që qyteti përjetonte ngjarje të pazakonta, siç ishin për shembull luftrat, tërmetet, revolucionet, përmbytjet etj. Tamam në këtë periudhë ai pat vënë në dyshim dijet e fituara në shkollë dhe një pjesë të mirë të rasteve të shtatzanisë në meshkujt e që komentoheshin ndër tekste të shumtë. Falë këtyre dyshimeve, mjeku kishte arritur në përfundimin se edhe në tekstin themelor të specialitetit me titull “Historia e shtatzanisë tek meshkujt” qenë bërë jo pak shtrembërime e manipulime dhe se numërohej me gishtërinj numri i atyre që, me të vërtetë, e meritonin të trajtoheshin në atë libër. Në rrethana të tilla, mjekut i lindi ideja të hartonte një tekst të ri. Punonte natën vonë, pasi zhvishte bluzën e bardhë (thua se hiqte mantelin e hollë të hipokrizisë, e cili e mbronte gjatë gjithë ditës). Punonte ethshëm dhe me nxit, megjithëse qe i bindur se ai libër kurrë s’kishte për ta parë dritën e botimit: nëse mjeku kishte guxuar ta shkruante në çaste dobësie e çmendurie, vështirë se të tjerët do të guxonin ta botonin. Por, ndoshta, pas vdekjes së tij mund të ndodhte mrekullia. Kjo shpresë i jepte frymë mjekut, teksa numri i pacientëve të rremë qe rritur më shumë se kurrë si pasojë e një revolucioni që kishte përfunduar me triumfin e lagjeve perëndimore të qytetit. Harrova t’iu them se në ndryshim nga teksti themelor “Historia e shtatzanisë tek meshkujt”, libri që mjeku po shkruante merrej vetëm me rastet e shtirura, ndaj dhe ai do të kishte pak a shumë një titull të tillë “Historia e shtatzanisë së rreme tek meshkujt”. Tamam atëherë kur s’pritej, në klinikën e mjekut u shfaq skulptori Alfred D. Që në vështrim të parë, mjeku nuk e pat të vështirë të konstatonte se, më në fund, kishte të bënte me një rast të vërtetë shtatzanie. Gjithçka tek skulptori e dëshmonte praninë e fëmijës. Megjithëse e pat ëndërruar dhe pritur aq shumë një rast të tillë, mjeku, për çudinë e tij, nuk provoi kurrfarë emocioni: humbja e besimit dhe vitet e gjata të pritjes ia kishin tharë lëvoren e ndjeshmërisë. Në të vërtetë, mjeku e njihte prej kohësh skulptorin Alfred D. dhe, vite më parë, atëherë kur ende mund të bëhej fjalë për pasionet dhe idealet e profesionit, atëherë pra, kishte dashur ta ndalte në rrugë dhe t’ia shprehte dyshimet rreth simptomave të sëmundjes. Por më pas, i zënë me pacientët e shumtë dhe rastet e tyre të shtirura, gjithçka i kishte dalë nga kujtesa. 86
P R O Z Ë
Tashti skulptori ndodhej përballë. Mjeku nuk e pat të vështirë të konstatonte se pacienti (i vërtetë, pa asnjë dyshim) më shumë se për të marrë këshilla, kishte ardhur për të diskutuar seriozisht me dikë rreth rastit të tij. Dhe, me sa duket, i velur deri në neveritje nga bisedat e shtirura me pacientët e rremë që gjallonin me qindra gjithkund nëpër qytet, e kishte gjykuar mjekun si personin më të përshtatshëm për një diskutim serioz. “Ju duhet ta hiqni fëmijën”, përsëriti mjeku. “Domethënë të dështoj?”, pyeti Alfredi. “Po. Nuk keni rrugë tjetër”. “E dini se kam dështuar një herë, para shumë vitesh?” “Po. E di”. “Dhe nuk mendoni se një dështim i dytë kishte për të qenë vdekjeprurës për mua?” “Përkundrazi. Kishte për të qenë shpëtimi juaj. Mbarsjet pas një dështimi janë shumë të rrezikshme”. Pas këtyre fjalëve nuk folën më: të dy kishin nevojë për pak pushim, si në përfundim të një dyluftimi e ku forcat kanë qenë thuajse të barabarta. Mjeku ndezi një cigare, kurse Alfredi përkëdheli barkun e fryrë me njërën dorë, ndërsa me tjetrën largoi paksa perden e nailontë dhe shijoi perëndimin e diellit. Mandej, krejt papritur, u rrotullua nga mjeku dhe pyeti: “Këtë këshillë ua keni dhënë edhe pacientëve të tjerë?” “Jo, kurrë. Asnjëri prej tyre s’priste fëmijë. Ata veçse shtireshin. Ju vetë e thatë pak më parë se shtatzania e tyre nuk ishte kurrgjë tjetër përveç dhjamosjes”. “Ju jeni i bindur se ata të gjithë shtireshin? Nuk keni patur dyshime për ndonjërin prej tyre?”, këmbënguli skulptori. Mjeku nuk u përgjegj menjëherë. Shtriqi gjymtyrët e sipërme dhe i ktheu shpinën bashkëbiseduesit. Qëndroi ashtu për disa minuta. Mandej, krejt papritur, u kthye në pozicionin e pakmëparshëm dhe tha: “Po, kam patur raste kur kam dyshuar, megjithëse tepër të rralla. Por edhe atëherë kam këshilluar mosheqjen e fëmijës, i bindur se dështimi kishte për të qenë natyral, i brendshëm, pa patur nevojë për kurrfarë ndërhyrjeje nga jashtë. I tillë qe, për shembull, rasti i kolegut tuaj Ar...” “...e di, e di këtë rast”, ndërhyri pa kurrfarë takti Alfred D. 87
“...në atë rast”, vazhdoi i qetë mjeku, “pa kryer kurrfarë diagnostikimi, unë u binda se dështimi kishte për të qenë thjesht çështje kohe. Embrioni i fëmijës tek kolegu juaj nuk zhvillohej me kalimin e viteve por, përkundrazi, degradohej. Në rrethana të tilla, kur dështimi ishte i pashmangshëm, nuk kisha arsye që të këshilloja ndërhyrjet nga jashtë. Më kuptoni, besoj?” Alfredi nuk u përgjigj. Krejt papritur ndjeu do therje të mprehta brenda vetes: fëmija godiste më fort se kurrë. Jashtë kishte rënë mbrëmja dhe yjet ngjasonin me gjethe të verdha, këputur e ngjitur mbi asfaltin e zi. Mjeku ndezi një cigare tjetër dhe u shtriq përsëri. Alfredi përkëdheli me të dyja duart barkun e fryrë dhe, krejt përhumbshëm, sikur i drejtohej vetes, pyeti: “Përse jeni kaq i bindur se heqja e fëmijës është e domosdoshme?” “Për njëqind arsye”, tha mjeku, “të cilat ju i dini edhe më mirë se unë”. “Për shembull?” “Pas dështimit keni për të qenë si të gjithë të tjerët. Askush s’ka për t’iu treguar me gisht. Gabuat rëndë kur e deklaruat publikisht shtatzaninë tuaj”. “Saktësojeni shprehjen, ju lutem”, tha Alfredi, “unë nuk e kam deklaruar thjesht, unë jam mburrur me të”. “Aq më keq”, tha mjeku, “kështu është bërë edhe më i thellë hendeku mes teje dhe të tjerëve. Vetëm dështimi mund ta mbyllë atë”. “Ka kohë që s’më interesojnë të tjerët”, u përgjigj prerë Alfred D. “Përralla adoleshentësh”, tha mjeku pa e vrarë mendjen se ai përballë mund të fyhej, “ju duhej ta kishit mësuar tashmë se nuk ekziston vetvetja e kulluar. Të tjerët janë vetvetja jonë”. “Ju nuk më kuptoni, ju s’keni për të më kuptuar kurrë”, tha skulptori pa e parë mjekun në sy. “Ju nuk e dini se të tjerët mund të mohohen edhe pa i këputur lidhjet me to”. “Tashti, më duket, kuptova diçka. Ju kërkoni të shtireni si i dështuar para të tjerëve, por duke e ruajtur fëmijën brenda vetes. Të bëni të kundërtën e asaj që bëjnë pacientët e rremë. Kështu?” Alfredi u shtang dhe e pa mjekun me respekt. “E dini se një zgjidhje e tillë do t’jua bëjë jetën torturë?”, pyeti mjeku dhe, pa pritur përgjigje nga ai përballë, vazhdoi: “Do të ndjeni përherë një peshë të llahtarshme mbi mushkëritë. Fëmija brenda jush do të kërkojë 88
P R O Z Ë
të ulërijë, por ju s’do ta lini, do t’ia zini frymën. Sepse tashmë e keni nënshkruar një marrëveshje me të tjerët. Ju kurrë s’do të jeni vetja juaj. Kurrë s’do t’i përkisni vetëm asaj. Herë-herë do t’u përkisni të tjerëve. Herët e tjera-fëmijës tuaj. Kurrë vetes. Kurrë. I mjeri ti!” Alfredi u zbeh në fytyrë dhe i kërkoi mjekut një cigare. Goditjet e fëmijës brenda vetes nuk i ndjente më, kurse ai përballë po i fuste frikën. Provoi të mbrohej me zë të ulët: “Por kur punoj, d.m.th. kur gdhend, unë jam vetëm vetvetja. Kurrgjë tjetër. Ju i keni parë punët e mia, besoj?” “I kam parë punët e tua dhe nuk jam aspak dakord me ju!”, kundërshtoi mjeku me zë të lartë. Mandej u ngrit në këmbë dhe vazhdoi: “Pikërisht veprat tuaja shprehin më së miri atë që thashë pak më parë. Luhatjet tuaja të mundimshme herë nga fëmija, herë nga të tjerët. Ju ndodheni përherë mes Shillës dhe Karibdës”. “Pa praninë e fëmijës brenda vetes, unë s’kisha për të gdhendur kurrë”, iu drejtua Alfred D. më shumë vetes se mjekut. “Gaboheni. Gaboheni rëndë”, tha mjeku. “Edhe pas dështimit ju mund të punoni, bile ditë për ditë. Siç bëjnë me dhjetra e qindra të tjerë në qytet”. “Do të jem i shtirur, i pavërtetë. Askush s’ka për të më besuar. Para së gjithash, as vetja ime”, më shumë bëlbëzoi se foli Alfred D. “Do të keni përfitime të shumta”, këmbënguli mjeku. "Nuk më interesojnë..." "...me të dalë unë në pension, do të zini vendin tim..." "...profesioni që urrej më shumë..." “...do të rifitoni identitetin e humbur...” “...s’ka se ç’më duhet...” “...do të rivendosni normalitetet e humbura...” "...kjo do të ishte vdekja ime..." “...do të rikrijoni miqësitë e prishura...” “...asgjë e prishur nuk rikrijohet siç ka qenë...” “...do të provoni mrekullinë e të rrojturit gjatë...” “...zvarritja nuk ka kurrfarë magjie...” "...do të çliroheni prej dilemash..." "...do të më vrasë malli për to..." "E megjithatë, kundërshtimi juaj është krejt absurd", tha mjeku dhe i ktheu shpinën skulptorit. 89
"Absurde janë këshillat tuaja", kundërshtoi me ton të sigurtë Alfredi. Fërkoi me të dyja duart barkun e fryrë (fëmija kishte filluar të godiste përsëri) dhe vazhdoi: "Absurd është edhe vetë profesioni juaj, përderisa jeni më shumë mjekë se pacientë. Për pacientë të vërtetë e kisha fjalën. Në fund të fundit, as që më intereson profesioni juaj. Nuk më hyjnë në punë këshillat e tua. Unë jam mjeku i vetvetes..." "...ju po nxitoheni...", ndërhyri butë mjeku. "...më lini të përfundoj", ndërhyri vrazhdë Alfred D. "Ju duhet të nxirreni jashtë ligjit. Ju dhe profesioni juaj i mallkuar”. “Nëse duhet nxjerrë dikush jashtë ligjit, ai jeni pikërisht ju. Ju dhe mbarsësi juaj i mallkuar”, tha mjeku dhe u ul përsëri në kolltuk. “Si?! Ju kërkoni të nxirrni jashtë ligjit Perëndinë?”, pyeti Alfredi dhe shtrëngoi të dyja grushtet. “Nuk përmenda kurrfarë Perëndie. Fola thjesht për atin e fëmijës. Atë që mbolli farën tek ju”, foli qetë mjeku. “Si? Ju kujtoni se ka qenë dikush tjetër dhe jo Zoti?”. Alfredi qe bërë i verdhë meit. “Pa asnjë dyshim. Ka, të paktën, njëqind vjet që Perëndia dëshmon impotencën e saj...”, tha mjeku. “...ju po blasfemoni...”, e ndërpreu Alfredi. “...prandaj dhe jam mjek”. “Atëherë, me kë jam mbarsur unë?” "Me veten. Me veten tuaj. Me askënd tjetër". “Por unë kujtoja se...” “...po të doni i kryejmë edhe analizat, të gjakut, të urinës...” “...por unë isha i bindur se...” “...përralla. Iluzione. Vetëmashtrime”, e ndërpreu mjeku vrazhdë. “Ju duhet të dështoni, ta hiqni fëmijën. Nuk keni rrugë tjetër”. “Eshtë i vështirë operacioni?”, pyeti Alfred D. me zë të shuar. “Aspak. Më i lehtë se heqja e një gjembi”. Skulptori nuk foli më. Largoi duart nga barku i fryrë, u ngrit dhe doli jashtë. Pas dhjetë ditësh u paraqit përsëri tek mjeku dhe kërkoi heqjen e fëmijës. Operacioni u bë po atë ditë dhe Alfred D. s’ndjeu kurrfarë dhimbjeje. Të nesërmen e panë tek shëtiste krejt i vetëm rrugëve të qytetit. Kishte pamjen e dikujt, të cilit sapo i ka humbur diçka. shtator, 1996
90
P R O Z Ë
Ballsor HOXHA (1975) ka të kryer studimet për Gjuhë dhe Letërsi Angleze në Universitetin e Prishtinës. Është kolumnist i rregullt në Kohën Ditore. Merret me prozë, poezi dhe eseistikë, gjithashtu është aktiv në përkthime të letërsisë dhe studimeve nga gjuha angleze. Deri tash ka botuar një përmbledhje me poezi, Nirvanë Qyteti, dhe ka disa libra në dorëshkrim. Jeton dhe punon në Prishtinë.
SITUATA-GJENDJE
Një polic në bazë e pyet policin në terren “Si është situata?” Ky i terrenit, duke dashur të shenjojë situatën e rëndë, i përgjigjet: “situata është: gjendje”. Është natë vere 1994,Prishtinë, Kosovë. Zonën më të muzgëzuar të glo bit. Është natë kur humbet materia e trupit, dorës së shtrirë në trashësinë e natës, kur lagështia dhe nxehtësia me kordonin policor serb mbi, kanë të njëjtën shpejtësi si trupi. Është gjendje, zonë (si në Stalker të Andrei Tarkovskit) nga e cila nuk ka dalje. Në të vërtetë, mu për shkak të mungesës së daljes është gjendje dhe jo situatë, jo rrëfim. Është prezantim, duke mos na lejuar të marrim pjesë qoftë me rrëfim, qoftë me lexim në këtë shndërrim realiteti - si vezullima e luspave të peshkut, por në dorën e Butrintit, personazhit të këtij tregimi. Dhe, këtu fillon rrëfimi, pasi të jenë dëgjuar pikat e urinës duke u përplasur në terracën e ballkonit të Butrintit. Në këtë shndërrim zonash, realiteti më nuk është aty ku veprojmë, por aty ku gjendemi. Prindërit flasin dhe toni i bisedës së tyre herë humbet dhe herë shfaqet i gjallë brenda dhomës ku gjenden të tretë. Ai është i shtrirë në divan dhe shikon këmbën e majtë vënë sipër së djathtës. Në të vërtetë, është duke luajtur lojën e tij të preferuar: herë shikon pjesën fundore të këmbës, ngulit shikimin aty dhe me këtë shuan tërë ambientin ku gjendet, dhe mbetet vetëm ai dhe këmbët e tij, që zgjaten dhe zgjaten dhe janë si një kalë i ujit mbi atë që quhet botë; dhe herë të tjera shikon vitrinën në prapavijë të këmbës, ngulit shikimin aty, dhe shuhet vetë. Vitrina dhe 91
mobiliet, në këtë rast, shndërrohen, bëhen të gjalla dhe sikur cyten në agresion, transgresion ndaj tij. Është një lloj lufte e tij për të ndalë këmbët që i zgjaten qëllimshëm, mbi apo në ambient. Ata dy flasin, biseda e tyre dhe toni vjen herë duke u shuar e herë si gurgullimë e botës. Pastaj ngrit kokën, orenditë janë të gjalla megjithë vijën e prerë të fabrikës, është si ulërimë e tyre brenda kufijve që kanë brenda dhomës, dhoma brenda banesës, banesa brenda ndërtesës, e kjo brenda lagjes... Edhe tv është në dhomë, por me zërin ndalur, ajo që kufizohet dhe shfaqet brenda kornizës së saj, është një mocion krejtësisht rëndues dhe disi pa kokë. - Është nxehtë, tepër vapë, – thotë nëna duke u përfshirë në këtë bisedë.
- Tepër, – thotë babai. - Tepër, – thotë dhe ky. Duke nxjerrë këtë fjalë sikur lirohen, por ashtu siç ndodh tërë këtë verë, ajo shpërbëhet në grimca dhe kthehet prapë tek ata, është gati se e vërejtshme kjo lëvizje. Shikon, dera e hapur e ballkonit i duket absurde, e tepërt në panevojshmërinë e saj. Perdja është si e mbetur në një përderësi, që nuk ka të bëjë me aktualen. - Unë po rri në ballkon ,– thotë ky duke evituar fjalën ‘dal’. Është më i qetë pasi është përfshirë në bisedë. Ulur në karrigen e plastikës, parmakun e verdhë me rrjetën në katrorë të vegjël para, dhe prapa saj- ndërtesën tjetër të shuar, është natë, e trashë dhe e padepërtueshme. Ajri me lagështi është si lëkurë dhe nuk ka yje. Çdo frymë e marrë apo e nxjerr jashtë mbytet nga qetësia e natës. Dhe ky fillon lojën tjetër të tij, ëndërrimin syçelë, rikrijimin e filmit të fundit që e ka parë: është në një oazë dhe kërkon aktoren e filmit, femrën e ëndrrave të tij. Por, nuk mund të krijojë figurën e saj, ajo është një mori fytyrash dhe asnjë fytyrë, është si njëlloj dridhjeje vizioni, shëmbëllimë e papërqendruar dhe e pakufishme. Pastaj ajo, brenda syve të mbyllur të tij, shndërrohet në Gresën, vajzën me të cilën është duke tentuar të ketë diçka në realitet. Por pastaj vëren, me rrëmbimin e mendjes së tij, se shëmbëllimi ka tipare - herë mjekra dhe herë mollëza dhe pjesë të tjera të fytyrës, të cilat i sheh tepër të mëdha– të një figure tjetër femre, të cilën nuk e njeh. Në të vërtetë, me sytë mbyllur shquan disa linja çuditshëm të njohura 92
P R O Z Ë
në shëmbëlltyrë, në tentimin e tij të për të rikrijuar aktoren e filmit. Ec drejt shëmbëlltyrës, që herë është Gresa dhe herë të tjera ka këto linja aq të njohura dhe kur mendon se do ta shquajë, e tëra shndërrohet në një aromë të rëndë, të thellë dhe të fundme. Në fund ndjehet tërësisht i kurthuar -edhe aty- mendon, dhe hap sytë i zemëruar. - Iu kanë rritë kambët, nuk po i bajnë atletet ma, – thotë ajo. - Po ku t’i blej tash atlete të reja, - përgjigjet ai i zemëruar dhe ndërron pozitën e këmbëve të shtrira. Tani, duke dëgjuar gurgullimën e bisedës së tyre, ky fillon të ndjehet mirë dhe mbyll sytë prapë për të vazhduar ëndërrimin. Është në breg, në zallishte, shikon ujin e oqeanit. Pastaj shikon poshtë, zalli, thërrimet e tij janë aq të mëdha. Tërë vizioni i tij është si sipërfaqe e ujit, pluskon dhe bart ngadalë kufijtë. I shfaqen detaje plazhi nga vitet e kaluara kur ka qenë në det. Shikon dhe pret, pret në ballkon, sa më gjatë që mban sytë mbyllur, aq më shumë ndien luhatjen dhe valët e ujit. Dhe aromën.
Përnjëherë dëgjon një dridhje shqetësuese që thellon qetësinë e natës në prapavijë. Një flutur e madhe ndalet në supin e tij. E merr në dorë. Flutura ka pika tepër të mëdha, të bukura, linja të bardha, që këtij i duken si pesha e tërë botës vendosur mbi krahët e saj. E vendos në gjurin e tij lakuriq. Ngadalë ia hap krahët me gishtat e tij, e shikon nga afër. Trupi i saj e neverit. Dhe papritur e ndrydh mes gishtave. Dhe nuk e di pse. Në gishta i mbetet vezullima e argjendtë e krahëve, vezullon pak dhe mbytet nga lagështia e natës.
- Eja –dëgjon, por nuk mund ta shquajë nëse i vjen nga brenda apo jashtë tij, është zëri i shëmbëllimës, femrës, e thërret. Shikon lart, qielli nuk ka lartësi dhe është një me tokën. Ndoshta për këtë e ka mbytur fluturen, fluturimi i duket absurd.
- Veç po menon, kjo nuk osht mirë – thotë ajo. - E ka moshën ashtu – thotë ai. Mbyllur sytë para oqeanit, lejon, sheh pluskimin e mendimeve. Flutura e mbytur që ka lënë në dorën e tij pluhurin vezullues, bëhet e njëjtë me argjendësinë e ujit të oqeanit, që i kapur me qiellin, është i arritshëm në tërësi. “Nuk kam, nuk e kam diçka të thellë brenda vetes. Është si pikat në krahët e flutures. Është sikur biseda e këtyre dyve”. 93
Frikësohet, e di fuqinë e kthimit, të çdo gjëje në këtë hapësirë. “Është si brenda makinës së rrobave, por të ndalur. Si brenda një balone të fryme ku qielli fillon prej tokës”. Një tis i hollë djerse ka mbuluar trupin e tij, njëjtë si ajri.
- E kotë është m’i folë, – thotë ajo. - Nuk ia vlen, – thotë ai. “Nuk është e vërejtshme. As nuk është diçka që dallohet, veç këtu para pluskimit të ujit është prezente. Kjo është botë e vdekun pa aromën që pe nijë”. Femra që nuk mund ta shquajë në paramendimet e tij vazhdimisht i fshihet, shndërrohet. Është më shumë aromë se figurë. Ka një kohë që nuk mund ta rikrijojë femrën e ëndrrave.. “Kjo botë oshtë si njilloj kosi i tejduk shëm. Gjithçka kapun njana me tjetrën. Si mu konë mrena ni gote të madhe të kosit”. Pastaj humb fillin e mendimeve dhe i kujtohet ngjarja e djeshme, apo përjetimi i djeshëm. Atletet duke e vrarë ecte me një vrimë në gjoks. Pastaj, pastaj krejt çuditshëm edhe një zog kishte kaluar nëpër vrimën e gjoksit të tij, si nëpër ndonjë tunel të madh. “Ish i zi, bishtin me vija të gjelbra të errëta, edhe gjoksin të gjelbër të errët. Kurrë nuk kam pa asi gjoksi. Disi ish i jashtëm për këtë botë. Dhe këmbët si më bëheshin një me tokën, si në asfalt të shkrimë, si në zall, dhe mu kur fillova të frikësohesha, erdh ai zog dhe kaloi brenda vrimës në gjoksin tim. Si ta kish dërgu diçka. Edhe kaloi, si ajo që nuk është në këtë botë”. - Shumë bre është një qetësi e randë – thotë ajo duke e hapur këmishën. - Nganjëherë, gru, po më duket si të na kishin pre serbët prej botës, prej lagjes sonë. - T’kishim mundësi bile të shkojshim në naj Badovc a dikun. - Qysh gru, qysh? Benzinin e fundit e harxhum dje. Zërat prajnë në qetësinë e lagësht dhe të nxehtë, mbesin, tepër të rëndë për t’u shpërbërë. Çdo gjë është duke u ngadalësuar. “Nuk e di, disa sende si me ardhë prej tjetërkujt, jo prej kresë teme. Bira, zogu, flutura, asfalti si me kanë ndonjë mendje e tjetërkujt. Edhe kjo 94
P R O Z Ë
aroma që po më thërret. Gruja që po zhbëhet në aromë. Edhe aroma e saj e randë, e thellë, kurrë s’e kam ndjerë më parë”.
Uji pluskon dhe me pluskimin e tij e bart në shëmbëlltyrën e një figure femre që lëviz në harmoni me syprinën e oqeanit. Dëshiron të ngrihet, ta takojë, por diçka e frikshme, e tmerrshme, si alarm e ngrin në vend. Shikon këmbët duke dashur të qetësohet, ato i tejzgjaten, pastaj shformohen. Sikur të jetë liruar diçka brenda kokës së tij. Dëshiron të ngrihet, të kthehet, por nuk mundet. Pastaj provon edhe njëherë, dhe tani ec nëpër zall. Ndien ftohtësi në tërë trupin. Është i tmerruar. Shquan zhurmën e pluskimit të ujit dhe kjo e qetëson. Përnjëherë e lëshon forca dhe ndjehet si i këputur. Prapë ndien aromën. Këmbët lakuriq prapë janë vetëm këmbë.
Dëgjohet ‘uturima’ e zogut ekzotik dhe bashkë me të përzihet biseda e prindërve. Bëhet i vetëdijshëm për parmakun dhe errësirën. Ai është duke treguar për një të ri, për të cilin ka dëgjuar se kurrë nuk ka dalë prej fshatit të tij.
- 15 i kishte, i frikësuar nga policia serbe, kurrë nuk kish dalë jashtë fshatit. Bile nuk ish në gjendje as tash me dalë. E kish hobi m’i ndëgju lajmet, të gjitha të mundshmet, edhe ish në gjendje m’i përsëritë aty për aty. I kish kurtalis pleqtë e katunit, po shkojshin po e ndëgjojshin për çdo mbramje. Bile po i mbajke në mend detajet e lajmeve para ni vjeti. - Çka s’ndëgjon edhe ti. - Krejt jemi ba si nji familje, krejt veni, nuk ka sen që s’merret vesh në këtë vend. Jemi ba, të kurthumë prej serbit, si me na pas fut në maqinë të larjes. - Shyqyr i joni nuk e ka tutën. - Po flet për ‘to si me pas najsen. Kurgjo nuk ka, mosha është. I duket vetja, dhe nuk e kupton, i mbështjellë në një kosësi (ndoshta si në fetus), brenda asaj arome. Zgjatë dorën. E zgjatë pavetëdije, dhe i mbetet ashtu për një kohë. Natën e kaluar kishte dalë me shokët e tij. Dhe kur Gresa i kishte folur, ky kishte ndjerë aromën në sytë e saj. I ishte dukur që kishte marrë formën e femrës, që nuk mund ta shquajë. Ishte vezullima e tejndriçuar 95
nëpër tërë aurën e saj dhe me gropëzat në faqet e saj që e bënin të dukej si të kishte një hije mbinjerëzore. I ishte dukur si piramidë disi, piramidë njerëzore dhe me sytë që e thoshin më mirë atë ‘Eja’, se çkado tjetër. Kishte bërë një hap drejt saj, por ishte diçka tmerrësisht e thellë, që nuk kishte mundur ta duronte dhe që e kishte ndaluar. Pastaj kishte ndjerë njëtësimin me asfaltin, verën, pastaj si në distancë zërat e shokëve që e kishin futur në gërshërët e qortimit, dhe nuk mbante mend më. “Jo, ish sikur të shpërthehej ky farë njëtësimi. E ku të dal? Ku me qi atë nanë? Kush ka pare me majt Gresën?” Prapë dëgjon ‘uturimën’ e zogut. Shikon këmbët dhe tani ato, në ndriçimin e ujit që reflekton diellin, të vetmen gjë të dallueshme, të rrumbullakët, janë të trasha dhe trashësia e tyre duke krijuar një normalitet, të dëshiruar.
- I ka thanë: Kosova është vija e kuqe që nuk kalohet dhe vlen përgjithmonë. - Boll mirë që i man në men lajmet, krejt. Athu ça ka ky djalë? - Ka që duhet me ja dhanë pushkën. - Cilën pushkë,o njeri1? Pushka merret vetë qysh e di une. Edhe ato krejt pushkët. - Nëse duhet me e marrë vetë pushkën, veç ka me metë tu e kqyrë. - Pse ti , a ke qenë më i mirë a? ‘Tepër, tepër’ i sillet në kokë kjo fjalë babait dhe i këputur shikon dritën. I duket e ligë ajo. Ajo ngrihet dhe ndal ujin në kuzhinë që tërë kohën ka qenë i lëshuar duke pluskuar dhe duke mbushur një govatë të madhe, si përgatitje për restriksionin e rregullt. “Nuk ka me tunele. Sikur të hysh në nji tjetër botë, dhe veç kalon. ‘Ka lon’ kjo është fjala. Si fjala shpejtësi, që të dyja sikur mos me ekzistu këtu.” Prapë ndien aromën, humbet dhe e sheh Gresën. Linjën e saj të trupit, perfekte, të gjatë, të drejtë dhe të bukur, dhe të fytyrës. E sheh pak si anash, mu sikur kishte mbetur ajo dje duke mos ditur ç’të bënte, pasi ky ishte ndalë, “dhe linja e saj është perfekte”, i sillet në mendje. E ndien edhe më thellë aromën, është si e drurit, e drurit të stërvjetër, të kuq. Është e pakuptueshme se si një grua mund ta kalojë jetën me një burrë kurrë pa e thirrur në emër. Aq larg duket kjo tani. 96 1
P R O Z Ë
““Just do it”, i kujtohet reklama e popullarizuar mes tij dhe shokëve, i duket si dalje nga thellësia shpërbërëse e asaj arome. “Po ajo hija e saj që e mbulojke ish si prej tjetër bote. Tjetër natyrë, si ta them. Kush mund të mos frikësohet? Ap, kush e mbanë peshën e kësaj arome? Ata dy dje në film nuk kishin hije, edhe natën edhe hija e natës së tyre ish e ndriçuar. Ish dritë. Ish e bartshme. Sytë e saj kur të, nejse film ishte por, sytë e saj kishin diçka që e bart, që të ngjallë. Kjo e Gresës ish si ... si, s’di e thellë”. “Krejt, krejt qyteti më duket si një gjendje pa frymë. Dhe të fillosh diç ka me Gresën është si të fillosh vdekjen. Ku e di unë ça oshtë ajo hije”.
Uturima e zogut therë por nuk e shpon shtresën humide të nxehtësisë. - Të plagosa,a? - Po pak. - A bijmë ,– i thotë ajo dhe me shikim i thotë ‘të plagosemi në krevat’. - Po, – thotë ai i ngjallur përnjëherë. Ndjen vapë. Hap këmbët lakuriq dhe ndien një puhi të beftë. Në ambientin që ndodhet mendon se e tërë bota është reflektim. Ndien guxim nga ky mendim. Ndien aromën e ambientit. Pastaj krejt çuditshëm gjendet përfundi sipërfaqes së ujit me atletet në këmbë. E ndien atë duke pluskuar. Aroma është përfundi sipërfaqes së ujit, aroma që po e ndjek. “Për këtë po m’hup ajo femna e filmit, po shpërbahet në aromë”. - Hajde se po bijmë Butrint ,– thotë ajo.
Ai nuk përgjigjet dhe ata presin një moment më të volitshëm për t’i thënë prapë. Nata është si këmisha e saj.
“Si me kan mrena nji lëkure të trashë, edhe dielli sikur po e trashë ma shumë këtë lëkurë. Nën ujë është jeta. Nën ujë shpërfillet kjo trashësi”. Shikon edhe njëherë në ‘kosin’ e tërësishëm dhe ngrihet. Ende dëgjon pluskimet e ujit derisa kalon nëpër dhomë, pa i shikuar ata të shtrirë në divane. Në korridor bëhet i vetëdijshëm për vezullimën e xhezves së kafesë, por e shmang, ajo e plagos disi. Në periferi të trupit të tij dikund e ndien një zemërim çlirues. Ajo ngrihet për të ndërruar govatën, dhe asnjëri nuk ka guxuar t’i flasë, nuk guxojnë t’i flasin. 97
Në dhomë sheh këmishën e varur në karrige, e verdha e saj e liron. Vetja i duket karrigia për një moment. E tejmbyllur. Pastaj vëren formën e karriges, ajo është, linjat e saj të lakuara i duken si muskuj. Nuk e kupton kontrastin. Fillon të këndojë.
- This is no ordinary love, no oooordinary love“Oaza oshtë sikur garazha ime. Aty po ik, po flejë, ku? Në vetën time duke mos mundur të flejë, a të ngjallem në dikënd tjetër. Po, mu aty jam duke e zbulu këtë hijen, aromën, aty jom duke zbuluar‘kosjen’ e botës. “Aty”, derisa e tërë Oaza e shikuar edhe njëherë nën çarçaf merr një të argjendtë frymëzuese në kuptimin literal, thotë, “aty kam me e gjetë jetën time”, thua jse nuk ka jetë të veten, thuajse ajo është humidizuar në nxehtësinë e natës. Ajo është duke ndërruar govatat dhe dëgjohet uji duke rrjedhur. Pastaj dëgjohen hapat e saj të tamantë duke shuar dritat. Pastaj klithja e rrjetës së metaltë të shtratit portativ derisa ajo shtrihet. Çdo gjë dëgjohet, dyert janë hapur për rrymim të ajrit. Ky ngrihet për të mbyllur derën dhe ndalet tek pragu. Është i lartë, më i lartë se pragjet e zakonshme, shikon para dhe korridori që lidh dy dhomat e vetme i duket si tunel, drejtë argjendësisë, megjithëse si kos, të oazës. Bie dhe këndon të njëjtën këngë. Sytë i shkojnë përfundi derës dhe vëren njëlloj ndriçimi që depërton (si në Procesin e Kafka-s) nën të. Mundohet ta harrojë, ta shmangë, por ngado që kthehet i del përpara. Kthehet në oazë, ajo ka të njëjtin ndriçim si drita prej nën derë. Kërkon, gjysmë i fjetur tanimë, femrën e filmit. Duke kërkuar vëren se është në brekë të lamjes me patikat që e vrajnë dhe ka një pushkë në krah. Tmerrohet. Hap sytë, dëgjon pluskimin e ujit, detit. Kërkon hënën e vonuar që mund ta shohë nga dritarja netëve të verës, por e sheh të rënë në ujë, në det. Ndien guxim dhe vrapon drejt ujit, gjuhet në det, dëgjon se si uji shpërndahet nga pesha e tij. Noton, i duket se dëgjon klithmën e saj menduar për të pranuar trimërinë e tij. Gjithnjë ngjallet në raste kur e ndien veten të trimëruar. Noton shpejt. Tani e ndien ndriçimin e saj që po shuhet nën ujë. E kap, por i rrëshqet nga dora. Hedh pushkën në krah më prapa dhe e kap me të dy duart. Është e rëndë. Dëgjon disa britma ngazëllimi femre, tenton të shohë se ç’po ndodh, por nuk mundet, si në ankth, nuk mund të lëvizë kokën. Më në fund e fillon notin drejt bregut me hënën e madhe në duar. Noton, por e pengon pushka. Megjithatë noton, 98
P R O Z Ë
guximshëm. Ndien trupin e tij duke u lagur nga uji i detit. Ndien kënaqësi dhe keqardhje. Me hënën në dorë i dalë në breg vëren këpucët e tij të lagura, frikësohet nga qortimi, por nuk brengoset. Pa humbur kohë e vendos hënën në qiellin e afërt sa një ngritje e krahëve. Vjen ajo, gruaja aromë, dhe e përqafon nga prapa, gjithnjë nga prapa. Uturima e zogut e zgjon. Ende nuk e di cilës botë i takon kjo uturimë.
Ndjehet i tradhtuar derisa vëren trupin t’i pikë nga djersët. Fillon të vërejë se është prapë duke e humbur trupin në ‘kosësinë’ e ambientit. Është i frikësuar, brenda vetes ndien një krijesë tjetër, një vullnet tjetër prej vetëdijes së tij. Hedh tutje çarçafin gati të zhbërë nga koha dhe pa qenë vullneti i tij niset për në ballkon. Kalon vendosmërisht nëpër korridor, pastaj nëpër kuzhinë, dhe duke ndjerë gërhimën e tyre, del në ballkon. Nuk ka hënë, as qiell, as sy. Ndien njëlloj mbivendosje ndaj asaj që shihet, fushë si e harruar me ca drita të dobëta shumë larg prej tij. Ndien forcë, pushtet. I habitur nga ligësia që nijen nga brenda, i frikësuar i thotë vetes se sapo kishte shpëtuar hënën. E kërkon në qiell për ta parë. Por i pabindur nga një vete prej brenda, i duket, fillon të heqë brekët. “Kërkush nuk më sheh, kërkush”. Zbërthen penisin dhe urinon duke e mbajtur atë. Dëgjohet rrjedha e urinës, dinamika e saj, ajo kalon nëpër parmakun e metalt të ballkonit. Pastaj dëgjohet përplasja e urinës në beton, nga kati i shtatë.
- Nah, nah. Nah edhe pak, – thotë i zemëruar. - E flliqtë, e flliqtë, – thotë, përsërit dy herë dhe pastaj kap kokën me duar. I penduar tanimë për atë që ka bërë. Ulet dhe sheh këmbët duke marrë formën e kësaj bote. Tani e ka atë që i duhet. Tani mund ta puthë Gresën, mendon në tërë fajin që e ka kapluar. Shikon lart, sheh hënën, dëgjon një zhurmë veture që kalon. Dridhet i tëri nga frika, frikë e ftohtë e kësaj bote e ka kapluar.
99
Ende nuk i është qetësuar frymëmarrja dhe ndien përmes saj një vetmi. E ndjen veten të vetmuar si dielli. Ndjehet i vetmuar dhe i frikësuar, por e di se kjo është ajo, jeta. E kaplon ankthi dhe duke mos mundur të bartë tërë atë që është duke i ndodhur, kthehet dhe bie në shtratin e prindërve, pa vetëdije. Në mes tyre ndien metalin e ftohtë të zinxhirit të nënës. “Është i ftohtë si pushka”, fillon prapë. “Kom pas drejtë. E kom shpëtua hanën. Mbramë nuk kam mundur ta vras shkaun e atij filmit, por sonte bile e shpëtova hanën”. Fle, derisa pikat e urinës së tij të ndriçuar nga vezullima e hanës, pikin në terracën e ballkonit.
100
P R O Z Ë
Kujtim MORINA U lind në vitin 1972 në Has, Shqipëri. Është diplomuar për Matematikë në Universitetin e Tiranës (1994), pastaj për Drejtësi në Universitetin e Shkodrës (2004) dhe ka përfunduar një Program Master 2-vjeçar për studime evpropiane në Universitetin e Gracit/Austri në vitin 2008. Që nga viti 2009 e në vazhdim, punon në shërbimin diplomatik shqiptar. Ka botuar librat me poezi: Dehja nën mjegull (2007) dhe Kthimi i syve (2010). Merret edhe me perkthime letrare. Ka përkthyer kryeveprën e shkrimtarit rus Aleksandr Sozhenitsyn Arkipelagu Gulag (Botimet Princi, 2012) si dhe poezi nga Niels Hav (Danimarkë), Linda Hogan (Shtetet e Bashkuara), Gabor Mandy (Hungari) etj. Shkruan edhe prozë të shkurtër. Në anglisht, poezitë e tij janë botuar në revistën The Sound of the Poetry Review dhe LAKEVIEW, International Journal of Literature and Arts. Gjithashtu, ai është fitues i një çmimi letrar nga Naji Naaman’s Literary Prize 2013 në Liban.
FRAGMENTE TË NJË HISTORIE Marku po zbriste me avion në aeroportin e Mynihut. Ndërsa avioni po bënte rreth rrotullimet drejt tokës, atë po e pushtonin një valë emocionesh dhe nostalgjie. I kujtohej xhaxhai i babait të tij, Antoni, i cili rreth 60 vjet më parë, ishte arratisur nga Shqipëria dhe kishte jetuar më pas në Gjermani. Po pse po i zgjonte një nostalgji të tillë kjo zbritje aq më tepër që xhaxhai i tij apo i babait të tij se për të gati njësoj ishte, kishte jetuar në Këln e jo në Mynih!? Apo tokë gjermane edhe kjo!? Shikonte nga avioni plantacionet e gjera me pyje të sistemuara mirë dhe i dukej se aty diku afër duhet ta kishte pasur shtëpinë edhe xhaxhai i tij. I dukej sikur po shkonte ta takonte megjithëse ai tani nuk jetonte më... Pas ndryshimit të regjimit, Antoni pati ardhur në Shqipëri, jo në vitet e para por në vjeshtën e vitit të trazirave 1997. Ishte vizita e tij e parë dhe e fundit në Shqipëri pas jetës së gjatë në emigracion. U kuptua
101
shpejt se ai nuk kishte ardhur thjesht për të takuar e shuar mallin me të afërmit por për t'u martuar meqë gruaja i kishte vdekur disa vite më parë. Nuk shprehte ndonjë mall të madh megjithëse i takoi të gjithë kushërinjtë e tij. Meqë nuk kishte pasur vëlla dhe as motër, doemos që krijohej njëfarë distance megjithëse ata si fis e si lagje kishin shkuar gjithnjë mirë. Megjithëse në moshë, mbi 70 vjeç, ai nuk shprehte ankesa për shëndetin, të paktën gjatë qëndrimit të tij njëmujor në Shqipëri. Ulej në divan me trupin e mbështetur drejt pa u përkulur, hante ushqim pa bërë naze, flinte ku t'i ofronin pa u ankuar se nuk e zinte gjumi. Ndërkohë, vajza e tij kishte treguar se në fillim të viteve 90, kishte kaluar një infrakt që për fat i kishte shpëtuar gjallë por ndoshta jo pa pasoja. Gjithë kohën interesohej për të gjetur një grua por megjithëse pa disa gra në moshë, prapë nuk vendosi. Thoshte se s'kish kush ia bënte punët në shtëpi sepse dy djemtë e tij tashmë ishin të rritur ndërsa vajza kishte jetën e saj private. Kushërinjtë e tij të afërt ndërkohë nuk e pyesnin pse nuk merrte shërbëtore atëhere për t'i bërë punët, duke hedhur romuze me njëri-tjetrin se ç'i duhej gruaja atij që i ishte varur qafa ashtu! Marku e kishte me të treguar por i ishte fiksuar aq shumë në mendje sa e përfytyronte shpesh sikur po ndodhte tani. Kjo kishte ndodhur para diçka më shumë se 90 vjetësh, ishte pothuaj i sigurtë se nuk kishin kaluar 100. Një "malësor" siç quheshin banorët e Malësisë së Gjakovës bashkë me gruan e tij që kishin ngatërruar rrugën për në Shkodër, ishin ndalur në fshatin e Markut dhe ishin afruar për të pyetur në shtëpinë e gjyshërve të tij. Ata ishin pesë vëllezër, disa të martuar e disa jo që jetonin bashkë në një shtëpi. Pasi kishin biseduar me malësorin, burrat që me siguri e kishin hetuar bukurinë e gruas, i kishin thënë rrugëtarit të panjohur të priste disa orë se do t'ia tregonin rrugën. Kishte qëlluar mbasdite vere. Ndërsa mbrëmja po afrohej, njëri prej tyre ishte nisur bashkë me burrin dhe gruan e panjohur për t'i përcjellur. Çuditërisht ai kishte marrë rrugën e kundërt, jo atë drejt një qyteze të vogël që dukej nga fshati se mund të shkonte rruga për në Shkodër por drejt malit. Ndërsa po errej, ata po ngjiteshin bjeshkës derisa arritën në një rrafshinë dhe vazhduan rrugën më tej. Në një vend të thepisur ku rruga ishte kthyer në një shteg tashmë, vendasi e kishte joshur malësorin për t'i treguar diçka bri një shpelle dhe pasi ai ishte afruar, e kishte shtyrë fort nga prapa. Gruaja e tij e mbetur vetëm tashmë, nuk kishte pasur zgjedhje tjetër veçse të bindej. Ishte e qartë se 102
P R O Z Ë
ajo do të martohej tashmë me njërin prej djemve beqarë. Megjithatë, ajo kishte vënë dy kushte për burrin e saj të ardhshëm: "Do ta marr atë djalëkishte thënë- që i ngjitet malit thik përpjetë duke kënduar dhe e pret lisin një bisht sëpate mbi kokën e vet". Dhe ishte martuar me njërin prej tyre. Malësorja ishte përshtatur shpejt me realitetin e ri. I kishin caktuar një tufë dhish për t'i kullotur në bjeshkë dhe dukej se ajo atë punë e bënte mirë. Pushkën nuk e hiqte nga krahu. Ishte pak e sertë por nuk është se vendasit ishin njerëz të butë gjithashtu. Pati një djalë me burrin e martuar, që e quajtën Anton, dhe nuk lindi më. Ndërkohë, siç thuhej, njerëzit e saj nga malësia pasi e kishin marrë vesh çfarë i kishte ndodhur njeriut të tyre, erdhën në fshat, bënë disa pushkë me vëllezërit por u tërhoqën se ishin në vend të huaj aq më tepër që vendasit ishin të gjithë trupa të fortë dhe në moshën më të mirë. Ajo ishte identifikuar me emrin "malësorja" dhe dukej se përpiqej ta meritonte atë emër. Nuk kërkoi të lidhej më me njerëzit e saj. Shpejt i vdiq edhe burri por tani ajo kishte djalin kështu që kunetërit nuk e panë me urgjencë martesën e saj të dytë. Djali i saj Antoni, të cilin xhaxhallarët dhe e tërë familja e thërrisnin "çuni"u rrit mirë dhe u bë një djalë i gjatë dhe i shkathët. Ka dell “malësori” thoshin për të. Në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore, megjithëse i ri në moshë, ai u angazhua me komisionet e pajtimit të gjaqeve në zonë derisa një ditë nga fillimi i viteve 50, u arratis jashtë shtetit. Për një kohë të gjatë, Antoni nuk u bë i gjallë tek njerëzit e tij në Shqipëri. Vetëm pas rreth 10 vitesh emigrimi, ai dërgoi letrën e parë me disa fotografi. Në to, tregohej se Antoni pas një kalvari të gjatë në Greqi e Itali, ishte stabilizuar tashmë në Gjermani dhe sapo ishte martuar me një gjermane. Në njërën nga fotot që e kishte parë edhe Marku, Antoni kishte shkruar në pjesën e prapme: "Këtu kam dalë me gruan gjermane dhe vëllain e saj. Duket që vëllai i saj më shikon vëngër se nuk ka besim të plotë se do t'i rri besnik motrës së tij. Por unë jam besnik i vetvetes e jo i gjermanëve" Mirëpo, koha tregoi se gjermanja, duke qenë edhe në vendin e vet, e fitoi betejën me shqiptarin. Fëmjët e tyre, dy djem dhe një vajzë, megjithëse iu vunë emra shqiptarë, e morën gjermanishten si gjuhë amtare. Djemtë nuk dinin fare shqip ndërsa vajza dinte fare pak, me siguri sa për të kënaqur babain e saj sa qe gjallë. Në mungesë të gjuhës, lidhjet me njerëzit e afërt të babait të tyre, do t'iu dukeshin fëmijëve pa kuptim. 103
Pas arratisjes së Antonit, u gjet preteksti apo arsyeja për persekutimin nga regjimi të familjes apo të afërmve të tij në Shqipëri. Ata tani shiheshin me sy tjetër si njerëz të pakënaqur me regjimin apo edhe kundërshtarë megjithëse ai vendimin e arratisjes e kishte marrë vetë, pa u konsultuar me njeri. Madje kur ata kishin dëgjuar, e kishin këshilluar fort mos ta bënte atë veprim. Nuk kaluan as dhjetë vjet nga arratisja e Antonit kur i ati i Markut, atëhere ushtar në kufi tentoi të arratisej, u kap nga forcat e kufirit dhe u dënua me 8 vjet burg për tradhëti ndaj atdheut në formën e tentativës për arratisje dhe agjitacion e porpagandë. Ai nuk pohoi gjë në gjygj por të gjithë njerëzit e njohur e merrnin me mend madje e përshpërisnin nën zë se ai donte të arratisej për tu bashkuar me xhaxhain e tij në Gjermani. Falë zotit atëhere ishte i pamartuar por pas daljes nga burgu dhe martesës, pasojat e atij burgimi do t'i vuante gjatë e gjithë familja e tij dhe njerëzit e rrethit të afërt. Ndërkohë, pas rreth 30 vjetësh nga arratisja e Antonit, një tjetër kushëri u fut në burg. Tashmë motivi ishte se ai po ndihmonte disa njerëz për t'u arratisur. Ishte një lojë që i kurdisën disa të njohur dhe një operativ sigurimi nga e cila ai s'mundi të dilte dot. Familja e tyre e madhe tashmë ishte rritur e ndarë në 7-8 familje më të vogla. Për fat, pas kësaj nuk shkuan shumë vjet e ndërroi regjimi sepse persekutimi e dënimet për ta nuk do të reshtnin. Nga bisedat me të në Shqipëri, dukej se Antoni nuk ndjente keqardhje për njerëzit e afërt që në njëfarë mënyrë kishin vuajtur edhe pasojat e tij. Madje njëherë kishte thënë: "Ua futa fitilin dhe ika". Nuk kishte pasur debat me të aty për aty aq më tepër që pas rreth një dekade nga ndërrimi i regjimit, njerëzit kishin filluar ta harronin disi atë kohë. Tregonte shpesh se kur ishte në Gjermani shihte shpesh ëndrra sikur fluturonte me avion apo parashutë mbi gjithë zonën por nuk tregonte nëse kishte zbarkuar ndonjëherë. A mos kishte qenë përfshirë në grupet diversioniste të dërguara nga Perëndimi për rrëzimin e regjimit komunist? Kur u pyet njëherë, ai tha se ia kishin kërkuar t'iu bashkohej atyre grupeve por nuk kishte pranuar. Megjithatë dyshimet mbetën. Markut po i kujtoheshin disa biseda që kishte bërë me xhaxhain e tij Antonin, kur kishte ardhur në Shqipëri. Shumica e vrasjeve dhe grindjeve mes banorëve të fisit, kishte thënë ai, ndodhnin për shkak të ngacmimit të grave apo flirteve me ta. Nuk i kishte folur për trimërinë e tyre të pashoqe 104
P R O Z Ë
në luftë siç kishte lexuar Marku në librat e shkollës. Pas vdekjes së burrit dhe ndarjes së kunetërve në familjet e tyre, malësorja jetonte në një shtëpi me njërin prej tyre që ishte i martuar. Me kujtohet, tregonte Antoni, isha fëmijë dhe po flinim në dhomë me nënën kur filani, burri me të cilin jetonte në një shtëpi "malësorja", iu afrua nënës në shtrat. Ajo jo e ai po derisa ai duke insistuar e bëri të vetën... Disa nga të afërmit thoshin se filani e pati "kthyer" për grua malësoren disa vite pas vdekjes së burrit të saj e disa të tjerë se thjesht banonin në një shtëpi.
Kur erdhi Antoni për vizitë në Shqipëri, e gjithë lagjia e tyre e vogël prej 7-8 familjesh ishte shpërngulur në një qytet aty afër. Nuk kishte mbetur asnjë në fshat. Atje, Antoni, kishte varrin e nënës. Çfarë iu bëri përshtypje Markut dhe të afërmve të tjerë është se ai asnjëherë nuk kërkoi të shkonte në fshat për të parë të paktën varrin e nënës së vet! Madje edhe kur vizitoi disa të afërm që banonin në një zonë përballë fshatit, ai e pranonte se nuk guxonte t'i drejtonte sytë nga fshati ku kishte lindur. A mos kishte frikë se pas infraktit të parë që kishte kaluar dhe nga malli i madh që kishte për vendin ku kishte lindur dhe ishte rritur, vizita në fshat do të ishte përfundimisht fatale për të?
105
106
P R O Z Ë
Ndue UKAJ (1977), shkrimtar, kritik i letërsisë dhe publicist, ka kryer studimet për letërsi shqipe në Fakultetin e Filologjisë në Universitetin e Prishtinës, ku ka ndjekur edhe studimet e magjistraturës. Disa vjet ka jetuar në Suedi, ku ka kryer kurse të ndryshme. Ka qenë anëtar i disa redaksive letrare. Poezitë dhe tekstet e tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja. Ukaj është autor i librave: Diskursi biblik në letërsinë shqipe, studim letrar, Ujëvarat e metaforave, poezi, Godo nuk vjen, poezi, Ithaca of the word, poezi, Godo is not coming, poezi, përkthyer nga Peter Tase, USA, Arka e shpëtimit”, poezi. Libri me poezi Godo nuk vjen, u laureua me çmimin kombëtar ”Azem Shkreli” për librin më te mirë të botuar me poezi në vitin 2010 në Kosovë. Ukaj është anëtar i PEN-it në Suedi.
NJË GJENERALI PËRBALLË PASQYRËS Në qytetin verior Sh. rrëzë maleve të larta që preknin qiellin, e përtej brigjeve të lumit me një pamje përrallore, shtrihej fshati Lekë. Mu aty, në një lartësi të dukshme për çdo sy kalimtari, si shkëmb i pamposhtur, qëndronte një shtëpi e vjetër, shumë e vjetër, aq sa s’mbahej mend. Askush s’e dinte saktësisht vjetërsinë e saj. S’dihej madje as kush e kishte ndërtuar, e ma pak, pronë e kujt kishte qenë. E prej se mbahej mend, shtëpia mbante të pandryshuar një ngjyrë të frikshme, disi si ngjyrë dheu. Prandaj, ajo ishte shtëpi misterioze. E kjo s’ishte e tëra që lidhej me atë shtëpi, sepse ajo që e bënte atë ma të ankthshme, ishte pasqyra që gjendej brenda shtëpisë. Nga ajo pasqyrë shihej e gjithë shtëpia, madje edhe skutat ma të fshehta të saj, edhe pse ajo ishte e vendosur në hyrje të shtëpisë disakatëshe, me shumë dhoma e labirinte. Përtej pasqyrës, dukej një korridor dhe disa dyer të mëdha, mirëpo askush deri me sot s’kishte arritur të kalonte përtej pasqyrës. Kjo pasqyre, kështu siç ishte, dukej si çati e identitetit të shtëpisë se humbur. Në atë kohë, në atë zonë, u emërua një gjeneral me nam, të cilit, lajmi për shtëpinë me pasqyrë, i shkreptiu si rrufe në qiell të kthjelltë. 107
Gjenerali trashaman, plot besim dhe mburravec i madh, s’kishte kohë të gjatë që kur kishte ardhur në atë zonë. Me të dëgjuar për atë shtëpi, vendosi të nisej drejt saj, pa e lajmëruar askënd në shtab, madje as ndihmësit e vartësit e tij. Me vete mori një përcjellës, nga ata djemtë e dëgjueshëm të repartit të ri. Ai në heshtje u betua se do ta zhbënte pasqyrën nga faqja e dheut, e me pas, edhe shtëpinë, ashtu siç kishte shkatërruar gjatë jetës së tij prej ushtaraku me grada të larta, shumë gjëra që s’i kishin pëlqyer. Ai ishte zotuar se me ardhjen e tij në atë zonë, njerëzit s’do të kishin shumë tempuj ku të kërkonin të vërtetën. Për këtë arsye, e tmerroi fakti se në atë shtëpi, çdo ditë e ma shumë njerëz të zonës së tij shkonin, me qëllimin e vetëm, të shiheshin në pasqyrë. Mirëpo askush s’mendonte të kalonte përtej saj. Gjenerali i inatosur s’foli për punën e shtëpisë me askënd. Mirëpo, në zyrën e tij, një ditë korriku të nxehtë, thirri një nga një gjithë ata që dinin diçka për atë shtëpi dhe pasqyrën e saj. Dhe gjithë i dëgjoi me shumë vëmendje dhe pa bërë asnjë fjalë me ta. Kjo punë shpejt u përhap në vend. Gjenerali me fytyrën të vrenjtur, i pamposhtur, siç i pëlqente të quhej, u trondit nga ato që thuheshin për pasqyrën dhe shtëpinë. Në këtë mënyrë, pasqyra dhe shtëpia, filluan të zinin vend në mendjen e tij dhe të bëheshinn sfidat e para në ushtrimin e pushtetit të tij. Për hir të vërtetës, duhet thënë, se, gjeneralit ma shumë i bënte përshtypje ajo që thuhej për pasqyrën dhe për reflektimin e fuqishëm që kishte ajo, se shtëpia në vetvete. Pasqyra ka rrezatim diellor, i kishte thënë një mësues. Ai i trishtuar, kishte dëgjuar fjalët e një plaku, që thoshte se kjo pasqyrë dikujt ja kishte marrë të pamurit, dikë e kishte rrëzua përtokë, e dikë tjetër, e kishte gjuajt si një penel të lehtë jashtë portës së shtëpisë. Madje, qe dëgjuar të thuhej se ajo pasqyrë dinte të ishte fatkobe, për ata që e shikonin me hidhërim, apo, në raste të tjera, me dyshim. Ajo ishte pasqyrë, vetëm për ata që e shikonin vetën në të, pa dëshira, si shembull, t’i mbulonin njollat në ballë apo gratë t’i fshihnin rrudhat në fytyrë. Qe dëgjuar të thuhej se një plak kishte thënë: pasqyra është e tmerrshme. Gjitha këto që i kishte dëgjuar së fundi për pasqyrën dhe shtëpinë, gjenerali i kujtoi derisa udhëtonte drejt saj, me mërrola në fytyrën e tij dhe një pamje të egër. Kur iu afrua shtëpisë, për herë të parë u zhgënjye nga 108
P R O Z Ë
vetvetja dhe e kapi një panik i papërshkrueshëm. Nxori armën, të cilën e mbante fort, si gjën ma të çmueshme, në duart e tij të trasha që kishin filluar t’i dridheshin si kurrë më parë. Shoqëruesi që ishte me të, s’kuptonte asgjë. Kur u afrua pranë derës së shtëpisë, ai ndali hovin dhe me këmbën e djathtë e shkelmoi një derë të vogël, e cila, u hap pa krijua ndonjë zhurmë të veçantë. Gjenerali u ndal për një çast aty dhe kundroi një pamje të shkretë. Nga aty, s’shihej asgjë brenda. Ju afrua edhe pak hyrjes dhe teksa avitej, atij i shtoheshin të rrahurat në zemër. Nga aty s’shihte asgjë, veç gjysmë errësirës që shfaqej e frikshme matanë derës. Një frikë që s’e kishte përjetuar kurrë, iu ngjit trupit të tij me uniformë dhe e shtrëngonte fort. Kishte krye shumë aksione dhe asnjëherë s’i ngjante këtij. Gjenerali i zemëruar, lëvizi ngadalë drejt derës dhe përnjëherë iu kujtua shkollimi i tij për mina. Këmbët i lëvizi me ngadalësi të habitshme, sikur me to po kalonte nëpër mina vdekjeprurëse, e jo të hapte një derë të braktisur. Shoqëruesi i frikësuar ecte pas tij, ndërsa gjenerali truptrashë e me pamje të egër, kur pa atë, i bëri shenjë që të largohej. Ato çaste një re e zezë kalonte nëpër qiell dhe u ndal para diellit. Për pak qaste, ra një hije e mirëpritur, në atë ditë me temperaturë të lartë. Gjenerali lëvizi trupin edhe njëherë, dhe tani u gjend brenda shtëpisë. Mori frymë thellë dhe me një shikim përbuzës, e drejtoi trupin sikur kur jepte urdhra dhe në një pikë të pa matshme për sytë e tij, pa pasqyrën. Atij iu duk se ajo rrinte e p kapur askund. Një pasqyrë në ajër-tha me qesëndi. Armën shpejt e futi në brez dhe i buzëqeshi pasqyrës me një cinizëm të stilit të tij prej ushtaraku urdhërdhënës. Pasqyra lëvizi vetvetiu dhe bëri rrotullim, ndërsa ai u rrëzua përtokë. Brenda shtëpisë ishte një heshtje mortore. Pastaj pasqyra erdhi në vendin e vet, ndërsa gjenerali po e merrte veten ngadalë për t’u ngritur në këmbë. Vetullat e trasha, që i shihte pas sa e sa vitesh aq dukshëm në pasqyrë, ia errësonin sytë edhe ma shumë. Pamja e tij kështu dukej tejet e egër, e zymtë, urryese, shpërfillëse, një pamje që s’donte ta shihte për asnjë çmim. Ai u mundua ta zbuste zemërimin e vet dhe e pa veten sërish në pasqyrë, duke provuar të qeshte përsëri, por e qeshura e tij ishte sërish cinike në stilin prej urdhërdhënësi. Sapo ky qeshi, pasqyra u rrotullua përsëri, ndërsa ai sërish u rrëzua përtokë si një lis i madh pa rrënjë. 109
Gjenerali, tashmë i lodhur, disa herë radhazi e përsëriti të njëjtin ritual. U zhgënjye pa masë me pafuqinë e vet. I zemëruar, e kuptoj se pasqyra s’ishte një lodër, me të cilin mund të qesëndisej. Pas një hutie disa minutëshe, vendosi ta zbuste shikimin prej gjenerali të rreptë. Heshtjen brenda shtëpisë e prishnin vetëm lëvizjet e ngadalta të tij. Ai qeshi, mirëpo pasqyra sërish u rrotullua dhe reflektoi ma shumë në fytyrën e tij. Gjenerali i shtrimë përtokë, tani provonte të ngrihej sërish në këmbë, ndërkohë që pasqyra kthehej në vendin e vet. Ai, përherë të parë e këqyri pasqyrën me një ndjenjë pendimi dhe pa një njollë të madhe në ballin e tij, atë njollë që e mbante të mbuluar prej kohës kur ishte bërë gjeneral, pas një lufte disa vjeçare. U step. Ajo ishte njolla e fshehtë e tij, që s’e dinte askush veç tij. Deshi të bërtiste, por me zor u përmbajt. Atë shenjë, qysh atëherë, gjenerali e kishte mbuluar me pëlhurën e shndërruar në kapelë ushtarake. E, ajo kapelë, me një shenjë në ballë, u bë simbol i fuqisë së tij. Vitet kishin bërë që gjenerali të harronte se nën atë shenjë, fshihej një plagë e luftës, që për një moment, sa çel e mbyll sytë, atij ia hapi një kapitull të ri të mbuluar me një pëlhurë harrese. Atij iu kujtua e kaluara e tij, që i tingëlloi në veshë si jehona e një muzike të padëshiruar e të përmortshme. Diçka po shembej brenda tij. Mort, mendoi dhe u rrëzua përsëri. Mendime disi ta palidhura e tërhiqnin, ndërkohë që pasqyra u ndriçua edhe ma shumë, ndërsa ai e pa se ajo rrinte e fort përballë trupit të tij të rrëzuar si një lis i madh dhe s’i ndahej, si hija në një natë me hanë. Ai, asnjëherë s’kishte besuar se dikush mund ta nënshtronte, e hiq ma pak, një pasqyrë, në një shtëpi të braktisur. Ishte tallur me të dhe me gjitha atë që i kishin folur për të. Mirëpo, i gjendur vetëm përballë saj, për herë të parë në jetë, e pa se tashmë ai s’kishte formulë si të triumfonte, veçse duhej t’i dorëzohej pasqyrës dhe t’ia mbathte nga kishte ardhur. Gjenerali tani e shihte se s’mund të fshiheshin të vërtetat e fytyrës së tij, përballë pasqyrës që e ndriçonte, ato të vërteta që i kishte fshehur nga gjithë bashkëpunëtorët e tij. A mbulohet dielli me shoshë- tha dhe u përpoq me ngrit trupin e tij të rënduar që ishte shtrirë si lis i rrëzuar para pasqyrës së shtëpisë. E largoi shikimin nga pasqyra dhe shikoi kah dera, e cila, iu duk tepër e vogël që ta nxinte trupin e tij të madh. Të dilte jashtë, i dukej e pamundur, të rrinte brenda, edhe ma e pamundur. 110
P R O Z Ë
Pasi u pendua fort pse erdhi, për pak sa nuk lëshoi një britmë urdhërdhënës, të tilla çfarë kishte dhënë shpeshherë para betejave të vështira. Por zëri s’i dilte, sepse diçka ia ndali në fyt. Ai s’ishte tani i zoti të lëvizte as qepallat e tij e as buzët e etura. S’ishte më as të ikte, e më pak kishte dëshirë të ballafaqohej me pasqyrën. I zymtë në fytyrë dhe i tronditur në shpirt, tha me vete: Unë jam një hiq. Jam një gjeneral që kam nënshtruar çdo kënd, e s’mbërrij ta nënshtroj një pasqyrë të thjeshtë, ku e shoh veten time. Ah, ç’jemi ne gjeneralët, racë e ndytë, të varur nga punët dhe sukseset, e këqyrim veten shumë rrallë në pasqyrë. Jemi zero, të etur për fitore dhe beteja, për dekorata e pushtet dhe harrojmë gjitha ato gjurmë që lamë pas nesh, ato gjurmë që na përplasën në fytyrë kur jemi të pafuqishëm përballë tyre. Atë s’e shihte askush, por vetja i dukej sikur të ishte para një ekrani të madh, ku kishin sytë shumë njerëz të vendit të tij. Si gjeneral i fortë që ishte, asnjëherë s’i kishte shkuar mendja të pendohej për zullumin që kishte bërë ushtria nën urdhrat e tij. Lëshoi një ofshamë të tillë, çfarë lëshojnë vetëm njerëzit që humbin gjëra shumë të çmueshme në jetë, e jo një gjeneral i shtrimë përtokë përballë një pasqyre, në një shtëpi të vetmuar dhe i rrethuar nga mure të pa banuara. E për herë të parë ndjeu një nevojë të çuditshme, një nevojë që i vinte nga brenda, një nevojë që s’ishte gjë tjetër, veç dëshirë për pendim. Ai donte tani përpara ta kishte një prift me zhgun, ku ta përkulte gjurin dhe të rrëfente gjithë jetën e tij. Në vend të priftit a një tryeze gjyqi, me letra të shumta e dëshmitarë në radhë, ai përballë kishte pasqyrën e shtëpisë së vjetër, të cilën ishte përbetuar se do ta thyente. Gjenerali s’arriti ta shkrepte asnjë plumb në pasqyrë, por u rrëzua nën pushtetin e saj, që pas shumë vjetësh ia shfaqi rrudhat në ballin e tij dhe një njollë që e fshihte nga kapela ushtarake që e kishte mbajtur me krenari deri sot. Ai qëndronte aty i shtrirë dhe e shikoi përsëri pasqyrën. Pa një fytyrë të shëmtuar, të lodhur dhe pa asnjë shenjë shkëlqimi. Filloi t’i urrente vetullat e tij që ia kishin errësuar sytë, atë sy shporues që dikur shfaqeshin plot ngazëllim e shkëlqim, forcë e egërsi. Vetullat në pas qyrë i dukeshin si kreshta malesh të djegura që kundërmonin aromë të keqe. Gjenerali e ktheu kokën prapa. Dera ishte tepër e vogël për sytë e tij që kishin hyrë thellë dhe dukeshin si përrenj të thamë. S’dinte si dilej prej kësaj skëterre ku hyri me dëshirë. Në të vërtetë, skëterra ma e madhe, ajo 111
që tanimë ishte vonë të kalohej, ishte në kujtesën e tij, aty ku ruheshin ma të ndytat e jetës së tij, ato që s’ia kishte treguar askujt. Tashti kujtesa e tij po shpartallohej si një kështjellë e mposhtur, e trupi i tij i rrëzuar përballë një pasqyre po ndjente dhembje. Si flamur i braktisur, pas një beteje të ashpër, iu duk etja për pushtet, gradat dhe shkrimet nëpër gazeta për famën e tij, përballë një pasqyre, aty ku gjenerali më nam s’ishte gjë veçse një buburrec mezi i dukshëm. Pasqyra vazhdonte ta ndriçonte edhe ma shumë fytyrën e tij të zbehtë si dylli, ndërsa ai i katandisur në një dëshpërim të thellë, përballë në pasqyrën që i rrinte si një përbindësh, shihte trupin e tij të rrëzuar përtokë. Ishte hera e parë që e shihte veten ashtu të nënshtruar. Shtëpia iu duk një ngrehinë që e përpiu si toka pas një tërmeti. E urrejtja për pasqyrën iu shtua, bashkë me dëshirën me ikë prej saj. Gjenerali mbylli sytë dhe ra në mendime. Sa vështirë e ka gjenerali ta shohë veten para pasqyrës së vërtetës. Për një çast e kuptoi se ma nuk zotëronte asgjë, siç ia kishte ana. Ai tashmë ishte i pafuqishëm edhe për veten e tij. Vajzat kur e shohin veten në pasqyrë, gjithmonë e mendojnë veten më të bukura sesa janë. Ndërsa gjeneralët, në fund të jetës së tyre, shpeshherë e shohin pasqyrën si të vetmin vend ku mund të rrinë pa u pështy. Pas disa minutash, u ngrit ngadalë dhe doli jashtë. Muzgu ra, dhe aty këtu kishin filluar të ndizeshin dritat e qytetit që shtrihej poshtë tij.
112
P R O Z Ë
Ragip SYLAJ (1959), master i teknologjisë, ka punuar mësimdhënës, gazetar. Shkruan: poezi, prozë, dramë, ese dhe kritikë letrare, nga të cilat fushëveprime deri tash ka botuar trembëdhjetë libra. Për librin e poezive Hije e gjallë është laureuar me çmimin «Hivzi Sulejmani», ndërsa në vitin 1999 u nderua me «Penën e artë». Po ashtu, është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme letrare dhe i mirënjohjeve të tjera. Poezia dhe proza e këtij autori është përfaqësuar në disa antologji në gjuhën shqipe dhe në gjuhë të huaja.
HIJA KËRKON HIJEN Në kohën e çudive, një ditë – natë, hija ime e takoi hijen e saj... Nuk i kujtohej saktësisht në ishte më e errët nata apo hija-hijet. Një gjë e dinte se kur kishte dritë hijet nuk dukeshin. Ato treteshin. Tretej pamja, tretej ndjenja, shpirti dhe fjala. Binte harrimi, harrimi i paharrueshëm. Por vinte muzgu dhe hija ime e takonte hijen e saj. Kishte ndodhur goxha moti një ndodhi e tillë. Ishte një hije e bukur kur iu shfaq ajo. Nuk e kishte tamam të qartë, aq të qartë sa duhet ta ketë të qartë një artist. I përzihej si imazhi i një ëndrre të paqartë, në i ishte shfaqur në qytet, në hollin e fakultetit apo në shkallët e pallatit të errët, ku kishte gjetur strehën e pastallandishme. Ishte hije e bukur, siç thashë, dhe kujtohesha që e bukur të ishte edhe hija ime, pavarësisht prej heshtjes a prej zhurmës, pavarësisht prej ndjeshmërisë. Mund të them se hija ime shqetësohej sa herë e takonte hijen e saj. Doja t’i thosha se pa të ose pa hijen e saj, hija ime është e zbrazët. Pa të hijes sime po i humbte kuptimi. Hijes sime po i shkaktohej dhembje, shpirtit të saj po i shkaktohej vuajtje. Mbase hija e saj i afrohej hijes sime sa për të kërkuar ndihmë, sa për të kërkuar mbrojtje, apo ndonjë këshillë. Ku ta dish? Ndoshta e kisha keqkuptuar afrimin e saj kah unë. Unë afrimin e saj e kisha marrë për simpati, për dashuri. Ndoshta hija ime edhe nuk kishte pasur faj. Ishte koha 113
kur brenda hijes sime ishte zgjuar një zjarr i fjetur, ishte zgjuar një zjarr i ngrirë, ishte ringjallur një zjarr i vdekur. Prandaj vjen një moshë dhe hija kërkon hijen tjetër, kërkon ta shuajë etjen me hijen tjetër, ta përmbushë zbrazëtinë e vetmisë me plotninë e bukurisë së hijes së femrës. Kur e takonte shkallëve, hija ime donte t’ia hidhte dorën rreth qafës hijes së saj, por ajo sikur largohej. Nuk ishte i sigurt në ëndërronte ajo ndonjë hije tjetër, më të gjallë, më të vërgjilltë, më të pashme... E kishte të vështirë të depërtonte te të fshehtat e hijes së saj: të merrte vesh ç’mendonte ajo për një hije mashkulli... Nëse ajo ëndërronte për një hije tjetër, atëherë çka e shtynte atë ta takonte aq shpesh, qoftë në korridoret e errëta, qoftë në dhomën e pandriçuar mirë ku banonte, qoftë në korridoret e shkollës së jetës, ku studionin? E dinte fare mirë se ishte hall të bëhej naiv, po aq sa të bëhej tepër racional në përsiatjet për dashurinë e hijes së tij ndaj hijes së saj. Po kështu do të ishte e tmerrshme po të ndalej të mendonte për urrejtjen që ndonjë hije tjetër mund të kishte ndaj hijes së tij. Orvatej të ishte i përkorë në qëndrimin e vet. Nëse me virtytet e veta që ishte orvatur t’i vilte nga mësimet e jetës nuk kishte arritur ta robëronte zemrën e ndonjë hijeje, ishte përpjekur së paku të mos e meritonte përbuzjen e tyre... Mbase që kur e kishte takuar së pari atë hije... kishte filluar të përsiasë për jetën dhe për vdekjen, për të bukurën dhe për të shëmtuarën, për çastin dhe për pafundësinë e gjallimit, për ëndrrën si parajsë të sigurt dhe për ferrin si frikë e përhershme e të gjallit. Ishte bërë kërkimtar i përhershëm... Shqetësimet e hijes së tij për magjinë e hijes së saj kishin bërë që ta krijonte këngën më të bukur që do ta këndonin të gjithë të eturit për dashurinë e hijeve të tyre. Prandaj kërkimet e tij sekush i kishte shkrirë edhe në një përrallë. (Përralla për një përrallë) Një ditë prej ditësh a një natë prej netësh, siç tregon përralla e re, Dritanit iu vërsul Fortuna me duart e territ për t’ia ngulur thonjtë e urrejtjes në fyt. Ishte nevrikosur ajo, sepse në përrallën e saj nuk jetohej si në përrallat e tjera, në të cilat mund ta bëje pallën e sefasë. Nga Dritani kishte 114
P R O Z Ë
pritur më tepër të mira që mund t’i kishin hije një gruaje, por në pritjen e saj ajo zhgënjehej gjithnjë e më shumë. Kishte pritur edhe shumë e shumë gjëra të tjera që mund ta lumturonin a ta gëzon atë, por ishte ngatërruar ora e pritjes me orën e arritjes. Ai ose ajo që po e kurdiste Orën e Fatit... mbase ata vetë kishin bërë që lumi i hidhërimit të rridhte ndërmjet tyre. Kur ishte zgjuar furtuna, një ditë prej ditësh a një natë prej netësh, siç tregon përralla, dy zogj shpirti ishin trembur në gjumë. Po iu grisej perdja e qetësisë. Diellin e buzëqeshjes po ua zinin retë e zeza të zemërimit. Babai i tyre, një burrë që nuk ishte as i ri as i vjetër, ishte veshur me një dritë të zbehtë. Kjo dritë e zbehtë sa ngjante në një mbështjellës frike, po aq në një vello pendimi. E ëma, Fortuna, zbrazi dufin e mallkimit në sheshin e pritjes. Atë vrushkull mallkimi e përpiu i shoqi me qetësi olimpike. Ishte helm i papërpunuar. Dhe, çfarë ilaçe mund të bënte Dritani me të? Ta prodhojë gëzimin nga hidhërimi, të krijojë shpresë nga dëshpërimi, ta bëjë bekimin nga mallkimi dhe përndritjen – nga zemra e territ. Më së shumti ai vuante kur nuk i kujtohej ky art i alkimisë. E harronte nganjëherë për dreq, dhe në raste të tilla ishte rrezik të helmonte veten dhe të mungonin ilaçet për të tjerët. Madje mund të plaste nga hidhërimi në vend se të ndriste në qiellin e shpresës ylli i gëzimit. Para se t’ia plaste vajit, siç mund të ketë rrëfyer përralla, atij i kujtoheshin pinjojtë e shpirtit, për të cilët kish duruar zjarre, kish përballuar furtuna e bubullima të tëra, ishte ngritur mbi të gjitha dhembjet, kishte shtegtuar deri në agimin e lulëzuar të jetës, i kujtohej mjeshtëria e alkimisë. Kur hynte në Mbretërinë e Shpëtimit, falënderonte Krijuesin që ia hapte rrugët e përndritjes, që ia jepte përgjigjet për t’i përshkuar pa vështirësi të gjitha ngushticat e fatit. I kujtohej, se asaj rruge s’i kishte rënë asnjëherë deri atëherë. Sa herë i kishte rënë t’i binte ditën a natën nëpër shtigjet e përrallës, ose nuk i kishte vërejtur shenjat e rrugës ose ato ishin ndërruar me të reja. Gjithçka ndërronte në përgjithësi përgjithmonë si gjithnjë në lumin e Heraklitit, ku nuk mund të hyje dy herë, madje siç thoshin të dijshmit - asnjëherë. Mbase merrte frymë gabimisht (mos vallë e merrte frymën e tjetërkujt?), mbase jetonte në kohë të huaj (kujt duhej t’i kërkonte falje për këtë?), mbase kërkonte në jetë të pamerituarën (në bazë të cilës kushtetutë mund të dëshmonte se nuk kishte lindur gabimisht?), mbase që para lindjes kishte ëndërruar një botë më të përsosur të cilën s’e kishte gjetur (kush mund ta akuzonte për këtë?). 115
E kishte kërkuar këmishën e pendesës ta vishte në vend të këmishës së dhembjes, por atë ia kishin dhënë një Adami tjetër. Dritani, siç tregon përralla e re, një ditë prej ditësh a një natë prej netësh, mund të presë derisa Adami tjetër ta vjellë Pemën e Jetës. E unë, pyeti vetveten, sikur të ishte në përrallën e tjetërkujt e jo në përrallën e vetvetes, çka mutin hëngra kaq shumë e kaq trash, që nuk po mund të lirohem nga vuajtja? Në cilin kapitull të Librit të jetës mund të gjendet ajo parajsë e ëndërruar, ku gjithmonë gjendet një djall të të mashtrojë, dhe prej së cilës gjithmonë gjendet një Zot të të përzërë? Në cilën ëndërr mund ta shtrydhë vetveten si lulen e dashurisë për ta bërë ilaçin e jetëgjatësisë, që dikujt para se të hynte në këtë përrallë i ishte kujtuar ta shkruante Eliksirin, për të cilin mund ta meritojë çmimin e vdekatarëve, të cilët nganjëherë nuk ta japin. Më pastaj, se nga cila përrallë ishte dëgjuar e se në cilin libër të jetës ishte shkruar nuk dihej, por thuhej se ishte thënë: qielli kishte mbajtur vesh, jo vetëm kishte dëgjuar por kishte parë krejt të paparën e krijesave tokësore, kishte ndjerë krejt tallandinë e shfaqjes në skenën e blertë të pikëllimit, kur kishte zbritur Oguri i bardhë. Fortuna nga ndriçimi i thellë ishte veshur në të bardha dhe ishte shndërruar në një Zanë. Pasi i mëkoi zogjtë e shpirtit me dashurinë, që një herë e një kohë i kishte tretur, e bekoi Krijuesin, nuse e të cilit kishte dashur të bëhej që para se të lindej. Andaj së bashku shkuan te nëpunësi i zyrës civile, te i cili përderisa në librin e amëzës ia shkruante emrin e vërtetë, kërkuan që në jetë ta quanin Nusja Hyjnore e Bardhësisë Subtile. * * *
-Të kujtohet vallë kur ma more përrallën nga goja, i tha hija ime hijes së saj. -Më kujtohet kur ma rrëfeve të parën herë. Gjithmonë më bëhet se ishe ti që nuk mund ta mbaje përrallën brenda, e jo unë që ta përpija, ia ktheu hija e saj hijes së tjetrit. -Ndoshta kam pasur një nevojë të patjetërsueshme që ta kem përrallën e jetës. Së pari ta kem si shtëpinë time, ku mund ta strehoja qenien-shpirtin. Prandaj, shpeshherë jam bërë edhe i marrë. Kam menduar se pa një përrallë të tillë nuk mund të jetojnë as të tjerët. Kam menduar 116
P R O Z Ë
se po të mbeteshin të tjerët pa të - do të mbeteshin të zbrazët, të mjerë, të dhimbshëm. Ndoshta kjo ishte arsyeja që në magjinë e përrallës sime desha ta fusja hijen tënde, siç i futa ata kur më gëzuan e kur më hidhëruan. -E di se je frikacak, si të gjithë filozofët. Ke dashur ta ruash kujtesën, të të mos prishet, të të mos ta mbulojë dheu i harrimit. Prandaj ke kënduar në mes të natës e në mes të ditës, edhe kur ke qenë i robëruar, edhe kur je ndierë i çliruar. -Nuk e di, a mund të bëhet njeriu përrallë duke bërë e duke treguar përralla. Nuk e di, si mund të shpërrallohet hija e njeriut që banon në përrallë. Të jetosh në përrallë është si të jetosh në ëndërr. Ëndrra është ajo epokë e jetës, në të cilën hall e kanë ata prej së cilës nuk mund të dalin, por edhe më hall ata që s’mund të kthehen e të banojnë përgjithmonë në të. -Ti e di se unë i lakmoja përrallat e tua, edhe kur kënaqeshe ti me to, edhe kur mendoje se atyre iu mungonte diçka. Nuk e di sa i beson kësaj. Ose edhe mund të besosh përderisa ke fituar përshtypjen se ta paskam marrë përrallën nga goja. -Fakt që ti e more si akuzë. Akuzë për diçka që ma more dhe nuk ma ktheve më. Akuzë për diçka që më kishe marrë diçka që nuk të ishte falur. Që më kishe lënë pa të të varfër, diçka që po më linte të mangët dhe që po më shkaktonte vuajtje. -Mund të ketë qenë edhe provokim, provokim artisti, mjeshtri apo mashtruesi. Fundja ç’është ajo që njeriu e jep njëherë e për të cilën vuan tërë jetën? -E di se nuk është dashuria. Ajo kur falet shumëzohet. E di se nuk është dija. Edhe ajo shumëfishohet në mënyrë pothuajse të ngjashme. Nuk e di, a mund të bëhet fjalë për jetën! Por, edhe dashuria nuk e di çka është tjetër nëse nuk është jetë, nëse nuk është më jetë se jeta: hidhësia dhe ëmbëlsira e saj. Ëmbëlsira e hidhët dhe vetë eliksiri, ai lëng i jetëgjatësisë sonë. -E kam të vështirë ta kuptoj në i ngatërron me qëllim apo pa qëllim. Nuk e di në i ngatërron apo në i tretë në një përbërës të vetëm... që ngjan në balsamin e ëndrrës. -Pse, përralla, vallë nuk është diçka si dashuria, ndoshta diçka më tepër se ajo, diçka si jeta vetë. Por e kam të vështirë ta saktësoj nëse nëpërmjet përrallës e përçojmë dashurinë deri te njeriu..., apo përmes dashurisë e shfaqim përrallën e jetës sonë. 117
-Prandaj më the se ta paskam marrë përrallën nga goja? Më thuaj, maestro a mashtruesi im i dashur, a e ka secili përrallën e vet apo na ndodh të banojmë edhe në përralla të huaja? -Ah e dashur, kjo është njësoj sikur të pyesësh, a banon çdo njeri në shtëpinë e tij apo me qera, a banon secili vetëm në shtëpinë e tij, apo mund të banojë edhe në shtëpinë e tjetrit si mysafir. Po ashtu, ma merr mendja, është po sikur të pyesësh se, a banojmë vetëm në ëndrrat tona apo hyjmë edhe në ëndrrat e tjetërkujt, ose edhe më çuditshëm: a banojmë vetëm në dashurinë tonë apo edhe në çerdhe dashurish të tjera. Hija ime në dialog me hijen e saj nisi të yshtej në një botë të fshehtash. Fundja kjo kishte nisur që kur hija ime e kishte takuar hijen e saj. Unë i pata thënës se hija ime hijen e saj e kishte takuar edhe para se ta takonte. I kishte thënë e ajo kishte nisur edhe t’i besonte se bashkë një herë e një kohë kishin banuar në një ëndërr, në një ëndërr më të ëndërrt se ëndrra. Hija e saj kishte ndierë dorën e hijes së tjetrit rreth belit dhe një fërgëllimë e kishte dridhur të tërën plot ëmbëlsi. Që atëherë nuk kishte dashur të përfundonte magjia e të fshehtave, as përralla për to, për pastërtinë e të fshehtave, si virgjëri e shpirtit të shenjtë. Amin!
118
P O EZ I
Paul CLAUDEL Bob KAUFMAN F. G. LORKA Nazim HIKMET
P O EZ I
Berka NEZIQ Mirash MARTINOVIQ Basri ÇAPRIQI Rexhep FERRI Demë TOPALLI Mentor HALITI
119
120
P O EZ I
Paul CLAUDEL I cili u lind më 6 gusht 1868 në Villneuve-sur-Fére dhe vdiq më 23 shkurt 1955 në Paris, është një nga poetët më të mëdhenj francezë të shekullit XX, po ashtu dramaturg, eseist e përkthyes i Eskilit, me profesion diplomat. Ishte vëllai i skulptores së shquar, gruas së Rodin-it, Camille Claudel, të cilën, pas humbjes së të atit më 1913, u detyruan ta mbyllnin në një klinikë të shëndetit nervor. Por rrjedha e jetës së Paul Claudel-it, si krijues dhe njeri, u përcaktua, kryesisht, nga dy ngjarje të vitit 1886: në qershor leximi i Rimbaud-së dhe në dhjetor frymëzimi i beftë prej hyjnores në Notrë Damë. Në rininë e hershme, para se të fillonte studimet për shkenca politike, merrte pjesë në të martat e Mallarmé-së, mbrëmje poetike që ky i fundit organizonte në shtëpinë e tij. Qysh nga viti 1893 e deri sa doli në pension, Claudel-i shërbeu si ambasador e konsull në të katër anët e botës: Nju Jork, Boston, Uashington, Rio de Zhaneiro, Frankfurt, Hamburg, Kopenhagen, Pragë, Shangai, Pekin. Në kryeqytetin kinez, më 1901, një vit pasi i kishte bërë ballë tundimit për ta kaluar jetën në manastir, u njoh me Ysé-në, nënën e ardhshme të tre djemve dhe dy vajzave të tij. Kurse në Pragë, disi rastësisht me sa del në pah nga ditari i Franz Kafka-s, u takua me autorin e “Procesit” dhe “Kështjellës”. Disa nga përmbledhjet poetike të Claudel-it janë: Connaissance de l’Est (1900), Vers d’exil (1905), Art poétique (1907), Cinq grandes odes (1911), Co rona benignitatis anni dei (1915), Feuilles de saints (1925), Cent phrases pour éventails (1942).
FRYMA DHE UJI Poetit të robëruar në muret e Pekinit, mendja i shkon te Deti. Ajo de hje e ujit që është pafundësia dhe çlirimi. Mirëpo fryma është për të më e lartë edhe se mprehtësia dhe liria vetë. Hovje drejt Zotit të gjithandejmë, të vetmit që na çliron nga përvuajtja. Por jemi kaq larg prej tij në këtë jetë. Megjithatë është këtu, paçka se i padukshëm, dhe na lidh me të ky element fluid, fryma dhe uji që gjithkund kanë depërtuar. Trajtë e Amshimit në këtë 121
sajesë kalimtare. Zëri që është frymë dhe ujë njëherësh, elementi plastik dhe vullneti që i diktohet, janë shprehja e këtij bashkimi të lumë. Fryma që çon ujin, gjithçka duke ndriçuar e kthjelluar. I lyp Zotit të bëhet një me të dhe t'u shpëtojë errësirave të vdekjes. Uji, që pastron sa herë rrjedh në emër të Zotit, është loti që derdh një zemër e penduar. Kujtim i gabimeve të shkuara. Tani mori fund gjithçka dhe poeti përgjon në mes heshtjes së thellë Frymën e Zotit që fryn te ky zë Urtësie, për gjithë njerëzit anembanë. Pas një qetësie të gjatë që tymon, Pas një qetësie të madhe, shumë ditë mbi qytet, qetësi që tymon tym dhe pëshpërima, Hukamë dheu të pluguar dhe cijatje qendrash të mëdha, në flori të lara. Befas Fryma përsëri, befas flladi përsëri, Befas e zemrës rrahja e mbytur, befas fjala e dhënë, befas flladi i Fry mës, grabitja e thatë, befas i Frymës ngadhënjimi! Ashtu si në qiellin plot natë, sa pa vetuar shkëndija e parë e shkreptimës, Befas era e Zeusit nëpër një shtjellë kashte dhe pluhuri shpërhapet tok me finjën mbarë katundit! O Zot, që në krye veçove ujërat e epërm nga të ultët Dhe që sërish nga këta veçove ujërat e lagësht për të cilët po flas, Prej ujërave pa jetë, ashtu si një foshnjë që ndahet nga gjiri i nënës, Ashtu si toka e ngrohtë, me gjethe të njoma mbushulluar, që e mëndi qumështi i reshjeve, Kur në orën e dhimbjes, si në ditën e krijimit, ti e rroke në dorën e gjithëpushtetshme, Dhe si argjila njerëzore dhe fryma e gjithandejme, vërshon përmes gishtave të tu, Sërish, pas rrugëve të largëta tokësore. Ja Odeja, ja që kjo Ode e madhe ju shfaqet e re përballë, Jo më si diçka që është në fillim e sipër, por pak nga pak si deti që ishte gjithmonë aty, Deti i gjithë fjalëve njerëzore, aty-këtu i rrafshët, Dhe që e njohim nga një frymë ere nën mjegull dhe nga syri i gjyshe Hënës! Mirëpo, tani, pranë një pallati të lyer me kujdes, mes pemëve dhe çative pambarim, që një fron të ronitur hijezojnë, Banoj në gërmadhën qendrore të një perandorie të vjetër. 122
P O EZ I
Larg detit të lirë dhe të kulluar, të detit që është më tokë edhe se toka jetoj unë i verdhë, Ku balta vetë është elementi që frymojmë dhe që me thelbin e saj ajër edhe ujë ndyn pafundësisht, Këtu ku bashkohen llagëmet e pistë dhe rrugët e vjetra, të rrëgjuara dhe shtigjet për gomerët dhe devetë, Ku Perandori i trollit tokësor hap prevën e vet dhe duart ngre kah Qielli i dobishëm, andej nga vjen moti i mbarë dhe i keqi. Dhe sikur në ditët e stuhisë, brigjeve përgjatë, shquhen faret dhe thepat e shkrepave nga kithi mbuluar dhe spërkatur nga dallga, Ashtu dhe nëpër erën e vjetër të Tokës, ngre llogoret Qyteti katror edhe portikët, Rendit Portikët e mëdhenj në mes erës së verdhë, tri herë tre portikë si elefantë, Mes erës shkrumb e hi, mes erës së murrme të pluhurit që qe Sodoma dhe perandoritë e Egjiptit e Persëve, dhe Parisi dhe Tadmori dhe Babilonia.
Por ç'më duhen tani perandoritë tuaja, ç'më duhen gjërat që vdesin, Dhe ju të tjerët që braktisa, me zërin e shëmtuar aty poshtë! Gjersa jam i lirë! ç'më duhen rrengjet tuaj të pashpirt? gjersa unë së paku jam i lirë! gjersa e kam gjetur! Gjersa unë së paku jam larg nga gjithë këto! Gjersa për mua s'ka vend mes gjërave të krijuara, sepse vendi im është pranë atij që i krijon, me atë frymë të lagësht dhe epshndjellëse! Mos po lërojnë detin? Mos vallë e plehëroni si një ngastër me bizele? Apo mos do ta ktheni në jonxhë a në grurë a në lakra a në panxharë të verdhë e të kuq? Por kjo është vetë jeta pa të cilën gjithë ç'mbetet është vdekje, ah! dua vetë jetën pa të cilën gjithçka është vdekje! Jetën vetë, se çdo gjë tjetër më vret ngaqë është vdekje! Ah, hiç s'më është mërzitur! Sodis detin! Më japin jetë gjërat që kanë fund. Por këtu dhe matanë dhe ngado që kthej fytyrën, Ka më shumë edhe më dhe atje po ashtu dhe përherë njëlloj e më shumë! Përherë, moj zemër e dashur! Nuk ka frikë që e shterojnë sytë e mi! Ah, ujërat tuaj të pijshëm m'u mërzitën. 123
Ujërat tuaj të shtruar nuk i dua, i korr dielli, filtrohen e kullohen dhe bigat e maleve i ndajnë më dysh, Ujërat tuaj të molepsur, rrjedhës. Krojet tuaj nuk janë fare kroje. Elementi vetë. Lënda e parë! Kjo, them, është nëna që më lipset! Le të zaptojmë detin e përjetshëm e të njelmët, trëndafilin e madh ngjyrë gri! Unë ngre njërën dorë kah parajsa! çapitem kah deti që vile ka për rropulli! U nisa përgjithmonë! Jam si detari plak që nuk e njeh më tokën veç prej zjarreve, trumbave yjore të gjelbra a të kuqe, që i ka nxënë nga hartat apo nga portylanët. Një grimë mbi skelë, mes dengjesh e fuçish, letra të konsullit, një nojmë me dorë punëtorit të anijes. Dhe rishtas pastaj cimat e liruara, një sy i shpejtë motorave, dallgëthyesi që e meremetojnë dhe poshtë këmbëve të mia Rishtas harlisja e dallgës! As Detari, as Peshku që tërheq një peshk tjetër Për ta ngrënë, por qenia vetë dhe fuçia tërë dhe rrembi i gjallë, Dhe uji vetë dhe vetë elementi, unë luaj, shkëlqej i gjithi! Marr pjesë në lirinë e gjithandejshme të detit! Uji Përherë vjen e gjen ujin, Duke krijuar një bulëz të vetme. Po të isha det, kryquar nga një miliardë krahët e dy kontinenteve, Duke ndjerë barkas përthithjen e egër të qiellit qerthullor, me diellin ngujuar porsi kandili i ndezur nën venduzë, Duke njohur saktësisht të vetes madhështinë, Unë do isha prapë, që ngulmoj, thërras mbi gjithë rrënjët e mia, në Gang, në Mississipi, Në tufën e dendur të Orenokut, në linjën e largët të Rinit, në Nilin me shtratin e dyfishtë, Dhe luani i natës teksa pi, dhe moçalet, dhe sterat e nëndheshme, dhe zemra e rrumbullt mbushur plot e njerëzve që në orën e tyre presin me durim. 124
P O EZ I
Jo deti, jam fryma! dhe si uji Ujin, ashtu fryma njeh frymën, Fryma, dihatje fsheharake, Fryma krijuese që të qeshurën sjell, fryma e jetës dhe frymimi i madh shpirtëror, çlirimi i frymës, Që ngazëllehet dhe dehet dhe të qeshurën sjell! Oh, kaq e gjallë qenka, e zhdërvjelltë, por nuk kam frikë se do më lërë pa gjë! Sado thellë në humbsha, përkulshmërinë humnerës s›mund t›ia mund. Si përthellë ujit dymbëdhjetë hyjnesha shquajmë me gjymtyrë të bukura, Të blerta, teksa ngjiten nëpër një shtjellë flluskash ajri, Lozin në agullimën e ditës hyjnore, në një dantellë të madhe të bardhë, nëpër një flakë të verdhë e të ftohtë, nëpër detin e shkumuar dhe shkrepëtitës! Lodrojnë n› agullimën e ditës hyjnore, mbi një dantellë të madhe borë të bardhë, nëpër një flakë të verdhë e të akullt, mes detit që shkumon e shkrepëtin! Cili Portik do mund të më ndalonte? cili mur? Uji Ujin kundërmon, dhe unë më i lagësht se ai! Siç tret ai baltën dhe gurin e fortë, kam dhe unë gjithkund mençurinë time! Uji që bëri tokën ashtu dhe mund ta shkrijë, fryma që bëri portën mund të çelë dhe bravën. Dhe ç›është uji i shtangur karshi frymës, ç›është forca e tij Në krahasim me vrundujt, lënda ç›është karshi punëtorit? Unë ndjej, nuhas, zgjidh, zbuloj, frymoj me një shqisë tjetërlloj Gjënë si është krijuar! Edhe mua po aq më mbush një zot, më mbush padituria dhe dija e paanë! O forca që vloni përreth, Di edhe unë si ju të krijoj, jam i lirë, plot jetë, jam i lirë siç jeni ju dhe këtë s`mund ta rrokin profesorët! Ashtu si pema përvit në pranverë Shpik, me shpirt duke punuar, Të gjelbrën e përjetshme vetë, që gjethen majuce sajon prej hiçit, Dhe unë, njeriu Di ç`bëj, 125
Shtysën shfrytëzoj dhe këtë gjasë të lindjes e krijimit, Jam zot dhe unë, Jetoj në botë, zbatoj me ngulm dijet e mia. Njoh çdo gjë dhe çdo gjë njeh thellë meje shoqen. Gjithçkaje unë i fal çlirimin. Sajë meje Më asgjë nuk mbetet e vetmuar, sepse çdo gjë e përshtas me diç që kam në zemër. Por as kjo nuk mjafton.
Ç›më duhet porta e hapur, kur nuk kam çelësin? Po liria, kur nuk jam unë vetë zoti? Vështroj gjithçka, ndërsa ju vështroni gjithë ata që s›më kanë skllav por sundimtar. Çdo gjë Duron më pak nga sa dikton dhe shtrëngon çdo qenie të re, tok me të, të arrijë Ngadhnjimin përmbi qeniet e gjertanishme! Dhe ti që je Qenia e përkryer, nuk më pengove hiç të jem dhe unë i tillë! Ti e sheh njeriun që formoj dhe përmasën që marr pranë teje. O zot, kundruall qenies sate qenia ime psherëtin! Çliromë nga vetja! çliroje qenien nga rrethanat! Jam i lirë, çliromë nga liria! Di shumë mënyra të mos jem, por që të jem di veç një Mënyrë, të jem pranë teje, ti vetë je mënyra! Uji Pushton ujin dhe fryma nuhat esencën. Zot, që veçove ujërat e ulët nga ujërat e epërm, Zemra ime ofshan për ty, çliromë nga vetja gjersa të kam ty! Ç›është kjo liri dhe ç›mund të bëj unë gjetkë? Duhet të të mbaj. Zot, shoh njeriun e përkryer sipër kryqit, të përkryer sipër Pemës së përkryer. Yt Bir dhe yni, në praninë tënde dhe tonën, me katër gozhdë gozhduar këmbë e duar, Me zemrën ndarë më dysh dhe me Ujërat e mëdha që i kanë vër shuar gjer në zemër! 126
P O EZ I
Çliromë nga koha dhe merre zemrën time të mjerë, merre, o Zot, këtë zemër që rreh! Por s›kam fuqi në këtë jetë Që të vij drejt teje, për shkak të trupit tim, dhe lavdia jote i ngjason qëndresës së ujit të njelmët! Sipërfaqja e dritës sate është e pathyeshme dhe nuk mundem të gjej Të metën në errësirat e tua të shndritshme! Je këtu e këtu jam edhe unë. Dhe nuk më lejon të kaloj, por edhe unë nuk të lejoj të kalosh. Je fundi im e unë gjithashtu jam fundi yt. Dhe porsi krimbi i ligur që të jetojë ka nevojë diellin dhe mekanizmin e planeteve, Ashtu në jetën time çdo dihatje nga amshimi yt unë e kam thithur. Lirinë ma kufizon vendi që kam në robërinë tënde dhe pjesëmarrja ime e vrullshme në lojë! Që të mos më shpëtojë ajo rreze e dritës sate jetëkrijuese që më ish taksur. Dhe shtrij duart në të djathtë e në të mëngjër Që të mos ketë nga ana ime Asnjë hendek në rrethojën e përsosur të veprave të tua! Që të jetosh ti s›është fare nevoja të vdes unë! Je i dukshëm në këtë botë si dhe në tjetrën. Je këtu. Je këtu dhe unë gjallim tjetër s›mund të kem veçse me ty. Ç›po më ndodh? se ngjan kjo botë e vjetër si t›ishte tash e mbyllur. Si atëherë kur nga qielli me kokën përmbi tempull Pylli pagan erdh› të merrte çelësin e kubesë. O Zot, tashti e shoh çelësin çlirimtar, Çelësin që nuk hap, çelësin që mbyll! Je këtu me mua! Me vullnetin tënd ti kyç si me një mur dhe me forcën si me një gardh të pakalueshëm! Dhe ja, porsi Ezekieli dikur me kallamin shtatë kut e gjysmë, Në të katër anët e horizontit katër përmasat e Qytetit do mund të ngreja unë. Qyteti është mbyllur dhe papritmas gjithçka në sytë e mi Merr largësi dhe trajtë. 127
Dhe ja ku u përqafuan Jeruzalemi me Sionin ashtu si dy vëllezër, njëri prej Qiellit E tjetri Syrgjyn nëpër lumin Khobar lan këmishën e flijimeve, Dhe ja, Kisha tokësore kah Bashkëshortët mbretërorë kokën ngre me kambanore kurorëzuar! Të njatjetoj, o botë e re në sytë e mi, botë e përsosur tanimë! O besë e tërësejtë e gjërave të dukshme e të padukshme, krahëhapur rri për ju zemra ime katolike! Ngado që kthej kokën Shoh oktavën e stërmadhe të Krijimit! Shtrihet bota dhe, sado e madhe qoftë shuplaka, vështrimi im e përshkon nga njëra anë në tjetrën. Unë diellin e peshova si një qengj të madh që dy burra të fuqishëm e bartin në shkop mes supesh. Regjistrova ushtritë e Qiellit, dhe themelova një shtet Që prej Figurave të mëdha që priren sipër Oqeanit plak Gjer te më i rralli i zjarreve që kridhet në më të thellin e honeve, Si Paqësori i mellantë ku gjahtari i balenave përgjon një fjollë ere porsi push i bardhë. Ti je kapur dhe nga njëri skaj i botës gjer në tjetrin përreth Teje Kam nderur rrjetën e madhe të dijeve të mia. Ashtu si motivi që merr një trumbetë e bronxtë Mposht pyjet dhe duke përparuar sundon orkestrën gjer përfund, Dhe ashtu si shpërthimet e diellit Pasqyrohen mbi tokë sikur kriza uji e batica, Ashtu që nga Engjëlli më i madh që të sheh gjer te zhavorri i rrugës dhe që nga njëri çip i krijimit tënd gjer në tjetrin, Ndërprerje s›ka asnjë, ashtu si mes shpirtit edhe trupit; Lëvizja e parrëfyeshme e Serafimëve në nëntë rendet e Frymëve shpërhapet, Dhe ja era që ka radhën të ngrihet përmbi tokë, Mbjellësi, Korrësi! Ashtu uji ndjek frymën, e ndih dhe e ushqen Dhe midis Gjithë qenieve të tua dhe teje, se ç›është një si lidhje e lagësht. 128
Të përshëndes, botë bujare syrit tim! E kuptoj ç`të bën të pranishme,
P O EZ I
Ngaqë me ty është I Amshuari, ngaqë një vend ku ka Krijim Krijuesi kurrë nuk e braktis. Jam në ty e je në mua dhe zotërimet e tua janë edhe të miat. Dhe tani në ne më së fundi Çatis fillesa, Çatis dita e re, në zaptimin e kroit nuk di ç›rini engjëllore çatisin! Zemra ime nuk mat më kohën, ajo është sahati i përjetësisë, Dhe fryma e pavdirë kundron gjërat kalimtare. Mos thashë kalimtare? Ja ku marrin udhë. Thashë vdekatare? por me mua vdekje s›ka. Çdo qenie Është vepër Amshimi dhe e këtillë shfaqet. Është e pranishme, dhe gjithë gjërat e pranishme kalojnë brenda saj. Shkrimi nuk është asfare i zhveshur nga drita: pa shihni, gjithçka është e shkruar nga njëra anë në tjetrën: Qoftë dhe të qëmtojmë më të imtat hollësi: asnjë rrokje s›mungon. Toka, qielli i kaltër, lumi me anijet dhe me tri pemë të ngulura me kujdes në breg, Gjethi dhe kandrra mbi gjeth, ky gur që peshoj në dorë, Katundi dhe gjithë këta njerëz me dy sy që njëherëshi edhe flasin, endin, blejnë e shesin, ndezin zjarre, ngrenë pesha, e përkryer gjithçka porsi orkestër që luan, Gjithë kjo është amshim dhe s›ka të drejtë të mos jetë, Dhe unë e shoh me sytë e trupit, me zemër e krijoj! Me sytë e trupit, gjer dhe në parajsë po këta sy do doja, jo të tjerë! Mos vallë pandehim se deti është zhdukur ngaqë dallga tjetër ndërkaq dhe e treta dhe e dhjeta i zë vendin Asaj që madhërisht shuhet nëpër shkumë? Deti përfshihet brenda brigjeve dhe Bota caqeve të veta, asgjë nuk humbet nga vendi ku është mbyllur, Dhe liria përfshihet brenda dashurisë, Dëfren Kur zbulon një farefisni të zgjedhur me gjërat, në mungesë bukuritë. Unë nuk të shoh, por rroj mes atyre që të shohin. Ne japim veç atë që do na kthehet dikur. Dhe ndërsa çdo gjë prej teje Gjallimin ka marrë, mëkëmbet në kohën e përjetshme. 129
Ashtu edhe unë Kam një zë, e ndjej, e dëgjoj zhurmën q›ai bën. Dhe me zërin që kam ujë të kulluar e bëj ujin dhe, pse është ky që mënd gjithçka, brenda tij gjithçka kristalizohet. Ashtu me zërin që del teje fjalë mund të thur unë të përjetshme! veç të përjetshmes, s›di të tjerat si t›i quaj. Gjethi zverdhet dhe bie fruti, por gjeth› i vargjeve të mi nuk vyshket kurrë, As fruti i pjekur, as trëndafili mes trëndafilave të tjerë! Edhe në vyshket ai, nuk vyshket kurrë emri i tij nëpër frymën që është frymë e imja. Ja tek i shmanget kohës. Dhe, ngaqë me zërin tim i bëj gjërat të përjetshme, bëmë të jem Ky zë, bëmë fjalë gjithë kuptim! Çliromë nga skllavëria dhe nga pesha e kësaj lënde të pajetë. Pastromë, de! këta terre të neveritshëm zhvishmi dhe bë çmos të jem më në fund Gjithë ç›dëshëroj vagullt përthellë vetes. Gjallëromë, ashtu si ajri që thith mekanizmi ynë na e shndrin mençurinë porsi prush! O Zot, që kaosit i fryve për të ndarë të thatën nga e njoma, Mbi Detin e Kuq, e ai u nda më dysh Moisiut kundruall e Aaronit, Mbi tokën e njomësht, ja ku është njeriu, Njëlloj ti ujërat m›i urdhëron, në flegra më solle nj›atë frymë të krijimit e të pamjes. E pista kurrë nuk tharmohet, farë e jetës është vetëm e pastra. Ç›është uji më shumë se nevoja e tij për të qenë i lëngët Dhe tejetej i kthjellë në diellin e Zotit porsi bulë e tejpashme? Ç›më flisni për kaltrinën e ajrit kur e shkrini? Oh, ndër eliksire shpirti i njeriut është më i shtrenjti! Nëse në diell vesa shkreptin, Aq më shumë shkreptin rubini njerëzor dhe thelbësor shpirti në atë rreze të qartë! Zot, që me frymën tënde pagëzove kaosin Dhe që në prag të Pashkëve yshte me gojën e priftit burimin pagan me germën psi, Me ujin e pagëzimit ti begaton ujin tonë njerëzor, E bën të gjallë, të lavdishëm, të paqtë, të pavdekshëm! 130
P O EZ I
Uji është i kulluar dhe vështron me syrin tonë, i zhurmshëm është ai dhe me veshin tonë dëgjon, ngjëron Me gojën e kuqe që shuan etjen në një krua me gjashtë sylynjarë Dhe mishin na ngjyros e na farkëton këtë trup të epshëm. Dhe ashtu si bula e farës mbars figurën matematike duke veçuar Karremin joshës nga elementët e teoremës, Ashtu edhe trupi i lavdisë vlon poshtë trupit prej balte, dhe nata Teksa është e dukshme, dëshirë ka të shpërbëhet!
Zot, mëshiroji këta ujëra që vlojnë nga dëshirat! Zot, nuk jam, siç e sheh, vetëm frymë, por dhe ujë! mëshiroji këta ujëra që vdesin përthellë meje nga etja! Dhe fryma vlon dëshirash, por gjithë dëshirat ujit i kushtohen. O Zot, ti më dhe këtë grimë drite për të parë, Porsi, në muajin gusht, një i ri mendueshëm në kopsht sheh kohë pas kohe qiellin gjithë dhe tokën me një vështrim të vetëm, Me një vështrim të vetëm sheh botën, botën krejt që tejembanë e mbush një shkreptimë e praruar! O yj të fortë e të epërm dhe frut që mezi shquhesh mes honit të zi! o shkundje e shenjtëruar e biskut të gjatë të Arushës së Vogël! Nuk kam për të vdekur. Nuk kam për të vdekur, unë jam i pavdekshëm! Vdes gjithçka, por unë besoj si në një dritë më të kthjellë! Dhe siç bëjnë ata vdekje nga vdekja, nga asgjësimi i vetes unë krijoj pavdekësinë. Nuk dua të jem asfare i errët! Shfrytëzomë! Bëmë të jem, në dorën tënde atërore! Nxirre jashtë më në fund Pekin, 1906
Përktheu: Romeo Çollaku
131
132
P O EZ I
Bob KAUFMAN (1925-1986) poet i brezit bit, i njohur si Rimbaud amerikan. Ishte përkrahës i poezisë gojore. Poezitë i lexonte nëpër kafenetë e San Franciskos. Ishte simbol i rezistencës ndaj të gjitha llojeve të autoritetit. Disa herë ka rënë ndesh me ligjin dhe ka qenë i burgosur. Kur John F. Kennedy u vra, në vitin 1963, u përbetua se nuk do të fliste më, dhe kjo zgjati deri në mbarim të luftës së Vietnamit. Gjatë jetës ka botuar këto përmbledhje me poezi: Abo munist Manifesto (1959), Solitudes Crowded with Lone liness ((1965), The Golden Sardine (1967), The Ancient Rain: Poems 1956-1978 (1981). Pas vdekjes është botuar përmbledhja Cranial Guitar: Selected Poems (1996).
POETI Nga njё gropё eshtrash duart e krijimit formojnё mendjen, dhe modelojnё trupin nё mё pak se njё sekondё. njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. poeti i gozhduar nё kockёn e botёs futet nёpёr derё, pёr tё jetuar deri sa tё vdes, çfarёdo qё ndodhё ndёrmjet, nё natёn e kufomave tё gjalla, poeti mbetet i gjallё, njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. poeti ecёn nё tokё
133
134
dhe vёzhgon sfinksin e heshtur tё nilit. poeti e di se duhet tё shkruajё tё vёrtetёn, bile edhe nёse vritet pёr tё, ngase sfinksi nuk mund tё mohohet, sa herё qё njeriu e mohon atё, njeriu vdes. poeti jeton nё mes tё vdekjes dhe kёrkon misterin e jetёs, njё realitet i gurtё nё mbretёrinё e simboleve, fantazisё, dhe metaforёs, pёr arsye qё janё tё tija se çfarё ёshtё e vёrtetё ёshtё gropa e eshtrave nga vjen ai, njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. diku njё budё rrinё nё qetёsi dhe mban poetin dhe botёn nё duar tё ndara dhe e kupton se ai ka lindur pёr tё vdekur. gjaku i poetit duhet tё rrjedhё nё poezinё e tij, aq shumё sa qё tё tjerёt kёrkojnё shpjegim. poeti pёrgjigjet se poezia nuk duhet tё shpjegohet. ajo ёshtё ajo qё ёshtё, realiteti i poezisё nuk mund tё mohohet, njё peshk me sy
bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. poeti ёshtё i vetmuar me tё tjerёt tё ngjashёm me tё. dhimbja ёshtё lindur nё poetin. ai duhet tё jetojё me tё. ajo ёshtё burimi i tij i dёlirёsisё, duke vuajtur trashёgiminё e tij poeti duhet tё jetё gur. njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. kur poeti proteston mbi vdekjen qё sheh pёrreth. tё vdekurit e duan tё heshtur, ai vdes njashtu siç ka vdekur lorca, sado qё lorca mbijeton nё poezinё e tij, tё endur nё thellёsitё e jetёs. poeti i trondit ata pёrreth vetes. ai flet haptas mbi atё qё autoritetet mendojnё se nuk bёnё tё zihet nё gojё, ai bёhet armik i autoriteteve. derisa poeti jeton, autoritetet vdesin. poezia e tij ёshtё e pёrgjithmonshme. kur poeti vdes, njё gur vihet nё varrin e tij, ai gur ёshtё vetё ai, njё gropё eshtrash, krijesa ёshtё e pёrkryer, nё gropёn e eshtrave njё qiell yjesh, njё parajsё diejsh dhe hёnash, dhe nё mes
P O EZ I
135
dielli madhёshtor, krijesa ёshtё e pёrkryer. njё maskё e krijuar nё gropё ёshtё imazhi i poetit. imazhi i poetit ёshtё njё sekret. njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. kam ecur nё kёtё botё i mbuluar me njё mantel vdekjeje. kam ecur i vetёm, secila puthje ka qenё plagё, secila buzёqeshje kёrcёnim. njё ditё vdekja ma hoqi pelerinёn qё mё mbёshtillte, e kam kuptuar se nёpёr çfarё kam kaluar nё jetё. nuk i bie pishman, kur ma hoqёn mantelin, unё isha nё gropёn e eshtrave, njё peshk me sy bretkoce, krijesa ёshtё e pёrkryer. paqja qoftё me ju
136
armёt e luftёs kanё heshtur, nuk ёshtё njashtu siç ishte turma nuk kёrkon gjak. nuk ёshtё banka e parё e teksasit, nuk ёshtё veshi getty. lutja pёr paqe ёshtё dёgjuar nё brest-litovsk, pavijoni reagon, me grykat e topit, nuk ёshtё mё heroizёm
t’ua mёsyesh armёve, burrat qё vdiqёn nё luftёn e mёhershme janё bёrё kryetarё dhe papё dhe princa tё vendit. ata tash duan paqe qё t’i japin kuptim kurorёs, nё kore pas vrasjeve, thiminyaya definoi paqen, paqja ёshtё ajo e vёrteta, bota duhet ose t’i pёrgjigjet asaj ose ta sponzorojё gjakderdhjen qё sjellё lufta. unё kam qenё nё lufta tё sё kaluarёs, ato janё kujtime tё rinisё sime, sicilia, afrika e veriut, amerika jugore, egjipti, india, europa, e njoh vrasjen fort mirё. unё mbёshtesё paqen unё e di se çfarё po ndodhё nё pentagon, lufta nuk mund ta ndalё atё, asgjё s’mund ta ndalё atё. unё jam person i gjevrektores, megjithatё unё ende flas pёr paqe nё kёtё vend, nё qytet, kudo. ngandonjёherё njё kёrkesё e rreme pёr paqe joshё botёn nё luftё, njashtu siç pat bёrё chamberlain me porosinё e tij: “paqja nё kohёn tonё” kur pa njё pa dy futi botёn nё luftёn e dytё botёrore. ama kjo nuk ёshtё ajo, kjo ёshtё porosi paqeje nga retё, nga yjet nga qielli. ky nuk ёshtё fundi
P O EZ I
137
njёmijё burra hoqёn dorё nga armёt, derisa paqja tё bёhet urdhёr goxha shumё tё vdekur nuk panё budёn hakmarrёs, ky ёshtё ai vendi nё tё cilin duhet tё vijmё, pёr t’u pёrgjigjur nё tё gjitha pyetjet qё i kemi shtruar, ky ёshtё vendi dhe, koha. POEZI BURGU 1 Po rri ulur nё njё qeli me pamje tё paraleleve tё kёqija, Duke pritur rrufenё tё mё çajё nё njё mijё vetesh tё mia. Nuk mjafton tё jesh nё njё kafaz sall me njё vete; Dua t’i rri pёrballё secilit tё burgosur veç e veç nё secilёn birucё. Dyert hapen dhe kёrcasin, çdo pёrplasje ёshtё njёfarё mbarimi, bam! Xhanki u zhduk nё zhurmёn e kuqe, duke gjuajtur me gurё ferrin e vet. Pijaneci kutёrbues pёrgёzon veten ngase nuk drogohet mё, Gjurmёt e gishtave kanё mbetur nё gurёt e varrit tё zi, Zhurma e dhimbjes depёrton nёpёr muret e çelikta qё pёrplasen Arrin edhe dhimbjen time. Unё po bёhem pjesё e dikujt pёrgjithmonё. Pёr mua akcentet e pakultivuara tё kriminelёve janё mё tё kёndshme sesa bubёrrima e policёve, Tё pangeshmit zhdёpin qepenёt e shpirtave njerёzor; ngarkesat E destinuara pёr portet e akuzave, pёr limanet e fajit. Çka hanё policёt, Sokrat, ende i burgosur, i mjeri plak?
138
2 O piktor, ma pikturo njё burg tё trentё, me qeli tё krisura me ngjyra uji. Poet, sa ёshtё e vjetёr vuajtja? Shkruaje nё oksid plumbi.
P O EZ I
O Perёndi, ma puno njё qiell nё tavanin tim tё qelqtё. Kam nevojё pёr yje tash, Tё mё udhёheqin nёpёr kёtё atmosferё britmash dhe ferresh private, Hyrjesh e daljesh, brenda...jashtё...lart...poshtё, kolovajzё qytetare. Dёgjo-mё-tash-dёgjo-mё-tash-gjithmonё disi jam kёtu. 3 Nё botёn e qelive – kush nuk ёshtё nё burg? Rojet e burgut. Nё botёn e spitaleve – kush nuk ёshtё i sёmurё? Mjekёt. Sardelet e arta po mё notojnё nё kokё. Oh, ne i dimё do gjёra, o njeri, rreth disa gjёrave Siç janё xhazi, burgjet dhe Zoti. E shtuna ёshtё ditё e mirё pёr tё shkuar nё burg.
4 Ata tash e japin njё formё tё re, qё dridhet si xhelatinё, Qё dёshmon se çdo çun mund tё bёhet president i Muskatit. Ata janё zemёruar me tё ngase ai ёshtё njёri nga Ata. Lakuriqёsi e paplanifikuar gri-pika-pika; gishtat Kutёrbues shtrёngojnё ndenjёsen e nevojtorёs. Z. Amerika dёshiron tё lahet. Shiko! Nё dysheme, ёshtё shtrirё nё fytyrёn e Amerikёs – Njё yll i vёrtetё filmi qё ka pasur role nё njё milion kronika lajmesh, Çka jam duke bёrё – po ndiej dhembshuri? Kur do tё del nga e gjithё kjo, ai do tё mё ndihmojё tё mё vrasin. Mesaduket ai e urren tё jetuarit. 5 Pjesёt kryesore kёrcёllojnё nё barkun e tij, kacavirren. Shoqёria e tij ёshtё shpartalluar nё barkun e tij, ёshtё tharё. Shih mullirin e madh amerikan me erё, si i turret vetes, Aksione tё mira e tё qёndrueshme, tё llojit qё e dehu Amerikёn. Sukses i shkruar kudo nёpёr bythёn e tij vija-vija. Sukses i tipit tё suksesshёm, dyzet pikё nё njё gjuajtje. Pusho sё vuajturi, Jack, nuk mund tё na mashtrosh. Ne e dimё.
139
Ky ёshtё vendi mё i madh nё botё, apo jo? Ai nuk ia doli. Pijaneci nё Qelinё numёr 3.
6 Ka pasur shumё vite nё kёtё kohёn time tё shkurtёr. Shpirti im kёrkon njё shpellё tё veten, si tё Perёndisё xhaine; Ama megjithatё mё duhet ta detyrojё tё vazhdojё mё tej, tё fortё si xhazi, vezulluese Nё kёtё xhungёll tё errёt plastike, nё tokёn e natёs sё gjatё, tё acartё. Kёrthiza ime ёshtё pullё qё e shtyp kur dua anёn e brendshme jashtё. A nuk jam asgjё mё tepёr se njё grumbull zorrёsh dhe ind tё ashpёr? A mё duhet t’i thyej eshtrat e mi? Tё pi gjakun tim tё holluar me verё? Tё gёrryej trishtimin tim tё vjetёr nga gjoksi im? Jo sёrish, Tё gjithё ata topa tё lashtё zjarri, tё gёlltitur me zemёrim, le tё rrinё aty ku janё. Lermё t’i pёshtyjё mjegullat e introspektimit, copat e vetvetes. Ashtu qё kur tё vdes, do tё jem nё ajёr. 7 Dikush qё jam unё ёshtё askushi. Diçka qё kam bёrё ёshtё asgjё. Diku ku kam qenё ёshtё askund. Unё nuk jam unё. Ç’po ngjet me pёrgjigjet Pёr tё cilat mё duhet tё gjej pyetje? Tё gjitha kёtyre rrugёve tё çuditshme Mё duhet t’u gjej qytete, Tё falemnderit o Zot pёr bitnikё.
8 Gjithё natёn e lume duhma e njerёzve qё po kalben, Avulli po ngritet nga stivat e njerёzve tё gjallё, Ma mbush hundёn neveria e gaztё, M’i mbushin sytё me lot. 9 140
P O EZ I
Tregtarёt shёtitёs tё Zotit, po ma shurdhёrojnё timpanin e veshit Me pjesёt mё tё mёrzitshme tё librave tё seksit, Me padurim pres tё hёnёn dhe makinat llogaritёse. 10 Qentё syverdhё fishkёllejnё nё mbrёmje. 11 Njё foshnje u fut nё burg sot.
12 Edhe njё ditё pёr nё ferr, e mbushur me gjёndёrra pluskuese. 13 Burgu, njё kub i madh bosh prej metali Qё varet nga hёna me njё zinxhir argjendi. Njё ditё Johny Appleseed do ta rrёzojё pёrtokё. 14 Tri fije tё gjata drite Tё gёrshetuara nё rreze.
15 Jam i shqetёsuar pёr tё ardhmen time; E kaluara ma ka kthyer shpinёn.
16 Hijet i shoh si formёsohen nё mur, Tablo tё dёshirimit tё mbrojtura nga sytё e mi.
17 Pasi kalova gjithё natёn e lume duke konstruktuar njё ёndёrr, Mёngjesi erdhi dhe mё verboi me dritё. Tash po kёrkoj ndёr malet e lёvozhgave tё vezёs Ёndrrёn e mallkuar qё kurrё s’e kam dashur. 141
18 Po rri ulur kёtu dhe po i shkruaj gjёrat nё letёr, Nё vend qё tё ngulis lapsin nё ajёr.
19 Beteja e Dёshtimeve Monumentale ka marr hov, Tё dy palёt shpresojnё pёr njё humbje tё pastёr e tё hairit. 20 Tash po e shoh natёn sesi qetёsisht po e pushton ditёn. 21 I zёnё nё njё rrjet imagjinar tё ndёrgjegjes, Po qaj mbi veprimet e mia, ama ende besoj.
22 Qytetet do tё duhej tё ngriteshin nё njёrёn anё tё rrugёs. 23 Njerёzit qё nuk mund tё bёjnё hije Kurrё nuk vdesin nga prekat. 24 Fundi gjithmonё vjen i fundit.
25 U ulёm nё njё tavolinё nё qoshe, Duke e pёrlarё njёri-tjetrin fjalё pas fjale, Derisa s’mbet gjё, pёrpos skeleteve tё neveritshme.
26 Po rri ulur kёtu dhe shkruaj, nuk ma mban tё ndalem, Ngase kam frikё tё shoh se çka ka jashtё kokёs sime.
142
27 Epo, Jezu, a tё dhimbti ndopak, apo jo?
P O EZ I
28 Kam frikё tё ndjek trupin tim nёpёr ata shtretёr tё ngushtё Tё fortё tё butё tё femrave, ama megjithatё po e bёj. 29 Hallkё pas hallke, e farkёtuam zinxhirin tonё. Pastaj, kur e zbuluam fundin e tij rreth qafes tonё, Mezi dolёm. 30 Kurrё nuk kam parё copё buke tё egёr poetike, Ama po tё kisha parё, do ta haja, bashkё me kore. 31 Nga sa vite tё largёta vjen njё foshnje?
32 Universaliteti, dualiteti, totaliteti... njё.
33 I mangёti nё dysheme, qё po flet mbyturazi, Dikur ishte burrё qё bёrtiste nёpёr tavolina. 34 Eja, mё ndihmo tё shtyp njё pikё shiu.
(Shkruar nё Burgun e Qytetit San Francisko, qelia numёr 3, 1959)
Përktheu: Fadil BAJRAJ
143
144
P O EZ I
Federico G. LORKA Lindi në Fuentevaqueros (Granada) më 1898. Në Gra nada filloi studimet për muzikë, drejtësi dhe letërsi, që do t’i vazhdojë më pas në Madrid. Vepra dhe personaliteti i tij shumë shpejt bënë që ai të zërë një vend të veçantë. Më 1932 themelon grupin La Bar raca (Barraka), që jep shfaqje teatri klasik e modern nëpër krahinat e Spanjës. Falë punës së tij poetike e teatrale Lorca fiton një admirim të madh. Por gjithashtu edhe urrejtje. Vrasja e tij në gusht 1936 përbën një nga episodet më të turpshëm të luftës civile. Ndër veprat e tij më të rëndësishme konsiderohen: Li bro de poemas (Libri i poemave), Poema del Cante Jondo (Poemë e këngës andaluziane), Canciones (Këngë), Suites (Suita) El Romancero Gitano (Romancieri cigan) etj.
ROMANCË SONAMBUL Të gjelbër, sa të dua të gjelbër. Erë e gjelbër. Degë të gjelbra. Varka mbi det E kali në mal. Me hije në bel ajo ëndërron në ballkonin e saj, mish i gjelbër, flokë të gjelbër, me sy ari të ftohtë. Të gjelbër, sa të dua të gjelbër. Poshtë një hëne cigane, gjërat po e shohin atë e ajo nuk mund t›i shohë. Të gjelbër, sa të dua të gjelbër. Yje të mëdhenj prej akulli vijnë me peshkun e hijes
145
që hap udhën e agimit. Pema e fikut fërkon erën e saj me degët e saj të zmerilta, e mali, mace dhelpërake, ngre kurthet e vata t› idhëta. Por kush do të vijë? E për ku...? Ajo vazhdon në ballkonin e saj, duke ëndërruar në detin e hidhur.
146
Miku im, dua të ndërroj kalin tim për shtëpinë e saj, shalën time për pasqyrën e saj, pushkën time për shallin e saj. Miku im, vij i gjakosur, që nga portat e Kabras. Po të mundja unë, çunak, kjo punë do të mbyllej. Por unë nuk jam më unë, As shtëpia ime nuk është më shtëpia ime. Miku im, dua të vdes ndershmërisht në shtratin tim. Prej hekuri, nëse është e mundur, me çarçafët hollandezë. Nuk e sheh plagën që kam nga gjoksi deri në fyt. Treqind lule të zeza mban krahërori yt i bardhë. Gjaku yt shpërndahet e mban erë përreth rripit tënd. Por unë nuk jam më unë, as shtëpia ime nuk është më shtëpia ime. Më ler të ngjitem së paku deri te të lartit parmakë; më ler te ngjitem, lermë! deri te të gjelbrit parmakë. Parmakë të hënës ku gurgullon uji.
Tani ngjiten të dy miqtë deri tek parmakët e lartë, Duke lënë një gjurmë gjaku. Duke lënë një gjurmë lotësh. Dridheshin në çati dritëzat prej kallaji. Mijëra dajre të kristalta e plagosin mëngjesin. Të gjelbër, sa të dua të gjelbër. Erë e gjelbër. Degë të gjelbra. Të dy miqtë u ngjitën. Era e gjatë linte në gojë një shije të çuditshme të hidhur menteje e borziloku. Mik! Ku është, thuamë? Ku është vogëlushja jote idhnake? Sa herë të pres? Sa herë do të presë, f›tyrë e freskët, flok› i zi, në këtë ballkon të gjelbër.
P O EZ I
Mbi fytyrën e pusit përkundej cigania. Mish i gjelbër, lëkurë e gjelbër, me sy ari të ftohtë. Një hell hëne e mban mbi ujë. Nata u bë intime si një shesh i vogël. Roje civile të dehur në derë godisnin. Të gjelbër, sa të dua të gjelbër. Erë e gjelbër. Degë të gjelbra. Varka mbi det e kali në mal. Pëktheu: Manjola Brahaj
147
148
P O EZ I
Nazim HIKMET Shkrimtar, skenarist, gazetar dhe përkthyes turk, lindi më 15 janar 1902 në Selanik. U arsimua në Stamboll dhe studimet i vazhdoi në Moskë, ku u njoh me artistë dhe shkrimtarë nga e gjithë bota. Në vitin 1924 ai u kthye në Turqi , por u arrestua për shkak se shkruante për një revistë të majtë dhe sërish u arratis në Rusi, ku vazhdoi të shkruajë drama dhe poezi. Në vitin 1928 një amnisti e përgjithshme e lejon Hikmet-in të kthehen në Turqi. Gjatë dhjetë vjetëve të ardhshme, ai bo toi nëntë libra me poezi dhe tekste të tjera gazetareske. Për veprat e tij “dekadente”, ai u dënua me disa vjet burg. Pasi u lirua, për herë të fundit u largua nga Turqia në vitin 1951. Shumë nga veprat të tij janë përkthyer në gjuhën angleze, duke përfshirë edhe Peizazhet e njerëzore nga vendi im: Një roman në vargje epike (2009), Gjërat që nuk dija se i doja (1975 ), Dita para të nesërmes ( 1972), Sim fonia e Moskës (1970) , Poezi të zgjedhura (1967). Në vitin 1936 ai botoi Epika Shejh Bedreddin-it etj.
AUTOBIOGRAFI (Zgjodhi: A. Vinca)
Kam lindur më 1902. S’jam kthyer më kurrë në qytetitn e lindjes. S’më pëlqejnë kthimet. Në moshën trevjeçare, në Alep, isha i njohur si nip pashai, Nëntëmbedhjetë vjeç, student në universitetin komunist të Moskës, Dyzet e nëntë vjeç, në Moskë, i ftuar i Komitetit Qendror Dhe që katërmbëdhjetë vjeç ushtroj zanatin e poetit. Ka njerëz që njohin llojet e ndryshme të peshqve, Unë vetëm të ndarjeve. Ka njerëz që mund t’i thonë përmendësh emrat e yjeve, Unë vetëm të malleve.
149
Kam qenë qiraxhi burgjesh dhe hotelesh të mëdha, Kam njohur urinë dhe grevën e urisë, S’ka gjellë të mos ia kem provuar shijen. Kur mbusha tridhjetë vjet deshën të më varnin, Dyzet e tetë vjeç deshën të më jepnin Çmimin botëror të Paqes. E ma dhanë. Tridhjetë e gjashtë vjeç, për gjashtë muaj rresht u enda në katër metra katrore beton, Pesëdhjetë e nëntë vjeç, për tetëmbëdhjetë orë kam fluturuar nga Praga në Havanë. S’e kam njohur Leninin, por kam bërë rojë nderi te arkivoli i tij më 1924, Më 1961, për mauzole, vizitoj librat e tij. U munduan të më shkëpusin nga partia ime, Por s’u eci, S’u shtypa nën idhujt që bien.
Më 1951, në det, bashkë me një shok shkova drejt vdekjes. Më 1952, zemërthyer, e prita vdekjen katër muaj i shtrirë në shpinë. Jam marrosur nga xhelozia për gratë që kam dashur. Zili s’e kam pasur Sharlotin asnjë fije. Gratë i kam mashtruar, Por shokët kurrë s’i kam përgojuar pas shpine. Kam pirë pa u bërë pijanec, Për fat, bukën time e kam fituar gjithmonë me djersën e ballit. Nëse kam gënjyer, e kam bërë nga zori për tjetrin, Kam gënjyer për të mos e bërë tjetrin të vuajë, Por kam gënjyer edhe pa shkak.
150
Kam udhëtuar me tren, me avion, me makinë, Shumica e njerëzve s’udhëtojnë dot me to.
Kam shkuar në operë, Shumica e njerëzve nuk shkojnë dot dhe as emrin s’ia dinë. Por atje ku shkojnë shumica e njerëzve unë s’kam shkelur që më 1921: Në xhami, në kishë, në sinagogë, në teqe, te falltari, Por e kam kthyer ndojnëherë filxhanin ta shoh. Botohem në tridhjetë a dyzet gjuhë, Por në gjuhën time, në Turqi, jam i ndaluar.
P O EZ I
Deri tani s’më ka zënë kanceri, S’është me domosdo të të zërë. S’do të bëhem kryeministër, etj. Dhe s’kam asnjë prirje për këso lloj punërash.
Nuk kam qenë në luftë, Nuk kam zbritur netëve në strehime, Avionët që fluturonin ulët s’më kanë zënë të shpërngulur rrugëve, Por gati gjashtëdhjetë vjeç rashë në dashuri. Me një fjalë, shok, Sot në Berlin, duke ngordhur prej mallit, si qen, mund të them se kam jetuar si njeri. Por dhe sa kohë që më mbetet për të jetuar Dhe çka mund të më ndodhë Kush e di? 11 shtator 1961 LAMTUMIRË Mbetshi me shëndet, miqtë e mi, Mbeçi me shëndet ! Unë po iki me ju në shpirt Dhe me luftën në mendje.
151
Mbetshi me shëndet, miqtë e mi, mbetshi me shëndet !
Nuk dua t’u shoh shtrirë në plazhe, Në rresht si zogj kartolinash. Nuk dua t’ju shoh me shamitë e hundës në dorë. Jo, kështu jo. Unë askund s’e shoh veten më mirë se në sytë e miqve.
O miqtë e mi, vëllezërit e mi të luftës, shokët e mi të punës, Lamtumirë pa fjalë të kota, Netët do ta mbyllin derën me shul, Vitet do ta endin merimangën e tyre në dritare Dhe unë do të këndoj si këngë lufte këngën time të burgut. Ne do të shihemi prapë, miqtë e mi, do të shihemi, Do t’i buzëqeshim bashkë diellit, Do të luftojmë krah për krah. O miqtë e mi, vëllezërit e mi të luftës, shokët e mi të punës, Lamtumirë ! 1931
PO ATË ZEMËR, PO ATË KOKË
152
Pa mburrje e dashur, Si plumb i përshkova dhjetë vjetët e burgut. Po të mos i kujtoj dhimbjet që kam në mëlçi, Po atë zemër kam, po atë kokë që kam pasur.
NINULLA
P O EZ I
I
Fli, bukuroshja ime, fli ! Do ta sjell tani gjumin nga kopshtet për ty, Ah, për sytë e tu gështenjë me pjergulla të blerta ! Fli, bukuroshja ime, fli, fli buzagaz për engjëjt, nani-nani ! Fli, bukuroshja ime, fli! Do ta sjell tani gjumin nga deti për ty, Një gjumë të thellë e të freskët, të lehtë si bletë. Fli, bukuroshja ime, fli, nën velat e fryra prej erës, nani-nani! Fli, bukuroshja ime, fli! Do ta sjell gjumin drejt e nga yjet për ty, Një gjumë të bruztë si prej kadifeje. Fli, bukuroshja ime, fli, Te kryet e shtratit tënd zemra, ime rri zgjuar, nani-nani! II
Shpirti im, Mbylli sytë ngadalë-ngadalë Dhe, siç fundosesh në ujë Zhytu në gjumë, zhveshur e me të bardha veshur, Më e bukura ëndërr të pret, nani-nani! Shpirti im, Mbylli sytë ngadalë-ngadalë,
153
Dhe braktise veten si në krahët e mi shtrënguar, nani-nani! Mua as në gjumë mos më harro, nani-nani!
Mbylli sytë ngadalë-ngadalë, Sytë e tu jeshilë të thellë ku digjet një zjarr, nani-nani, shpirti im, nani-nani ! PLAKU NË BREG TË DETIT Majat kate-kate vënë sërë, Gjer buzë deti zbret pishnaja poshtë, Shtrirë në kurriz, përmbi rërë, Rri në breg një plak kockëfortë.
Këtë ditë gushti me diellin që djeg, Nga larg lypin ndihmë anijet në mynxyrë ; Freski të kaltëreme sjell era në breg, Një ledhatim plakut i rrika mbi fytyrë. Duart kishte mbledhur përmbi bark, Si dy gaforre të lodhura e kokëforta, Fitorja ka lëkurën e trashë Të një udhëtimi më të zorshëm se koha. Qepallat mbushur kripë e rrudha Me njëra-tjetrën rrinë mbyllur butë, Në errësirë shkëndijash të praruara Dëgjon buçitje deti plak’ i urtë.
154
Deti dhe peshqit dhëmbëgjatë, Ngrehinat e ndajnatës që po gdhin,
Rrjetat para shtëpisë së peshkatarëve Dhe tutje larg shkëmbinjtë në lulëzim.
P O EZ I
Vallë, maja e pishnajës fëshfërin Atje lart, shumë lart, nëpër re? E di ai se rrotull të vjen mendja Kur majat që nga poshtë rri e sheh?
Majat kate-kate vënë sërë, Gjer buzë deti zbret pishnaja poshtë, Shtrirë në kurriz, përmbi rërë, Rri në breg një plak kockëfortë. PO IKI Po iki, sa gjëra më mbetën përgjysmë tek iki: Sorkadhja që prej duarsh ia nxora gjahtarit Ende rri shtrirë, e paprekur, Portokallin që këputa në degë As ta qëroj nuk arrita dot, Deri midis yjesh u ngjita, Po s’arrita t’i numëroja dot, E nxora ujin prej pusi Po as në gotë nuk e hodha dot, Trëndafilat i solla në shportë, Po vazot dot nuk ua gdhenda, Me dashuri akoma s’qeshë ngopur, Po iki. Sa gjëra më mbetën përgjysmë tek po iki.
Përktheu: Besnik Mustafaj
155
NATA E VITIT TË RI Tërë natën ra borë përsëri, Nata me yje ndrinte si biluri. Një qytet, një rrugë, një shtëpi, Atje larg, shumë larg, një shtëpi druri.
Mbi nënkresë fle një vogëlush, Ky lëmsh biond është biri im. Aty nuk ndodhet asnjë i ftuar, askush. Tej dritares, Stambolli i zhytur në mjerim. Nga fishkëllima bilbilash dridhet terri, Burgimit i ngjan vetmia pa fjalë. Librin e saj e mbylli Myneveri, Pastaj zuri të qante ngadalë. Një qytet, një rrugë, një shtëpi, Atje larg, shumë larg, një shtëpi druri. Tërë natën ra borë përsëri, Nata me yje ndrinte si biluri.
(Përktheu: Anton Papleka)
156
P O EZ I
Berka NEZIQ Është lindur më 1954 në Bosanski Shamac të BH. Me pro fesion është juriste. Është larguar nga vendi i saj me shpër thimin e luftës duke jetuar në disa shtete perëndimore. Libri i saj i parë është Letër e hapur ty, me dashuri, libër i cili u ribotua disa herë radhazi. E vlerësuar lart nga kritika, libri në fjalë ia solli Shpërblimin e Mbretëreshës Katarinë. Pas suksesit të parë, Neziq përsëri doli në publik me prozë simbolikisht të theksuar Ana e errët e jorganit, e cila po ashtu u prit mirë nga kritika. Ka shkruar edhe disa libra të tjerë në prozë dhe poezi dhe është përkthyer në disa gjuhë të botës. Jeton në Suedi.
ANIMA SPLENDIDI Hesht, është jetë e shkretë dhe e paanë Vend ku dy duar të tjera tash nuk janë. Çka bart uji, bregu dikur ka sjellë. Lë të shkojë ajo që e mori lumi shtjellë. Komentet e ndryshme djegin si prush. Dhe tentoj të jem e qetë të mos më dëgjojë kush. Të mos më shohin iki nga drita, Që të jem Anima Splendida. Nëse ndodh, kalimthi, të ndalesh para meje. Dashurinë e zemrës ti hapur rrëfeje. Do të bëjmë si moti kur tok ishim Qetësinë e takimit të rastësishëm të mos e prishim. Do të ta them qartë dhe pa turp Me ty isha Anima Splendida (“Shpirt-Mira”)
157
LARJA ME TY Kur të kaluarën solla në kujtim Heshturazi me erën bëmë kuvend: Do ta tresë mjegullën e agut në vend Dhe trupit tënd do t’i jap aromë shqim. Më nuk di në janë këto vetëm dokërr, Kur tinëz ikën nga dhoma në agim Dhe i tërë qielli shndërrohet në personin tim Që para gjumit e mendoja kokërr. Kjo nuk është vetëm ëndërr jona e ditës, Kjo është e qartë si rrezja e dritës. S’do të jetë kurrë vetëm shtrëngim dore, Po shpirti im me ty do të lahet prore. ARSHLLAMET Ha ëmbëlsirën e qershisë së dhuruar, Derisa ujis pemët e dhomës së zbukuruar. Heshtim e mendimet gërshetohen Si rrugët, përherë më shpesh, kryqëzohen. Le të marrë shpirt sonte dashuria jonë, Kur dy-tri fjalë i shqiptojmë Për atë se si zjarr digjemi në gji të jetës Por qetë, më qetë se zukatja e bletës. Ndihet aroma e vjollcave të pyllit Gjersa puth gjoksin, fytyrën me afshe të zgjuara, Saktë, si me shigjetë të mprehtë në dritë të diellit Prek vende të epshme me duar të praruara...
158
AROMA E KUJTIMEVE Këngë agu, të bukura, xigëluese Porsi enë remi e tenxhere vëluese, Në mjegullën e qetë që avullohet, Si aromë e kafesë së parë në tryezë kur shtrohet.
P O EZ I
Ju jeni si kutizë mjalti Ku mbyll tërë atë që e ruaj me ekzaltësi, Gjëra këto që kurrë tërësisht nuk harrohen, Deri kur syri venitet dhe kur flokët zbardhohen... Dita ju në këndin e ngrohtë ju ka gjetur strehim, Për mua e fshehur në këndin intim; Kur koha qetazi ju nxjerr për fush’, Sa shumë ju çmoja, s’e di askush...
SOT NË AGIM Përqafojini kënaqësitë së toku Kot me zjarr rrëmihni zemrën e - dikujt Se aty nuk do te gjeni asnjë shkëndijë As dashuri sa një qime qerpiku. E ekzistojnë në jetë takimet karmine, Ku bulon luledielli i madh me flakërime! Aty banon Zoti i momentit të gëzuar Kairosi: Pi me të ujë çdo dite, edhe këtë mëngjes fatosi. Mos kërko dashuri me rrëmihje në zemër – me zjarr; Ik nga këtu dhe atë nyje preje me shpatë hidhe në varr: Aty zjarr ndjenjash nuk ka asnjë xixë. Në fushën e lulediellit të pret fitorja e vërtetë.
159
BISEDË ME ZOTIN “Me thirr», tha AI, «nëse të duhet njeri. Kjo s’të kërkon guxim as farë rituali», «Po më do, thashë, tregomë dhe lirinë mos ma humb, E di se je në qendër njësoj si edhe në thumb». Mos mendo në mua nëse dëshiron ta kesh dashurinë, Dhe si pronë jotja ti keq veten e bind - si mërinë. Mos qorto të parët, bëju i vetes më i mirë se prindi, - Është e kotë të kërkosh për të keq kush të bindi. Bëju vetes fëmija më i mire e më i dashur pa drojë, Kujtimet e vjetra më kurrë mos i zë në gojë. Ti për veten je vëllai më i mirë dhe motra shpirtmirë Muzikë je, këngë dhe arie e orkestrës së dëlirë. Mos kërko besnikëri, i vetvetes je miku më besnik; Dhuro me plot dorë si dhurues personal e mik. Nëse dëshiron të shikohesh, shikohu në sytë e tu cok Sepse vetëm ajo ndjenjë tënden dëshmon tok. Nëse mendon për përkëdheljen më të çmuar, Mbylle dhe hidhe çelësin, dhe qeshu i çliruar. Të kthehem në përqafim ashku, me tërë zemër. Që me ty të jem përgjithmonë jotja e jo shemër. Koha nuk ekziston, përjeto me dashuri e lezet. Në ëndrrat e tua hyr gjallërisht e me vullnet Thuaje emrin tim po kërkove dikush të të nxjerrë nga halli. Nuk të kërkohet për këtë heroizëm as farë rituali.
160
VATËR E DASHUR Je në shtëpi e jashtë era fishkëllen, Mediton egër, si nëndheu kur bren, Shpalos kujtimet, palos faturat, në vend i qet, Rregullon, pastron, sa trupi të mos kalbet.
Rinia të kujtohet vetëtimthi, si fluromë Kurse dhoma nga kafeja ka marrë aromë. Thua: Botën e kisha në shuplakë dore, Por e desha vetëm anën diellore. Dhe çka treti u fshi si me dorë Pak ka nga Mysafirët Qiellorë. Kanë ikur ditët njerëzit ikën me brengën, Në kaçube zogu ka ndalur këngën. Pak mbeti nga ajo që deshe - me hatër... Ngushëllo veten: ,,Vatër e dashura vatër!”...
P O EZ I
FJALËT DHE HESHTJA Thonë se ka mjaft, thonë madje se ka tepër në shumë qoshe Zogj dhe gjallesa të pyllit, baroja dhe fjalë boshe Se është rënduar toka nga shirat e mëdha... Dhe se koha jonë do të shkojë shpejt sa s’ka. Thonë se njerëzit kërkojnë të jenë çka nuk e kap mendja Thonë mendja rëndon kokën e pikëllimi shtohet nga dhembja Dhe pa dinjitet shpesh stoliset pa vlerë, E, zemrën naive bota e përqesh përherë. Në këtë zallahi le të llomotisin. Unë heshti Unë me dyllë do t’i mbyll veshët Yjtë do t’i kundroj e mbështjellë me mug e zjarr: Ty do ta dhuroj besnikërinë dhe thesarin me ar.
161
162
P O EZ I
Mirash MARTINOVIQ Mirash Martinoviq është njëri nga shkrimtarët më të rëndësishëm të Malit të Zi. Romanet dhe librat e tij me poezi janë të përkthyer në disa gjuhë botërore. Romani i tij Teu ta, që bën fjalë për mbretëreshën ilire, është përkthyer dhe botuar në gjuhën shqipe nga "Koha” në vitin 2010. Mirash Martinoviq do të jetë pjesëmarrës i Festivalit Ndërkombëtar “Polip”, që do të mbahet në Prishtinë, gjatë këtij viti.
KRONIKA E PADUKSHME
(Harku i lidh tre mijë vjet )
1. Himni orfeik Kur do të arrish në vendqëndrimin e të vdekurve Nga ana e majtë do të ndeshesh në një burim. Pranë burimit rritet një qiparis i bardhë, shtatlartë. Atij burimi kurrsesi mos iu afro. Do ta shohësh burimin tjetër që rrjedh nga koha e kujtimeve. Nga ai burim rrjedh uji i freskët. I rrinë pranë rojet. Atyre do t’u thuash: “Jam bijë e tokës dhe e qiellit të yllëzuar. Këtë Ju e dini. Më rraskapit etja e tmerrshme. Dhe unë vdes. Më jepni ujë të ftohtë I cili rrjedhë nga liqeni i kujtimit.” E, ata do të japin që të pish nga burimi hyjnor. Dhe, nga ai çast, si një trimëreshë, tërë hapësirës do të sundosh”.
163
2. Gota e qelqtë Pika shiu - e cila tash bie në gurë Ka rënë para tre mijë vjetësh. Loti i rënë para aq vitesh, Ka pikur tash nga syri im. I njëjti lot Dhe e njëjta pikë shiu. Dhe, çfarë ndodhi ndërkohë? Shumë breza janë ndërruar Në këtë tokë. Shumë lot kanë rrjedhur. Dhe shumë pika shiu. Shumë gëzime. Por edhe pikëllime. Edhe mall.
Shpirtrat që dikur banonin Këtë vend-bredhin nëpër kujtime. Banorët e Olciniumit, Antivares, Butues Meteonit dhe Dukles. Syri im i ka shikuar këto maja Të cilat ti tash i shikon Por tanimë, nuk është syri im.
Dëgjohet zëri: -Shikoj unë përmes syrit tënd! Përmes syve tuaj!-shikojmë ne që nuk kemi sy. Dëgjohen shumë zëra Nga të gjitha viset e vendit. 164
Të gjithë ata që dikur kanë jetuar, grafullojnë përmes
kujtimeve tona. Përmes nesh dëgjohen.
P O EZ I
(E çfarë ka ndodhur më 3 janar të vitit 310. para Krishtit E çfarë ka ndodhur më 3 janar të vitit 310. pas Krishtit.) Çfarë më 999?
Ka rënë shi , sikur edhe sot !
Përktheu: Smajl Smaka
165
166
P O EZ I
Basri ÇAPRIQI Është i lindur në Krythë – Ulqin në vitin 1960. Ka doktoruar në vitin 2004 në Prishtinë në shkencat filologjike. Punon në Universitetin e Prishtinës, si ligjërues në Degën e Letërsisë Shqipe. Çapriqi i ka botuar këto vepra: “Ulli me dy mijë unaza”, “Në fund të verës “, “Mikrostruktura e teks tit “, “Aksidenti i orës shqiptare”, “Frutat bizare”, “Përmasat e kontekstit”, “Simboli dhe rivalët e tij”, “Burimi nën gjuhë”, “Paradigma kadareane”, “Zbutja e gjarprit”, “Përkryerja e shiut”. Poezitë i janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, rumanisht, polonisht, serbokroatisht, maqedonisht. Është kryetar i PEN Qendrës së Kosovës.
TOPI I MADH I BORËS Bryma Sa shtresë e lehtë vezulluese Kush ka shtruar rrugën gjithë natën Atje do mbërrijmë vonë Ndoshta nuk duhet të mbërrijmë në kohën që ne kemi paracaktuar Cfarë kohe Sa i jep shkëlqim tokës kthen rrezet mbrapsht kah qielli dhe lë poshtë kah duhet të shkelim një kufi të ftohtë Përtej duhet të jetë ngrohtë atje tej Zogjtë që lëshohen nga qielli në të dy anët e rrugës vizatojnë figurën e frikshme të panjohur para syve tanë Nuk e di çka fshehim nga ajo figurë që na mbulon nga lart si për të na mgrohur. E panjohur kjo figurë dhe e kemi parë qindra herë. E rrezikshme vazhdojmë të ecim ngadalë mbi këtë shtresë të ftohtë Atje thellë më thotë një zë duhet të jetë ngrohtë 167
Sa herë që nisemi kjo na del përpara e rrezikshme rrëshqet Atje është fundi hodhëm të parën zhveshje të figurës së turbullt që nisi të hapej nga rrezet që gjuante bryma kah qiell Atje është fundi dhe ne duhet të vonohemi për të mos prekur Fundin Tash që jemi diku në mes duke u ngrohur mbi brymë Sa të lumtur jemi kishim fuqinë të njohim figurën që binte nga qielli Perëndim dielli E Shtroi qilimin e kuq Mbi ujin e zi
Mbylli perdet e errta dhe Na ndau nga kjo anë
Mund të shtrihen ngadalë Ata që s’ lakmuan drejt portalit Ne u dyndem në anën tjetër Të zëmë vendet Para se të shohë hëna
Ai lëmsh i kuq me Gjithë atë zjarr të mbyllur brenda Po bëhej gati të prekte ujin Një etje e madhe Po shuhej nën yje
168
Peshku i bukur
P O EZ I
Kokën e prerë ia hodhen në qiell Të përplasej rëndë mbi dhe I vjen era nga koka si ngahera
Ata që prisnin në rend mprehnin thikat Me do rrota guri mbi pjata dheu Pështynin mbi barin përreth Zbardhur nga luspat e lojbës I vjen era nga Koka i vjen
Mbanin hundet damat preknin lehtë pirunjtë me majë të Gishtërinjve Prisnin bishtin që dridhej përpjetë Ta lëpinin me majë gjuhe Peshkatarët larguan rrjetet Mbushur me barishtet e qullura Do bjerë koka Mbi atë qelbësirë
Ju që hani kokën peshkut të bukur Do hani mishin tuaj Posa të bjerë nata murmuritnin nëpër kasolle peshkatarët e Bunës Prekjet e zjarrta me tokën Ai zjarr i thellë e i kuq që Valavitej drejt gojës sime të kaltër U zhduk Poshtë barkës sime
169
Në ujin e gjerë Të gjerë e të gjerë
Nga gjithë ai hi mbeti Shija Që thanë gjithë bimët Në atë krah të reve
Në rrepirën tjetër Vesa miklonte qerpikët e saj Duke mbyllur ngadalë sytë Përpara vullkanit të trazuar
Bota ishte e shurdhët dhe me hi kur Drita hapi humnerat e syve një e nga një Mbuluar me hirin e asaj nate Djegur nga prekjet me tokën Të kanë parë tek u lexon vargje atyre në Had Ali Podrimjes E kam ditur Ti S’mund të vësh kokë mbi jastëk Kur merr rrugë aq të largët Për me gjetë të bardhën As një gur nën kokë si suliotët Nuk vë Unë e kam ditur Ti do lidhje duart pas koke Do e shtrëngoje fort Fort derisa ushtimë e vargut Të pëlcasë
170
Gjithë ata gurë të ngulur brinjave Deri te Uji i madh Një rrjedhë uji pranë një pylli
t’i sjell te koka për me t’ba gjamën Vetëm yjet do mbajtur në dorë Asgjë tjetër s’të lënë Atje në fund të asaj rruge në fund Të pyllit E rrugë tjetër s’ka me mbajtë dritën ndezur
P O EZ I
Të kanë parë Kah u lexon vargje tash atyre në Had Ti i njëjti I ke sharë si mund të nguleni këtu përgjithnjë Mor të mjerë E ke vendosur T’i ngresh ata nga gjumi Ku kanë rënë Përulësisht
Te lumi Styks të kanë parë Ti I njëjti si mbi Dri Një dallëndyshe ke gjuajtur nga lartësitë në atë lumë të fryrë përmbi brigje Ai lumë i vështirë Topi i madh Një top të madh bore po e Vinin në mes të sheshit Të madh e të bardhë
Argatët mblidhnin karrota gjigante Kush do hipi mbi këtë çudi Të nguli karrotën e parë e Të shpallë armëpushimin
171
Kur dielli shpoi qiellin Ujërat nisën të rridhnin rrëke Këtu poshtë Zogjtë u ngjiten mbi kurora Pemësh Me këndu hatanë
Po sheshi i madh s’mbet shesh Fshesën e madhe s’guxoi kush ta prekë Me heq plehrat Zërat e ujit E zymtë Shpella pret të mbushë Qetësinë e përjetshme Me zërat e ujit
Vala ndjek valën Mbi shkëmbinj të thepisur derdhen Stërkalat e bardha u nisën Kah qielli Era qe fryn nga Mavrijani Bën lutjen e fundit Para se të digjet dheu
Ai zjarr na mban gjallë Ai zjarr Që i lëpin buzët e trasha asaj ere Dhe zërat e ujit Që mbushin humnerat Nën qiell 172
Lakuriqtë e natës rrahin krahët Për herën e fundit
Nëpër velat e barkave t’ paqueme Nxitojnë Të hedhin plafin n’ humnerë Me mbulu gjymtyrët asaj Para se të dalë gjuhë e dielli.
P O EZ I
173
174
P O EZ I
Rexhep FERRI U lind më 1937 në Kukës (Shqipëri). Më 1966 u diplomua në Degën e Pikturës në Akademinë e Arteve në Beograd, ku mbaroi edhe studimet pasuniversitare. Në vitin 1974 u zgjodh pedagog i Akademisë së Arteve Figurative në Prishtinë dhe më 1996 zgjidhet anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Ka botuar poezi , prozë dhe ese letrare, si: Punë gjaku, Qafa e diellit, Këmisha e bardhë, Trekëndësh me detin, Në profil, Ndoshta ishte dashuri, Portreti i një vet mie, Humbësi i lumtur, Harrimi antik (poezi), Historia e hijeve (ese), Atdheu im torzo, Frikë nga Guernika, Njeriu po kush tjetër, Shapo albane, Britma e Munkut, Portreti në monedhë.
GUERNIKA IME FLASIM ME HELMIN Presim dhe prapë vonohemi Për orët e vona të natës Flasim me helmin Që vjen për të parë larg Me lejen tuaj unë po shkoj Po shkoj të mashtroj djallin Mandej kthehem Për t’i pastruar tregimet
175
BUKURIA E VETMISË Për të nxjerrë një mësim Si të shpëtoj nga lumturia Paska ndodhur një gabim
Nga mjegulla që humb durimin Për diçka që kalon kufirin Fjetja e tokës sjell lajme të mira Për ta kthyer kujtesën Freskuar kujtesën Çka të them Gjarpri i gurit të thatë Për të qenë i lumtur Kafshon bishtin e vet
Nga bukuria e vetmisë ASGJË PAS ZJARRIT Për hir të zjarrit asgjë pas zjarrit Jo pse kemi dashur Po pse ëndrra për vepër heroike na iku Pa e kuptuar mirë
Për hir të besimit që nuk e kishim Në rrugën e të humburve Portreti me plagë në kokë Shkon për të parë si përfundon historia
176
GUERNIKA IME
P O EZ I
Isha tek ura Quhej Ura e Qytetit
Po ku është qyteti Qytetin e ka djegur turku
Kur dëgjoi Se aty ka lindur Skënderbeu
Gjaku arriti deri në gju të kalit
177
178
P O EZ I
Demë TOPALLI Ka studiuar për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Një kohë të gjatë ka bërë punën e lektorit e të redaktorit gjuhësor në revistat letrare dhe kulturore të traditës, Jeta e re, Fjala, Pionieri, si dhe në revistën arsimore Shkëndija. Shkruan kryesisht poezi ( herë pas here është marrë edhe me përkthime) dhe deri tash ka botuar këta libra: Vera e ikur (1972), Druri i Fatit (1978) dhe Haber i mirë (1991). Në manifestimin tradicional Mi tingu i poezisë, që mbahet në Gjakovë, libri poetik Haber i mirë qe shpallur libër i vitit më 1991. Aktualisht është botues i revistës letrare të traditës Jeta e re.
SHUMË TË FALEM, MNEMOSINA1 (fragment)
Të falem, Shumë të falem, Mnemosina, Që nga hiri yt i lashtë sonte, Ngjalle kaq shumë çaste, ditë dhe net Në këtë dhomë plot dritë.
Që pate mirësinë të ma falësh atë dritësi Për me dalë tej nate, tej lumit Leta, Midis drunjsh, lulesh e zogjsh Nën një qiell vetmitar me hanë. Nën një qiell vetmitar me hanë me dalë, Me dalë e sërish me pa botën që dikur, Dikur moti, e ka bërë një Zot gojëzanë.
1 Mnemosina, figurë e mitologjisë greke, ka personifikuar kujtesën.
179
Që për një çast munda me ik, Me ik e në të tjera hapësira me shku, Dhe aty ku Ti gjithnjë rri e zgjuar Fjalët që i ka thanë Diotima m’i dëgju. Që ende dikund është një Zanë, Një Zanë që vjen nga lashtësitë Dhe do, nga rendesë e Dheut do, Trup e shpirt me i liru dhe Qiellit të panë me ia dhuru.
Të falem, shumë të falem, Mnemosina, Që sonte munda me pa fort mirë, Se, mbi të gjitha mrekullitë mbi dhe Qenka:Me Dashtë dhe Me Qenë i Lirë. RRËFIM PËR NJË LULE TË PAEMËR Kur unë vij e du me hy Ti gjithnjë ik nga ky kafaz Drejt një hapësire të pafund.
Ik, si vetëtimë ik, Dhe tërë një botë pastaj vërtitet, Pas teje vërtitet pambarim.
Po unë, unë as me ik nuk mundem , Se, s’jam tjetër veçse një rastësi kohe, Një rrëfim i myllur në një urnë. Ti, ti je e vetme, vetmitare, Diku, mes tokës e qiellit, Të paprekur të ruan një Zot i Mirë. 180
Ti, lule e paemër, apo ndoshta, Dritë e parë, e lashtë, ndezuri, Nganjëherë sikur vjen prej botëve Që kurrë s’i kanë parë këta dy sy.
P O EZ I
Ti vjen kur unë mbyll një portë, Vjen, dhe sërish ik nga kjo botë, Ngase një Zot jo i mirë e ka bërë Aq shpejt e aq të papërkryer.
Ndaj të lutem, shumë të lutem, Munde frikën dhe eja edhe njëherë Me hy dhe këtë botë vdekatare E me lënë pak afsh përjetësie.
Ti, lule e paemër, dritë e parë, Ndezulli, apo ndoshta, asgjë tjetër, Veçse përftytyrim i një ëndrre të lashtë, Që gjakon po s’mund ta rrëfejë asnjeri. TUNDIMI I PARË Një fjalë, një tundim, Një mijë tundime në një fjalë Këtu zë fill bota, çasti yt i parë. Çasti yt i parë, tundimi, Tundimi para gjithçkaje Që s’mund ta zërë asnjë fjalë. Ky ka qenë tundimi yt i parë Nëpër të cilin fijet e kohës Një zot mugëtire, endur i ka.
181
Tevona koha, dorën e vet të fshehur Mbi rrjedhën e përhershme Të gjithçkaje tënden, e ka vënë.
E ka vënë Dhe me një terrinë të pafund nate Hapësirën fort të ngushtë, ta ka zënë. Ke dalë, Si nga ajo Shpellë e Platonit Pas një mijë vjetësh ke dalë.
Ke dalë, Po njajo dritë aq lëbyrëse, Sytë e parë, të panginjur bukuri, Ndoshta, pëgjithmonë t’i ka marrë. . HESHTI Në këtë çast, Shumë, shumë kisha dashtë, Me pa një gjeth, nga degë e tharë Në barin e njomë si ka me ra. Si ka me ra e ç’ka me i thanë Botës që s’ka za, çastit gojëzanë.
Oh, në ty, me pa dhe njëherë Fillin e gjithçkaje të bukur Që s’ka qenë tjetër veçse një Heshti. Heshti, Heshti, jeratisur nga një perëndi. 182
P O EZ I
Me vdek, për një çast me vdek E me u ngjallë bashkë me ty, Përsëri, në Heshti. Oh, Heshti, Heshti, Heshti.
183
184
P O EZ I
Mentor HALITI U lind më 15 maj 1975 në Tërnoc të Bujanovcit.Në Prishtinë studioi për ekonomi dhe dramaturgji. Ka botuar këta libra: Të thella janë rrënjët (Poezi, 1996), Shkallët e shtëpisë, (Poezi, 2000), Provokim, (Poezi, 2004), Uluni, ju lutem, (komedi, 2001), Një udhëtim në Unmikistan, (bashkautor, 2002), Statelessness, (komedi, 2003), Loja e dramës, (komedi, 2004), Caffe, (komedi, 2008), Fabrika e kukullave, (komedi, 2009). Tani merret me teatër.
NATË NË KOPSHTIN E KAFSHAKEQAVE 1. Ç’ndodhi atë mbrëmje pasi iku flutura Atë mbrëmje, pasi flutura iku nga kopshti im, mbylla dritaren e dhomës së ndejës, mbylla dritaren e dhomës së gjumit, të gjitha dritaret e tjera të shtëpisë, dhe u përshëndeta me ëndrrat, i mbylla dyert e shtëpisë me çelës, i palosa librat me poezi dhe i vendosa nëpër raftet e pluhurosur të vitrinave, librat përrallorë nëpër sirtarët e boshatisur të orendisë, i zaptova lapsat nëpër mbajtëse, i shkopsita porositë nga murali, u hoqa telekomandës të gjitha bateritë, i shkyça llambat, shova abazhurin e tryezës, u mbylla në qoshe, në kolltukun e përkundjes, ndërsa vigjiloja një grimë bukureze në terr. 2. Mesnatë e terrueshme në oborrin e bukurezave
Fërgëllon era harbute nëpër rrafshinën përgjatë pllajës së mbuluar, me një mbulesë të errët që mbështjellë çdo shkëndijë orientimi,
185
ngashënjyer duke ndjekur ravën me një hov të rrëmbyeshëm, e duke fshikulluar çdo petale të njomë që lëvaret mbi degët e kopshtit tim. Era e shfrenuar vjel gjethet që rrinë në pemët e molisura nga drithërimat, s’duket gjëkundi dirat e kësaj hataje që e shkallëzojnë tërë këtë rrëmet, përveç këtij terri të rënduar mbi qepallat që e zbulojnë të vobektin vizion, vizion që s’shihet asgjëkundi në pameni vetëm se në vegimin verbues. Një fshesë vigane me një republikë piramide i fshikullon të mjerat, nga drithmat e lëkundjeve ato të vocrrat duan të zbusin dhembjet, e pastaj ngadalë dorëzohen, i lëshohen shkulmave të fërgëllimës, në ca rrathë vorbullash, të roniturat thërmija, dengje pretarësh. Në oborrin e kopshtit tim të ndjej se si sharapiqesh ndërmjet pemëve, se si zgjatohesh e përdridhesh duke lozur me pipthat e shpërfillur, ngjitesh me kthetrat shkafanjisës mbi trupin deri majë degësh, e pastaj si nga trampolinë shtytëse zhytesh ndër vile, duke bërë shkulma pluhuri nga venat në agoni. S’të shoh por, të ndjej se si nuk lë rehat asgjë në kopsht, se si erdhi çasti që e prisje me kaq egërsi, dhe kësisoj turfullon si e babëzitur, me egon tënde shkularake. 3. Hëna zgjohet, retë e dendura nuk përtojnë
186
Hëna zgjohet, retë e dendura nuk përtojnë dendin qiellin me mjegullën e padepërtueshme, ngulfatin ajrin e uruar që me kaq zor e frymoj, derisa asnjë farfuritje nuk e shoh më në horizont. Më duket se dielli ka kaluar shumë kohë më parë, dhe muzgu më duket më larg sa s’bëhet më, e si mund të kem drojë kur për drojë s’kam kohë, veçse të gjej në ndonjë prizëm reflektimin tim, dhe të shoh nëse ende jam i zgjuar.
Por, retë e errëta, gjithnjë e më shumë e ngopin qiellin, tanimë kur jam bërë sikur një pikël e hirtë në mugëtirë, a thua të jetë kjo një gojë e madhe e porropisë, apo nëse ky pështjellim është një neveri e agonisë, ndërsa pres të më shpjerë në një cep muzgu.
P O EZ I
4. Skëterra ka lëshuar një perde të mjegulluar errësire Skëterra ka lëshuar një perde të mjegulluar errësire, ndjej se si e asfikson ajrin jetik rreth meje, çdo gjallesë që çapitet këmbadorazi, fashitet nën hirin e lemerisë. Nuk lëvizë as nuk pipëtij ndonëse do të bëja mirë, të ngarendja mënjanë sa më tej ku ka ndonjë farfuritje, në horizont të depërtoja nga ku do të dalloja një gacullinë, supozoj, atëherë se do të ndjehesha më i arrirë. Por, nuk lëvizë, hapin se bëj dot, këndej, sa të largëta e të pakufishme më ngjajnë, vazhdat nga thembra deri te maja e shputës, kësisoj i shtangur jam, i mpirë nga një magji e zezë. E i ngjethur bëj një të këtillë shtylle të trishtuar, për sa ta mbajë mend, e si mund të mbajë mend kaq gjatë, kur fillin nuk e zgjidh e shkuara, e terr ajo që vjen, asnjë bëzamë nga gojë e kyçur. Më bënë truku disa rrengje sikur shoh djepësorin, që shtyhet me dredhat e hijesirave ganece, i lajthitur detyrohem ta pranoj vetminë, gjumë mashtrues, gjumë i dashur. 5. Kafshakeqet janë çuar që me natë
Kafshakeqet janë çuar që me natë kur asnjë thërije gjëkundi s’ llamburitë, janë çuar harbute e duan të përpijnë gjithçka përveç territ, atë pak gjë që ka mbetur nga ravijëzimet e ndritshme, e mua më duhet të zgjedhë.
187
E mua më duhet të zgjohem, e sa i zgjuar jam, ç’e do puna kur nga pafundësia vetëm terrin veneroj, mnerën nga kafshakeqet që me gjasë duan të më shterojnë, gjithë atë vegim fluturimi e të gjithë atë gjakim nga amshimi. E nuk di si të mbështillem kruspull siç mund të fshihet një i vuar, të bëj ndonjë hap në një shteg të panjohur, të vazhdoj, të gjej rrugë si të gjej ravën kur s’njoh një të shkuar e s’njoh një të ardhme, i verbuar pa dukjen e shndritjes së të madhërishmit rrezatim. Kafshakeqet dihasin duke psherëtirë, tek më nuhasin në parakalim, ua ndjej përndezjen e syve të gjakosur me kutërbimin e rëndë, pëllëmbët shungulluese, gërvishtjet e truallit duke lënë pas dirën e vuajtjes, për krahët që nuk u shtrinë në fluturim nga një terr i pashembullt në lëngim. Shkurt 2014 - mars 2014
188
D O S S I E R
dossi e r
George STEINER
189
190
D O S S I E R
GEORGE STEINER I lindur në Paris nga prindër vjenezë në vitin 1929, Steiner-i erdhi në Shtetet e Bashkuara më 1940. Diplomoi në Universitetin e Chicago-s, magjistroi në Harvard dhe doktoroi në Oxford, ku publikut, në fjalën inauguruese, ia përkujtoi me ironi se versioni i parë i disertacionit të tij ishte refuzuar për shkak se ishte shumë afër fushës për të cilën Oxford-i nuk kishte dhënë mësim atyre ditëve: letërsinë krahasimtare. Steiner-i ka dhënë mësim në universitete amerikane si në Stanford, New York University dhe Princeton, por më së shumti karriera e tij akademike është zhvilluar në Angli dhe Zvicër. Në Universitetin e Gjenevës ai mbajti katedrën e letërsisë krahasimtare derisa u pensionua. Në Universitetin e Cambridge-it ai mban funksionin e përjetshëm si Njeri i Jashtëzakonshëm i Kolegjit Churchill. Ai tash mban kurse të shkurtra në universitete të ndryshme italiane dhe në Gjenevë. Ai sot konsiderohet kulturologu më i madh i gjallë. Lista e librave të Steiner-it është goxha e gjatë. Përfshin libra nga letërsia, filozofia dhe kritika kulturore; ndër të tjera, edhe këto: Tolstoi dhe Dostojevski (1959), Vdekja e tragjedisë (1961), Gjuha dhe heshtja (1967), Jashtëterritorial (1971), Në kështjellën e mjekërkaltrit (1971), Fushat e forcës: Fischer-i dhe Spassky në Reikjavik (1973), Pas Babilonisë (1975; botimi i riparë 1992), Mbi vështirësinë dhe ese të tjera (1978), Mar tin Heidegger-i (1978) Antigones (1984), George Steiner: A Reader (1984) dhe Prani reale (1989). Steiner-i, po ashtu, ka botuar tri volume të prozës: Anno Domini: tri rrëfime (1964), romanin Mbartja deri në San Cristobal e A.H. (1981) dhe Dëshmi të tri parabolave (1993). Gjithashtu ka edituar (me Robert Fagles) Homeri: koleksion i eseve kritikuese (1962) dhe Libri i Penguin-it për përkthimin modern të vargjeve (1966). Këtë verë Faber&Faber do të botojë koleksionin e prozës, Thellësitë e detit dhe një koleksion të eseve, Asnjë pasion i harxhuar.
191
George STEINER ANTIGONAT (Fragmente)
ANTIGONA e Sofokliut në kritikën poetike dhe filozofike zinte një vend të rëndësishme për më shumë se gjysmë shekulli. Prej nga ky status i privilegjuar? Nuk ka përgjigje të gatshme. Ka përshtatje e përkthime që nga vitet tridhjetë të shekullit XVI, mirëpo kjo vlen edhe për tragjeditë e tjera greke. Lesingu, në biografinë fragmentare të Sofokliut, kompendiumin e vi tae-s standarde (jetëshkrimin e poetit), Antigonës nuk i jep ndonjë rëndësi të posaçme, ndërsa në veprën e tij DRAMATURGJIA E HAMBURGUT (1767–1769) Sofokliu as që përmendet. Ekzistojnë më shumë se tridhjetë opera të njohura me temë Antigonën, të kompozuara gjatë një shekulli, prej CREONTIT të Alesandër Skarlatit, kompozuar në 1699, deri te ANTIGONA e Françesko Bazilit (Francesco Basili), bërë pikërisht njëqind vjet më vonë. Ekziston, ndërkaq, një numër i madh operash me temë të tragjedistëve antikë, mirëpo në teatrot e Evropës Perëndimore, kryesisht, nuk ka Antigona prej fillimit të shekullit të tetëmbëdhjetë deri në kohën e Revolucionit Francez. Është e dukshme që në salons të përvitshëm francezë nuk ka pamje me motive nga legjenda për Antigonën midis viteve 1753 dhe 1789. Megjithatë, menjëherë pas kësaj periudhe, teksti i Sofokliut dhe figura e Antigonës bëhen personifikim i frymës evropiane. Për kthesa të llojit të këtillë shkaktarë mund të jenë ngjarje të rastësishme, pothuajse të paparashikueshme. UDHËTIMET E ANAHARSIDIT TË RI (Le Voyage du jeune Anacharsis, 1788) e abatit Zhan-Zhak Bartelemi (Abbé Jean-Jacques Barthélémy) është një ndër veprat më të rëndësishme në historinë e gustos evropiane. Kjo imagjinatë pedagogjike, me rikonstruktimin moralist-topografik të Greqisë postperikleane, e parë me syrin entuziast të udhëtarit të ri, ishte burim i helenizmit romantik të një numri të madh të politikave dhe iluzioneve filohelene të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Në kreun e njëmbëdhjetë heroin e shpien në teatër dhe ai shikon tragjedinë e parë antike. Është kjo ANTIGONA e Sofokliut dhe Anaharsidi i ri mahnitet: “Çfarë harmonie e mrekullueshme e iluzioneve dhe realitetit! Do t’u 192
D O S S I E R
shkoja në ndihmë këtyre dy dashnorëve... Tridhjetë mijë shikues që po mbyten në lot kanë dyfishuar ndjenjat dhe ekstazën time.” Pastaj vjen një citat i gjatë nga lamenti i Antigonës dhe dhënia e lamtumirës para vdekjes. Në skenë janë vënë edhe pjesë të tjera “më bashkëkohore” dhe të imagjinuara, porse Anaharsidi “nuk ka më lot për të derdhur, nuk ka më kujdes për të dhuruar”. Besoj që ky është fragmenti kyç i trendit Antigona që po vinte. Jehona e tij do të dëgjohet pothuajse njëqind vjet. Ngjarje tjetër vendimtare ishte prania e përbashkët e Hegelit, Helderlinit dhe Shelingut në seminarin teologjik të Tybingenit. Hegeli dhe Helderlini ishin moshatarë dhe miq nga viti 1789 deri në fund të vitit 1793. Shelingu, më i ri se ata pesë vjet, mirëpo në qarqe akademike tashmë çmohej si talent, iu bashkua atyre në vitin 1790. Idealet e përbashkëta, reciprociteti i energjisë heuristike, që karakterizonte miqësinë midis tre të rinjve, do të ketë ndikim të madh në mendimin dhe sensibilitetin evropian. Të mahnitur nga Revolucioni Francez – së paku në stadin fillestar të tij – pasuesit e idealizmit të Kantit, parë nëpërmjet optikës poetike të eseve estetike të Shilerit, po kështu të vendosur që shpirtit iluminist t’i ofronin atë që Helderlini e quante “periudhë e artë e së vërtetës dhe bukurisë, që ishte Greqia”, Hegeli, Helderlini dhe Shelingu qenë ithtarë të urdhrave dhe modeleve identike të iluminizmit. Nuk kemi mundësi të rikonstruktojmë detajet e simbiozës, porse kulti i Sofokliut për Helderlininin, kulti dhe bindja e Shelingut se tragjedia është ligjërim thelbësor i qenieve, mbase, në rend të parë, rrjedhin nga Hegeli. Në korrik të vitit 1787 Hegeli u përpoq të përkthente Sofokliun – pikërisht, siç është e ditur, EDIPIN NË KOLONË. Ky tekst shpuri Hegelin drejt pathosit të pakrahasueshëm të Antigonës. Ai miqve të vet me ngazëllim ua përcolli aurën vitale të këtij takimi. Me gjithë polemikat dhe heshtjet e mëpastajme, ANTIGONA do të mbetet lidhja ndërmjet atyre treve. Secili në mënyrën e vet këtë pjesë do ta konsiderojë strumbullar të ndërgjegjes. Shkaku i tretë i pozitës specifike të ANTIGONËS mund të gjendet përbrenda vetë historisë së teatrit. Prezantimi i pjesës me përkthim të gjymtë dhe të pasigurt të Rohlicit (Johann Friedrich Rochlitz) të vitit 1808 dhe 1809 nga Gëte, nuk qe i suksesshëm. Ndërkaq, shfaqja e 28 tetorit 1841 qe pranuar me entuziazëm dhe paraqet gur sinorin. Regjinë e kishte bërë Ludvig Tiku, muzikën për ekzekutimet korale e kishte shkruar Mendelsoni, ndërsa përkthimi i Donerit (J. J. Chr. Donner) konsiderohet re193
kreacioni i parë autentik i tragjedisë klasike greke në Evropën moderne. Me gjithë kritikën e hapur të Hajnes te “Der Neue Alexander”, ANTIGONA e Mendelsonit, me kostume dhe koreografi antike, ngriti Evropën në këmbë. Më pak se një vit pas premierës së Postdamit, pjesa u përgatit në Berlin, e shumë shpejt, në 1844, pasoi shfaqja e Parisit. ANTIGONA qe drama e parë e vënë në skenën nacionale frënge në stilin antik. Në Londër dhe në Edinburg shfaqja arrin menjëherë pas Parisit. E dimë, nga kujtimet e orientalistit dhe mitologut të njohur, Maks Myler, që gjatë viteve dyzet të shekullit të nëntëmbëdhjetë këngët korale nga ANTIGONA e Mendelsonit përbënin pjesët kryesore të repertorit të koreve shtëpiake dhe amatore. Ky produksion qe nxitje për një numër të madh të debateve poetike e filozofike për dramën (nga të cilat disa janë cituar) nga mesi i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ngjashëm me këtë, ajo që shkencëtarët e quajnë “kulti i njëmendtë i Sofokliut” në Francë, nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë reflekton shfaqja e famshme e ciklit Edip-Antigona në teatrin e Romës Oranzh, në gusht të vitit 1894. Në të dy rastet, argumenti teatror është po aq rezultat sa edhe arsye. Aureola unike e Antigonës në metafizikën dhe poetikat gjermane i paraprin versionit të Mendelsonit pothuajse gjysmë shekulli. Po kështu, shenjtërimi i Sofokliut në edukimin francez dhe në referencat etike-politike qe sforcuar dhjetë vjet para shfaqjes legjendare të Mune-Sylit (Mounet-Sully) dhe Zhyli Bartelit (Juli Bartel). Pegi (Péguy) ishte në mesin e shikuesve të magjepsur. Faktorët në vepër janë shumë më radikalë, porse edhe më difuzë. T’ua qëllosh pothuajse me siguri, do të thotë të kuptosh gabimisht lidhjet dhe vlerat. Shpjegimet analitike të historisë së ndjenjave (histoire des mentalités është shprehje më ekzakte) të fiksionit, janë logjikë e rikonstruksionit. Megjithatë, e vlen t’ua qëllosh, nëse jo për asgjë tjetër, atëherë për faktin që t’i bëhet nder distinksionit kompetent të grumbullit të fakteve të Lesingut dhe veçimit të tipareve vitale të fenomeneve. Retorika, mitologjitë programore dhe ndikimet e Revolucionit Francez i kushtoheshin, po ashtu, edhe statusit të grave. Gratë duhet të marrin mbi vete atë barrën e shenjtë të pranisë qytetare, detyrimet dhe liritë e të shprehurit publik, që gjatë kohës së ancien régime nuk i kanë pasur në dispozicion. Të drejtat e njeriut, ashtu siç janë proklamuar në vitin 1789, në kuptimin emfatik, janë të drejta të grave. Madje edhe amvisëria dhe rutina e rritjes së fëmijëve duhet të jenë të pranuara si mjete që 194
D O S S I E R
janë në të mirë të shëndetit dhe mirëqenies historike të shtetit nacional. Shfrytëzimi dhe trivializimi i erosit, që karakterizonte padrejtësinë ekonomike dhe shthurjen e rendit të vjetër, duhen çrrënjosur. Ligjvënësit në 1789 dhe 1793 qenë të vendosur që nga libertinage të ruajnë bazën e humbur liberté. Pamje të femrave të lehta demoniane, “shoqeve të armëve” të burrave heroikë ose të matronave të Republikës romake, sikurse Bruti ose Katona, ishin dominuese. Imponohet supozimi se programi i emancipimit të femrës dhe barazia politike ndërmjet gjinive, për ç’gjë angazhohej Revolucioni Francez ose simpatizantët e tij pragmatikë anekënd Evropës, ANTIGONËN e bënë një tekst emblematik. Jetët e disa grave, siç janë Madam Rolan (Madame Roland), Meri Vulstonskraft ose Madam dë Stal, kanë disa nga këto karakteristika. Po kështu, ekzistojnë krahasime të izoluara të irracionalitetit të guximshëm të Antigonës dhe Sharlotë Kordejit, e cila Maraa-n e kishte vrarë për hakmarrje. Dëshmitë, ndërkaq, janë të pamjaftueshme dhe, po qe se të gjitha kihen parasysh, kontradiktore. Retorika e çlirimit ishte e zëshme, porse realiteti ishte tërësisht konservator. Kudo që statusi i gruas, në aspektin e varësive të caktuara juridike e shoqërore, përmirësohej, kjo bëhej në kuadër të reformës gjithënjerëzore. Paradoksalisht, kufizimet e sjelljes dhe zhvillimit intelektual të gruas, të imponuara me sistemin e Napoleonit dhe etosi i borgjezisë merkantile të shekullit të nëntëmbëdhjetë, ishin më të rrepta sesa gjatë kohës së sundimit hanoverian ose burbon. Përveç ndër viktima me prirje për të mbështetur rebelët terroristë, siç është rasti me disa kuvende të vogla revolucionare ruse, ku personazhi i Antigonës vërtet luan rol simbolik, femrat e reja mezi kishin ndonjë domethënie në politikë dhe në debatet politike të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Zbutja delikate, porse e pakompromis e guximit femëror, e iniciativës dhe e inteligjencës, në fokus tek TË FEJUARIT e Manconit, është tërësisht reprezentative. Ekziston dyshimi, pra, se glorifikimi i heroinës së Sofokliut pas vitit 1790 në masë të madhe është surrogat i realitetit. Filozofët, poetët dhe mendimtarët politikë i shprehnin mirënjohje madhështisë së gruas dhe gjithnjë nga e para theksonin disa parime femërore mbi pushtetin dhe efikasitetin qytetar, duke krijuar kështu, ndërkaq, en fausse situation (një pozitë të rreme), me vetëdije të plotë – me brejte ndërgjegjeje ose pa të – se konventa nga viti 1789 ose nuk respektohet, ose merret parasysh vetëm sa për sy e faqe. Antigona përfundimisht i përket idiomës së ideales. 195
Pavarësisht nga të gjitha këto, po u kundrua më gjerësisht, vështirë është të flaket përshtypja se Revolucioni Francez është kyç. Më tepër se cilado tragjedi tjetër greke e mbijetuar – me përjashtim të BAKANTEVE të Euripidit, tekst, të cilit, me gjithë komentet e Gilbert Marit (Murray) dhe E. R. Dodsit (Dodds) të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të njëzetë, pareshtur i bëhet riinterpretim radikal – ANTIGONA e Sofokliut dramatizon shkrirjen e ekzistencës intime dhe publike, private dhe historike. Realitet suprem dhe trashëgimi e Revolucionit Francez është historizimi i individuales. Ekziston kuptimi, ndonëse histrion, me të cilin mund të mbrohet shpallja e kalendarit të ri, nominimi i Vitit Një për t’u shënuar fillimi, novum-i i ekzistimit njerëzor. Koha ka ndryshuar. Ka ndryshuar kohshmëria e brendshme – rendi i kujtimeve, i çastësisë dhe, më e rëndësishmja nga të gjitha, i së ardhmes, nëpërmjet së cilës ne krijojmë gjykimin vetjak për unin. Dëshmi të njohura për këtë janë vërejtja e Gëtes për diskontinuitetin e tmerrshëm gjatë betejës së Valmit, si dhe relacionet metaforike të Revolucionit dhe densiteti i ri i kohës personale, të shfaqura në mënyrë rigoroze në PRELUDET e Vordsvortit. Mezi mund të ketë, ndërkaq, jetëshkrim të ruajtur ose vazhdimësi të përvojës në vitet nëntëdhjetë të shekullit të tetëmbëdhjetë, në epokën e Napoleonoit, në dekadat e urbanizimit shpërthyes, ndryshimeve teknologjike dhe sfidave sociale që do të pasojnë, e të cilat nuk dëshmojnë për depërtimin e politikës në privatësi. Banditët e uniformuar të historisë u futën në kopshtin e Blejkut. Napoleoni dhe personeli i tij tretën nën dritaren e Hegelit, sikurse shtrëngata, në agun e vigjiljes së betejës së Jenës. Ky qe çasti (tetor 1806) kur Hegeli po përfundonte dorëshkrimin e FENOMENOLOGJISË. Rrjedha e tillë e ngjarjeve këtë libër, teorinë e vetëdijes personale në dhe nëpër historinë e ekspozuar në tërësinë e saj, e bën të mprehtë, ndërsa Hegelit i krijon bindjen enigmatike se Jena shënon “fundin e asaj historikes”, nëpërmjet autoritetit të kuptimit të përjetuar. Romanet e Stendalit paraqesin reflektim unik për këtë mbytje të re të personit privat në skajshmërinë historike. Çdo burrë dhe çdo grua që ka njohur Terrorin ose që ka qenë dëshmitar i shfaqjes së fabrikës moderne, secili njeri që ka marshuar nga Korunja deri në Moskë dhe prapa, mban vrajën e historisë në eshtrat e veta modeste. Përkundër kësaj, pothuajse është përkufizim ancien régimea (regjim i shkuar) fakti se angazhimi direkt në sferën historiko-politike dhe autoekspresioni, që angazhimi i 196
D O S S I E R
tillë kërkon, është privilegj i të fuqishmëve dhe profesionistëve. Siç e kanë vërejtur Gëte dhe Karno (Carnot), armatat e revolucionit të shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk kanë qenë të mobilizuara me këtë levées en masse (ngritje në masë): ka qenë ky njeriu i Evropës. Në ANTIGONËN është bërë eksplicite dialektika e intimes dhe e transparencës, e asaj “të shtëpisë” dhe asaj që në masë më të madhe është publike. Strumbullar i shfaqjes është kjo politikë e ekstraktuar e frymës private, dhuna e domosdoshme që ndryshimi politik-social ushtron mbi brendësinë e pazëshme të qenies. Në kapërcyell të shekullit të nëntëmbëdhjetë Jejts-i i kthehet Antigonës ngaqë uni i tij vetjak, poezia e tij, mënyra e tij e sjelljes, arrijnë të ngopen me këtë meslojë vdekjeprurëse. Pas vitit 1789 midis individuumit dhe historisë politike nuk ka më paqe. “Bukuri e tmerrshme është lindur”, ose, shumë më shpesh, shëmti e tmerrshme. Dukej që tragjedia e Sofokliut për artikulimin e kësaj ishte e pashembullt. Motiv i këtij artikulimi është motëria. Nga të gjitha qeniet, reale ose të imagjinuara, Antigona ka “shpirtin më motërues nga të gjithë shpirtrat” (Invokacioni i Gëtes në Himnin Eufrosinës nga viti 1794). Ajo është mishërim i motërisë. Vargu i parë, i papërkthyeshëm, i shfaqjes paraqet thelbin e identitetit, të raporteve njerëzore, në motëri. Duke e bërë këtë, ky varg sikur skicon dhe siguron ndjenjën e përparësisë që ndodhet në themele të prioritetit të idealizmit dhe romantikës. ***
Kurt fon Frici, në artikullin e tij të njohur, në mënyrë energjike pohon se në mbrojtjen e Hemonoit, që i bën Antigonës, nuk ka as elemente personale as erotike. Çfarëdo elementi i tillë, në masë të dukshme do ta trivializonte dhe do ta komprometonte tehun moralo-politik të debatit të Hemonit me Kreontin. Pikërisht gjatë kësaj polemike të zjarrtë Hemoni “humb babanë”. I pafuqishëm për ta mundur tiranin në hyrje të varrit, Hemonit i mbetet edhe vetëm vetëvrasja. Pikërisht ky mosinteresim dhe liria nga pasionet personale e bëjnë Hemonin njërën nga “figurat më të virtytshme” te Sofokliu. Oda e famshme korale e Erosit (vargjet 781) mund të vihet në lidhje me pozitën e Antigonës dhe Hemonit vetëm nëpërmjet mosmarrëveshjes vulgare. Kjo edhe një herë vë në pah miopinë e pleqve 197
të Tebës dhe vetminë shpirtërore në të cilën protagonistët ndërtojnë fatin e tyre. Të tjerë studiues tek dashuria e Hemonit për Antigonën, si dhe tek bindja se ajo dashuri ishte e ndërsjellë, shihnin burimin kryesor të katastrofës. “Kërcënimi i Hemonit se do të vdiste bashkë me atë vajzë nuk buron vetëm nga zemërimi, veçse edhe nga dashuria e thellë.” Kur paraqitet Hemoni, atmosfera e shfaqjes ndryshon dukshëm. Ai i qaset “tragjedisë romantike”. Ehot e ndërsjella midis vetëvrasjeve, të Antigonës dhe Hemonit në varr, nga njëra anë, dhe të Romeos e Xhulietës, në anën tjetër, pashmangshëm imponohen vetvetiu. Përshkrimet e shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe tableaux e këtij episodi ilustrojnë shëmbëllimin e përmendur. Nuk është e sigurt nëse “fejesa” e birit dhe trashëgimtarit të Kreontit dhe motrës së Edipit – fëmijë i Sofoklikut është trillim. Është e mundshme që syzheu i ANTIGONËS së Euripidit të jetë marrë nga FABULAE-t e Higinit, doracak nga shekulli i dytë p.e.s., që paraqiste një burim të vazhdueshëm për letërsinë dhe ikonografinë perëndimore. Kreonti ia dorëzon Antigonën Hemonit në mënyrë që ky ta dënojë atë, gjë që paraqiste privilegj arkaik për birin më të madh ose burrin e ardhshëm, e ndoshta edhe për të dytë: “Ille iam Haemoni filio cuius sponsa fuerat dedit interficiendam” (Tani, biri im Hemon, nusja patjetër duhet të vdesë). Duke mos dashur të ekzekutonte dënimin, Hemoni kthehet kundër babait. Tek ILIADA (IV, 394) përmendet i biri i Hemonit. Asgjë nuk e arsyeton bindjen se Antigona është nëna e tij. Megjithatë, kjo lidhje prindërore paraqet njërën nga temat kryesore të ANTIGONËS së Euripidit – pjesë nga e cila janë ruajtur vetëm disa fragmente dhe raporti kohor i së cilës ndaj dramës së Sofokliut nuk mund të përcaktohet. Mund të ndodh që roli i shkurtër i Hemonit te Sofokliu, si dhe papërcaktueshmëria e sjelljeve të tij aq dramatike, t’u ketë dhënë hapësirë për fiksione shkrimtarëve të mëvonshëm të dramës, si dhe studiuesve siç është Kjerkegori. Nuk duhet të pritet shumë nga TEBAIDA e Rasinit. Kjo është vepër tepër e hershme, nën ndikimin e fuqishëm të Rotru-së (Rotrou). Megjithatë, në të është paralajmëruar magjia e ardhshme. I përzënë nga afërsia e Antigonës, në mënyrë që të dëshmonte palëkundshmërinë e dashurisë së tij (ardente amitié) – Antigona e dërgoi të luftonte për Polinikun – Hemoni tashti gjendet para këmbëve të saj. Koncesioni i 198
D O S S I E R
Antigonës për zjarrin e tij përmban muzikalitet memec, i cili, sikurse edhe te Rasini i pjekur, thjesht tallet me përkthimin: Je souhaitais, Hémon, qu›elle vous fît souffrir, Et qu›étant loin de moi quelqu›ombre d›amertume, Vous fît trouver les jours plus longs que de coutume...
(Dëshirova, Hemon, që mungesa të të sjellë vuajtje, Dhe që, kur je larg meje, hija si pikëllim Të bëjë që ditët të të duken të gjata pa mbarim...) Antigona e dërgon për të ndarë vëllezërit e saj të armiqësuar egërsisht dhe Hemoni vdes nga tërbimi i tyre i çmendur. Vdes në duar të Kreontit, i lumtur (trop heureux) ngaqë e dinte se ashtu po vepronte me urdhër të së dashurës. Viktimizimi i tij shkakton kthesën e barokut. Kreonti shtron diademën e tij, sikurse edhe vetë trupin e të dashuruarit, para këmbëve të Antigonës (disa vjet më vonë, Sen-Simoni do të bëjë komente djallëzore për atë se si nuk janë aq të rralla martesat – për shkak të shtetit dhe pronave – e dajallarëve të moshuar dhe mbesave të virgjra). Këtu qëndron edhe përgjigjja e Antigonës, që paraqet thjesht fshehje dhe fitim të kohës për vendimin e saj të kobshëm, që është tipike për Rasinin: Adieu, nous ne faisons tous deux que nous gêner, Je veux pleurer, Créon, et vous voulez régner. (Lamtumir, vetëm sa pengojmë njëri-tjetrin, Unë dua të qaj, Kreont, e ti pushtet mbaj.) Çështja, megjithatë, përfundon në tonin prozaik senekian. Kreonti kërcënon se do ta përzërë Antigonën në Had, ku ai, “objekt i përjetshëm i urrejtjes së saj”, edhe më tej do të jetë rival i birit të tij. Alfieri kishte një “plan konkret” me gjuhën italiane – vendosi që letërsisë moderne në atë gjuhë t’ia jepte statusin evropian – sikurse edhe me dramën bashkëkohore, së cilës synonte t’ia kthente dinjitetin klasik dhe efektshmërinë didaktike. Pjesët tragjike të Alfierit për mendjemprehtësi të theksuar në masë të madhe shëmbëllejnë me ato të Volterit, të cilat ky i kishte studiuar me kujdes të veçantë. ANTIGONA, e shkruar në Torino në 1776, ndërsa për të parën herë e luajtur, nga fisnikët - amatorë, në Romë në 1782, me vetë Alfierin në rolin e Kreontit, presupozon njohjen e POLINIKUT (bërë po ashtu në vitin 1776). Në këtë 199
pjesë të mëpastajme bëhet e qartë që Kreonti i ka shpënë vëllezërit në luftë vëllavrasëse, me çfarë ka shkaktuar rënien e shtëpisë së Edipit dhe ngritjen vetjake. Këtu ka burimin urrejtja e theksuar e Antigonës së Alfierit ndaj dajës. Kreonti vendos ta martojë Antigonën me Hemonin, në mënyrë që të krijonte legjitimitetin e dinastisë së vet. Konfigurimi i këtillë është nxjerrë drejtpërdrejt nga ORESTA e Volterit, ndërsa Elektra e Volterit paraqet model të afërt për heroinën e patundur të Alfierit. Mirëpo, Alfieri është poet, prandaj theksi i njëmendtë është vënë mbi dashurinë dëshpëruese të Antigonës dhe Hemonit. Si do të mund ta përballonte hija e Edipit të dërrmuar lajmin për bashkësinë e tyre, e si do ta përballonte Kreonti, pasi është njoftuar për rebelimin e Antigonës? Këto dy hije kërcënuese shtrihen mbi dashnorët e mallkuar. “Misero padre, padre inuman” (Babai i pashpresë, i ati i pandjeshëm) – këto dy fraza, si goditje me çekan, ndërfuten përgjatë dialogut. Dashuria dhe vdekja njëjtësohen në mënyrën e cila në të njëjtën kohë është tërësisht tradicionale – “lascia ch›io mora, se davver tu m›ami” (“më lër të vdes, nëse vërtet më do”), mund të jetë citat nga Petrarka – porse i tillë që paralajmëron zjarrin e romantizmit. Hemoni i Alfierit nuk është dialektist i butë. Ai Kreontin e kërcënon me fuqinë e shpatës. Ai derdh përbuzjen mbi “mbretin, babanë, njeriun”. Në përfundimin melodramatik e thyen shikimi i papandehur mbi trupin e Antigonës dhe kjo dobëson synimet e tij rebeluese. I mbetet vetëm edhe një çështje me të cilën do t’i hakmerret Kreontit: “Ecco, a te rendo il sangue tuo” (“Ja, po ta kthej gjakun tënd vetjak”). Idioma e Alfierit nuk është e vetmja që të kujton operën: aty është edhe mënyra sipas së cilës është ndërtuar ngjarja, vokalisht, nëpërmjet monologëve që ngjajnë në arie, dueteve që ngrenë intensitetin dhe trios luftarake. Prej ANTIGONËS së Gjuzepe Maria Orlandinit (Giuseppe Maria Orlandini, 1718, 1727) deri te muzika e rastit e Rosinit për EDIPIN NË KOLONË, pothuajse njëqind vjet më vonë, Antigona është temë e rregullt operistike. Madje edhe ndonjë katalog tejet selektiv do të përfshijë Antigonën ose Kreontin e Baldazar Galupit (1751), Gjovani Batista Kazalit (1752), Gjuzepe Skarlatit (1756), Ferdinand Gasper Bertonit (Antigona, 1756; Kreonti, 1776), Mikele Mortelarit (1776), Nikola Antoni Cingarelit (shfaqja e versionit të Marmontelit të Antigonës, 1790), pastaj ajo e Peter fon Vinterit (1791), Françesko Bjankit (1796) dhe Françesko Bazilit 200
D O S S I E R
(1799). Midis këtyre veprave të harruara janë edhe ANTIGONA e Tomaz Traetit, për të parën herë e vënë në skenë në Peterburg në 1772, që konsiderohet kulmi i tërë stilit të operave seri, si dhe EDIPI NË KOLONË e Antoni Sakinit, që ka përjetuar premierën posthume në 1787, ka qëndruar në skenën e Operës së Parisit deri në 1844 dhe ka qenë e përtëritur në Napoli në 1977. Do të nevojiten studime më të hollësishme në mënyrë që të shihet se në ç’masë ka theksuar elementin Antigona-Hemon përpunimi operistik barok dhe neoklasik, dhe fakti se sa, për vlerësim më të madh të Hemonit, ka qenë i rëndësishëm një fakt i thjeshtë që ai ka qenë “tenori i parë” në ansambël. Antigona dhe Hemoni, të cilët ekonomia tragjike e Sofokliut në mënyrë rigoroze i mbante të ndarë, shumë herë takohen në kantilena dhe duete në të cilat pangushëllueshëm shpërfaqin entuziazmin dhe shpresat e rreme dhe ndahen. Shumë më vonë, ky çift i pafat do të arrijë përkryerjen lirike në njërin nga tekstet më të çuditshme në tërë repertorin: në DER TOD DER ANTIGONE të Hjuston Stjuart Çembërlenit (Houston Stewart Chamberlain). E ndarë nga dashnori i saj, Antigona nxiton në Liebestod-in vagnerian, vdekja në Eros dhe nëpërmjet Erosit. Kadenca e saj, por edhe fjalët e saj, shëmbëllejnë me ato të Izoldës: “Kush ka jetuar si Antigona, nuk mund të jetojë më; / Kush ka dashuruar si Antigona, nuk mund të dashurojë përsëri.” Papandehur, në terrin e varrit të gurtë shfaqet Hemoni (nuk është larg as fundi i AIDËS së Verdit). Dashnorët këmbejnë pasthirrmat e gjakimit ekstatik, të etjes për vdekje. Kreonti, si mbreti Marko, tepër vonë do të depërtojë në ëndrrën e tyre të përmortshme. Në Fragmentin nga “Antigona” të Metju Arnoldit, Hemoni flet me ton të pazakontë. Ai dëshpërueshëm akuzon, por jo Kreontin, veçse Antigonën! E tmerron përkushtimi i saj për vdekjen (siç e ka tmerruar mbase edhe vetë Arnoldin): Jo, jo plakun, Kreontin nuk po mallkoj unë! Po e qaj, tebas, Dikë më brutal se Kreonti shumë! Sepse ai, ai së paku, duke e vrarë, Ligjin hyjnor fuqishëm mbrojtur ka; Porse ti, tepër arrogante, kokëfortë, pa mëshirë! Mjerë unë! – respektova më shumë se dashnorin tënd,
201
O, Antigona! Meitin e vdekur, të lig, mosmirënjohës. Të moderuarit këtë e kanë kundruar shumë më ftohtë. Hemoni i Anujit është krejtësisht mesatar. I tmerruar nga vetmia, nga fakti që të rritet plotësisht, ai përgjëron Kreontin, që edhe më tej të jetë baba, edhe më tej mbrojtës, shpëtimtar nga ëndrra të trishta, të cilin si fëmijë e adhuronte. Anuji këtë motiv të infantilitetit e shpie deri në fund. Duke sulmuar Kreontin në kulmin e llahtarit të kriptës, Hemoni “n›a jamais tant ressemblé au petit garçon d›autrefois” (“kurrë më nuk qe sikurse ai çuni i ditëve të shkuara”). Në ANTIGONËN tejet të politizuar të Kemal Demirelit, botuar në Stamboll në 1973, Hemoni luan rol më aktiv. Ai është liberal, mbron xehetarët e kobaltit, mbi punën prej robi të të cilëve Kreonti ka vënë pasurinë dhe fuqinë e shtetit të vet, ndërsa Poliniku nga ai kërkon që t’i prijë kryengritjes. Hemoni është inxhinier i arsimuar, racional dhe i njerëzishëm. Ai ia mbush mendjen Antigonës që menjëherë të ikë me të, në mënyrë që të shmangte gjykimin që Kreonti po ia përgatiste. Kreonti, qëndrimi i të cilit ndaj gjykimit dhe ekzekutimit të Antigonës është paksa i luhatshëm, ofron abdikim. Thërret Hemonin që të sundojë në pajtim me parimet demokratike dhe progresive. Kur Hemoni vritet, në kulm të dëshpërimit për vdekjen e Antigonës, kotësia e gjestit të tij bëhet e qartë. A ka qenë, ndërkaq, Hemoni ndonjëherë objekt kryesor i dashurisë së fuqishme të Antigonës? Kemi vërejtur që identiteti i Eteoklit dhe i Polinikut, si dhe raporti i tyre, madje edhe në kontekstin e miteve arkaike, është pothuajse më i pakuptueshmi. Në mitografi të caktuara dy figura praktikisht shfaqen si strukturale: ato janë antitetike ose pole ndërsjellshëm të zëvendësueshme në ritualin vjetor të dinastisë. Në vende të tjera, Eteokli dhe Poliniku dallojnë dhe legjenda u atribuon shkallë të ndryshme të përgjegjësisë për katastrofën tebase. Traditat spartakiane dhe etrure, të lidhura me çështjen e origjinës familjare, synonin që të shpëtonin Eteoklin dhe Polinikun nga prindëria incestuoze. Ata janë të lindur nga martesa që Jokasta ka bërë me ndonjë sundimtar para ose madje pas bashkësisë me Edipin. Tek EDIPI NË KOLONË Poliniku është më i madh në moshë, ndërsa tek FENIKASET e Euripidit më i madh është Eteokli. Ndërkaq, pothuajse që nga fillimi – e mund të parandihet që edhe vetë Sofokliu mbështetet në paragjykimet e lashta – interesi më parë orientohet drejt Polinikut 202
D O S S I E R
sesa drejt vëllait të tij. I vetmi Eshili, tek SHTATË KUNDËR TEBËS, Eteoklit ia atribuon rolin qendror. Sikurse edhe tek PERSIANËT, kjo ndarje e rolit është skajshmërisht indikative për rishqyrtimin e fajësisë nga ana e Eshilit, për devotshmëri transparente, nëpërmjet së cilës ai pasqyron vetëndëshkimin. Euripidi tek FENIKASET, mbase qëllimshëm, do t’i vërë kundërpeshë kësaj zgjedhjeje të Eshilit dhe do t’i japë përparësi Polinikut. Kjo i kundërvihet faktit se emrat tregojnë se si në legjendën burimore Eteokli është i mirë, kurse Poliniku i keq! Megjithatë, Poliniku në traditë luan rol shumë më të rëndësishëm, qoftë i vështruar si uzurpator, të cilin e ka tërbuar ath-i, qoftë si viktimë e tradhtisë së Eteoklit, qoftë i paraqitur si lutës, padrejtësisht i mallkuar nga ana e Edipit të rrëmbyeshëm, qoftë si intrigant, i cili i ngre kurth babait të tij të bukur për shkaqe thjesht politike. Ai këtë rol nuk e meriton, jo vetëm për shkak të pjesëmarrjes në materialin e EDIPIT NË KOLONË, veçse edhe për shkak të vetvetes. Ekzistojnë shumë opera e drama për Polinikun. Edhe pse funksionet e Polinikut në raport me Eteoklin, Edipin, vjehrrin e vet, Adrastin, gruan e tij, Arginë, dhe me gjashtë heronjtë e tjerë kundër Tebës strukturalisht dhe mitopoetikisht janë të shumëfishta, është pikërisht raporti i tij ndaj Antigonës rreth të cilit përqendrohet vëmendja rekreative dhe interpretuese. Çfarë është ky raport? Tradita sipas së cilës konsiderohej se Antigona i kishte caktuar epror Polinikun Eteoklit, tashmë ishte e ngulitur në kohën kur janë shkruar EDIPI NË KOLONË (vargje 1414–1416) dhe FENIKASET (vargu 163). Shpjeguesit e hershëm vërejnë faktin se tek ANTIGONA Ismena është ajo që dëshmon për motivin ritual të varrimit të Polinikut. Ajo do të jetë që do të flasë për “kërkimin e faljes nga të vdekurit”, shpirti i të cilëve është i shtrënguar të bredhë pa strehë. Gjuha e Antigonës është gjuhë e drejtpërdrejtshmërisë intime. Në vargun që shpreh zbulimin e papërkthyeshëm moral dhe fuqinë e ndjenjave (vargu 73), Antigona thotë se “do të shtrihet pranë Polinikut”, pranë atij “të dashurit”. Në vargun 81 Antigona Polinikut i atribuon epitetin jiltatw, “më i dashur”, “shumë i dashur”. Është edhe një vend interesant në këngën e saj të përmortshme: duke aluduar në martesën e Polinikut me Arginë, Antigona këtë lidhje e quan fatale për veten. Teksti në tërë diskrecionin e tij lapidar mund të lexohet – e sipas të gjitha gjasave ashtu edhe duhet lexuar – në atë mënyrë që martesa me princeshën agresive ka kthyer të Shtatët kundër 203
Tebës. A është kjo domethënie vetëm sipërfaqësore? “Kush do të mund të vinte dorën në zemër dhe me bindje të pohojë se Sofokliu ka dashur – ose nuk ka dashur – të paralajmërojë raport të posaçëm të miqësisë së thellë ndërmjet Antigonës dhe Polinikut?” Që në fillim të pjesës një eho e rëndësishme fonetike vendos rezonancën e cila nëpërmjet ngjarjes do të thellohet. Vargu 26 flet për kufomën e Polinikut. Invokacioni i mëpastajmë i Antigonës, i “zbritjes në vdekje” dhe i “bashkimit të gjakuar me të vdekurin”, rrumbullakon kumbimin e mbytur të emrit të dashur. “La fraternelle et coupable Antigone” e Pegit është dykuptimëshe në koncizitetin e vet. Në Dialogun e Sofoklikut dhe Brehtit të Ualter Jensit (Walter Jens), të shkruar duke vënë në versionin e Brehtit në Karlsruhe 1958, “Sofokliu” pranon se nuk e ka aq për zemër heroinën e vet gërnjare, si dhe në të vërtetë nuk di shumë për motivet e saj. Mirëpo, një punë e di: “Nëse Antigona do dikë, do vëllanë e vet.” Përktheu: Sulejman DËRMAKU
204
D O S S I E R
George STEINER SHKRIM-KËNDIMI I RI (Kjo ese është lexuar së pari nga George Steiner-i si Ligjeratë e Tetë e Athenaeum-it, më 15 shtator 2005. “Shkrim-këndimi i ri” së pari është botuar në Britani të Madhe nga Athenaeum-i, Pall Mall, London) Vetë nocioni i “shkrim-këndimit” është i pandashëm nga historia e monasticizmit dhe shkollave kishtare pas rënies së Perandorisë Romake në Evropën Perëndimore. Të ishe “i kënduar” shënonte aftësinë për t’i lexuar Shkrimet e Shenjta dhe për të formuar shkronja në letër. Kjo aftësi e definonte klerikun dhe nëpunësin, këto dy emërtime të lidhura fort ndërmjet veti. Pak familjaritet me latinishten, ndonëse shpesh e përzier dhe e formave të përkohshme dhe, vetëm shumë rrallë, me greqishten klasike të bashkëngjitur me kompetencën kishtare, legale, burokratike dhe mjekësore. Elita letrare, “njerëzit e letrave” në mënyrën më pragmatike të mundshme, e siguruan ruajtjen e civilizimit antik, transmetim i kualifikuar, i korrigjuar nga zbulesa krishtere. Shkrimkëndimi i identifikuar si “klerikalitet” dhe relacionet pushtetore ideo logjike e politike bënë të mundur qeverisjen e kishës dhe të shtetit. Është nga kjo trashëgimi prej së cilës të gjitha konceptet dhe përdorimet moderne evropiane të shkrim-këndimit - ku “modern” thjesht kuptohet pasmesjetar - burojnë. Kjo trashëgimi solli turbullimin e termit. Mori së paku dy kuptime kryesore. Në nivelin më të lartë, shkrim-këndimi ishte për komunitetin e të diturve, të pronarëve të privilegjuar të mjeteve të leximit dhe shkrimit. E nënvizonte, në vete një imazh sugjestiv, epokën e madhe të bibliotekave private, siç përhapen nga Erasmus-i dhe Montaigne e deri në shekullin e njëzet. Përfshinte prodhuesit dhe konsumuesit e “letërsisë” – vini re burimin dhe përmbajtjen e asaj fjale - ligjvënësit dhe teologët, shkencëtarët edhe natyrorë edhe filozofikë, mendimtarët politikë dhe historianët. Belles lettres dhe “njerëzit e librave”, “lexuesit” në hierarkinë akademike 205
(titulli vazhdon të mbetet në edukimin e lartë britanik deri në ditët e sotme), korrespondentët në jetën publike dhe private gjithandej civilitas evropiane – “letër-shkruesit” – janë kategori që ilustrojnë gjerësinë dhe centralitetin e botës. Shumë ngadalë, kultura më e lartë u shpërnda më poshtë. Bibliotekat e mëdha u bënë publike. Duke përcjellë Iluminizmin, revolucionet franceze dhe industriale, meliorizmin shoqëror viktorian (besimi në përmirësimin e botës), shkollimi dhe aftësitë e shkrimkëndimit që erdhën si rezultat i atyre epokave, u përhapen me të madhe mes popullsisë. Roli i shtypit dhe i shpërndarjes masive të materialeve të shtypura në këtë “osmozë” është thelbësor dhe evident. Por, të jemi të kujdesshëm. Në këtë kuptim më të gjerë “shkrimkëndimi” ishte shpesh minimal. Edhe nëse ndiqnin mësim rudimentar, shumica e madhe e klasave bujqësore dhe punëtore, e grave në vendpunimet shërbyese dhe shtëpiake, e atyre që në adoleshencë e braktisnin shkollën, ishin të kënduar vetëm në kuptimin shumë sipërfaqësor dhe të kufizuar. Mund të bënin tekste elementare, e shumta. Aftësitë shkrimore të tyre ishin praktikisht joekzistuese. Çfarë librash lexonin? Historianët e shoqërisë vazhdojnë ta hulumtojnë këtë material të errët. Por, treguesit janë të gjallë. Mbi një e treta e rekrutëve gjatë viteve 1914-18 në Francë duhej thjesht të mësoheshin të lexonin gjërat elementare. Sot, mbi gjysma e rekrutëve në armatën britanike janë klasifikuar se kanë aftësi leximi të fëmijëve dhjetë apo më pak vjeç. Në Shtetet e Bashkuara, tregtarët e medieve masive dhe reklamuesit janë të stërvitur të shmangin përdorimin e ndonjë fjalie të varur dhe, sa më shumë të jetë e mundshme, e fjalëve me dy a tri rrokje. Pyetja nëse shumica e atyre që blejnë ilaçe janë të aftë t’i lexojnë emërtimet dhe instruksionet që shkojnë me to, ka arritur pikën kritike. Në të ashtuquajturën “Bota e Tretë”, në pjesë të Azisë dhe të Amerikës Latine, por gjithashtu edhe në rajonet mesdhetare të Evropës, shkrim-këndimi mbetet i ndërprerë dhe sipërfaqësor. Aso imponimesh masive të heqjes së analfabetizmit siç qenë bërë në Turqi apo në Bashkimin Sovjetik ishin rezultat i drejtpërdrejtë i vullnetit politik despotik. Së bashku me shpërndarjen e shkrim-këndimit erdhi edhe zhvillimi i shkencave, teorike dhe të aplikuara, ekzakte dhe teknologjike. Ky zhvillim daton që nga para-sokratikët dhe marrja e Platonit me gjeometrinë. Por, depërtimi i madh mund t’i atribuohet postulatit të Galileos se gjuha 206
D O S S I E R
e natyrës, e realitetit të pavarur, kur të kuptohet dhe të rregullohet nga arsyeja njerëzore, është ajo e matematikës. Ishte pasurimi më fantastik i kuptimeve matematikore dhe modeleve që fuqizoi historinë e kozmologjisë dhe fizikës nga Koperniku dhe Kepleri e deri te Njutoni dhe Ajnshtajni. Statistikat matematikore e mbështetën teorinë e evolucionit të Darvinit. Shpejt, për më tepër, kodet matematikore dhe metamatematikore organizuan strukturën, qëllimet e ekonomisë, logjikën dhe demografinë. Nuk ka asnjë meteorologji sistematike apo gjenetikë, psikologji eksperimentale apo shkencë bihejvoriste pa mjete algjebrike apo topologjike. Madje edhe disiplinat e vlerësuara gjatë si të palidhura me matematikën, si gjuhësia apo historia shoqërore e antropologjisë u bënë përditë e më shumë të varura nga verifikimet matematikore dhe konceptet e saj (aso emërtimesh të çuditshme si “ekonometria” apo “kliometria”, e tregojnë këtë gjithëprani). Pashmangshëm, niveli i kompetencës matematikore relevante u rrit me secilën gjeneratë. Klasat e para të nxënësve duhet të familjarizohen me manipulimet algjebrike që do të mund të shqetësonin Ajnshtajnin, e lëre më Gauss-in apo Hardy-n. Studentët seriozë të ekonomisë, të teorisë informative, statistikave të sigurimeve, operojnë me koncepte, të rezervuara jo shumë më herët vetëm për matematikanët e pastër. Duke marrë parasysh imperializmin e matematikës në jetën e shkencave, të teknologjisë, të logjikës filozofike, ke përshtypjen e një fuqie të brendshme, e një furie përvetësimi si asnjë tjetër. Siç shpreheshin Galileo dhe Dekarti, trupi i dijes, të korrat e mprehtësisë, bëhen shkencë, disiplinë përparimtare, në nivel të lartë ose më pak të lartë, vetëm kur të matematizohen. Pasoja kishte qenë debati i “dy kulturave” i risjellë aq bukur nga profesor George Porter në Ligjëratën e tij të Athenaeum-it të vitit 1999. Prapë, më duket se të gjitha diskutimet që janë nxitur nga C.P. Snow, një pikë absolutisht thelbësore nuk është parë. Është ajo e kohës. Nga definicioni, praktikisht shkenca dhe teknologjia lëvizin përpara; e nesërmja e tyre është edhe më e pasur dhe më e qarkuar sesa sot. Madje edhe e një shkencëtari mediokër që punon në një grup të kualifikuar të laboratorit. Ai mëson, lexon, kthehet prapa, komenton literaturën, artet e bukura, muzikën e së kaluarës. Të tij janë arkivat, muzetë, shtëpitë e operave dhe, deri në nëntëdhjetë për qind, orkestrat simfonike dhe 207
dhomat muzikore. Logjikisht, nuk ka absolutisht asnjë arsye që nesër në mëngjes të mos shfaqet në skenë një Shekspir i ri, Mikelangjelo apo Beethoven, apo pse të mos na e skiconte Faustin e tij të pashembullt Gëte e ri në shtëpinë fqinje. Por, sa nga ne besojnë përnjëmend në një epifani të tillë? Rezistoni argumentet mendjelehta për një rënie të tipit Spenglerian, anuloni paralajmërimin e Valerisë se të gjitha civilizimet janë të vdekshme, përfshijeni veten me modernizmin, me artin konceptual, me muzikën elektronike dhe të rastit. Ende, intuita ngacmon. Shkencat humane në Perëndim janë virtuozitete të muzgut apo, për ta huazuar shprehjen, janë “kohë e mbylljes në kopshtet tona”. Arsyet për këtë perëndim evitojnë një diagnozë të sigurt. Mund të jetë që lodhja është dukuri psikike, kolektive dhe po ashtu fiziologjike. Ligësitë e historisë së kaluar, në të dy kuptimet e fjalës, rëndojnë mbi Evropë. Në mendime, në arte, precedentët edhe mund të frymëzojnë, edhe mund të jenë të çalë. I gërmuqur mbi një faqe të bardhë, Keats pyet se si mund ta skalisë fjalën “tragjedi” me Eskilin, Sofokliun dhe Shekspirin sikur të ishte përtej supeve të tyre. Shënojeni dhelpërinë e shërimit te shumë nga mjeshtrit tanë modernë: Joyce-i merr në shërbim Homerin; Pikaso praktikisht e antologjizon zhvillimin e artit modern nga pikturimit e shpellave e deri te Velasquez-i dhe Manet-i; Stravinsky luan ndryshimet metamorfike mbi Renesancën, barokun dhe modelet e shekullit të tetëmbëdhjetë; Kantot e Puond-it janë përpjekje e fundit, pothuajse e dëshpëruar novatore para se muzeu të mbyllet. Historianët vlerësojnë se mes shtatëdhjetë deri njëqind milionë është numri i të treturve në Evropën Perëndimore dhe pjesë evropiane të Rusisë nga lufta, uria, zhvendosja, puna e detyruar dhe gjenocidi i paramenduar mes gushtit 1914 e deri në maj të vitit 1945. Të dyja luftërat botërore, pa marrë parasysh përhapjen globale, ishin luftëra civile evropiane. Shërimi i sotëm është disi një mrekulli makabre. Një kthim në performancën e madhe humanistike do të ishte edhe më shumë i këtillë. Çështja e shkrim-këndimit, se çka kjo sot duhet të shënojë, tash sjell një faktor të ri dhe në shumë aspekte të pakalueshëm. Ndihem i tunduar ta quaj atë një “kulturë të tretë”. Është revolucioni elektronik dhe komjuteristik siç ka lulëzuar jashtë kodimit dhe dekodimit teorik dhe praktik të Luftës së Dytë Botërore. Perfeksionimi i shtypit lëvizës nga Gutenberg-u dhe pasuesit e tij ka paraqitur një përshpejtim ndikues të 208
D O S S I E R
jashtëzakonshëm të dorëshkrimit. Për afër tetëdhjetë vjet pas Gutenbergut, manuskriptet vazhduan të lulëzojnë. Revolucioni që ka lindur kompjuterin modern, Internetin, Rrjetin global, përhapjen planetare të informacionit via satelitët artificialë, depot teorikisht të pafund të referencave dhe bankave të memories dhe gjetjes (Google), është i një fuqie dhe pasoje larg më të madhe. Një teknikë e re gjithmonë nxjerr një metafizikë të re, ka thënë Hegeli. Por, “teknika” këtu është një term joadekuat. Bota e kompjuterit – shihe shpejtësinë e zhvillimit të saj të çuditshëm – është ajo ku konstantat absolutisht fondamentale si dija, informacioni, komunikacioni, po ashtu edhe vetë truri janë ndryshuar dhe rivlerësuar radikalisht. Hamendësimi, i avancuar nga kozmologët dhe neurofiziologët kryesorë, se universi ynë dhe truri ynë më së miri mund të kuptohen apo “imazhohen” si të dizajnuara nga kompjuteri, si sinapse në një “rrjetë të rrjetave”, ka forcë spekuluese përtej fantastikës shkencore. Ditë pas dite, “shkrim-këndimi kompjuterik” po bëhet rite de passage në botën e të rriturve. Në Perëndimin e industrializuar, trajnimi për përdorimin e kompjuterit fillon praktikisht në shkollën fillore dhe madje kërkohet kompetencë e duhur për t’u futur në shkollimin e lartë. Kompjuteri është mjet i domosdoshëm në biznes dhe financa, në qeveri dhe administratën mjekësore, në teknologji dhe media. Përparimi i tij në jetën private, në shtëpi duket i parezistueshëm. Asnjë artefakt apo shpikje e mëhershme nuk ka ndikuar kaq shumë sa kompjuteri personal, lap-topi dhe komunikimi interakativ në internet. Ekrani elektronik është bërë pasqyrë e njeriut. Tashmë duket se ato komunitete dhe individë (unë jam fort mes tyre) të paaftë për ta përdorur procesorin dhe tastierën, mekanizmin e kërkimit, do të shkarkohen në një nën-klasë të re, për të qenë skllevër të harresës. Mahnitshëm, kjo “kulturë e tretë” merr nga shkencat humane dhe ekzakte. Rrënjët e saj janë në logjikën matematikore dhe ekuacionet elektromagnetike. Por, përmbajtja e saj informative dhe arritja referenciale rrethon çdo konstrukt semantik, çdo aplikim gjuhësor, qofshin nga letërsia apo studimi i arteve të bukura apo epistemologjia. Shpresa për ta ruajtur dhe ngjallur shkrim-këndimin njerëzor në ndonjë mënyrë tradicionale më duket jorealiste. Ai shkrim-këndim, ai dominion i klasikes, i përkiste një elite. Demokratizimi i shkollimit dhe 209
shoqërisë politike shkon drejtpërdrejt kundër idealeve platonike të dekretuara në sistemet klasore dhe hierarkitë e edukimit në regjimet e vjetra të Evropës apo të Britanisë viktoriane dhe edwardiane. Pranueshmëria ndaj kulturës së lartë është larg nga të qenit universale. Mund të ushqehet e të shumëfishohet, por vetëm në një shkallë të caktuar. Foljet e parregullta greke apo metrika e Horacit do të jenë tema të vetëm pak njerëzve. Në kuptimin më të përgjithshëm, aftësia për t’u marrë me argumentet e rendit të parë, të kuptuarit e dialogëve platonikë, të traktatit të Spinozës, trajtimeve të Kantit, e karakterizon pakicën e një grupi të caktuar. Kjo është e vërtetë po aq sa kënaqësia me letërsinë serioze dhe, më së shumti e shënjuar në damarin modern, me muzikën. Një mjegull e hipokrizisë politike dhe zhargonit pedagogjik mbulon krejt çështjen. Institutet politeknike dhe profesionale janë ripagëzuar si “universitete”. Marrëzia e pamëshirë e medias në këtë vend, një kohë përfaqësuese e botës së civilizuar, është e maskuar nga joshjet e të drejtave dhe kënaqësive të popullizmit. Shkurtimisht: Kontradikta mes vlerave minoritare të shkrim-këndimit si koncept mbizotërues nga Antikiteti klasik e deri te tekat vrastare të Luftës së Dytë Botërore në njërën anë dhe ardhja në pushtet e masave dhe mas-mediave në anën tjetër, është radikale, në nivele vendimtare, kokëfortë. Paaftësia e kulturës së lartë për ta mbrojtur qoshkun e vet, ajo që është quajtur “tradhtia e klerikëve” buron nga një mendjehollësi e zymtë, shpesh e ndrydhur. Barbaria e shekullit të njëzet buroi nga zemra e kulturës së Evropës, nga vetë qendra e arsimimit filozofik, estetik dhe klasik. Kampet e vdekjes nuk qenë të ndërtuara në shkretëtirën e Gobit. Dhe kur barbaria sfidoi shkencat humane, artet, mendimi filozofik u dëshmua jo vetëm shumë i pafuqishëm, por shpesh edhe bashkëpunues me despotizmin dhe masakrën. Emërtimi aktual literae humaniores kumboi zbrazët. Pas më shumë se pesëdhjetë vjet të të mësuarit të letërsisë së madhe dhe teksteve filozofike, nuk mund ta heq nga mendja një mundësi të bezdisshme. E quaj “paradoksi i Cordelias”. Kur lexoni Mbretin Lir, kur shihni një shfaqje, kur përpiqni ta kuptoni dhe ta vlerësoni përvojën, megjithatë jo në mënyrë adekuate, klithma në poezi, në skenë e zotëron ndërgjegjen tonë. Fiksioni e pushton secilin “princip të realitetit” (rubrika e Freud-it). Britma e Lirit të munduar mbi Cordelian e njollos botën. Ne 210
D O S S I E R
nuk e dëgjojmë britmën në rrugë, ose, nëse e dëgjojmë, nuk ia vëmë veshin, e lërë më të përgjigjemi. Larg nga humanizimi i ndjeshmërisë sonë, siç deklaronin Matthew Arnold apo F. R. Leavis, prozat e mëdha, veprat e artit të lartë, meloditë magjepsëse, pengojnë përgjegjshmërinë tonë ndaj shqetësimit të tanishëm njerëzor dhe padrejtësisë shoqërore. Në një mënyrë pothuajse mpirëse, ato dehumanizojnë. Nëse është e mundshme të studiohet kjo, të brendësohet jehona e agonisë së Cordelias ashtu që për t’i përforcuar moralin dhe burimet civilizuese tonat, është pyetje në të cilën nuk kam përgjigje. Tolstoi tha që kjo nuk mund të bëhej. Themelore në krizën e shkencave humane, politike dhe shoqërore apo psikologjike, është rënia e besimit religjioz, që e kam përmendur në fillim të këtyre shënimeve. Shkrim-këndimi tradicional dhe kultura që nxori ishin të ankoruara në aluzionin dhe vlerat teologjike. Kur civilizimi (çfarë te drejte kemi ndaj kësaj fjale sot?) rrëshqet nga ankorimet teologjike, shkrim-këndimi bëhet shprehje e thënë lehtë. Në sloganin mendjelehtë të asaj që quhet “postmodernizëm”: “gjithçka shkon”. Kjo nuk do të thotë që duhet të ndalojmë së lexuari libra – disa nga to të vlefshme – apo të mos vizitojmë muze, apo të mos ndërtojmë salla koncertesh. Natyrisht që duhet. Madje, edhe nëse përditë e më shumë na duhet të lexojmë në internet apo të shikojmë artin në reproduktimet holografike apo atë që do të jetë së shpejti, reproduktimet elektronike tredimensionale. Çka do të thotë kjo, është se kënaqësi të tilla do të garojnë, në shkallën e ndarë të prestigjit, me sportin, me argëtimin masiv të llojit më brutal e më shurdhues. Libraria serioze do të garojë, me terma absurdë të pabarabartë, me magazinën e madhe pornografike në derën ngjitur. Madje edhe për Danten, Gëten, Blake mund të vijë të zbatohet ajo idioma trivializuese franceze: ce n’est que de la littérature (është vetëm në letërsi). •• “Çfarë duhet të bëjmë pra?”; ajo pyetja e famshme e Leninit. Çfarë mund të bëjmë në një situatë kur dyzet e shtatë për qind e atyre që përfundojnë shkollën dhe e të rriturve në Mbretërinë e Bashkuar nuk i dinë rrethanat krishtere të cilave u referohen Pashkët; ku më shumë se një e katërta e adoleshentëve nuk e kanë ditur nëse Irlanda është në lindje apo në perëndim të Britanisë; ku aplikuesit për universitet nga gjoja shkollat e mira nuk kanë mundur në intervistë të identifikojnë 211
madje edhe citimet më të shpeshta nga Shkrimi i shenjtë, nuk i kanë ditur datat e ngjarjeve më të rëndësishme të historisë nacionale. Çfarë mund të bëhet në kohën kur arritjet e shkrim-këndimit dhe arritjet matematikore të atyre që përfundojnë shkollën janë ndër më të ulëtat në Evropë dhe ku punëdhënësit e interesuar gjithandej tregut, industrisë apo qeverisë lokale raportojnë që aftësia për ta lexuar një faqe mesatarisht të sofistikuar apo shkrimi i një fjalie gramatikore po bëhet shenjë e fare pak të privilegjuarve. Janë fatkeqësi të caktuara dhe mjekimet e ndershme i kemi. Madje edhe mësuesit më efikas dhe më të devotshëm të shkollave tona sistematikisht poshtërohen dhe parandalohen të bëjnë punët e tyre siç duhet nga bjeshkët e shkresurinave legale të burokracisë shtrënguese. Larg nga të qenit mes më të paguarve apo më të nderuarve në bashkësi – siç ishin mësuesit e mi të liceut – ata janë keq të paguar dhe të shpërfillur e të përbuzur. Pasoja ka qenë një automatizëm i vetëshkatërrimit: Janë ata më të dobëtit nga jeta akademike që drejtohen në mësimdhënie, duke ua transmetuar mediokritetin e tyre të pikëllueshëm gjeneratave të studentëve të mërzitur. Me duhet ta cek erozionin e disiplinës elementare dhe mirësjelljes në klasë, një erozion shpesh i nxitur edhe nga kërcënimet prindërore dhe “korrektësia politike”. Midis qendrës së këtyre problemeve shtrihet zhdukja e shkollave të gramatikës që kanë qenë objekt i admirimit ndërkombëtar dhe lakmisë. Nivelet A, me kërkesat e parakohshme për t’u pjekur dhe ndalimet gazmore të aftësive të tjera vitale, thjesht nuk janë kompakte për botën moderne, një e vërtetë e rëndomtë moti e pranuar. Një reformë autentike, diplomimi në arte dhe shkenca, është sistemuar nga interesa të veçanta dhe një establishment i frikësuar nga risitë.
Sot, strukturat e shkollimit të lartë janë, në shumë pika, duke u thërrmuar. Tashmë iu referova zhvlerësimit të qartë të termit “universitet” me zgjerimin e tij në mësimdhënie politeknike dhe profesionale shpesh të një lloji më mashtrues (ato gradat për kujdesin ndaj bukurisë dhe furnizimit të pushimeve, “atletikën sociale”, dhe administrimin e sallës së vallëzimit). Duket qartë që ajo hipokrizia populliste do t’i dorëzohet një rendi të meritës ku shkollimi origjinal i lartë mund të ndahet nga rritja kërpudhore e trajtave parazitare. Ku një numër i kufizuar i universiteteve të kualifikuara – Britania është vend i vogël – mund të përforcohen për të 212
D O S S I E R
garuar me njëri-tjetrin dhe më të mirët jashtë vendit. Çfarë mungon është vullneti politik, nervi për ta vënë në dukje dhe sfiduar atë përbuzjen për jetën e mendjes, atë denjim absolut ndaj shkëlqyeshmërisë intelektuale, që kanë qenë shenjë e mjeshtërve tanë politikë. Oxbridge është plotësisht i vetëdijshëm për rreziqet e pashmangshme, të presionit kundër cilësisë dhe vetë-respektit që tash rëndon mbi pranimet. Për të folur me mall për një barazi me Harvard-in apo Stanford-in apo Yale-in apo Chicago-n është fantazi e pikëlluar nëse mundësia e privatizimit nuk paraqitet seriozisht, nëse nuk ndërmerren hapa praktikë drejt atyre tipave të mbështetjes së studentëve që kanë bërë të mundur supremacinë amerikane. Së pari dhe para së gjithash, le t’i kujtojmë dhuntitë njerëzore, atë vullnetin për punë të përqendruar e të rëndë mendore, që janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë dhe ajo fjala “elitë” nënkupton diçka shumë të thjeshtë; nënkupton që disa gjëra janë më të përsosura se të tjerat dhe askush nuk pranohet në departamentin e fizikës nëse nuk mund ta zgjidhë një ekuacion binom. (Gjykimi i Fundit mendoj se do të jetë një concours i drejtuar nga kontrolluesit francezë). Urgjente dhe me ndikim të gjerë siç janë këto çështje, nuk shkojnë në zemër të përmbajtjes. Që është ajo e shkrim-këndimit fondamental për burrat dhe gratë e të sotmes dhe të nesërmes. Nga një “shkrim-këndim” i tillë mendoj kapacitetin për t’u marrë me, e për t’iu përgjigjur asaj që është më kreative dhe më dinamike në kulturën tonë. Për të përjetuar diçka nga gëzimet dhe pasionet e saj. Për të dalluar lajmet që qëndrojnë të reja në përballje me valët e zbaticës së bërllokut efemer, besëtytnive dhe shfrytëzimit. Mund ta vizatojmë një “plan-program thelbësor” edhe për intelektin edhe për ndjeshmërinë? Mund ta skicojmë një silabus korrespondent për fuqitë latente të imagjinatës, një boshti qendror të vetëdijes së zgjuar bashkëvepruese me potencialin e ndërgjegjes? Propozimet e përkohshme që do t’i jap më poshtë do t’ju godasin si utopike, mbase edhe absurde. Por, ka momente të krizave kur vetëm utopia është reale. •• Eklipsi i aftësive të thjeshta matematikore gjithandej shoqërisë, injoranca mes atyre që e konsiderojnë veten si të shkolluar për principet dhe konceptet elementare matematikore janë të gjitha klishe dhe skandal. Mezi ka ndonjë përbërës në mënyrat si operon bota jonë – ekonomikisht, 213
informatikisht, teknikisht, por po ashtu në mjetet dhe rrethinat e jetës sonë të përditshme – ku proceset dhe rregullat matematikore nuk luajnë rol themelor. Nuk është vetëm natyra që flet matematikisht, si na mësonte Galileo, janë edhe bankat dhe sigurimet, ndërtimi i transportit, strategjia ushtarake dhe tregu. Por, elementet relevante për shumicën janë mister jo tërheqës apo përkujtim i mësimeve të marra shkel e shko dhe fatmirësisht të harruara.
Disfata jonë shtrihet larg nga pragmatika. Gjitari i pangopur tokësor, shpesh sadist siç është njeriu ka gjeneruar një numër të vogël të veprimtarive, të konstrukteve rrezatuese, të paqëllim të bukurisë transcendentale. Zanafilla dhe evolucioni i tyre mbetet një mister ngushëllues. Këto “lëvizje të shpirtit” (frazë e Dantes) përfshijnë muzikën, poezinë, metafizikën. Mbi të gjitha, përfshijnë matematikën. Debati mbi realitetin e tyre, siç shprehej Platoni, apo nëse janë sisteme autonome, lojëra aksiomatike të luajtura me thellësi fantastike dhe kullueshmëri, nga brenda, mbetet i pazgjidhur. Prek atë që është më së shumti enigmatike në burimet dhe ëndrrat e natyrës njerëzore. Çfarë nuk është në dyshim, është bukuria absolute, eleganca në shpalosje, madje, në disa pika, mençuria e ndërmarrjes matematikore. Nëse e takoni Euklidin, siç është shprehur një poet amerikan, është si ta takoni “bukurinë e zhveshur”. Përndryshe, në matematikë Keats gjen disi baraspeshën mes të vërtetës dhe bukurisë, plotësimin e saj, “bukuri” kuptimet e sakta dhe të pavarura të së cilës janë gjithçka, pos të paarritshme për botën ku nuk ka numra. Apo, siç mendonte Leibniz-i: “Kur Zoti i këndon Vetes, Ai këndon algjebër”. Mendimi është se matematika mund të mësohet vetëm nga disa posaçërisht të talentuar. Këtë fakt të zymtë e përforcon besimi se mësimdhënia e saj është në duart e të dëshpëruarve, në duart e atyre arritjet e të cilëve lënë për të dëshiruar. Ka, padyshim, dallime të lindura dhe mbase kokëforta të prirjeve për matematikën te fëmijët e ndryshëm. Por, pengesat e tilla janë ekzagjeruar shumë. Kështu që bindja ime se madje edhe konceptet e larta matematikore mund të mësohen, mund të bëhen detyruese kur paraqiten historikisht, nëse historia intelektuale që qëndron pas tyre dhe që çon në zgjidhjen apo moszgjidhjen e tyre – rastet më magjepsëse, më udhëzuese – bëhen manifest. Janë këto udhëtime të mëdha të mendjes, aq shpesh të mbushura me rivalitete njerëzore, 214
D O S S I E R
pasione dhe disfata, të cilat ne jomatematikanët mund t’i shikojmë në një botë sovrane dhe të vendosur. Lejomëni t’i citoj dy shembuj. Përgjatë mileniumit dhe në civilizime të ndryshme, zbulimet matematikore dhe dëshmitë kanë qenë të kuptuara si më të sigurtat, më bindëset në mendimin dhe çështjet njerëzore. Aksiomatikja ishte emblemë e përjetësisë dhe përsosmërisë. Disa dyshime të holla filluan të dalin në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë, paradokse të caktuara të tilla siç u shfaqën nga gjeometria jo-euklidiane. Më 7 tetor 1930, në qytetin Königsberg të Kant-it, një matematikan bëri atë që Harvard-i më vonë e përshkroi si “hapin më të madh në mendimin njerëzor që nga Dekarti”. Kurt Gödel provoi se në secilin sistem formal të qëndrueshëm ekzistojnë teorema aritmetike që janë të paqëndrueshme. Për më tepër, koherenca e brendshme e çdo sistemi të tillë kurrë nuk mund të provohet nga brenda. Duhet të jenë gjithmonë një ose më shumë teorema apo rregulla të jashtme. Me kohë, kur dëshmia e Gödel-it filloi të kuptohet dhe të aplikohet, themelet e matematikës, që janë të krejt shkencës, u thyen pakthyeshëm. Botët e reja ishin ato të papërcaktueshmërisë (Ajnshtajni që i përkulej Gödel-it, nuk do të mund të vinte kurrë në vete, mbi baza emocionale, nga kjo kataklizmë). Ndikimi i tij mbërrin larg përtej matematikës dhe fizikës. E vë në pikëpyetje radikale atë që është marrë gjatë kohë si përparimi i pakufi i arsyes njerëzore. Në anën tjetër, dëshmia e Gödel-it i lejoi Roger Penroseit të hedhë poshtë të gjitha analogjitë joshëse mes kompjuterëve dhe trurit njerëzor. Është një kritikë e bukur, që kulmon me qëndrimin e fundit se: “Falë teoremës së Gödel-it, mendja gjithmonë e ka fjalën e fundit”. Madje, edhe nëse, veçanërisht nëse, kjo fjalë është një nga të pasigurtat. Një liri mbresëlënëse ishte rifituar. Shembulli im i dytë ka të bëjë me numrat primë. Këta janë blloqe ndërtuese të gjithësisë sonë. Një fëmijë vigjilent mund të fillojë të manipulojë magjinë e tyre. Të zhvilluar në vitin 1890 nga Bernhard Riemann, Hipoteza e Riemann-it merret me shpërndarjen e primeve (numri i tyre është i pakufishëm) dhe raportin e tyre me zeron. Hipoteza e merr si të mirëqenë se shpërndarja e tyre mund të vihet përgjatë “vijave të drejta”, duke na mundësuar që të parashikojmë kur dhe ku do të dalë primi i ardhshëm. Krenaria e matematikanëve, shumë nga ta të mëdhenj, e që e vunë në sprovë supozimin intuitivisht bindës të Riemann-it. Puna e 215
tyre la trashëgim jo vetëm gjenialitetin e përqendruar, por edhe rivalitetet personale të llojit më të egër. Prapëseprapë dëshmia dukej torturueshëm e mbyllur. Prapëseprapë kishte zhgënjim, nganjëherë duke çuar në kolaps mendor dhe, është thënë, në vetëvrasje. Siç shprehet historiani më aktual i kësaj sage magjepsëse: “Përkundër përpjekjeve më të mira të mendjeve më të mëdha matematikore për ta shpjeguar rregullimin dhe transformimin e kësaj muzike mistike, primet mbesin një gjëegjëzë pa përgjigje. Ende e presim personin emri i të cilit do të jetojë përgjithmonë si njeriu që bëri primet të këndojnë”. Vendoseni një tregim si ai në kontekstin intelektual, shoqëror, historik dhe madje ideologjik, zgjojeni fëmijën dhe studentin për argëtimin dhe provokimin e pashtershëm me të pazgjidhshmen dhe do të përplasni hap e krah shumë dyer në botët magjepsëse, në “detet e mendimit” më të thellë dhe më të pasur se sa të gjithë të tjerët në glob. Termat dhe konceptet këmbëngulëse shumështresore matematikore dhe muzikore, pohimi për shembull, që “primet kanë muzikë brenda vetes”, nuk janë rastësore. Nga Pitagora e këndej, ka qenë e ditur që relacionet mes muzikës dhe matematikës janë organike. Koncepti fort ndikues i “muzikës së sferave” u ngrit nga bindja e Keplerit se funksionet eliptike që qeverisin lëvizjet planetare janë të rregullit muzikor, që termi harmonia mundi ka kuptim të përsosur empirik dhe të provueshëm. Pitagora, Kepler-i, Leibniz-i do të ishin gëzuar me përcaktimin “zhurmë e prapavijës” të radiovalëve që sot konsiderohen si gjurmë thelbësore dhe mbetje të big bang-ut (shpërthimit të madh). Ekzaminoni shënimet e Boulez-it (kompozitor frëng) dhe afrinë me kodet matematikore dhe modelet bëhen të dukshme. Bashkësi dhe tradita të shumta etnike nuk shfaqin atë që ne me legjitimitet do ta quanim si “letërsia”. Por, asnjë shoqëri mbi tokë, sado rudimentare, sado e pazhvilluar ekonomikisht ose ekologjikisht, nuk ekziston pa pasur muzikë. Shenjat muzikore, si ato aritmetikore apo algjebra, janë gjuhë universale larg përtej aspiratave të çdo gjuhe të përfytyrueshme Esperanto. Një “top of the pop” (top-listë) do të kumbojë në të njëjtën kohë në oborrin e prapmë të Patagonisë dhe në baret e Vladivostok-ut. Transmetimi elektronik, shkarkimi (download), secila formë e diskut, e kanë shumëzuar pakufi këtë universalitet. Gjuhët e muzikës nuk kanë nevojë për përkthim. 216
D O S S I E R
Prapë, po aq sa është i qartë roli i madh i muzikës në ekzistencën individuale dhe kolektive – sa nga ne do të mund të jetonim pa të? – po aq enigma mbesin. Për ta definuar muzikën si “tingull i organizuar” është ta lusësh çështjen për përgjigje. A mund të definohen tingujt shpesh harmonikë dhe sinkopikë që lëshojnë zogjtë apo balenat si “muzikë”, apo muzika është vetëm për llojin njerëzor? Intuita sugjeron që madje trajtat e ndërlikuara muzikore gjatë kohë i kanë paraprirë evolucionit të gjuhëve të folura. Nëse po, si kanë nisur? “Shpikja e melodisë”, shprehet Claude Lévi-Strauss, “është misteri suprem në shkencat e njeriut”. Secili nga ne e ka përjetuar fuqinë e muzikës tek nga pushton emocionet, na prek vuajtjen apo gëzimin, mizorinë apo butësinë. Çfarë procese neurofiziologjike përfshihen? Si funksionon muzika brenda nesh? Dhe si mund të jetë që i njëjti kompozicion muzikor prodhon kënaqësi te njëri dëgjues, kurse neveri te tjetri; që melodia e njëjtë, për shembull, “Ode për Gëzimin”, kompozim i Beethoven-it i tekstit të Schiller-it, mund të shërbejë si himn për lëvizje tërësisht kundërshtare politike dhe sociale? Mbi të gjitha, është enigma vendimtare semantike. Për shumicën nga ne, muzika, një copë muzikë, do të mbushet me kuptim. Por, kur duam ta shprehim këtë kuptim, ta përkthejmë në artikulime verbale, rezultati ose është metaforë e turbullt ose banalitet i dëshpëruar. Muzika është kuptimplotë në ekstremet, por saktësisht konsiderohet që nuk ka kuptim. Forca e pakalueshme e saj, për më tepër, në thelb është e padobishme. Është kjo padobishmëri që e inatosi Platonin, është kjo “jo hyrje në punë” që e bëri atë që muzikën ta kufizonte për atletët dhe funksionet ushtarake. Të mësosh të këndosh apo të luash në një instrument muzikor brenda kufijve të aftësive natyrore është zgjerim i fortë i burimeve psikologjike dhe sociale. Muzika është, po ashtu, terapi për shpirtin, në kuptimin mjekësor, ashtu siç është menduar gjithmonë. Ta kuptosh muzikën është të konfrontohesh me kufijtë e gjuhës. Kuptimet e muzikës nuk mund, siç kemi thënë, të parafrazohen. Janë nga realiteti i pashndërrueshëm. Janë, në kuptimin më bindës të fjalës, “transcendentë”. Vëzhgojeni pikën absolutisht vitale. Përvoja muzikore nuk mund të “provohet”. Pa marrë parasysh intensitetin dhe vetë-dëshminë, nuk mund të tregohet se ka një ekzistencë tjetër përveç të vetes (i pyetur për ta “shpjeguar” një etyd të vështirë, Schumann-i thjesht e luan për herë të dytë dhe për herë të tretë). Tash është saktësisht kjo prani e plotë përtej 217
provës, parafrazimit apo diagnozës logjike që e vë në “vijën kufitare” edhe dukurinë vendimtare të besimit religjioz, erosin dhe vdekjen. Në secilën nga këto dhe bashkëveprimin e tyre karakteristik, muzika është akti kryesor i pranisë dhe komunikimit. Është, siç ka thënë Niçe për Tristani dhe Isolde, mysterium tremendum i një qartësie të padepërtueshme. Arkitektura është quajtur “muzikë e ngrirë”. Gjithashtu, është përshkruar si “gjeometri në lëvizje”. Farefisnia mes muzikës dhe arkitekturës është e njohur në mitologjinë klasike dhe në ligjet. Muzika përcjell themelimin e qyteteve; flautet jehojnë teksa athinasit ngrehin muret e Pireut. Siç e thotë Valéry në dialogun e tij platonik mbi arkitekturën, qëllimi i arkitektit është “rishpërndarja e dritës, me trajta të kuptueshme dhe perspektiva pothuajse muzikore, në hapësirë ku vdekatarët lëvizin”. Për ata që janë mësuar të dëgjojnë, “një fasadë mund të këndojë”. Edhe në arkitekturë, edhe në muzikë, aspektet qendrore të harmonisë, proporcioni, variacioni tematik janë thelbësore dhe esencialisht të lidhura. Përndryshe, këto aspekte në esencë janë matematikore. Numra që lindin të vërtetat e veta. Tempulli i hijshëm, i gjallë, vëren Valéry “është imazhi matematikor i vajzës së Korintit”. Origjinat e gjeometrisë dhe algjebrës janë të pandashme nga teoria muzikore, nga njëra anë dhe artet e ndërtimit, nga ana tjetër. Në kuptimin larg përtej krahasimit, krijimi hyjnor, në mitet e krijimit përgjatë botës antike dhe në Timeun e Platonit, është e bëma e një arkitekti suprem dhe ndërtuesi mjeshtëror. Sot jemi në mes të njërës nga periudhat madhore të arkitekturës në historinë perëndimore dhe ndërkombëtare. Teknikat relevante dhe interesimet teorike shtrihen nga shkencat materiale, gjeologjia, dizajni dhe inxhinieria e deri te matematika e avancuar. Lidhen me ekonominë dhe politikën sociale, demografinë dhe planifikimin urban, planifikimin e transportit dhe ekologjinë në kuptimin më gjithëpërfshirës dhe këmbëngulës. Të jesh i njoftuar me rolin e arkitekturës në jetën bashkëkohore do të thotë të dish për problemet madhore të gjendjes kritike të qyteteve tona, të lëvizshmërisë sonë, se çfarë ideali ne ende strehojmë për drejtësinë sociale dhe kujdesin shëndetësor. Duke ditur për aq shumë shkatërrim, duke parë brishtësinë e ngrehinave tona më krenare, sikur të ishim në ethe për ndërtim, koncept i cili, përkundër etimologjisë, është larg të qenit ngritje morale. Shto edhe një faktor. Është saktësisht ajo që ndeshim në arkitekturën e sotme, në fundin e hapur e 218
D O S S I E R
pragmatik të saj, praninë e kompjuterit. Ka arkitekturë para kompjuterit dhe arkitekturë pas tij. Vijat kufitare dhe tranzicioni mund të ilustrohen nga dallimi mes matematikës intuitive dhe të prekshme të Shtëpisë së Operës së Sidneit dhe mrekullive kompjuterike të Muzeut të Guggenheimit në Bilbao apo Muzeut Hebre në Berlin. Në të dyja këto raste, dizajni dhe konstruksioni nuk do të ishin të mundshme pa modelimin shumë të fuqishëm holografik dhe llogaritjet kompjuterike. (“Jepjani medaljen e artë kompjuterit” thumboi Gehry lidhur me projektin e Bilbaos). I këtillë është edhe përdorimi i muzikës elektronike për të argumentuar hapësirat në hyrjen revolucionare të Muzeut Tate Modern në Londër. Një shkrim-këndim i ri, siç e imagjinoj, do të kishte një silabus bërthamë në matematikë, në muzikë dhe në arkitekturë. Tri domenet e shpirtit njerëzor mund të mësohen, atje ku preferohet, historikisht. Kompjuteri, në nivelin e hershëm të secilit shkollim, i bën bashkëvepruese me imagjinatën dhe aftësitë e arsyetimit të studentit. Ia hapin ndjeshmërinë për nivelet më të larta të dilemave konceptuale dhe të tanishme të botës përreth. Më e rëndësishmja, ia trupëzojnë potencialin për dëfrim praktikisht të munguar, për lojë dhe kënaqësi estetike. Homo ludens për zemrën e turbulluar të qenies së tij (ku të përjetuarit e mençurisë në matematikë, të humorit në muzikë, të hijeshisë në arkitekturë, janë, në vete, një pedagogji e shpresës). Asnjë burrë apo grua nuk duhet ta ndiejë veten të shkolluar pa ia kapur pak nga një ekuacion jolinear, pa e kuptuar se pse dhe si një pikë muzikore flet të vetmen gjuhë të botës, pa i perceptuar etiketat, edhe estetike, edhe praktike, edhe formale, edhe politike, të një ndërtesë të re që ngrihet në horizontin e tij dhe të saj. Si mund të jemi ndryshe në shtëpi, në atë që një mendimtar i madh e ka quajtur “shtëpia e qenies”? Kam frikë se ju do ta konsideroni këtë propozim disi të luajtur mendsh. E vetmja gjë që do të doja është të jetë edhe më shumë e këtillë. Nga anglishtja: Gëzim Aliu
219
Intervistë me George STEINER ARTI I KRITIKËS Intervistuar nga Ronald A. Sharp Kjo intervistë është bërë në vjeshtë të vitit 1994, disa ditë para emërimit të Steiner-it si arendator i parë i profesoratit të Lordit Weidenfeld të Letërsisë Krahasimtare në Oxford. Pasi kjo është katedra e parë për letërsinë krahasimtare si në Oxford ashtu edhe në Cambridge dhe pasi Steiner-i kishte pasur gjithmonë perceptim të përzier dhe shpesh kontrovers në Angli, emërimi i tij qe përshëndetur me një shpërthim interesi në shtypin britanik, me temë kryesore kthimin e shkapërdarit.
Saktësisht për shkak se formimi i tij është aq i llojllojshëm dhe interesat aq të gjera, Steiner-i kurrë nuk ka rënë në asnjë nga kategoritë aktuale letrare, intelektuale apo kulturore. Përkthimi, që e ka preokupuar gjatë gjithë karrierës së tij, sjell metaforën më të mirë për punën e tij: përkthimi në kuptimin e të lëvizurit matanë vijave dhe kufijve, e të lëvizurit nga një fushë në tjetrën. Karakteristikë e fortë e Steiner-it dhe e veprës së tij është inteligjenca gjithmonë e mbjellë në diapazonin e tij të dijes dhe në instinktin e tij madhështor narrativ. Rrallë, madje edhe kur qëndron në majat spekuluese apo teorike, mund t’i shpëtojë Steiner-it të mos e ilustrojë temën me ndonjë anekdotë dhe kënaqësia që tregon gjatë rrëfimit të storjeve është pothuajse fizike. Ndonëse Steiner-i ka një bujari të jashtëzakonshme të shpirtit, gjallëria e tij legjendare ndihet. Ai mund të bëhet frikshëm polemizues; e do argumentin e mirë, posaçërisht me një kundërshtar të denjë dhe kur niveli intelektual është i lartë. Bisedat zunë vend edhe në zyrën moderne të gjerë të Steinerit në Kolegjin Churchill, edhe në dhomën e ndejës të shtëpisë së tij në Cambridge. Në raftet e librave qëndronin figura shahu, ndër pasionet e tij të forta, së bashku me botimet e para të Heidegger-it dhe Kant-it, 220
D O S S I E R
Coleridge-es dhe Byron-it. I veshur rehatshëm me pulovër dhe pantallona të gjerë, Steiner-i merret me Jemi-n, qen stani i vjetër anglez, duke e ushqyer me biskota çokollate të pasdarkës. Tërë ditën bie telefoni i uruesve me rastin e caktimit në Oxford, e Steiner-i ndërron gjuhët nga anglishtja në gjermanishte, e pastaj nga frëngjishtja në italishte. Pas disa ditësh, më shumë se një mijë njerëz do të tubohen në hollin e Renesancës në Oxford ku Steiner-i do të mbajë fjalimin inaugurues. INTERVISTUESI: Njëherë u jeni referuar “durimit të të kuptuarit” dhe “fundit të hapur të të pyeturit” që proza mund të ngrejë, dhe prapë i keni përshkruar shkrimet tuaja artistike si “alegori të argumentit, vënie në skenë të ideve”. Ende i konsideroni të jenë “vënie në skenë të ideve”? GEORGE STEINER: Pikërisht ashtu. Shkrimi im i prozës vjen nën një udhërrëfim shumë të përgjithshëm të atyre mësuesve, kritikëve, dijetarëve që u pëlqen të provojnë dorën e vet një herë apo dy në jetën e tyre. Tregimet e mia të hershme tashmë paraqesin një përpjekje për të menduar lidhur me çështjet me të cilat merrem. Mendoj se Mbartja për në San Cristobel e AH është më shumë se kaq. Ai libër mund të ketë një jetë të caktuar. Dëshmitë është një tjetër parabolë, një parabolë intelektuale; por ligjëratat në AH, pjesët e romanit që mbase mund të kenë prekur me të vërtetë njerëzit, janë gjithashtu ese. E di këtë. Janë qëndrime të doktrinës, të besimit, të bindjes, e të pyeturit. Misteri përmes të cilit një artist kreativ disi e nxjerr (nuk e dimë përgjigjen) një zë, një karakter tredimensional, dhjetë-dimensional që bën jetë të pavarur, ka të bëjë shumë pak me inteligjencën e kulluar apo me fuqitë sistematike, analitike. Ka romancierë shumë inteligjentë, Zoti e di, dhe ndoshta Prusti ishte mendja më e fuqishme e shekullit në disa mënyra, intelektualisht; por shumë nuk janë aspak të tillë. Nuk mund të japin shpjegimin e ardhjes spontane të bashkimit të gjërave brenda vetes dhe gjuhën e asaj zanafillës së të jetuarit, i asaj gjëje që ecën para jush ashtu që ju e harroni emrin e autorit. Kjo është gjenia, ky është kreativiteti dhe unë sigurisht nuk e kam këtë. Dy faqe të Çehovit krijojnë për juve një botë të tërë dhe ju kurrë nuk i harroni zërat. Ja ku janë. Kjo është diçka shumë e ndryshme, mendoj, nga ajo që dikush si unë mund të bëjë. INTERVISTUESI: Pra, roli i ideve në prozë është i nënrenditur? STEINER: Çfarë pyetje të vështirë që bëni! Ka romane që dikush mund t’i quajë të mëdhenj, por kjo është për shkak të përmbajtjes 221
ideologjike, intelektuale. Shumë nga Thomas Mann-i mund të jetë e këtillë. Për romanin e Musil-it, Njeriu pa cilësi është shkruar nga po aq filozofë sa edhe kritikë letrarë. Por, kjo është e rrallë. Mos pyet asgjë të këtillë për formësuesin më të jashtëzakonshëm të prozës – mos qesh - të kohës sonë, që është Georges Simenon. Mund të marr nga rafti im dhjetë apo dymbëdhjetë Maigret (detektiv fiksional i krijuar nga Simenon shën. i përkth.), dhe nuk të merr më shumë se pesë apo dhjetë faqe, si te Balzaku, apo njëzet, si te Dikensi (i cili është me të vërtetë i ngadalshëm për t’ia filluar; ashtu edhe Balzaku): Simenoni e bën këtë në dy apo tre paragrafë. Është një roman për Maigret që hapet me një zhurmë të thekshme. Në tre të mëngjesit në Pigalle, në qarkun e vjetër të dritave të kuqe të Parisit, një pronar i një klubi nate tërheq poshtë grilat, për ta mbyllur lokalin. Jashtë kësaj zhurme të vetme, të fokusuar kundrejt karrocës së parë të qumështit, fokusuar kundrejt hapave të atyre që shkojnë në shtëpi për të fjetur dhe atyre që fillojnë të vijnë në Les Halles për të marrë ushqimin e gatshëm për ditën, Simenon-i jua jep jo vetëm qytetin, jo vetëm diçka për Francën të cilën asnjë historian nuk mund ta anashkalojë, por dy apo tre njerëz që do të jenë të rëndësishëm në storje, e që tashmë janë para teje. Simenon-i disi e vëren që hapat e njeriut që tërheq grilat, teksa ikin tutje nga klubi i natës, kanë një zvarritje hezituese kurioze. Dhe ja ku jeni, ky është çelësi i parë i rëndësishëm në storje. Tash kjo është mysterium tremendum i krijimit të personit autonom. Po, mund të ketë aty ideologji. Kisha privilegjin e të njohurit me Arthur Koestler-in dhe çfarë pos aktit suprem të ideve do të mund të shtynte shkrimin e Errësirë në mesditë. Kjo më duket rast skajor. Sigurisht do të lexohet jo për Gletkinin dhe Rubashov-in si karaktere fiktive, por për shkak të argumentit të jashtëzakonshëm mbi stalinizmin, mbi marksizmin, mbi torturën dhe horrorin: cila është natyra e një angazhimi ideologjik ndaj vdekjes? Cila është natyra e rrenës në mënyrë që të mbrohet një çështje e mirë? Por, është një libër aq i pasur. Koestler-i paraqet mjaftueshëm denduri jete dhe të qenët kështu nuk është një skript i ideologjisë. INTERVISTUESI: Do të dëshironit të shkruanit më shumë prozë artistike? STEINER: Po, mirëpo nuk jam me temat që më tërheqin shumë. Vazhdimisht tërhiqem nga fillimi i një tregimi apo romani të vogël nga subjekti i këtillë: jemi ose në një ishull grek gjatë kohës së kolonelëve 222
D O S S I E R
apo në Turqi apo në Amerikën Jugore: kudo në tokë, por në shtet policor. Burri shkon në shtëpi te gruaja dhe fëmijët dhe në kohën kur ata shkojnë në shtrat apo hanë darkë, ajo nuhat të torturuarit në trupin e tij (ai ishte duke torturuar tërë pasditen). Ai kurrë nuk flet për këtë, kurrë nuk ka ndonjë shenjë se çfarë pune bën, por gruaja e di: ato e dinë që po ndajnë shtretërit me burrat që kanë bërë atë që kanë bërë me trupat e burrave të tjerë dhe grave. Burimi përfundimtar është Lisistrata e Aristofanit, për gratë që refuzojnë të flenë me burrat e tyre derisa ata e ndalin luftën. Por, këtu nuk është puna se nuk donë të flenë me ta, por ajo sëmundja e tmerrshme fillon të pushtojë aktin e vetë dashurisë dhe përfundimisht ato fillojnë t’i vrasin burrat e tyre. Pastaj, janë fëmijët: si jetojnë fëmijët me dijen se çfarë bëjnë etërit e tyre? Por, kjo duhet të bëhet nga një mjeshtër, e unë nuk jam. Kam vazhduar ta provoj e ta bëj që të ecë dhe pastaj bëhet çjerrëse, e shtangët, abstrakte. Një mjeshtër do ta dinte se çfarë të thoshte për darkën, për pakëz zhurmë në dhomën e fjetjes dhe do ta bënte shkrimin të rridhte. Ai do t’ju bënte për vete. Storja tjetër me të cilën jam kacafytur ka subjekt më të butë. E shikoj krizën aktuale të martesës, posaçërisht pasi tani jetojmë gjatë. Kam bërë shënime të imta për një storje ku një martesë shndërrohet në miqësi të thellë, por natyrisht dëshira ka ikur dhe në këtë mënyrë edhe dashuria gjithashtu, pasi miqësia nuk është e njëjta gjë si dashuria. Kjo i ngjan një fjalie të një letre të Rilkes drejtuar gruas të cilën e braktisi herët dhe më nuk e pa kurrë: “Mbaje mend që në një martesë të mirë njëri bëhet roje i dashur i vetmisë së tjetrit”. Çfarë fjalie fantastike. Do të doja ta zhvilloja këtë paradoks: që dëshira dhe vitaliteti i martesës kanë më shumë shans mbijetese atje ku ka armiqësi të thellë. Pra, këto janë dy temat me të cilat merrem e merrem, por atyre u duhet një romancier i vërtetë, e unë nuk jam i tillë. INTERVISTUESI: E çka me poezinë? Ju keni shkruar poezi. STEINER: Po, kam botuar në Oxford, në revistën Poetry kur qëndronte mirë, madje edhe në The Paris Review. Shkollimi im në liceun francez, i cili, në disa aspekte ende të përkujton shekullin e nëntëmbëdhjetë, përfshinte të mësuarit konstant me zemër, më tutje mësimet konstante të latinishtes, pastaj të greqishtes. Kjo ishte e tëra e bazuar në supozimin se një burrë i shkolluar – ndoshta duhet ta shtoj grua, por kjo do të ishte 223
hipokrizi: ishte gjë thelbësisht mashkullore – mund të shkruajë vargje. Neve na kërkonin të imitonim pasazhe të famshme latine, pastaj frënge: variante në një temë të njohur në letërsi. Pritej nga ju të shkruanit vargje që u shkonin pas formave strukturale dhe rregullave: sonet, ode, vargje heroike. Askush nuk priste të kishit gjenialitet spontan, por mjeshtri, një techne, fjalë greke që na jap “teknologjinë” apo “teknikën” tonë. Ishte një “zotësi” – fjalë pothuajse e humbur nga fjalori ynë në këtë kuptim – sikur puna me grep apo loja në piano për zonjushat e reja, apo sikur ngjyrat e ujit. Pra, isha i stërvitur ashtu dhe kur u futa plotësisht në botën e gjuhës angleze, shkrova poema, disa nga të cilat kishin mbase diçka më të madhe se një hije e imtë. Disa mund të kenë pasur shkëndija të intensitetit intim dhe nevojës, por në tërësi ishin vargëzime, kurse distanca mes vargëzimit dhe poezisë matet me vjet-dritë. Poeti i rangut të parë gëlltit, brendëson krejt dijen e tij, secilën pikë, madje pa qenë nevoja ta emërtojë këtë për vetveten. Lidhja në një poezi të vërtetë mes formës dhe asaj që e quajmë përmbajtja është aq organike sa, nëse do ta pyesnit një poet të vërtetë se përse një poezi ishte ode, pse ishte varg i lirë, pse ishte monolog dramatik, ai do të thoshte: “Mos u bëj gomar. Lexoje! Nuk mund të jetë ndryshe”. Nuk duhet të jemi kaq romantikë për këtë. Ben Jonson shkruan përmbledhje proze dhe pastaj prodhon disa nga lirikat më magjepsëse. Dryden dhe Pope punojnë nga proza në varg: disa nga vargjet e tyre më të mira janë një lloj i ngritur i prozës. Por, sigurisht, që nga romantikët, kjo nuk është si e konceptojmë “vërshimin spontan të ndjenjave të fuqishme” në formulën Wordsworthiane. Shkollimi në lice ishte e kundërta: nëse vërshonit duhej ta fshinit. INTERVISTUESI: Çfarë ndodhi me traditën e njeriut të letrave, për ç’gjë aluduat më herët? STEINER: Është nën dyshim të thellë. Të bëjmë pak histori. Njeriu i letrave paraqiste një lloj konsensusi të shijes dhe të interesimit në shoqërinë e tij. Njerëzit dëshironin të dëgjonin për letërsinë, artet nga një jospecialist i kultivuar. Macaulay, Hazlitt – njerëz të lartë të letrave – pothuajse bënë një libër të recensioneve; ishin aq të gjata. Ishte koha për këtë lloj të botimeve. Njeriu i letrave mund të shkruante gjithashtu poezi dhe prozë artistike, apo biografi, dhe në Angli tradita ende nuk ka vdekur. Ne ende e kemi Michael Holroyd-in, studentin tim Richard Holmes, i cili është sot aq i duartrokitur, e kemi Cyril Connolly-n, 224
D O S S I E R
Pritchard-in, që është një shkrimtar i mprehtë i tregimeve të shkurtra, kritik konstant, recensionist konstant. Dhe, unë nuk jam një i tillë që tallet me J.B. Priestley-n. Njerëzit që tallen me Priestley-n do t’i jepnin dhëmbët e syrit për ta pasur një çikë talent si të tij. Ndërkaq, Robert Graves, kritik, biograf, shkruajtës memoaresh, në shumë fusha, që ishte një poet aq fin, ishte njeriu suprem i letrave. Secili nga kundërshtarët e mi, secili nga kritikët e mi do t’ju thotë që unë jam një gjeneralist i shpërndarë hollë në një epokë kur kjo nuk bëhet më, kur dituria e përgjegjshme është dituri e specializuar. Një recension i botuar për edicionin e parë të Pas Babilonisë nga një gjuhëtar shumë i shquar, tashmë plak, ende gjallë dhe dikush që e respektoj goxha shumë: prift i lartë i mandarinëve. “Pas Babilonisë është një libër shumë i keq”, fillon recensioni, “por mjerisht është një klasik”. Pra, i shkrova këtij profesori dhe i thashë që asnjë recension nuk më kishte nderuar më shumë, posaçërisht ajo fjala mjerisht, që ishte përdredhje nga ai. Mund të jetoj me këtë. Pastaj, ai më shkroi diçka shumë interesante. Ai tha që kemi arritur pikën ku asnjë njeri nuk mund të mbulojë të gjithë fushën e linguistikës dhe poetikës së përkthimit. Ky libër, tha ai, do të duhej të shkruhej, nën mbikëqyrjen tënde, nga gjashtë apo shtatë specialistë. Dhe i shkrova prapë: “Jo, nuk do të duhej. Do të çohej dëm dhe do të përfundonte duke mbledhur pluhur në sistemimet teknike”. E preferoj rrezikimin e madh. Kishte gabime, kishte pasaktësi, për shkak se një libër me të cilin ia vlen të jetosh është akt i një zëri, akt i pasionit, akt i një personi. Patëm mospajtime të buta, por të thella. Ai tha jo, kjo nuk mund të bëhet. Mund të bëhej deri në Luftën e Dytë Botërore, por që nga atëherë ndarja e diturisë u bë e madhe, madje edhe në shkencat humane, dhe mendjet e fuqishme shpenzuan një jetë të tërë duke punuar në specialitetin e tyre pak a shumë të vërtetë, e jo më në tërë tablonë. Pra, ky është mospajtimi qendror. Njeriu i letrave – dhe çfarë ishte George Orwell-i nëse nuk ishte njeri i letrave, çfarë ishte Edmund Wilson-i, të cilin e pasova në The New Yorker njëzet e shtatë vjet më parë? – pra, njeriu i letrave u bë shumë i dyshimtë. INTERVISTUESI: A ka ndryshuar raporti ndërmjet letërsisë dhe kritikës? STEINER: Mendoj që po. Mund të bisedonim dhjetë orë. Jam i përkushtuar ndaj pikëpamjes së hidhët pasionante se ne jetojmë në një periodë bizantine, një periodë aleksandrine, ku komentatori dhe komenti 225
lartësohen mbi origjinalin. Saint-Beuve vdiq hidhët duke vërejtur: “Askush kurrë nuk do të ngrejë statujë për një kritik”. O Zot, sa gabim e kishte! Sot na thuhet që ka teori të kritikës, që kritika dominon – dekonstruksioni, semiotika, post-strukturalizmi, postmodernizmi. Është atmosferë shumë e çuditshme, e përmbledhur nga ai njeriu i gjenisë së padyshimtë, Monsieur Derrida, kur ai thotë se secili tekst është një “pretekst”. Kjo është frikshëm një nga fjalët më triviale, më të gabuara, më destruktive që është thënë ndonjëherë. Që do të thotë? Që pa marrë parasysh staturën e poezisë, ajo pret për komentatorin dekonstruksionist; është shkas i thjeshtë për të bërë ushtrime. Kjo për mua është qesharake përtej shprehjes me fjalë. Walter Benjamin tha se një libër mund të presë një mijë vjet i palexuar derisa lexuesi i duhur ndodh të vijë. Librat nuk janë në ngutje. Një akt i krijimit nuk është në ngutje; ai na lexon, na privilegjon pafundësisht. Mendimi se është koha për mençurinë tonë më mbush me hidhësim hutues dhe zemërim. Mendimi se studentët sot lexojnë kritikë të dytë apo të tretë të kritikës dhe lexojnë përditë e më pak letërsi të vërtetë, është absolutisht vdekje e naivëve normalë dhe e rendit logjik të prioritetit. INTERVISTUESI: Kanë dështuar shkencat humane të na bëjnë më të njerëzishëm? Ende besoni që shkollimi letrar ironikisht mund t’i ushqejë mizorinë politike dhe barbarizmin? STEINER: Nazizmi, komunizmi, stalinizmi më kanë bindur për këtë paradoks qendror: librarëzimi (Steiner e përdor fjalën e vjetër angleze bookishness), shkrim-këndimi në nivele të larta, secila teknikë e propagandës kulturore dhe trajnimit, jo vetëm që mund të shoqërojë egërsinë dhe shtypjen dhe despotizmin, por në pika të caktuara edhe ta ushqejë. Jemi stërvitur gjatë tërë jetës sonë në abstrakim, në imagjinaren, dhe ne e zhvillojmë një fuqi të caktuar – gjoja fuqi – të identifikimit me imagjinaren, për ta mësuar, për ta thelluar (sa fëmijë ka Lady Macbeth?). Pastaj shkojmë në rrugë dhe atje është një ulërimë dhe ka një jorealitet të çuditshëm. Imazhi që dua ta përdor është ky: Isha për të parë një film shumë të mirë herët pasdite. Është një ditë e ndritshme, me diell. Pasi dal nga kinemaja në diell, pasdite në qytet, kam shpeshherë ndjenjën e neverisë, e humbjes së baraspeshës. Më merr sekonda, minuta, nganjëherë më shumë, për t’u fokusuar prapë në realitet. INTERVISTUESI: Për të dalë nga shpella e Platonit? STEINER: Edhe më i fortë, për shkak të mënyrës qesharake, në të cilën ndikimi i një filmi duhej të ishte një ndikim i mbrëmjes. Pse shikimi 226
D O S S I E R
i një filmi në kinema ditën është i çuditshëm dhe thellësisht i pavend? Tashmë e zgjeroj këtë përvojë në këtë gjë: kaloj tërë ditën në një dhomë me studentët, përreth tavolinës sime të seminarit në Gjenevë. Përpiqemi të dalim diku me problemin e trimërisë ekstreme të rolit të Cordelia-s në Mbretin Lir, që është diçka më pak se nëntëdhjetë radhë. Askush nuk e beson derisa i numëroni. Apo heshtjet e mëdha në letërsi, karakteret që vijnë dhe nuk thonë gjë – nga Eskili te Dostojevski – apo thonë vetëm disa fjalë. Apo idioti në fund të Boris Godunov: ai këndon dy nota që ecin përmes krejt botës në dëshpërim dhe tmerr. Dhe studentët janë përgjigjur, ju jeni përgjigjur, ju e dini çështjen me zemër, ju mbush, dhe ju ikni, ecni në rrugë dhe e shihni kryetitullin: “Një milion të vdekur në Ruanda”. Nuk është vetëm ajo se ju jeni të mpirë nga tmerret e përhershme të shekullit tonë, puna është se ato as që ju hyjnë në imagjinatë. Për mua, pikë kthese personale ishte Pol Poti. Shumë pak deri në atë kohë dinin për Auschwitz-in. Po, kishte bastardë që e dinin, ishin të bijtë e bushtrave që e dinin dhe nuk e besonin, por ishin në numër të vogël. Sekreti i nazistëve lidhur me këtë ishte fort efikas. Fushat e vrasjes qenë në radio dhe televizion teksa realizoheshin, dhe na thuhej se Pol Poti po varroste për së gjalli njëqind mijë burra, gra dhe fëmijë. Tash nuk mund ta lidh kuptimin e sinqertë të frazës “të varrosë për së gjalli një burrë, një grua apo një fëmijë”. Ama, njëqind mijë! Pothuajse më lanë mendtë atyre ditëve të pafuqisë së hidhur. Isha i obsesionuar me shpresën që Rusia dhe Amerika do të thoshin: “Ne nuk i dimë bëmat e drejta e të gabuara të kësaj hallakame të pashoqe gjeopolitike, por dyzet e pesë vjet pas Holokaustit apo pas gulagut, nuk mund të rruhemi në mëngjes, nuk mund ta shikojmë veten, duke e ditur që njëqind mijë njerëz janë varrosur për së gjalli; zhileta nuk punon në lëkurë. Asnjë grua nuk mund të pudroset e të mendojë për veten si për një njeri. Nëse nuk e ndaloni këtë, do të vijmë”. Shpresoja që Izraeli do të bënte një deklaratë të tillë, për arsye të qarta. Heshtje totale, heshtje totale lidhur me intervenimin apo përzierjen. Pol Poti vazhdoi, i varrosi për së gjalli, i vrau edhe një milion e gjysmë të tjerë, duke i kastruar njerëzit për së gjalli në fusha, kurse sot ne i shesim armatim. Tashmë, Kamboxhia u bë për mua pikë kthese e një lloji të pashpresës absolute, të dëshpërimit. Ruanda erdhi dhe nesër x, y, apo z. Dhe këtë herë ne e dimë. Do ta bëj – dhe po e përdor këtu një fjalë pompoze – dallimin ontologjik, dallimin kuintesencial mes kohës kur nuk e dinim dhe mbase 227
nuk mund të bënim gjë lidhur me çështjen (a do të duhej t’i bombardonim apo jo binarët e trenit për në Auschwitz, mbetet një nga argumentet më të hidhura; do të duhej të provonim; okej!) dhe kësaj kohe, kur e dinim vogëlsinë e kundërshtarit, që ishte asgjë në krahasim me fuqinë e pjesës tjetër të botës: Monsieur Pol Poti dhe Kmerët e tij të çmendur të Kuq. Asgjë nuk u bë, e ne tash po e riarmatosim. INTERVISTUESI: Cilat janë ndërlikimet pra, për punën tuaj si mësues? STEINER: Kam qenë skajshmërisht i shqetësuar për këtë. Ndërlikimet janë se jam përpjekur ta vë në pah këtë për ata që mësojnë me mua. Do të dëshiroja të mbahesha mend si mësues i mirë i leximit dhe mendoj leximit shërues në kuptimin e thellë moral: leximi duhet të na çojë te një vizion, duhet të na nxisë humanitetin tonë, duhet të na bëjë më pak të aftë të kapërcejmë pa u vërejtur. Por, nuk e di nëse kam pasur sukses, as për të tjerët, as për veten. A ka diku ndonjë lloj edukimi, shkollimi në poezi, muzikë, art, filozofi që do ta bënte një qenie njerëzore të paaftë për t’u rruar në mëngjes – më falni për këtë imazh banal – për shkak të pasqyrës që hedh prapa në të diçka jonjerëzore apo nënnjerëzore? Këtu i godas me çekan mendimet e mia, shkrimet e mia. Prandaj dhe lëvizja në Prani reale duke shkuar rreth atij qoshku fort të vështirë, drejt teologjisë. Çka lidhur me poetët e mëdhenj, artistët e mëdhenj të cilët dinin për gjëra të këtilla – Dante, për shembull, apo Shekspiri? A mund të na bëjë diçka të paaftë ndaj ndijimeve të caktuara, të paaftë ndaj verbërisë, shurdhërisë? A ka diçka që do ta bënte imagjinatën të përgjegjshme ndaj principeve të realitetit të të qenët njeri? Kjo është çështja. INTERVISTUESI: Si pra, pesëdhjetë vjet më vonë, e vlerësoni thënien e famshme të Adornos: “Nuk ka poezi pas Auschwitz-it”? STEINER: Më qe dukur në atë kohë diçka absolutisht natyrore dhe thelbësore për ta thënë; dhe kisha shpresa për përgënjeshtrim. Ky përgënjeshtrim erdhi me poezinë e Paul Celan-it, që e hodhi poshtë atë deklaratë – dhe Adorno e mësoi këtë para se të vdiste. Të ecim disa hapa prapa. Çështja e pahijshme e numërimit të kokave të vdekura nuk ngrihet, por i grupoj kampet e përqendrimit, kudo që janë, në Poloni, Gjermani apo gjithandej atyre vendeve të mallkuara: dukuria e burgosjes dhe eliminimit masiv të milionave njerëzve nga njëri cep i botës te tjetri. Një nga përgjigjet e mundshme është të thuhet se krejt kultura jonë është 228
D O S S I E R
provuar si absolutisht impotente dhe e cenueshme, madje i zbukuron këto. Gieseking-u ishte duke e luajtur muzikën për piano të Debyssy-së në netët kur dikush mund të dëgjonte ulërimat e njerëzve në vagonët e mbyllur në stacionin në Munih, rrugës për në Dahau, thjesht jashtë Munihut. Mund të dëgjoheshin gjatë tërë rrugës e deri te salla e koncertit. Pra, ishte një kritikë nihiliste, që ishte e Adornos, apo formulimi i Walter Benjamin-it: “në themel të secilës vepër të madhe arti është një stivë barbarizmi”. Mund ta merrni këtë drejtim, si shumë në shkollën e Frankfurtit që bënë, por çoje një hap para dhe thuaj: “Ta mbyllim për pak kohë”. Shpesh e kam një ëndërr për një moratorium të diskutimit të këtyre gjërave – për dhjetë vjet, pesëmbëdhjetë, njëqind vjet – për të provuar jo t’i reduktojmë në gjuhën e artikuluar, që në mënyrë kurioze t’i bëjmë të pranueshme. Këtë e kishte menduar përnjëmend Adorno: Kujdes! Madje edhe britma më e madhe nëse formalizohet, ta themi në vargje apo rima apo stanca, e shton misterin e pranueshmërisë në këtë dukuri. I dyti dhe hapi më i vështirë nga të gjithë ishte thënia: “Jo, pavarësisht nga e gjitha, ende mund të përcjell, të komunikoj diçka nga përvoja thelbësore”. Nga e tërë literatura shumë e gjerë për Holokaustin, vetëm tre apo katër shkrimtarë e kanë nxjerrë këtë. INTERVISTUESI: Kush janë ata? STEINER: Celan-i mbi të gjithë. Primo Levi, pa asnjë dyshim, shkrimtar italian-çifut: sipëror, sipëror, sipëror. Nuk e ka asnjë fjalë jashtë vendit të vet; është mrekulli. Një ose dy evropianë-lindorë, shumë më pak të njohur, disa tregime të shkurtra e të mrekullueshme letoneze. Mbase një gjysmë duzine tekstesh që e arsyetojnë këtë përpjekje jashtëzakonisht të fortë. Por, me çfarë çmimi? Celan bën vetëvrasje. Primo Levi bën vetëvrasje. Jean Amery bën vetëvrasje. Pas shumë kohe, sikur të shpërndanin dëshmitarë, më nuk kishte kuptim në jetët e tyre dhe për gjuhën që e përdornin. Çfarë më tmerron është secili tentim për ta përvetësuar këtë material nga ata që nuk e kanë pësuar. INTERVISTUESI: A ishit i brengosur të flisnit lidhur me Holokaustin në këtë mënyrë, për të shprehur të pashprehurën, kur shkruat Mbartjen? STEINER: Po, sigurisht që isha. Dëshiroja të tërhiqja vërejtjen sa ktësisht në ambiguitetin e tmerrshëm në krejt gjuhën, në të gjitha aktet e të folurit. Fizika thotë – dhe nuk e kuptoj çfarë, por është gjë e këndshme – se atje është një univers i antimateries duke e pasqyruar saktësisht tonin dhe 229
kur materia dhe antimateria të ndeshen, ato e asgjësojnë njëra-tjetrën. Jam përpjekur të tregoj që në gjuhën e Hitlerit kishte antimaterie, anti-gjuhë, që në mënyrë transcendentale e shkatërron të vërtetën dhe kuptimin. Dhe kjo duhej të ndeshej me Judaizmin, që është besim, kulturë, besë e mbështetur mbase së tepërmi në fjalën, në artikulimin dhe mundësinë e kuptimit dhe madje në bisedën konstante me Zotin. Ia vlen të mendohet për këtë. Pse Ai duhet të flasë? Judaizmi gjithmonë parashtronte një Zot shumë gojëlëshuar. Kështu që po, isha thellësisht i brengosur për këtë dhe sigurisht nuk do të doja të kthehesha aty. Tekefundit, nuk kam qenë kurrë në situatë dhe mbase askush nuk duhet të provojë. Në anën tjetër, duke pasur parasysh sulmet ndaj William Styron-it, isha krejtësisht në anën tjetër. Styron-i është një romancier i jashtëzakonshëm dhe ai ka çdo të drejtë të provojë të bëjë një Nat Turner apo një Sophie. Askush nuk ka të drejtë të thotë që ai kurrë nuk ka qenë një skllav i zi apo nuk ka qenë në Auschwitz. Ne mund të themi: “Nuk po më bindni”. Mund të themi: “Na falni, nuk po ecë”. Por, një artist e ka të drejtën absolute të bëjë përpjekje, ta provojë. Në shekujt që do të vijnë, mund të shfaqet Dostojevski i ri apo Faulkner-i i ri e të gjejë mënyrat për të depërtuar me mprehtësi në zemrën e këtij realiteti të pashprehshëm, të pamendueshëm, të papërballueshëm. Çfarë mënyre e marrë për ta thënë, por, çfarë do të thoshte Shekspiri? Vazhdoj të mendoj që Shekspiri do të kishte grazhdarin e pestë apo shërbëtorin e shtatë në kulmin e një skene të rëndësishme, mundësisht të një skene komike, që në një mënyrë do të na përçonte mesazhin që ai ka qenë në një kamp. Tash nuk duhet të më tallni, por asnjë dramë në botë nuk më bën më të pikëlluar sesa Nata e dymbëdhjetë. Kam pasur një obsesion të vërtetë, si me Cosi Fan Tutte: ato gjëra që duken së jashtmi gazmore, si “shiu që binte çdo ditë”. Këngët e Feste, palaçoja, më duken mes këngëve më tragjike: “Me hej, ho”. Vazhdoj të imagjinoj se diku atje do të ishte një shërbëtor në shtëpinë e Dukës apo të Olivias apo të Violas dhe Shekspiri për disa momente do të na bënte të kuptonim se çfarë kishte përjetuar shërbëtori. Kjo është e përfytyrueshme në një ditë në të ardhmen. Pra, është e panjohura. Është terra incognita e madhe e imagjinatës. Skena është atje në gjithçka që shkruaj, në tërë mësimdhënien time, në krejt mendimin tim, mbi të gjitha, në krejt jetesën time në Evropë. INTERVISTUESI: Qartë që është një lidhje e thellë mes kuptimit të Holo kaustit dhe teorisë suaj të interpretimit. A mund të flisni pakëz më shumë për këtë? 230
D O S S I E R
STEINER: Çështja kyç këtu është ndjenja se çfarë nuk mund të analizohet apo të shpjegohet. Një akt i madh i interpretimit i avitet çdo herë e më shumë zemrës së një vepre dhe kurrë nuk i afrohet tepër ngatë. Distanca ngacmuese e një interpretimi të madh është dështimi, largesa, paaftësia. Por, paaftësia e tij është dinamike, është sugjestive, ekoluente dhe artikuluese. Aktet më të mira të leximit janë aktet e paplota, aktet e mprehtësisë fragmentare, që refuzon parafrazat, metafrazat; që përfundimisht thonë: “Më interesanten në tërë këtë nuk kam qenë në gjendja ta prek”. Por, që e bën këtë paaftësi jo një disfatë poshtëruese apo një copë të misticizmit, por një lloj të ftesës gazmore për rilexim. Ende po qëndroj në estetikën, por do t’i kthehem pyetjes suaj mbi lidhjen me Holokaustin dhe shpresoj që do të jetë më e qartë atëherë. Ishte një çun i vogël, Paul Klee që marshonte jashtë Bernës, kur dërgohej në piknikët shkollorë, ndër ngjarjet më monotone zvicerane. Një ditë e çuan përballë një akuedukti romak dhe mësuesi po shpjegonte sa ujë mbante, si ishte ndërtuar. Klee ishte njëmbëdhjetëvjeçar atëherë dhe ai gjithmonë kishte bllok shënimesh me vete. Ai e skicoi akueduktin dhe vendosi këpucët në shtylla. Të gjithë akueduktët kanë ecur që nga ajo ditë: nuk mund ta shihni një akuedukt që nuk ecën. Pikaso po ecë rrugës teposhtë. Ai e sheh triçikletën e fëmijës. Miliarda njerëz kanë parë triçiklet të fëmijëve në rrugë. Pikaso e rrokullis në duar, ia bën shalën fytyrë demi dhe timonin si dy brirë. Askush më parë nuk e kishte bërë këtë, dhe që nga atëherë të gjitha triçikletat ju dalin përpara me brirët e tyre. Askush nuk e ka shpjeguar këtë, askush nuk e ka shpjeguar atë që Levi-Strauss-i e quan misteri suprem i të gjithë dijes njerëzore: “shpikja e melodisë”. Kjo është një nga fjalitë më të rëndësishme për mua. Kënaqem në kuptimin e pasaktësisë së pasionuar të dikujt për t’u afruar më ngatë. Kjo më habit. Bjeshkatarët ju flasin për pikëllimin pas aktit seksual kur janë në maje të një kreshte të pashkelur më parë, por ne kurrë nuk arrijmë në maje të ontologjisë së estetikës apo të çështjes së kuptimit të kuptimit apo çështjes së origjinës së gjuhës. Shekulli ynë është ndër më të zinjtë në kuptimin e termave të vdekjes, të torturës, masakrave. I lexoj me respekt të sinqertë ekonomistët që na thonë se komunizmi apo fashizmi mund të analizohet nga një teori e mirë e ekonomisë apo industrializimit; apo sociologët që flasin për konfliktet e klasave, strukturën sociologjike të qytetit të asaj kohe, e kështu më radhë. 231
Edhe të gjithë historianët kanë ide, gjithashtu. Si të gjithë ne, përpiqem t’i kuptoj njerëzit që thonë: “Mund të ta shpjegoj”. Kjo nuk funksionon për mua. Mund të ketë vështrime depërtuese pjesërisht ngacmuese, për shembull, në kuptimin se në kampet e vdekjes ka aspekte të një fabrike. Bukur, ky është depërtim brilant. Dua të mendoj për këtë. Ndoshta është shumë iluminuese. Apo, kur më thonë që nazizmi si i dallueshëm nga stalinizmi, është i bazuar në jostabilitetet dhe ndjenjat e fyera të klasës së ulët e të mesme, jam shumë i interesuar të dëgjoj. Por, këto shpjegime, të rëndësishme siç mund të jenë, nuk më ndihmojnë të përfytem me faktet. Faktet janë se kur komanda e lartë i tha Hitlerit: “Führer, na duhen dëshpërimisht trenat për derivate, për armatime; vetëm jepna katër javë duke mos i dërguar njerëzit në kampet e vdekjes”, ai ua ktheu se shumë më e rëndësishme sesa fitorja në luftë ishte shkatërrimi i të gjithë çifutëve. Nocioni se ai është i çmendur nuk funksionin fare për mua. Ai ishte shumë i pa-çmendur. Nuk më ndihmon as kur e di që Stalini shkatërron sistematikisht një pjesë të madhe të popullatës së tij të shkolluar teksa po planifikonte madhështinë e Bashkimit Sovjetik. Pra, unë punoj me shpjegimet e një lloji krejtësisht tjetër. Në kohën e Iluminizmit, në vitet e hershme 1760, Volteri, pas mbrojtjes me sukses të një numri njerëzish, lëshon këtë deklaratë: “Një gjë është e sigurt: nuk do të ketë më përdorim të torturës në Evropën e civilizuar”. Disa vjet më vonë, Thomas Jefferson-i, një nga mendjet më të mprehta, më të fuqishme që kanë ekzistuar ndonjëherë, thotë se ai mund të premtojë – në të vërtetë ai e përdor fjalën premtim – që kurrë më nuk do të ketë kthim të kohës së djegies së librave. E kam një antologji të deklaratave të tilla. Jo nga naivët budallenj, por nga disa prej mendjeve më të fuqishme, më ironike. Është një prift katolik proto-fashist i quajtur de Maistre, që rri ulur në cep të tavolinës, duke qeshur dhe shkruan një kryevepër të dukshme Mbrëmjet e Shën Peterburgut. Ai thotë se kur të ndodhë, shekulli i njëzet në Evropë do të mbytet në gjak; do të ketë kampe për masakrim sistematik të qenieve njerëzore. Ai punon me një teori krejtësisht tjetër, atë të mëkatit zanafillor. de Maistre thotë, për efekt: “Ju lutem shpjegomani natyrën e historisë”. Nëse jemi Homo sapiens racional në rrugën përpjetë, çfarë jemi duke i bërë njëri-tjetrit? Pse luftërat tona po bëhen më vrastare? Pse uria po bëhet më e madhe? Nëse, në anën tjetër, kishte një lloj të turpërimit 232
D O S S I E R
origjinal, humbjes së relacionit me Zotin, prandaj historia është dënim dhe ne kemi ngecur në histori vetëm për të vuajtur dhe do të vazhdojmë kështu deri në fund, derisa ta masakrojmë vetveten me një bombë termonukleare ose do t’i shpërthejmë qytetet tona, ose do të na mbysë uria, apo përfundimisht do të vijë një AIDS që nuk mund të kontrollohet. E tërë doktrina e mëkatit zanafillor. Si operoni me një doktrinë të tillë? Nuk e di. Unë e quaj atë një metaforë pune. INTERVISTUESI: A kërkon kjo besimin në Zot? STEINER: Po, apo – shumë më rrezikshëm – në ferr. Njëherë, shumë frymëzuese kjo që do të them tash, Papa Piu XII e pranoi në audiencë Paul Claudel-in, që ta nderonte këtë poet dhe dramaturg eminent katolik. “Biri im” tha ai, “telashi me ty është se ti beson tërësisht në ferr; unë nuk jam aq i sigurt për Qiellin” – dhe buzëqeshi. Kjo është një trajtë shumë e pazakonshme e herezisë. Është një formë e Maniçeanizmit (religjion gnostik i paraqitur nga profeti iranian Mani). Dhe, e thërras veten një maniçean, më shumë një maniçean të hutuar. Po, jam qyqar: strehohem në sigurimin e jetës së shkallës solide më të lartë, larg më të mirë se Lloyd. Immanuel Kanti – mendja më e arsyeshme, më e qetë, më e baraspeshuar – besonte në të ligën e mishëruar, jo vetëm “në të ligën në mungesë të së mirës” të Aristotelit. Kanti nuk e mendonte dikë me brirë dhe bisht, por e liga që mendonte ishte një forcë e mishëruar, një faktor pozitiv. Vetëm në këtë mënyrë mund ta kuptoj se përse përpjekjet tona më të mira shndërrohen në hi. Mendo për dokumentet origjinale të Cionizmit – dhe im atë ishte në grupin e hershëm me Herzl-in: ishte një ëndërr utopike, një ëndërr për barazinë, për mirëkuptimin e plotë racor, për ta kuptuar Jeremian dhe Isaian (“armët duhet të shndërrohen në parmenda”). Shihe vuajtjen. Shihe këtë shtet të armatosur, që për të mbijetuar duhet të jetë ndër shoqëritë më të militarizuara në tokë. Shkojmë në Mogadishu për të dërguar ushqim, për të ndihmuar dhe kjo përfundon në ferr, ku trupat tërhiqen zvarrë nëpër rrugë. Çfarë e justifikon plotësisht gjetjen e Shekspirit që: “Si mizat për trillet e djelmoshave, jemi ne për zotat/Na vrasin për të bërë sport”? Apo, mendjehollësia e tij: “Më e keqja nuk është/Derisa mund të themi ‘Kjo është më e keqja”? Çfarë u bë që përherë, gjithmonë, vazhdimisht, qëllimet tona të mira, dhembshuritë tona, utopitë tona u shndërruan në ferr? Kjo kërkon përgjigje. 233
INTERVISTUESI: Është nacionalizmi shembull primar për juve? STEINER: Po. Jam kritikuar shumë për këtë. Unë e urrej, më neverit nacionalizmi. Jam në shtëpi kudo ku është një makinë shkrimi. I vlerësoj flamujt, pasaportat si bërllok të rrezikshëm. Besoj që jemi mysafir të jetës – këtu jam shumë heideggerian. Ne nuk e dimë pse kemi lindur, nuk kemi zgjedhur të jemi, nuk kemi zgjedhur të lindim në një bashkësi, kohë, klasë shoqërore; nuk kemi zgjedhur të lindim shurdh-memecë mes lypësve apo sifilitikë apo mbartës të virusit të AIDS-it apo të jemi milionerë apo jashtëzakonshëm të talentuar. Para së gjithash, ne jemi mysafirë të jetës në këtë tokë, të cilën po e shkatërrojmë, po e vjedhim, po e ndotim, siç edhe e dimë. Besoj që duhet të mësojmë të jemi mysafirë të njëri-tjetrit ashtu që të mbijetojmë; për këtë është aq i veçantë, tragjik, fati i hebrenjve për të jetuar e për t’u ndier në shtëpi gjithkund. E kam ndier vatrën e shtëpisë në shumë, shumë vende. INTERVISTUESI: Prapë, me gjithë udhëtimet tuaja, keni qenë mjaft i rrënjosur këtu në Cambridge? STEINER: Vetëm me gjysmë-kohe. Le të kthehemi pak prapa. Kam qenë mrekullueshëm fatlum për lindjen time. Nëna ime ishte nga një familje shumëgjuhësore hebrenje, borgjeze e Vjenës. Axha i madh i saj ishte një shkrimtar shumë mirë i njohur, i cili e kishte gjetur dorëshkrimin e Georg Buchner-it Woyzek në një farmaci. Im atë ishte nga një fshat tetë kilometra larg Lidice, fshat verior i Bohemisë, ku çdo qenie njerëzore ishte vrarë, masakruar në shenjë hakmarrjeje për vrasjen e një shefi Gestapoje. Im atë vjen në Vjenë si fëmijë, bën karrierë të shkëlqyer në Austri dhe vendos, më 1924, pa e marrë parasysh protestën e zhurmshme të nënës sime, që ta braktisë Vjenën, të cilën e donin, por ai e shihte se çfarë po vinte. Ai gjithmonë thoshte: “Hitleri është austriak; ta kuptojmë këtë qartë”. Pra, erdhën në Paris, dhe unë linda më 1929 në një shtëpi të mbushur me libra dhe muzikë dhe kulturë nga tavani në dysheme; traditë hebrenje evropianeqendrore. Mëma ime fillon një fjali në një gjuhë dhe e përfundon në disa të tjera, pothuajse pavetëdijshëm, pra, kam qenë plotësisht trilingual që nga lindja. Babai im fillon ta lexojë Homerin me mua para se të shkoja në shkollë, fillon të më mësojë klasikët nën hijen e tmerrshme të Hitlerit. Më 1934 një skandal i madh financiar godet Francën ku hebrenjtë janë të përfshirë dhe grupet antisemite marshojnë afër shkollës sime, e cila ishte shumë hebrenje. Kështu që kujdestarja ime – ende kishim 234
D O S S I E R
kujdestare atyre ditëve – vjen me vrap për të më dërguar në shtëpi. Në shtëpi Mama ul grilat e dritareve, duke shikuar në paradën e njerëzve jashtë që bërtasin: “Vdekje hebrenjve!” Babi vjen në shtëpi dhe thotë: “Ngriti grilat!” dhe më merr përdore për të shikuar jashtë. Isha i fascinuar, natyrisht; secili fëmijë do të ishte. Dhe ai thotë: “Kurrë nuk duhet të frikësohesh; çfarë po shikon quhet histori”. Mendoj që ajo fjali ka formuar tërë jetën time. INTERVISTUESI: Sa vjeç ishit? STEINER: Pesë. Ishte gjë e mrekullueshme për t’ia thënë një fëmije. Kurrë më nuk kam qenë i frikësuar. Kam qenë shumë, shumë fatlum dhe kam qenë tmerrësisht i interesuar për historinë dhe për të shikuar jashtë dritares për të parë çfarë po ngjan, pa marrë parasysh se çfarë. INTERVISTUESI: Na trego edhe pak për vitet tuaja të hershme? STEINER: Pastaj vjen lufta dhe tim ati iu kërkua nga kryeministri francez që të shkonte në mision për të negociuar me gjermanët lidhur me blerjen e aeroplanëve luftarakë Grumman. Një ngjarje totalisht mahnitëse ndodhi. Gjithkush ka harruar që New York ishte qytet neutral në vitin 1940. Ishte përplot me misione të nazistëve për tregti, misione bankash, të inxhinierëve. Im atë ishte në drekë për nder të Komisionit të Tregtisë në Wall Street Club. Në tavolinën e tij ishin përfaqësuesit e thesarit amerikan, bankat dhe delegacioni francez. Kamerieri ia sjell babait tim një copë letër të palosur, duke thënë se një zotëri nga tavolina tjetër i kishte kërkuar ta bënte këtë. Babai im sjell kokën dhe sheh një mision tregtar nazist, me svastikat në jaka. Legjitim në përsosmëri: edhe ata po blinin pajisje dhe po aranzhonin huamarrje derivatesh me Chase Bank dhe shumë të tjera. Babai e njeh njeriun që kishte qenë njëri nga miqtë e tij më të afërt në biznes dhe me të cilin ai nuk kishte pasur kontakt që nga viti 1933, kur Hitleri kishte marrë pushtetin. Kështu që im atë demonstrativisht e shqyen copën e letrës dhe e hedh në dysheme. Ai shkon te ai pusht; ai po priste atje, kap babanë tim dhe i thotë: “Më dëgjo, të pëlqeu a jo. Nuk mund të të jap detaje, nuk e di ndonjë. Do të vijmë në Francë shumë shpejt” (Kjo është në vitin 1940). “Largoje familjen me çdo kusht”. Tash, ky ishte njëri nga krerët e koncernit më të rëndësishëm elektrik të Evropës, Siemens-it. Takimi i “zgjidhjes përfundimtare” ende nuk ishte mbajtur. Por, në Poloni masakrat po ndodhnin dhe krerët e Siemens-it dinin diçka. Nuk i dinin detajet, pasi do të vriteshe në vend po 235
të flisje; por, po rridhte diçka nga komanda e lartë, përmes diplomatëve dhe ky njeri, faleminderit Zotit, e besonte këtë dhe im atë i besoi atij. Babai im kontaktoi me kryeministrin dhe e pyeti nëse familja e tij mund t’i bashkëngjitej për ca kohë pasi negociatat do të zgjasnin më shumë se që kishte menduar ai. Kryeministri tha: “Po, natyrisht, le të vijnë”. Kjo na shpëtoi. Ne shkuam me anijet e fundit amerikane. Kjo ngjarje do të jetë me interes të konsiderueshëm për historianët, pasi kjo do të thoshte që në fillim të vitit 1940 – gjermanët ia behën në maj, teksa ngjarja ndodhi në janar – një senior i informuar gjerman dinte diçka. INTERVISTUESI: Ku shkoi pra familja jote? STEINER: Në New York. Babai vendosi që ai duhej të bënte gjest mirënjohjeje ndaj Amerikës dhe ndaj fatit tonë jashtëzakonisht të mirë. Më dërgoi në Horace Mann School, ku isha një djalosh francez njëmbëdhjetëvjeçar i pamundshëm, arrogant, fort i kënduar, që flisja rrjedhshëm anglisht. Pas dy vjetësh, im atë më dërgoi në një lice francez. Një ditë duhej të luanim me Horace Mann futboll dhe ata u shfaqen me pajisjet dhe uniformat e tyre komike, kurse ne nuk kishim asgjë dhe i mundëm keqas. Mashtruam, ishim fort të vrazhdë, por ikëm triumfues nga Riverdale atë ditë. INTERVISTUESI: Kurrë nuk e kam ditur që keni qenë lojtar futbolli. Përndryshe, si ishte liceu? STEINER: Natyrisht që isha lojtar futbolli, isha francez. Liceu ishte një përvojë themelore për mua. Vichy e udhëhiqte dhe disa mësues ishin gjenialë, të ikur, të gjithë duke u përpjekur të fitonin pak para, përpara se të merrnin poste universitare në Amerikë. Pra, kisha ndeshje me princërit e kulturës së ikur evropiane dhe ja ku e zbulova vokacionin tim. INTERVISTUESI: U ktheve në Francë pas përfundimit të shkollës? STEINER: U kthyem për ta parë shtëpinë tonë, duke u përpjekur t’i mblidhnim copat, të shihnim kush ishte gjallë. Libraria jonë ishte groposur dhe u shpëtua. Do të kisha dëshiruar të shkoja e të bëhesha mandarin francez. Nuk kisha ndonjë koncept tjerër se çfarë ishte jeta. Por, im atë ishte më i mençur dhe ai praktikisht më tërhoqi për qafe egërsisht duke më thënë se do të shkoja në universitete amerikane, sepse anglishtja ishte gjuha e së ardhmes. Pra, vajta në atë që duhej “java orientuese” në Yale. INTERVISTUESI: A të dhanë kapelën e kolegjit? STEINER: Jo, por një djalosh francez i liceut i viteve të mëhershme erdhi në dhomën time dhe më tregoi për situatën hebrenje në Yale – 236
D O S S I E R
sa vështirë ishte, sa i përjashtuar ishte. Kujtojeni, ishte viti 1948; nuk ka të bëjë asgjë me të sotmen. Pra, u ktheva në New York, në llogari timen. Revista Time kishte shkrimin kryesor për një njeri të quajtur Robert Maynard Hutchins, ku thuhej se ju mund të merrnit baçelorin në Universitetin e Chicago-s me shpejtësinë tuaj. Ia shkrova atij një “letër të një djaloshi të vogël” dhe mora një telegram që më thoshte të shkoja. INTERVISTUESI: Pra, shkuat në Chicago? STEINER: Po. Ishin katërmbëdhjetë lëndë që përbënin baçelorin e arteve (B.A) dhe ju mund ta merrnit provimin në secilën prej tyre si të mbërrinit. Nëse kalonit me një A nuk ishte e nevojshme ta ndiqnit kursin. I mora të gjitha provimet: kalova dhjetë dhe pata katër E minuse – që është nën standardet – në fizikë, kimi, matematikë dhe diçka të quajtur (nuk kisha dëgjuar më parë kurrë këtë fjalë “studime sociale”). Pra, duhej t’i ndiqja ato kurse dhe pata një kohë fantastike. Ishte diçka totalisht e re për mua. Një botë e hapur. INTERVISTUESI: Sa kohë ishin student atje? STEINER: Mora B.A. për një vit dhe pastaj vajta ta shihja dikë që quhej “këshilltari i të diplomuarve”, pozitë e panjohur në Evropë, e lidhur me drejtimin shkencor. Ky njeri ishte një matematikan superior i quajtur Kaplansky. Pas një shikimi të kujdesshëm në letrat e mia të provimeve, ai tha: “Ti je teknikisht një idiot; nuk ke marrë vesh asgjë. Mësimet tuaja superiore evropiane nënkuptojnë që keni mësuar gjithçka me zemër, por aty nuk ka as edhe një shkëndijë të të kuptuarit të proceseve matematikore që do t’ju bënin meritorë për t’ju lënë të shkonit për shkencat”. Kurrë nuk ia harrova dhe vite më vonë arrita ta botoj një punim të vogël mbi historinë e një problemi matematikor në Nature, revistë supreme shkencore dhe ia dërgova Kaplansky-t, i cili atëherë ishte i pensionuar. INTERVISTUESI: A more përgjigje? STEINER: Me postë. “Faleminderit për punimin tuaj shumë interesant. Nuk pendohem që kam kontribuuar për historinë e letërsisë”. E pëlqeva përgjigjen. INTERVISTUESI: Ishte kjo koha kur kaluat në letërsi? STEINER: Studiova letërsinë me Allen Tate dhe filozofinë me Richard McKeon. Nuk mund të vendosja cilin ta zgjidhja; i doja të dy. Por pastaj Harvard-i më kontaktoi për një vend dhe bëra gabimin prej snobi, duke thënë: “Oh, Harvard-i” – çfarë budallai isha! 237
INTERVISTUESI: Harvard-i ju kontaktoi? Tashmë e dinin për juve? STEINER: Dikush u kishte thënë që isha një student i vlefshëm për letërsinë krahasimtare. Dhe shpirti im i vockël, snob, i marrë, u josh. Isha i lumtur në Chicago, i përfshirë me pasion. Shkova në Harvard dhe e mora vesh brenda disa javësh çfarë gabimi kisha bërë: atmosfera e akullt akademike; fakti se nëse nuk ishit student i Harvard-it mezi ekzistonit. Ishte një nga periudhat më të errëta të jetës sime. Por, e pata kurajën për të aplikuar për bursën e Rhode-s nga Illinois, prej Chicago-s. I shkrova Hutchins-it se ai nuk e kishte pasur Rhodes-in për një kohë të gjatë dhe mendoja që unë mund ta fitoja kësaj radhe. Ai ishte aq shumë i argëtuar me këtë saqë ma dha njërin nga nominimet. INTERVISTUESI: Si e fituat? STEINER: Në një mënyrë shumë të çuditshme dhe të bezdisshme, për ç’gjë edhe sot ndihem paksa në siklet. Të intervistonin deri vonë natën në një klub fshati. Ishte sikur shërbimi i jashtëm. Më thirrën, së bashku me një finalist tjetër, që kishte yllin e artë në jakën e West Pointit dhe ishte njeri i dy universiteteve dhe ata thanë që do të ishte “njëri nga ju. Keni dhjetë minuta për ta përgatitur një qëndrim të shkurtër për komitetin lidhur me pikëvështrimet tuaja mbi çështjen e Fishkëllimës”. (Ishte dhjetor 1950, mes gjykimit të parë dhe të dytit). Ai zotëriu i këndshëm ia futi dhe tha: “Më falni, do të dëshiroja të mos përgjigjesha për këtë çështje, pasi është ende nën rishikimin legal”. Më thirrën dhe pa asnjë skrupull të tillë e paraqita përgjigjen time të gjatë: Isha me pasion i bindur që ajo ishte fajtore dhe që ai po ushtronte të drejtën paradoksale të dëshmisë së rreme për ta mbrojtur atë. E bëra këtë pa ditur ndonjë gjë, por ata ishin absolutisht të intriguar. Pastaj më thanë: “Tash dëshirojmë t’jua japim juve bursën, por për shkak të pengesës suaj fizike, nuk ka sporte. A ju intereson ndonjë sport”? “Përveç shahut” thashë, “futbolli amerikan më magjeps”. Ma dhanë një copë shkumës – kjo është krejt e vërtetë – dhe më kërkuan nëse mund t’ua tregoja dallimin mes një të prere-T, një T-je dhe një formacioni një-krahësh. Thashë: “Kjo është fare e lehtë” dhe fillova menjëherë, dhe ata thanë: “Në rregull, e more Rhodes-in”. Ky është një tregim plotësisht i vërtetë. INTERVISTUESI: Ende jeni adhurues i futbollit profesional? STEINER: Po, dhe i atyre të kolegjeve gjithashtu. Shkoja në lojërat e Notre Dame dhe lojërat e shtetit të Michigan-it, jashtë Chicago-s. Më 238
D O S S I E R
mungon kjo shumë, por i shikoj në televizion. Jam i magjepsur nga ngatërresat intelektuale të futbollit dhe strukturën e tij të çuditshme, të ndërlikuar shoqërore. Sidoqoftë, ja si u ktheva në Angli. INTERVISTUESI: Pasi studiuat në Oxford, ju punuat për The Economist. Çfarë saktësisht bëtë atje? STEINER: Shkrova, shkrova dhe shkrova. Kisha katër vjet të mrekullue shme. Së pari shkrova për NATO-n dhe Evropën Perëndimore dhe pastaj për Amerikën. Për ta bërë një shkrim, më dërguan ta mbuloja Komisionin e Energjisë Atomike, e kjo përfshinte intervistimin e Oppenheimer-it në Insti tutin për Studime të Avancuara në Princeton. Ai filloi duke thënë se refuzonte të besonte se sekretari i tij kishte caktuar takimin; pastaj tha që kishim tre minuta, pastaj se kishte gjëra më të mira për të bërë se sa të fliste me gazetarë të asnjë interesi; pastaj erdhi një shpërthim kundër gazetarisë, ndaj të cilit kundër-shpërtheva: “Mbase po të ishit pak më të njerëzishëm, deri tash do ta bënim storjen”. Dhe, ai qeshi. Pra, vajta për drekë me George Kennan-in dhe Erwin Panofsky-n dhe njohësin e madh të Platonit, Harold Cherniss-in. Pas kësaj, Cherniss-i më ftoi në zyrën e tij të bukur dhe, si filluam të bisedonim, Oppenheimer-i erdhi brenda dhe u ul në tavolinën pas nesh. Ky është ndër trikët më mizorë, më brilantë: ju bën zot të situatës dhe njerëzit që nuk mund t’ju shohin teksa u flisni janë plotësisht të pambrojtshëm. Mjeshtëria e Oppenheimer-it e këtyre lëvizjeve histrionike (çrregullim i sjelljes) ishte e pabesueshme. Cherniss-i po më tregonte se si po e redaktonte një pasazh të Platonit me boshllëqe dhe po përpiqej ta mbushte me kuptim. Kur Oppenheimer-i më pyeti se çfarë do të bëja me një fragment të tillë, unë fillova të ngecja dhe ai tha: “Mirë, kjo është shumë e marrë. Një tekst i madh duhet të ketë boshllëqe”. Këtu, për fat, e humba humorin: “Të gjitha klishetë pompoze”, thashë. “Së pari, ky është citim i Malarmé-së, gjë që ju, sir, duhet ta dini. Së dyti, është një lloj paradoksi që mund të luani derisa lopët kthehen në shtëpi. Por, kur ju kërkohet ta bëni një redaktim të një teksti të Platonit, sa për neve njerëzit e rëndomtë, do të isha shumë mirënjohës nëse boshllëqet të mund të mbusheshin”. Oppenheimer-i ma ktheu fort. Ai tha: “Jo, saktësisht në filozofi ju duhet të dini më shumë se në poezi. Është mungesa implicite që e stimulon argumentin”. Në këtë pikë erdhi sekretari i tij dhe tha që taksi im po priste. Oppenheimer-i më afrohet me të ecurën e tij të famshme dhe më pyet 239
nëse isha i martuar. Ia ktheva, ende në gjendje të acaruar: “I porsamartuar”. “Fëmijë?” kërciti. “Jo, ende jo, sa jemi martuar”. “Oh”, thotë ai “shumë e drejtë; kjo do t’ju bëjë më lehtë me shtëpi”. Ja, kështu u ftova në Institutin për Studime të Avancuara. Isha i pari njeri shumë i ri i shkencave humane atje. INTERVISTUESI: Pra e braktisët The Economist dhe u kthyet në Amerikë? STEINER: Redaktori në Londër më luti të mos ikja, duke theksuar se ata po më jepnin kohë të shkruaja rrotull në Bibliotekën e Londrës, se Economist ishte në thelb punë me tri ditë e gjysmë të javës dhe pra mund të punoja punë të tjera. Ishte një njeri i letrave angleze të traditës. Por, Oppenheimer-i më tha që askush nuk mund të bëjë libra të mirë part-time (me gjysmë kohe), gjë që më çau përmidis si me thikë. Është e vërtetë? As tash nuk e di. Por fjalët e tij më prenë në atë kohë: autoriteti i atij njeriu, karizma, qartësia përbuzëse e asaj deklarate. Pra, pranova. INTERVISTUESI: Pse më vonë vendosët të ktheheshit në Evropë? STEINER: Kjo vërtet është pyetja qendrore lidhur me gjithçka jam dhe gjithçka punoj. Së pari të qartësojmë diçka, gjë që është keqkuptuar shpesh apo është folur për të në mënyrë të trashë. Borxhi im ndaj Shteteve të Bashkuara është enorm. Jo vetëm që na shpëtoi jetët, por më shkolloi, ma dha nënshtetësinë amerikane dhe bursën e Rhodes-it. Gruaja ime është vendase e New York-ut; fëmijët e mi janë të gjithë akademikë të rinj në Shtetet e Bashkuara. Për njëzet e shtatë vjet kam qenë kritik i The New Yorker. Vija disa herë në vit në Shtetet për të ligjëruar, për të dhënë mësim, për të qenë me familjen dhe miqtë. Megjithatë, është plotësisht e vërtetë që dëshiroj të jetoj dhe të punoj në Evropë. Vepra ime sillet rreth një kushti shumëgjuhësor. Çfarë më intereson më së shumti, mbase është pyetja e lidhjes me gjuhën tonë, lidhja e brendshme me gjuhët që flasim dhe kushti i poliglotit, gjë që – në kundërshtim me të folurit e trashë – nuk është aq i rrallë. Në Suedi dhe Finlandë, një pjesë e madhe e popullatës rritet plotësisht si bilinguale. Në një luginë në veri të Italisë flasin italisht, gjermanisht dhe dialektin lokal. Ka shumë pjesë të botës ku njerëzit janë vendas multilingualë. Kjo është qendrore për mua. Frëngjisht, gjermanisht, anglisht dhe pastaj italisht, që u shtua më vonë – i jetoj këto gjuhë, i shkruaj, ëndërroj në to. Evropa ma jap mundësinë e thjeshtë të një situate multilinguale. Në Gjenevë posaçërisht, në jetën time në Francë, që është pjesë konstante e 240
D O S S I E R
ekzistencës sime, jam në komunikim me nivele të ndryshme të vetvetes, gjë që nuk do të mund të isha në Shtetet e Bashkuara monoglote. Së dyti, jam absolutisht i magjepsur me historinë, me antikitetin e qyteteve evropiane dhe peizazhet. Kurrë nuk kam qenë në gjendje, kurrë nuk kam qenë mjaftueshëm inteligjent t’u përgjigjem hapësirave të pafund të situatës amerikane. Më lësho kudo në Evropë dhe mund t’jua them brenda disa kilometrave se ku jam, duke u mbështetur në aromën, theksin, emrat, dritën në lisa, muret e shtëpive. Kjo denduri madhështore dhe tragjike e të qenit, ky presion i ndijimit të qenies është thjesht një instinkt për mua; nuk mund të arsyetosh këtu. Më duket absolutisht integrale për mënyrën si jam. Por, këto janë në të vërtetë arsye të sipërfaqes. Është një arsye qendrore dhe e pandryshueshme. Është një anekdotë; nuk mund të mos e tregoj. Heidegger tha egërsisht që një anekdotë është armike e arsyes. Paj, në një mënyrë është, por, e pranoj fajësinë. Jam tregimtar dhe i dua tregimet. Në atë kohë kisha dy fëmijë të vegjël dhe jo ndonjë perspektivë dhe fillova punën shumë të vetmuar në Pas Babilonisë. Dy universitete amerikane ishin aq bujare sa të më ofronin vende pune në letërsinë krahasimtare. Pra, fluturova në New York për ta vizituar tim atë, që tashmë ishte goxha i sëmurë. Ishim në një vend të cilin ai e donte, Oak Room në Plaza: një vend me stil të vjetër të mrekullueshëm evropian ku ai kishte drekuar në të njëjtën tavolinë që nga viti 1924 kur kishte vizituar për së pari herë Amerikën. E pyeta çfarë mendonte. Ia rendita përparësitë A të universiteteve dhe përparësitë B; ai dëgjoi me shumë kureshtje – ishte një njeri i ashpër, i vështirë – dhe ai tha që vetëm unë mund të vendosja, natyrisht; pastaj, pas një heshtjeje të gjatë, ai tha: “Sa dëshpëruese që Hitleri ka fituar”. Çfarë nënkuptonte me këtë ishte se Hitleri ishte betuar që do ta bënte Evropën Judenrein (të spastruar nga hebrenjtë); që atje nuk do të kishte më Steinerë. I telefonova gruas atë natë për t’i thënë që më parë do të bëhesha mësues shkolle, punëtor fabrike, gjithçka në Evropë sesa edhe njëherë ta përjetoja përbuzjen e vërejtjes së tim ati. Nuk do të mund ta përballoja. Asgjë nuk ishte mjaft e fortë brenda meje për ta përballuar botën e pafund të përçmimit të pikëlluar të asaj vërejtjeje. E dija që ai kishte të drejtë. Ai kishte hequr dorë nga jeta e vet për të na shpëtuar, duke u përpjekur t’i shpëtonte të tjerët, dhe i biri i tij nuk do të dilte jashtë kësaj pa marrë parasysh rrethanat. 241
Unë jam një përkujtues. Në qendër të veprës sime është një për pjekje për të ardhur pas Shoah, kulturalisht, filozofikisht, në kuptimin letrar: të jem diku rrotull me të gjitha hijet dhe shpirtrat dhe hirin, që janë aq enorme këtu. Kjo, në një pjesë është joracionale; kronistët e mëdhenj – Raul Hilberg, Elie Wiesel – kanë zgjedhur ta bëjnë këtë nga trualli amerikan. Jam kthyer shumë shpesh te ato vende. Jam kthyer shpesh në fshatin e tim ati në Çekosllovaki. Kam parë kampet. Vazhdoj të kthehem, pothuajse instinktivisht, te shkolla ime në Paris. Vetëm edhe një fëmijë tjetër hebrenj mbijetoi nga klasa, gjithashtu rastësisht, nga rastësia e pastër. Evropa më duket vendi ku duhet të jem për ta bërë punën time, mësimdhënien time dhe të menduarit tim. INTERVISTUESI: Keni menduar ndonjëherë të jetoni në Izrael? STEINER: Ka mëngjese në Jerusalem kur e pyes veten: “Pse nuk je këtu”? Kjo është për mua një pyetje edhe shumë shqetësuese, edhe urgjente. Kam polemizuar kundër Sionizmit tërë jetën time, pasi e hedh poshtë nacionalizmin, pasi kam një lloj të snobizmit racor. Jam racist deri te majat e gishtërinjve, në një kuptim etik. Kjo për faktin se një hebre ta torturojë një qenie tjetër njerëzore, them që për mua është pafundësisht e keqja më e madhe. Ne jemi popull që për shkak të pafuqisë, për shkak se ndiqeshim, kishim privilegjin fantastik dhe aristokracinë e të mos torturuarit të dikujt tjetër, e të mos bërit të pastrehë dikë tjetër. Para disa vitesh, pas një ligjërate takova Edward Said-in. E njohim njëri-tjetrin nga pamja, por ai më kishte hetuar dhe madje pa dhënë shenjë që dinte kush isha, ma solli librin e shquar të Martin Buber-it, Unë dhe Ti dhe tha: “George Steiner-i mund të jetë i interesuar të dijë që ai libër ishte shkruar në shtëpinë nga e cila prindërit e mi dhe unë patëm ikur për jetët tona në një natë të caktuar në (mendoj) vitin 1948”. Dhe e dija që ai e kishte fituar në një mënyrë të tmerrshme, në një mënyrë pothuajse transcendentale, privilegjin për atë ngucje, për atë tallje. Ne hebrenjtë kurrë nuk kemi qenë subjekt i asaj talljeje për shkak të paaftësisë sonë në kuptimin paradoksal. Por, për mua lisat kanë rrënjë, dhe njerëzit kanë këmbë, gjë që është një përparësi e pafund. Jemi mysafirë të njëritjetrit derisa të lëvizim përreth tokës. Ky vizion i Judaizmit udhëton ashpërsisht nga Jeremiah te Trocky, një tjetër nga figurat më të mëdha të internacionalizmit hebre – Trocky, profeti, Trocky, burri që besonte se krejt kufijtë do të shfuqizoheshin, që vdiq nga një thyes akulli në Meksikë 242
D O S S I E R
pasi ishte ndjekur nëpër njëzet vende. Duhet të ketë disa hebrenj në mënyrë absurde jopraktikë të lënë në hijen e madhe të botës së Evropës të cilët së paku e kujtojnë se çfarë civilizimi ishte këtu. Në atë kuptim, thjesht nuk e kam privilegjin, apo aftësinë, ose talentin të kontribuoj në jetën amerikane siç e ndiej se mund ta bëj në Evropë. INTERVISTUESI: Por, sigurisht se ka diçka lidhur me karakterin e jetës intelektuale dhe letrare amerikane që ju frenon. STEINER: Po. Shkrova një ese shumë të kopjuar dhe të urryer – mes të gjitha shkrimeve të mia, mbase më i urryeri – të titulluar “Arkivat e Edenit”, ku tendos qafën jashtë për të thënë se muzetë amerikane, arkivat, bibliotekat, institutet hulumtuese, universitetet do të jenë qendër e botës kulturore, jetesës së artit, të filozofisë, të metafizikës së Evropës. Kjo për të thënë që wittgensteinët, heideggerët, sartrët e kësaj toke do të vazhdojnë të vijnë nga Evropa vetëvrasëse, rropulli-jashtë, e dërrmuar; që vepra dytësore është çfarë mbush kulturën amerikane në sasi të gjera dhe jo ajo primare; që de Tocqueville kishte të drejtë kur foli për egalitarizmin e thellë të pandarë në shpresat e mendjes amerikane; dhe për atë llojin e drejtësisë sociale dhe barazimtarisë dhe njerëzisë – nënvizoje këtë me dhjetë lapsa të kuq! – që është çuditërisht armiqësor ndaj cilësive të caktuara të krijimit filozofik absolutisht të rendit të parë dhe mbase edhe krijimit artistik. Ndaj kësaj, amerikanët do të thotë, me të drejtë, që po e udhëheqin botën në balet – nuk jam gjykatës, por plotësisht lëshoj pe ndaj këtij gjykimi – apo që tash janë disa kompozitorë shumë të mirë: jo një Schoenberg, jo një Bartok, jo një Stravinsky, por dikush i rëndësishëm si Elliot Carter apo Aaron Copland. Natyrisht, bërja e listës është plotësisht marrëzi dhe nuk çon kund. Kjo është çështje e një gunge, e një instinkti. Ndoshta po gabohem, por ende nuk jam i bindur. Shtypi evropian ende do të ketë në faqen e parë mbulimin e një ngjarjeje filozofike apo debati apo vdekjen e një mendimtari eminent. Ka denduri të atmosferës, një vibrim të ideve. Lejomëni ta them në mënyrë tjetër. Nga Portugalia perëndimore e deri në Shën Peterburg, keni kafene, vende ku mund të shkoni në mëngjes, të porositni një filxhan kafe apo një gotë verë, ta kaloni ditën duke lexuar gazetat e botës, duke luajtur shah apo duke shkruar. Bibliografia e librave madhështorë të shkruar në kafene është enorme. Ka njerëz që gjithmonë kanë punuar në atë mënyrë dhe e kanë preferuar. Nuk i keni në Moskë, 243
që është një qytet kufitar aziatik. Vija mund të vizatohet ashpër: Odessa është afërsisht në limit të kafenesë. Unë jam një krijesë kafeneje, jo një krijesë pub-i. Pub-i anglez është një kafshë krejtësisht tjetër dhe prapë bar-i amerikan është thellësisht një kafshë tjetër. Jam në shtëpi kudo në Evropë për shkak se shkoj në një kafene në momentin që arrij, ose luaj shah, e sfidoj dikë, ose u them t’i sjellin letrat e modës së vjetër të cilat mund t’i rrotulloni, dhe është shoqëria më e barabartë në botë, për shkak se çmimi i një filxhani kafeje apo gote vere ta blen tërë ditën në tavolinë dhe mund të shkruani, mund të bëni çfarë të doni. Pas leksioneve të mia në Gjenevë, studentët e mi gjithmonë e dinin se në cilën kafene do ta pija kafen e dytë të mëngjesit, apo një gotë verë të bardhë dhe mund të vinin e të bënim llaf. Ja ku jeta intelektuale përnjëmend flakëron. Këto janë çështje shumë të vështira; nuk ka përfitim negocimi i pasioneve të dikujt apo negocimi i gabimeve të mëdha të dikujt. Fëmijët e mi do të thoshin se Amerika është ardhmëria dhe ndoshta tashmë është e tashmja. Kanë zgjedhur dhe jam krenar me ta dhe i kënaqur që i vizitoj shpesh. Por, kujtimet janë shumë të fuqishme, shkollimi frëng ishte shumë i fortë. Pse nuk do të shkoj në parajsë? Sigurisht për arsye shumë të mira morale, por edhe më shumë për ato praktike: Tashmë kam qenë atje. Çka është parajsa? Është Galleria në Milano. Po qëndroj ulur me një kapuçino të vërtetë në tavolinë, përpara kam La Stampa-n, Frankfurter Allgemeine, Le Monde dhe Times. Kam në xhep një biletë për La Scala dhe janë duke ardhur drejt meje dhjetë apo dymbëdhjetë aroma aty në Galleria – e çokollatës, e bukëpjekësit, e dymbëdhjetë librarive (mes më të mirave në botë); tingulli i hapave të njerëzve që lëvizin drejt operës apo teatrove në atë natë; mënyra si vibron Milano përreth jush. Kam qenë në parajsë, prandaj nuk do ta kem një të dytë. Qendra Linkoln nuk paraqet për mua një gjë të tillë. E dua dhe e admiroj, por nuk është këtu puna. Ne jemi kafshë të ndërlikuara dhe territori im i brendshëm, territorialiteti i krejt qenies sime është evropian dhe ndoshta, ndoshta – e di këtë – i një Evrope të humbur. INTERVISTUESI: Ku shkruhet tash më së miri në botë? STEINER: Evropë Lindore dhe Amerikë Latine, mendoj pa asnjë dyshim. Shkrimi i madh, mendimi i madh lulëzon nën presion. Të menduarit është punë e vetmuar, kanceroze, autiste, e çmendur; të jesh në gjendje të përqendrohesh thellësisht, brenda. Shumë pak njerëz dinë 244
D O S S I E R
të mendojnë; të menduarit e vërtetë, të fokusuar është gjëja më e vështirë atje dhe përfiton fort nga shtypja. I pyetur për censurën katolike, Joyce tha: “Falënderim Zotit për këtë. Jam një ulli; më shtrydhni”. I pyetur pse nuk e kishte braktisur Buenos Aires-in e rrezikshëm në kohën e peronistëve për ta marrë pozitën në Harvard, Borges-i i buzëqeshur, i verbër, tha: “Censura është nëna e metaforës”. Nuk jam unë që po i them këto gjëra, ndonëse kam qenë mjaft i sulmuar për këtë; janë luanët, janë njerëzit që dinë për të menduarit dhe për të shkruarit e klasit të parë. Për një kohë, sigurisht do të marrim material të hatashëm nga vendet aktualisht të çliruara. Por, po fishket shumë shpejt. Jackie Collins po mbush dritaren të cilën një kohë e mbushën Tolstoi, Dostojevski dhe Gogoli. Të rinjtë thonë: “Lëreni gjepurat”. Ata duan video-kasetën më të re. “Kultura e lartë ishte e tmerrshme”, thonë ata; “na futej me zor në fyt. Askush nuk na pyeste nëse e donim Gëten; ndienim neveri nga ai”. E di këtë. Jam plotësisht budalla. Për ç’gjë, së shpejti do ta gjej veten duke i takuar një lloji të mastondonit (lloj kafshe në zhdukje), një i mbijetuar mandarin i pjesërishëm i kulturës së lartë elitore. E di këtë. Por, ku është ndryshimi im i vërtetë me shumicën e kolegëve të mi amerikanë të profesionit? Unë mund ta respektoj dhe të mësohem me pothuajse gjithkënd që jeton besimet e tij. Kjo është një gjë shumë e rrezikshme. Aktualisht kam botuar në Francë një libër të dialogëve mbi Abrahamin dhe Antigonen me njërin nga mbijetuesit e fundit të mëdhenj të fashizmit francez, një figurë shumë eminente, Pierre Boutang, filozof i të djathtës ekstreme. Ndryshojmë në gjithçka, përveç respektit reciprok dhe aftësisë për t’i debatuar dallimet tona, për shkak se ai e ka vënë jetën në vijë, kurse unë jam munduar t’i jetoj totalisht bindjet e mia. Çfarë nuk mund ta duroj është popullizimi demokratik i zëshëm, i shitur dhe i deklaruar nga ata që ia kanë borxh të gjitha kulturës së lartë, që bënë jetë të sigurt e të privilegjuar në korijet akademike dhe po përpiqen ta kenë këtë në të dy mënyrat. Në trazirat e famshme të viteve 1968 dhe 1969, isha në pikat më të nxehta – Harvard, Frankfurt – por studentët e respektonin absolutisht një platonian të parekonstruktuar si puna ime. Nuk pata telashe. Ata urrenin, nuk pajtoheshim, por e dinin që unë ndieja me pasion. Ata ndienin vetëm neveri për ata që dëshironin të ulërinin me ujqërit. Studentët mund të shikojnë përmes hipokrizisë sikur përmes një xhami 245
të pastër. Ata e dinë kush po mundohet thjesht t’i lusë dhe t’i lajkatojë. Nuk mund t’i keni të dyja. Për një person për të cilin Platoni dhe Bach-u dhe Shekspiri dhe Witthenstein-i janë lëndë e ëndrrave të tij, e dashurisë së tij, e pezmatimit të tij, e jetës së tij të përditshme, e komunikimit të tij, nuk mund të pretendojë që ai është një krijesë populliste. Është kjo që më neverit. Nëse bëhem kundër dikujt si Camille Paglia, i cili tha se Jimi Hendrix është më i rëndësishëm se Sofokliu, apo nëse kam takuar dikë që me të vërtetë jeton me atë stil jete, me të gjitha rreziqet e saj, atëherë heq kapelën. Mund të mos pajtohem me ta. Ndodh të besoj, për shembull, se muzika metal dhe rock janë shkatërrim i krejt heshtjes njerëzore dhe të të gjitha shpresave për qetësinë dhe brendësinë shpirtërore njerëzore. Por, nëse dikush më thotë se ata janë zëri i së ardhmes dhe po e jetojnë tash atë, dhe nuk pretendojnë ta bëjnë këtë nga një shtëpi me dërrasa të bardha e një lëndinë të gjerë përpara, atëherë respekt reciprok absolut, pa vështirësi. Është punë e profesionit tonë, punë, hipokrizia e dreqit që më zë: duke dëshiruar t’i kem në të dy mënyrat, duke vrapuar me ujqërit në mënyrë që të jem i dashur. INTERVISTUESI: Të merremi vesh, pra që atje ka kryevepra. Të pajtohemi që mund të bisedojmë në mënyrë inteligjente për atë se kush janë shkrimtarët më të mëdhenj. Kush janë shkrimtarët më të mirë të gjallë sot? STEINER: Shpesh njeriu e bën këtë gabim, në kohën e tij. Edmund Wilson-i pothuajse pati të drejtë kur bashkërenditi Prustin, Faulknerin, Yeats-in dhe Joyce-in. Kishte antenë madhështore. Besoj që nëse jam fusnotë e një fusnote të një fusnote do të jetë kështu pasi kam luftuar shumë herët për një shkrimtar si Paul Celan-i. Dhe Rene Char-in, për të cilin besoj që do të jetë në maje të poezisë franceze në mbarim të shekullit. Kjo është një pyetje shumë e vështirë. Lexon dhjetë faqe të Cormac McCarthy-it Të gjithë kuajt e bukur dhe ke përshtypjen që Faulkner-i erdhi prapë. Përpiqem t’i rilexoj: e pamundshme. Filloni të bëni shaka për mekanikën e formulave të dhuratës së madhërishme. Është një dhuratë e pabesueshme. Ka faqe të veprës së tij që në një moment mund të jetë proza më inventive e shkruar ndonjëherë. Mendoj se juria është jashtë. Do të doja të provoja ta lexoja prapë McCarthy-n. Do të doja të mos bëja lista të Harold Bloom-it. E urrej atë ushtrim. Çfarë më frikëson janë pikat shumë specifike. Në libraritë angleze periudha qëndruese për romanet e para është shtatëmbëdhjetë ditë. Tash çfarë shansi 246
D O S S I E R
ka një libër i vështirë, origjinal? A do ta mbijetojnë librat e natyrës më të vështirë këtë supermarket të vlerave kulturore me këtë hapësirë të ngushtë dollapi, këtë hype (strategji marketingu), teknikat e saj të shkathëta? A do ta mbijetojnë transformimin e diskut, të CD-ve, të botës së re të qasjes aktuale në tekstet? Mund t’i imagjinoj tekstet, librat mbi sportin apo ngjarjet aktuale, do të mbijetojnë me bollëk. Guidat për muze do ta kenë më së miri. Nuk jam i sigurt që një Prust, një Musil, një Broch, një Faulkner do të kenë një hije shansi. Kjo më brengos. Shkatërrimi i kohës së domosdoshme! Çka dreqi u bë që ti dhe unë dhe gjithkush nuk kemi më kohë për asgjë tjetër, përveç telefonave, faksit dhe emailave? Kemi pak kohë, por edhe më pak hapësirë të brendshme të pashqetësuar të cilën e kishin njerëzit para nesh. INTERVISTUESI: Përmendët faksin, telefonin, kompjuterin. Të flasim për mjetet e të shkruarit dhe mënyrën në të cilën teknologjia bëhet ose nuk bëhet faktor në punën tuaj. STEINER: Po, jam i mahnitur nga techne-materiali i sotëm i të shkruarit. Jam krijesë e mëngjesit. E tërë puna ime më e mirë priret të bëhet në mëngjes, posaçërisht herët në mëngjes, kur disi mendja ime dhe sensibiliteti më operojnë me më shumë efikasitet. Lexoj dhe bëj shënime pasdite, pastaj e skicoj të shkruarit që dua të bëj në mëngjes. Pasditja është koha për ta mbushur baterinë. Shkruaj në makina të tipave shumë të vjetër. The Paris Review ka koleksionin më të madh të këtyre tipave të publikimit. Është qartë irracionale, por e dua letrën e shkrimit me format të madh; në Amerikë quhet madhësia “legale”. Është e rëndomtë të gjendet në secilën shitore, por tash duhet ta porositni përpara. Kam prirje të shtyp pa hapësirë mes rreshtave në ato faqet e gjera, keq të shtypura, pa ndonjë kujdes, madje shpesh as ndaj paragrafëve. Kjo është shtypja e parë, naive, bruto. E dyta do të jetë me hapësirë mes rreshtave, dhe fillon të bëhet në letër normale, por ende plot me ndërfutje dore dhe korrigjime. Pra në një mënyrë qesharake, drafti i vrazhdë është pa hapësirë, i shtypur me shkarravitje në format të madh. Nuk e di kur e nis, por jam duke e bërë këtë për shumë e shumë vite dhe endem poshtë e lart dhomës si pulë pakrye kur nuk e kam atë madhësinë e çuditshme të letrës, që disi korrespondon me mënyrën si e shoh problemin. INTERVISTUESI: Si e ripunoni? STEINER: Në shpinë të draftit, apo në margjina. Pastaj, drafti pa sues, ende i vrazhdë, është me hapësirë mes rreshtave, pra ripunimin e 247
bëj aty, në hapësirën mes tyre. INTERVISTUESI: Ku gjendeni kur shkruani? STEINER: Gjithkund. Në dhoma hoteli nëse e kam makinën e shkrimit me vete. Kam shumë zyra tash: një të këndshme në Gjenevë, këtë shtëpi ku jemi, dhomën në Kolegjin Churchill, Cambridge, dhe do ta çoj një makinë shkrimi në Kolegjin e St. Annës, Oxford. Jam me fat: rrethina nuk më pengon. Kam po ashtu korrespondencë të madhe. Pra, shkruaj mjaft shumë edhe me dorë. Përditë marr mesatarisht dhjetë deri në dymbëdhjetë letra. INTERVISTUESI: Sa shkruani në një ditë tipike? STEINER: Katra ose pesë dhe shpeshherë vetëm një apologji për mos përgjigje. Nuk do ta bëj kartën e shtypur të Edmund Wilson-it me fjalët: “Më falni, nuk mund të përgjigjem”. Pasi shkruaj për shumë gjëra, për shkak se përmend shumë libra dhe shkrimtarë të tjerë, marr letra pafund me pyetjet se ku të gjejnë diçka apo çfarë tjetër të lexojnë nga një shkrimtar i caktuar. Këtyre gjithmonë u përgjigjem. Mendoj se për mua ky është një lloj i ligjit moral. INTERVISTUESI: Keni ndonjë ritual të veçantë kur filloni të shkruani? STEINER: Po si jo! Kjo është një pyetje shumë e mirë; tash më bëtë ta kuptoj këtë. Para se ta filloj një libër të ri apo ese të gjatë, e marr një faqe të një proze të lartë në një gjuhë relevante dhe e lexoj qetësisht para se të filloj të shkruaj. Por, nuk do të ketë të bëjë fare me temën. INTERVISTUESI: E lexoni me zë të lartë? STEINER: Po dhe pothuajse e mësoj me shpirt, gjë që – jam shumë fatlum në këtë – mund ta bëj shumë shpejt, madje edhe prozën. INTERVISTUESI: Memoria juaj është fotografike? STEINER: Është fort e stërvitur. Kemi filluar si pesëvjeçarë apo gjashtëvjeçarë në liceun francez me dhjetë rreshta në javë nga fabulat e La Fontenit dhe kemi përfunduar me deri njëqind e pesëdhjetë në javë kur isha shtatëmbëdhjetë vjeç – pa vështirësi. Ende shumë nga Racine e di me zemër. Pra, po, është një ritual. Së voni, për shembull, teksa po shkruaja Pranitë Reale, e startoja veten me nga një faqe të Coleridge. Funksiononte për bukuri për mua. E fitoj një mbresë të muzikës së mendimit aq shumë përtej zotërimit tim. Në gjermanishte shpesh mund të jetë një poemë, në italishte ka goxha shumë pak ditë kur nuk e lexoj Danten. Ai më shoqëron vazhdimisht, vazhdimisht. 248
D O S S I E R
INTERVISTUESI: Teksa flisni lidhur me këtë ritual, keni aq ëmbëlsi dhe kënaqësi në sy. Është akti i të shkruarit me të vërtetë tërësisht kaq i pëlqyeshëm nga ju? STEINER: Jo, jo, por unë jam fatlum. Akti i shkrimit zakonisht më mbush me gëzim. Ka kohëra kur ndiej frikën e afateve, por shumë rrallë. Një nga privilegjet e njëzet e shtatë vjetëve në The New Yorker ka qenë fusha për të cilën isha i ftuar të shkruaj. INTERVISTUESI: Kërkoni këshilla prej dikujt kur jeni në mes të një projekti? STEINER: Kurrë. Është gabim. Biblioteka Everyman po e boton për herë të parë një Testament të Vjetër dhe më kanë kërkuar ta shkruaj një parathënie të gjatë. Ma mori tërë verën. Nuk jam hebraist apo dijetar biblik; gjëja më e arsyeshme do të ishte t’i dërgoja dhjetë kopje te specialistët dhe t’i pyesja çfarë gabimesh kam bërë. Ndoshta kësaj radhe do ta bëj këtë, por kurrë më parë nuk e kam bërë – unë e paguaj vetë çmimin. Kjo shkon goxha shumë kundër trendit bashkëpunues të sotit. Mendoj që një faqe e ardhme që këndon, që jeton brenda nesh, është egërsisht një akt autist; është çmenduri ta bësh. Është marrëzi të mendosh se mund të thoni diçka të re, për hir të Zotit, mbi Testamentin e Vjetër. Sa librat janë shkruar deri tash? Qindra apo mijëra? Nuk mund as të hamendësoj: bibliotekat janë plot. Pra, si mund të jeni kaq të çmendur? Si mund të uleni e ta shkruani një roman pas Prustit, Joyce-it, Kafka-s dhe Faulkner-it? Kurrë nuk e kam marrë vesh krejtësisht. Përgjigjja: duhet ta bëni. Dhe, duhet ta bëni është një kancer privat, një tumor privat i shpirtit. Nuk është akt kolektiv, siç mund të jetë në shkencat. INTERVISTUESI: Më keni thënë njëherë që romani Mbartja... “ju shkroi” sikur ju të ishit sekretari që u diktohej. Keni pasur ndonjëherë më parë apo që nga atëherë kësi përvoje? STEINER: E kam pasur për disa faqe të caktuara. Një seksion i Pas Babilonisë mbi momentin e madh krijues dhe mbi idenë që 20,000 gjuhët janë një mënyrë e të mbijetuarit të monotonisë së jetës, ku secila gjuhë ua jep një vizion të ndryshëm të botës – ato pesë ose gjashtë faqe të cilat askush tjetër nuk i kishte thënë, e me të cilat askush nuk u pajtua. Fundi i Antigones po ashtu e shkroi veten. Por, i vetmi libër i plotë mund të jetë The Portage (Mbartja). INTERVISTUESI: Përmendët Testamentin e Vjetër të Everymanit. Mund të na flisni ndonjë gjë për projektet tuaja aktuale? 249
STEINER: Po, posa kam mbaruar – çfarë gëzimi – një libër të titulluar Homeri në anglisht, nga Caxton te Walcott, katërqind e pesëdhjetë vjet të përzgjedhjeve nga përkthimet e Homerit, adaptimet, imitimet, satirat, paroditë, pastishët. Është histori e gjuhës angleze dhe e sensibilitetit nga Mesjeta e hershme e deri te versioni i tanishëm i librave tre dhe katër të botuar të Christopher Logue’s, e te versioni i Karaibeve i Derek Walcottit, versionet skoceze, versionet irlandeze, uellsiane dhe amerikane. Është teksti më i përkthyer në ndonjë gjuhë, madje më i përkthyer sesa teksti i shenjtë. Nuk ka qenë ndonjë vit, që nga shekulli i shtatëmbëdhjetë, në të cilin nuk është botuar një Iliadë, një Odise, një himn homerik, apo fragmente. Që nga viti 1945 kemi katërmbëdhjetë komplete të Iliadës dhe Odisesë jashtë Amerikës dhe Anglisë dhe edicioni i ri i Robert Fagles është rrugës duke ardhur teksa ne po flasim. INTERVISTUESI: A po shkruani ndonjë gjë tjetër tash? STEINER: Projekti kryesor, që më ka ulur dhe më ka bërë të më shkojnë djersët teposhtë, janë Leksionet Gifford. Kam qenë thellësisht i prekur, i befasuar dhe i nderuar nga kërkesa për t’i mbajtur këto leksione për filozofinë e botës perëndimore. Papandehur e mendoj, idiotisht, që do të jem në listë me Henri Bergson-in dhe William James-in dhe Bertrand Russell-in dhe të gjithë filozofët modernë më të rëndësishëm! Kuptohet se do t’i shkruaj dhe botoj këto leksione, që i kam mbajtur në vitin 1990. Pra është një punë e madhe përpara. Është detyrë e pamatshme. INTERVISTUESI: Këto leksione kanë të bëjnë, mes tjerash, me natyrën e transcendencës? STEINER: Po, janë të quajtura “Gramatikat e krijimit” dhe merren me pyetjen pasuese: pse, në gjuhën angleze dhe gjuhët e tjera evropiane, mund ta përdorni fjalinë “Zoti e krijoi gjithësinë” dhe jo fjalinë “Zoti e shpiku gjithësinë”? Ky është studim i ndryshimit mes këtyre dy fjalëve, mes krijimit dhe shpikjes. Filozofikisht, letërsia po më çon drejt qendrës së pyetjeve shumë të vështira. INTERVISTUESI: Në njëfarë mënyrë, ky është vazhdim i Pranive reale? STEINER: Po, mirëpo në mënyrë shumë të ndryshme. Ata që më akuzojnë për shpërhapje, më lëvdojnë. Vizioni im është pothuajse një pikë. Isha shumë i ri kur botova Tolstoi apo Dostojevski, ku deklaroj vazhdimisht se ajo që i dallon këta dy shkrimtarë nga një Flober apo një 250
D O S S I E R
Balzak, çfarë i bën të ngjashëm me Melville, është dimensioni teologjik, çështja e ekzistencës së Zotit. Libri e shqipon atë çka Pranitë reale e shqiptoi tridhjetë e pesë vjet më vonë. Jam i bindur që ka dimensione të caktuara në letërsi, arte, muzikë, por po ashtu edhe në filozofi, që nuk mund të arrijnë te pika ku thuhet nëse çështja e ekzistencës apo mosekzistencës së Zotit është e caktuar të jetë absurditet. Ateisti konsekuent është qenie shumë e rrallë dhe më frymëzon me frikë përzier me nderim dhe respekt të llojit më të thellë. Nëntëdhjetë për qind nga ne jetojnë në llumin e besëtytnive të trashëguara, imagjinatave, frikës dhe shpresave, ku nëse një telefon cingëron natën dhe dëgjojmë që fëmija ynë kishte qenë në një aksident trafiku, ne fillojmë të ulërijmë për Zotin në një mënyrë ose në një tjetër. Është gjendje poshtëruese. Ateisti i vërtetë dhe besimtari i vërtetë, i thellë – një njeri për të cilin ka një rend në gjithësi, për të cilin madje edhe vdekja e fëmijës së tij, e papërballueshme siç është, ka kuptim në një dimension të caktuar – të këtillë janë fare pak vetë. Folëm për bindjen time të thellë për të ligën absolute. Do të dëshiroja të isha i bindur për të mirën absolute. Por, ndihem i sigurt që ne nuk do të jemi në gjendje për gjatë kohë në Perëndim të prodhojmë gjendje të caktuara të letërsisë dhe artit dhe muzikës dhe mendimit, nëse konsensusi i kulturës është çfarë pozitivizmi logjik dhe filozofia linguistike në Oxbridge do të thoshte: që një fjali që mban fjalën Zot është domosdo një fjali absurde. Nëse kjo pikëpamje mbizotëron, mendoj që shumë pak birrë do të pasojë. INTERVISTUESI: Si është e lidhur kjo në thyerjen e madhe në ndërgjegjshmërinë perëndimore që po ndodhte në dekadën e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë? STEINER: Ja ku fillon. Mallarmé dhe Rimbaud përgatisin për Derrida-n, Lacan-in dhe Foucault-in duke thënë që nuk ka subjekt, që nuk ka “Unë”, ajo fjalë është mungesë e asaj që i referohet (rreshti i mrekullueshëm i Mallame-s: “fjala trëndafil është mungesa e ndonjë luleje”). Konfrontohemi këtu me pasojat e plota të një thënieje tjetër të një pozitivizmi logjik: që fjala luan nuk jashtëqit apo ka katër këmbë. INTERVISTUESI: Në Pranitë reale përdorni goxha nga teologjia katolike. Ju, një hebre, si e shpjegoni këtë? STEINER: Krishterimi, ndryshe nga Judaizmi, ka një estetikë, gjatë kohë është interesuar me vendin e arteve edhe në jetë edhe në relacionin 251
e njeriut me emocionet transcendentale. Judaizmi nuk e bën këtë. Sikurse Islami, Judaizmi është thellësisht ikonoklastik dhe Judaizmi fisnikërisht dhe pafundësisht kërkon të mos ketë imazhe të asnjë lloji. Krishterimi, që për mendimin tim është një trajtë e politeizmit, për shkak të besimit të tij në trini – një politeizëm shumë i lartë dhe fisnik, por jo monoteizëm – është i ngarkuar me një vetëdije për simbolikën, alegoriken dhe imagjinaren. Nuk mendoj se dikush mund të shkruajë ose të mendojë shumë gjatë për rolin e motiveve transcendentale, subjekteve, simboleve në art, letërsi, muzikë, pa u konfrontuar me gjerësinë e mendimit të krishterë që nga Shën Augustini dhe Shën Thomai e deri në kohët e sotme. INTERVISTUESI: Dashuria, po ashtu, është koncept i rëndësishëm teologjik i Krishterimit. Në botimin e Penguin-it të veprave tuaja të përzgjedhura, ju pohoni: “Zanafilla e tërë veprës sime pasuese dhe mësimdhënies ishte bindja e hershme që kritika serioze letrare dhe filozofike vjen nga një borxh i dashurisë”. Mund të na shpjegoni këtë, ju lutem? STEINER: Me kënaqësi. Kam vuajtur tërë jetën time nga vetëdija e të jetuarit jo në epokën, siç thuhet shpesh, të ankthit, por në epokën e përbuzjes, të zilisë dhe të xhelozisë. Kam botuar mbi njëqind e pesëdhjetë shkrime në The New Yorker dhe, të themi, mbi dyqind e pesëdhjetë në gazeta si Times Literary Supplement. Në tridhjetë e pesë vjet mendoj se ka pasur katër ose pesë recensione me të vërtetë negative, nëse kanë qenë të këtilla. Kam kthyer shumë libra që nuk kam dashur të shkruaj për to, pasi ishin tepër të dobëta. Jam përpjekur të lavdëroj, jam përpjekur të admiroj, jam përpjekur t’u them njerëzve: “Lexojeni këtë libër”. Jam plotësisht jashtë sinkronizmit me qëndrimin e heshtur britanik të kënaqësisë në mosaprovim, në shpërfillje, në keqdashje dhe me invidian e përgjithshme (termi i madh moral-teologjik latin) të modernitetit. Ne jetojmë në kulturën e zilisë. Kur kam studentë që janë më të aftë se unë, që janë më të shpejtë, më të thellë, më kreativë – dhe kam pasur mbase katër ose pesë, disa nga të cilët janë shumë të mirënjohur tashmë në Amerikë – është një privilegj absolut për mua. Ja ku e tëra merr kuptim, kur e marr vesh që kam bërë diçka. Cili është funksioni ynë, i njerëzve si ju dhe unë? Ne jemi ai peshku pilot, ato krijesat e vockla, të çuditshme, që shkojnë përpara një gjëje reale, peshkaqenit të madh apo balenës së madhe, duke paralajmëruar, duke u thënë njerëzve: “Po vjen”. Kur kam qenë në Amerikë, në rezervën 252
D O S S I E R
e një loje, ne pamë zogj të vegjël të verdhë që qëndronin mbi rinoqerontët dhe cicëronin si të çmendur për ta alarmuar gjithsecilin se rino po vinte. Tash një mësues i mirë, një kritik i mirë thotë: “Kjo është një gjë e vërtetë. Ja pse. Ju lutem, lexojeni, lexojeni, ejani dhe blijeni. Shkoni e merreni”. Nuk do ta harroj kurrë gëzimin tim një ditë teksa po jepja mësim në Cambridge. Një student ishte vonuar për një punë praktike, pra kisha disa minuta, dhe në postë ishte një paketë e madhe, një dorëshkrim. Praktika e The New Yorker-it ishte që të mos lexoja dorëshkrimet apo t’i nënshkruaja ashtu që ta ruaja lirinë e plotë si recensionist dhe unë e respektoj thellësisht këtë. Pra, po përpiqesha ta çoja këtë pako të madhe në shportë të mbeturinave, por nuk futej në të: pakoja ishte për dreq shumë e madhe. Lexova fjalinë e parë të këtij dorëshkrimi dhe, Zot i Madh, mendova, diçka e llahtarshme kishte ateruar në tavolinën time. I telefonova zotëri Shawn-it për ta pyetur nëse mund të shkruaja për të dhe ai ishte shumë i dëfryer me këtë dhe tha që do të ishte një vit e gjysmë apo dy para se libri të botohej, por po, ai do ta rezervonte për mua: Zen dhe arti i riparimit të motoçikletës. INTERVISTUESI: Ka qenë i pranuar dorëshkrimi nga botuesi në atë kohë? STEINER: Nuk jam i sigurt. Por, i shkrova autorit dhe i thashë: “E dini, kështu duhet”. Nuk i thashë atij, por i thashë gruas sime dhe shkrova në shënimet e mia që isha i frikësuar se nuk do të kishte më ndonjë libër të vlefshme nga ky njeri për t’u lexuar. Kjo ishte plotësisht e qartë për mua, gjë që është e tmerrshme, dhe kam të drejtë, fatkeqësisht. Por, çfarë po përpiqem të theksoj këtu është gëzimi im i të qenit zog cicërues në shpinën e rinoqerontit. Pra, kam qenë aq fatlum për të qenë në gjendje të them qartë: “Zoti im, kjo është e mrekullueshme”. Ende po luftoj. Besoj që Anglia ka pasur vetëm një romancier të madh pas Hardy-t: John Cowper Powys. Vetëm pak njerëz pajtohen me mua; mund ta kem plotësisht gabim. Isha në gjendje ta kem si libër xhepi, po vazhdon, por deri më tani nuk ka pasur njohje të madhe. Besoj që Romanca e Glastonbury, Porious dhe Ujku i Solentit janë vepra të mëdha. Shkruaj për të, ligjëroj, u them njerëzve ta blejnë dhe ta provojnë. Deri më tani, fare pak përgjigjen dhe shumë janë përpjekur sinqerisht dhe kanë thënë që e kam tërësisht gabim, se ai është i palexueshëm. Mirë. Më mirë t’i bëj këto gabime, se t’i mbaj pasionet e 253
mia të heshtura. Një tjetër rast për të cilin nuk jam falur kurrë është Lawrence Durrell. Tash të jemi të kujdesshëm. Durrell-i tash përqeshet gjithandej. Ende besoj që tri volumet e para të Alexandria Quartet-it janë si asgjë tjetër. E pranoj që i katërti volum ecë drejt thertores, tragjike kjo dhe ja pse është ai materiali pafund pas kësaj. Kjo nuk ka rëndësi. Supozoni që isha gabim, që jam gabim: urra! Çfarë më interesojnë janë gabimet e pasionit, gabimet që ua nxjerrin qafën. O Zot, përpjekja për të pasur të drejtë! Përpjekja e bashkëkohanikëve tanë akademikë për të luajtur në të sigurtën! Për dyzet vjet i kam pyetur studentët që mbledhin libra se cilët shkrimtarë i duan aq shumë saqë do t’i donin t’i kishin edhe librat e tyre më të dobët në koleksion. Nëse nuk koleksionojnë libra të ndonjë shkrimtari, e di që nuk do të arrijnë askund në tregun tim, në mjeshtërinë time. Fatmirësisht, për Simenon-in e kam Gide dhe gjithsecilin në anën time, pra nuk ka kurajë në thënien time se ai mund të jetë shkrimtari më i rëndësishëm i autorëve modernë. Por, nëse dikush thotë se Zane Grey është dhe e jeton atë pasion dhe mbledh dhe studion, atëherë unë them: “Urra”! Ai është shpirt që duhet të shpëtohet. Por, personi që pyet kush janë fitimtarët, kush janë fitimtarët e tregut të mallrave, ku duhet të investojnë: jo, jo, jo! Pra po, dashuria është kryesore për mua. Ka qenë kohë e hidhët, ndër kohërat më të hidhura të zilisë kulturore dhe kanë qenë shumë njerëz të mëdhenj përgjegjës për të. Çdo herë që Leavis-i hapte gojën, thoshte që janë pesë klasikë, pjesa tjetër ishte e neveritshme dhe vulgare dhe nuk duhet të lexohet dhe nuk ishte e vlefshme as sa letra ku ishte shtypur. Ka pasur kritikë urrejtës të kohës sonë. Ka pasur mësues shumë të fuqishëm dhe me ndikim të urrejtjes. Me ta nuk kam asgjë të përbashkët. INTERVISTUESI: Në Pranitë reale u referoheni lidhjeve mes artistit dhe audiencës mbi modelin e mikpritjes. Lexuesi, thoni, siguron mirëpritjen, dëgjuesi e merr melodinë në brendësinë e tij apo të saj. STEINER: Kjo është saktësisht ajo për të cilën ishim duke folur: cortesia, takti i zemrës, mirëseardhja. Sa shumë shembuj mizërojnë menjëherë në mendjen e njerëzve që shfaqen me negativitet dhe që janë totalisht sterilë në vete. Një kritik i madh është një shkrimtar i zhgënjyer. Një kritik i madh e di që ai është një hije eunuku krahasuar me krijuesin. Mendoni se dikush do të shkruante libra mbi Dostojevskin nëse do të 254
D O S S I E R
mund të shkruante një faqe të romanit “Djajtë”? Ja se ku ua kam ngrehur hundën shumë bashkëkohanikëve të mi në universitete dhe ata nuk ma falin. INTERVISTUESI: Muzika duket se luan rol të madh edhe në jetën tuaj, edhe në veprën tuaj. Pse? STEINER: Përgjigjja e parë vjen nga pjekuria, mosha, që thotë se muzika bëhet përditë e më e rëndësishme për ata që e kalojnë një jetë të tërë me gjuhën: që gradualisht lexon më pak dhe dëgjon më shumë. Ndonëse këtë posa e kam mësuar, me sa duket është një dukuri e njohur psikologjike. Nëse kjo është përnjëmend e vërtetë, nëse nuk është mit – psikologjia dhe psikologët janë plot mite – vetëm mund ta përsëris me zjarr. Por, ka shumë më tepër në tërheqjen time ndaj muzikës. Nëse më mbështetni për muri, nëse më goditni fort, unë mezi mund ta imagjinoj se si disa poetë të mëdhenj punojnë. E di që nuk do të mund ta shkruaja një varg të vetëm si ata, por së paku mund ta imagjinoj çfarë mund të bëjë një person si unë. Nuk më hyn në punë kur përmend Mozart-in, Bach-un, Beethoven-in, mbi të gjithë Schubert-in, i cili për mua është në qendër me të gjitha veprat e mëdha të vitit të tij të fundit. Nuk ma kap truri, në rregull? Nuk ma kap? Lévi-Strauss thotë që shpikja e melodisë është “mister suprem”, por nuk është vetëm melodia që nuk e kuptoj. Nuk e kuptoj Bach-un që është në gjendje të bëjë dyzet e tetë prelude nga një motiv katër notash. Nuk e di se si Wagner-i mban në vete konstruktin harkor nga akordi hyrës i Ring e deri te i fundit. Apo kuarteti i Beethoven-it. Pra, para së gjithash e gjej veten përballë një terra incognita nga pikëpamja e procesit kreativ. Së dyti, nuk e di çfarë bën muzika me mua. E di që bën gjithçka me mua. Në librat e mi shpesh kam folur për hyrjen e këngës së Edith Piaf “Non, je ne regrette rien” (Jo, nuk pendohem). Do të ftohem, do të nxehem, do të votoj për Monsieur Le Pen-in, do t’i bashkohem Legjionit të Huaj. Të gjitha gjërat fort irracionale më përcjellin gjatë këtyre hyrjeve. E dimë çfarë bën muzika ndaj temperamentit. Platoni thoshte se ishte, rrezikshëm, tepër e fuqishme. E dimë për përdorimin e saj në mjekësi, në terapi. Çfarë bën muzika brenda nesh? Çfarë është ajo që përgjigjet? Së treti, gjithmonë akuzohem – me të drejtë, me të drejtë – që jam kryekëput jashtë komunikimit kulturor, disa thonë jashtë parahistorisë. Por, gjithmonë me gëzim dhe shpresoj me mirëkuptim të çiltër, kam dëgjuar diçka nga muzika e zorshme moderne. Ka kompozitorë që 255
jetojnë pikërisht tani – Nono, Berio, Ligeti, Kurtág, Elliot Carter, Brian Ferneyhough, Zimmerman – nga të cilët dëgjoj sa herë që ka ndonjë vepër të re dhe emocionohem. Muzika bashkëkohore është e llahtarshme për mua. Nuk kam telashe me të. Por, kam telashe me rock-un. Jo xhazin: xhazi duket aq afër muzikës klasike. Isha në Universitetin e Chicago-s në vitin kur Dizzy Gillespie po fillonte në Beehive dhe kur Charlie Parker po bëhej legjendë. Pra, kisha një fillim të mirë. Por, mendoj se rock-u është në anën tjetër të njerëzimit. INTERVISTUESI: E pse? STEINER: Është bërë për të shurdhuar; është tërësisht sadiste; është e bërë për të poshtëruar. Unë e lidh atë me fundin e kuptimit tonë mbi harmoninë e jetës. Nëse statistikat janë mirë, në vitin 2100 do të ketë më shumë njerëz të gjallë në planet sesa totaliteti i të vdekurve deri në atë kohë që nga koha e Neandertalit. Është statistike mbresëlënëse nëse është e saktë. Vdekja është e lidhur ngushtë me atë që e quaj muzikë të vërtetë: një ndjenjë e caktuar e fundit të kohës dhe jetës personale. Rock-u është diçka krejt tjetër. Ndoshta është muzika e pafundësisë së rinisë. Duket se ata e ndiejnë me siguri këtë. Lidhet me drogën, me ekstazën, por mbi të gjitha me urrejtjen ndaj qetësisë; derisa te muzika më e mirë klasike dhe xhazi, qetësia luan një rol shumë të madh. Pra, muzika më duket aktiviteti qendror më ngazëllues e më i panjohur i njeriut. Ka shumë njerëz që nuk patën asgjë për të thënë për kuptimin e muzikës: Shën Augustini, Boethius, Ruso, Niçe, Shopehaueri, Adorno. Është aq e vështirë. Koperniku i ardhshëm mund të ketë diçka për të na thënë lidhur me atë se çfarë bën muzika brenda nesh dhe si krijohet. Mbi të gjitha, muzika ilustron për mua atë rregullin e kuptimit që nuk mund ta përktheni, nuk mund ta parafrazoni, nuk mund ta vendosni në terme të tjera, e prapë është fort kuptimplotë. Nëse jam duke dhënë ndonjë mendim, siç po bëj me Leksionet Gifford, lidhur me kuptimin e kuptimit, muzika është ajo që më thotë: “Mendo më fuqishëm”. INTERVISTUESI: Nëse modeli juaj fondamental i kuptimit është përkthimi, a është muzika ajo që nuk mund të përkthehet? STEINER: Po, as e parafrazuar, as e metafrazuar. Çfarë është kuptimi? Pse e dimë që muzika ka kuptim? Çfarë mendojmë me kuptimin e saj? INTERVISTUESI: Dhe, përgjigja ka disa lidhje me transcendencën? STEINER: Për mua. Jam aq i sigurt që hapësira e asaj që nuk e dimë 256
D O S S I E R
është pafundësisht më e madhe sesa e asaj që e dimë, që peizazhi ynë i vogël është aq i vogël krahasuar me shumën e të qenit. Nëse dikush pyet si mund të ketë diçka kuptim të thellë, por nuk e merr vesh, muzika është vendi për ta gjetur përgjigjen. Ja përse e përdor një anekdotë të rëndësishme të Schumann-it, që është qendrore për mësimdhënien time. Ai kishte luajtur një etyd shumë të vështirë dhe njëri nga studentët e tij e pyeti nëse mund ta shpjegonte. “Po”, tha Schumann-i, dhe e luajti prapë. Kjo për mua është qendrore dhe ja pse jap mësim me aq shumë zemër dhe kthehem mbi të njëjtin tekst vazhdimisht me studentët e mi: luaje prapë. Muzika është miratimi, rregullimi im për tërë ndjenjën time të mysterium tremendum në artet. INTERVISTUESI: Keni luajtur ndonjëherë muzikë? STEINER: Jo. Fi e mesme, fi e ulët dhe fi e lartë, siç thoshte Bob Hope. Një përgjigje e mirë. INTERVISTUESI: Më lejoni të kthehem te një pyetje e ndryshme. Kush qenë mësuesit tuaj më të rëndësishëm? STEINER: Jam i kënaqur t’i përgjigjem një pyetjeje të tillë. Disa qenë mësues shkolle. Kur isha në çerdhen franceze të fëmijëve, vishnim kominoshe të kaltra dhe mbanim shportën e drekës dhe ngriheshim në këmbë kur mësuesi hynte. Pra, mësuesi vjen – ia di emrin edhe sot – shikon mbi këta pesë apo gjashtëvjeçarë dhe thotë: “Zotërinj, jeni ju ose unë”. E dija që atëherë se për çfarë ishte e tërë teoria e mësimdhënies: “Jeni ju ose unë”. Sa herë që dëgjoj për kësi kolegjesh në Amerikë, qeshem hidhur, për shkak se arti i mësimdhënies është thjesht të dish se çfarë kuptimi ka ajo sentencë. Pastaj, pa diskutim, koha në Chicago, ku kalova përmes qenieve që e jetonin mendimin. Richard McKeon ishte njëri nga ta. Nuk kuptoja shumë nga ajo çfarë më thoshin shkencëtarët, por e ndieja – diçka shumë e vështirë për ta shprehur – një gëzim fizik nga ajo çfarë bënin, në shpalosjen e të nesërmeve të disiplinave të tyre. Allan Tate ishte një mësues i madh, i rezervuar, i vështirë, ironitë e të cilit të linin zhveshur, por prapë të etur për t’u kthyer në ligjëratën e radhës. Pastaj takova një numër të burrave jo në mësimin formal, por si mësues të jetës sime. Relacionet më të privilegjuara që kisha ishin me Gershom Scholem-in. Kam kaluar kohë me të në Zvicër. INTERVISTUESI: Kur ishte kjo? STEINER: Nga 1972 deri më 1976. Atje kam njohur kombinimet 257
ndër më të rrallat: bursën filologjike, të bazuar në idenë që Zoti është në detaje – që e admiroj, pa qenë në gjendje ta bëj vetë – me horizont të gjerë. Jam i rrethuar nga ata shkurtabiqë inatçi që mendojnë se të jesh specialist në vetvete është rrugë drejt Zotit. Dreqi është në këtë! Çfarë thuhej nga Housman-i? “Dijetari i vërtetë është shumë më i rrallë se poeti gjenial”. Scholem-i më bëri ta kuptoj se çfarë nënkuptonte ajo fjali. Shkurtabiqët që na rrethonin bëjnë shkollim të keq mbi probleme përditë e më të vogla, që nuk kanë të bëjnë asgjë me virtytet e specializimit. Pastaj ishte Jacob Bronowski, të cilin e kam takuar vetëm disa herë, por secila herë ishte ngjarje e madhe. Dashuria e tij për poezinë romantike, politika e tij radikale, shkenca e tij, teoria e tij e kulturës: ishte lloji i njeriut për të cilin argumenti i “dy kulturave” nuk kishte ndonjë kuptim. Ishte kreativ në të dyja. Pastaj, i panjohur për publikun amerikan, që posa vdiq, profesor i filozofisë teologjike atje, është skocezi me emrin Donald McKinnon, të cilit i përkulem. McKinnon-i ishte dijetar i madh aristotelian dhe kantian, që e përjetonte gazetën e përditshme deri në rreshtin e fundit. Do t’ju tregoj për të dhe pse besoj që kështu duhet të jepet mësim. Ai e gjeti një artikull të vogël në Le Monde; hulumtoi nëse ishte i vërtetë dhe doli se ishte. Komandanti i parashutistëve francezë në Algjeri, gjenerali Massu e zhveshi veten dhe e lidhi dhe gjenitalet e tij u kapën me tel dhe pati tri orë torturë të plotë nga njerëzit e tij. Kur kjo mori fund ai tha: “Ankesat nga viktimat qenë të ekzagjeruara”, që ishte fort e pakëndshme, por e durueshme. Donald McKinnon-i e lexoi këtë lajm dhe erdhi me fustanellë, siç ishte atyre ditëve, në leksionet e tij të kursit mbi Kantin dhe etikën. U tha studentëve që sipas këtij lajmi ai mund të mos e ligjëronte Kantin dhe etikën, se ata do t’i mbanin mësimet e ardhshme duke ekzaminuar ndërlikimet e ligësisë absolute në këtë ngjarje, në një njeri si ai. Ai e zhvilloi këtë në secilin nivel të teologjisë dhe filozofisë, duke thënë se çfarë nënkuptonte kjo storje në termat e moralitetit. Kjo ishte mënyra e tij. Ai dhe unë u njohëm afërsisht. Isha i nderuar kur m’u kërkua të mbaj fjalën e rastit në Cambridge për komemoracionin e tij. Por, kisha mjeshtër të tjerë. Z. Whittaker, i New Yorker-it origjinal, pseudonimi i të cilit ishte Zotëri Frimbo, ishte redaktori im për njëzet e një vjet. Z. Whittaker-i e vlerësonte një pasaktësi, të sintaksës apo pikësimit, të ndyrë në pothuajse secilin kuptim moral. Nëse fjalia nuk 258
D O S S I E R
ishte absolutisht e saktë, nëse llomotiste, nëse vendosnit dy pika ku duhej të ishte pikëpresje, ju bënit pisllëk: ndaj lexuesit tuaj, ndaj gjuhës dhe më në fund, ndaj vetes. Kjo mund të çonte në telefonata transatlantike të cilat thjesht nuk mund t’i besonit. Do të thoshte: “Z. Steiner”, gjithmonë zotëri, natyrisht – “Mendoj se çfarë donit të thoshit ishte...”. Dhe, ju do të thoshit: “Paj, kjo është çfarë mendoja të thosha” dhe ai do të thoshte: “Jo, jo, jo plotësisht. Doni ta dëgjoni përsëri?” Dhe, do t’jua lexonte prapë dhe ngadalë do ta kuptonit se ai kishte të drejtë, që ishte saktësisht ajo çfarë ai thoshte. Tash, ai lloj i dashurisë për burimet e gjuhës angleze, për nuancat e pashtershme të pikësimit anglez, janë të rralla. Z. Whittaker-i ishte mësues superior, dhe ashtu ishte edhe z. Shawn-i, kujdesi i të cilit për detajin ishte shndërruar në legjendë të kohës së tij. Ishin këta mësues të vërtetë për të punuar me ta në kalitjen time. Po, kam qenë fatlum. Lejomëni të parafrazoj një nga shumë parabolat hasidike (degë ortodokse e Judaizmit) dhe të them se shpresoj që do ta kem kurajën dhe energjinë të shkoj këmbëzbathur shumë larg te një burrë apo grua që do të më mësonte diçka. Jam pafundësisht mirënjohës. INTERVISTUESI: Çfarë konsideroni ndikuesin tënd më të fuqishëm në veprën tuaj, në vizionin tuaj, në shkrimin tuaj? STEINER: Shkollën e Frankfurtit. Walter Benjamin do ta shkruante veprën Pas Babilonisë, me të vërtetë të madhe, nëse do të ishte gjallë. E di që ky libër do të duhej të ishte i tij dhe se do të ishte shumë më i mirë. Pastaj ishte Adorno, shtatëmbëdhjetë volumet e tij të të shkruarit mbi muzikën do të mbijetojnë gjatë kohë pasi teoria kritike e Shkollës së Frankfurtit do të zhduket; Erns Bloch, utopisti mesianik marksist; Lukács, kritiku letrar marksist i vjetër. Tradita hebrenje e Evropës Qendrore – mesianike, poliglote, bashkë me Gëten dhe Pushkinin dhe Shekspirin dhe muzikën në qendër – kanë qenë ndikime të fuqishme mbi mua: të mbijetuarit hebrenj, njerëzit e përfshirë hebrenj, bërësit hebrenj të gabimeve madhështore historike, marksistët hebrenj, mesianikët hebrenj, profetët hebrenj, hebrenjtë që e jetuan shekullin e tyre. Asgjë nuk është më e trashë, më e thatë, më e shpëlarë, më e tredhur sesa të shkruarit aktual amerikan mbi Shkollën e Frankfurtit, nga njerëzit që kurrë nuk kanë dëgjuar piskamat e turmës në rrugë, që kurrë nuk ia kanë ndier erën burgut, që kurrë nuk e kanë ditur si është një kamp përqendrimi, që nuk e dinë asnjë gjë të vetme lidhur me faktin se këta 259
njerëz i kanë jetuar abstraksionet e tyre në asht e gjak e bark e plënc, që ata e kanë jetuar shekullin e tyre ashtu siç nuk e jetojnë mandarinët tanë të lëpirë. Të ishe në dhomën e Lukác-it, do të thotë të ishe në qendrën e furtunës së shekullit tonë (shek. XX). Ai ishte nën arrest shtëpiak kur isha me të në Budapest. Isha shumë i ri dhe pabesueshëm sentimental dhe kur m’u desh të ikja, kisha lot në sy: ai ishte nën arrest shtëpiak dhe unë do të kthehesha në vend të sigurt dhe rehatinë e Princeton-it apo kudo qoftë. Do të kem bërë ndonjë vërejtje dhe shpërfillja në fytyrën e tij ishte dërrmuese. Ai tha: “Nuk more vesh gjë nga gjithçka që folëm. Në atë karrige, njëzet minuta më vonë, do të jetë Kadar-i”, diktatori që e kishte vënë nën arrest shtëpiak. “Ai është studenti im. Po punojmë në Fenomenologjinë e Hegelit fjali pas fjalie. Ju nuk kuptoni”. Mirë e kishte, nuk kuptoja, nuk kisha kuptuar. Ai tregim i vetëm më riedukoi për botën bizare bizantine të intelektualitetit marksist dhe vrazhdësisë dhe seriozitetit ku krejt këto gjëra operonin. R.P. Blacmur ishte ndikim tjetër i madh: stili i tij i shkrimit të eseve, i tërthortë, veshi i tij, ndjenja e tij e frikshme për mënyrën si idetë e gjejnë veten nga ajo që ai e quante “trajta ekzekutive” në lëvizjen performative; esetë mbi Danten, mbi Henry Adams-in, mbi James-in. Dhe është dikush të cilin askush në Amerikë nuk e lexon. Oh, ata e lexojnë Derrida-n e tyre, Foucault-in e tyre dhe barkun e kanë plot admirim dhe i pyes nëse e kanë lexuar Keneth Burke dhe thonë “Kush?”. Burke kishte ndikim të konsiderueshëm mbi mua: Gramatika e motiveve, një retorikë e motiveve, studimi i Logosit te Milton-i dhe shkrimi religjioz. E dini që nuk po mund ta gjej një botim të rishtypur të veprës së tij mbi retorikën e fjalimeve të hershme të Hitlerit? Ishte Burke që bëri analizën e parë, duke kërkuar se çfarë konstrukti gjuhësor kishin ato fjalime, çfarë njeriu ishte ky. Është një ese e fuqishme e Burke-it, pothuajse e paarritshme, mbi dhunën dhe fashizmin e gjuhës në Coriolanus ku ai tashmë kishte filluar të punonte në dekonstruksion dhe semiotikë dhe postmodernizëm. Dhe tepër vonë, njerëzit më ndihmuan ta gjej C.S. Peirce-in, të cilin e konsideroj si filozofin më të madh amerikan. Ai e hap tërësinë e gjuhës moderne, filozofisë, semiotikës, semantikës. I.A. Richards ishte po ashtu shumë i rëndësishëm për mua. Por, si libër, Struktura e botëve komplekse e Empson-it, për të cilën do t’jua jepja 260
D O S S I E R
krejt Derrida-n, me gjithë respektin, është me gjasë një nga aktet supreme të leximit, të leximit të afërt. Përvetësimi i pothuajse tërë historisë së poezisë angleze dhe i Oxford English Dictionary, i jetës së fjalës, është monumental. Pra, mendoj që ndikimet mbi mua kanë qenë të grupeve shumë të ndryshme. Por, më falni, unë shtoj përgjatë tërë kohës. Zbulimi i Heidegger-it, për shembull, u bë nga unë përrallshëm vonë, kur po ia nisja punës në Antigones, që është vetëm njëzet vjet më parë dhe që nga atëherë ai nuk më ka lënë kurrë. Do të dëshiroja, para se ta mbyll krejtësisht gojën, t’i afrohem edhe pak pyetjes se përse Platoni, Heidegger-i, Sartri flirtuan aq thellësisht me jonjerëzoren. Kam kërrusje për këtë. Por janë shumë të përkohshme. INTERVISTUESI: Mendimi abstrakt disi tërhiqet, mbase çoroditshëm, ndaj turmës në rrugë? STEINER: Vetëm ta them se në të jetuarit e kulluar absolut intelektual, në majat e abstraksionit është një uri për veprim, për të dalë atje jashtë në pisllëk. Është sigurisht e nënvetëdijshme, por pothuajse e dëshpëruar. A. J. Ayer-i deklaronte se ishte i lumtur vetëm kur shikonte futboll; për Wittgenstein-in ishin filmat vesternë: çdo herë kur ndonjë pasdite ishte e lirë, ai shikonte një tjetër vestern apo film me detektivë. Vetëm për të pushur, mendoj, vetëm për t’u çlodhur pak. Dhe, marrja e pushimit mund të bëhet nazizëm; apo në rastin e Sartrit, rrena staliniste; te Platoni ishte tirani Dionis kryeministri i të cilit ai shpresonte të bëhej tri herë radhazi. Është një mënyrë e shtrenjtë e çlodhjes, por mendoj se duhet ta bëjnë. INTERVISTUESI: Ndanë materialit që citoni në Vdekja e tragjedisë, nuk keni botuar ndonjë përkthim tuajin, gjë që duket paksa befasuese për dikë që di aq shumë gjuhë dhe që ka qenë aq thellë i interesuar për kuptimin e përkthimin. A ka ndonjë kuptim në atë se përktheni sa herë që shkruani anglisht? STEINER: Keni të drejtë: ua lë përkthimin e sotëm të tjerëve. Dhe po: ka kuptim në atë që e përkthej veten në anglishte. Vazhdimisht e përkthej veten së brendshmi. Kam përdorur fjalën magma, përzierje vullkanike, për ta përshkruar këtë dukuri: sa më thellë, rrënjë poligloti. Shumë shpesh kur kërkoj për fjalën e duhur në një gjuhë, fjalë të gjuhëve të tjera ndërkallen si më të sakta, të tilla që më duket se shprehin atë që mendoj ta them. Shumë që më kanë kundërshtuar kanë ndier në prozën 261
time angleze një rezonancë të caktuar të të mosqenit amtar; kjo nuk është instinktive. Është tërësisht korrekte. Frëngjishtja dhe gjermanishtja janë vazhdimisht në mua dhe tash do të jap mësim për së pari herë në italishte, me gëzim, con amore. Shpesh e di që filamentet e para, përpara se llamba të ndriçojë, kur ngrohtësia derdhet brenda, janë shumëgjuhësore, janë një përzierje dhe se fjalia angleze është një kompromis me qëllim të pasur, që është multilingual. Që nga viti 1890 kemi qenë duke marrë letërsi të madhe poliglote. E konsideroj Oscar Wilde, që shkroi Salome në frëngjishte, një nga figurat më të dukshme të krejt letërsisë moderne. Eksteriorialiteti i irlandishtes ndaj anglishtes është vendimtar. Ne nuk e dimë në çfarë gjuhe apo gjuhësh apo magme kompozoi Beckett-i. Ai kurrë nuk do ta diskutonte këtë çështje. Borges-i është poliglot. Ai e thotë vazhdimisht që ai është më i afërt ndaj anglishtes se ndaj spanjishtes. Mbi të gjithë është Nabokov-i: frëngjisht, rusisht, anglisht dhe anglishte amerikane, që është prapë e ndryshme. Romanet në anglishte, si Jeta e vërtetë e Sebastian Knight-it dhe Ftesë për kokëprerje janë shumë të ndryshme nga, ta zëmë, Lolita. Pra, ai i ndërron katër gjuhë, nëse jo më shumë. Shumë njerëz thonë që i vetmi libër i madh i poezisë në gjuhën angleze është i vitit 1667 e Milton-it, që përfshin hebraishten, greqishten, italishten, latinishten dhe anglishten. Ne harrojmë. Kushti monoglot ishte obsesion i Romantizmit. Herder-i dhe Hamann-i besonin se ju kishit rrënjët në gjakun dhe eshtrat e një gjuhe. Kjo është edhe e vërtetë, edhe e pavërtetë. Judaizmi nuk ishte kurrë i tillë, pasi nëse shkoi përtej hebraishtes, e kishte braktisur shtëpinë amtare dhe qe bërë endacak i madh mes gjuhëve. Por, këto janë çështje për mjeshtrit e vërtetë. Për njerëzit e vegjël si unë, të qenit poliglot është kufizim i llojit. Është krejt e qartë që ka grada për somnambulët shtëpiakë (shprehja e modës në Cambridge është ana e brendshme), të cilën kurrë nuk do ta arrij. Në anën tjetër, të qenit poliglot për mua është pasuri e pakufishme; është dritare e hapur përmes së cilës shikoj në aq shumë peizazhe. U takon atyre që janë jashtë nëse kjo e ka dëmtuar apo e ka rritur veprën time. Tash jam anëtar i Akademisë Gjermane të Letërsisë, pjesëtar i Shoqërisë Mbretërore të Letërsisë në Angli, i Akademisë Amerikane të Arteve dhe Shkencave; unë e hap festivalin e Salzburg-ut, në gjermanishte natyrisht, dhe publiku më konsideron të vetin. Përreth tavolinës sime të seminarit në Gjenevë për njëzet vjet shpesh ishin 262
D O S S I E R
pesëmbëdhjetë apo njëzet gjuhë si lëndë të kursit, për shkak të pranive të studentëve sllavë dhe të Evropës Qendrore. Mbajta fjalim më njëzet e një tetor të vitit të kaluar për dyqind vjetorin e École Normale në Paris dhe kjo nuk do t’u ndodhte atyre po të mos isha francez. Ata mendojnë se unë thjesht po e bëj këtë udhëtim të çuditshëm në tokat barbare anglosaksone si një misionar dhe pastaj do të kthehem në shtëpi në Paris. Do të jem i privilegjuar të jap mësim këtë vit në italishte, në Sienna. Të gjitha ia kam borxh fatit të mirë të kësaj kondite shumë të ndërlikuar. Në kundërshtim me psikologët dhe sociologët e Reader’s Digest (revistë), që do të na bënin të besojmë se të sjellim fëmijë në ambient shumëgjuhësor do t’u nxiste skizofreninë, ndodhi ajo që e di fort mirë, në gjak e eshtra, se kjo është një rrenë absolute, se kjo në fakt e shkakton pasurimin e fortë të përvojës njerëzore – dhe mbase edhe të mbijetesës nëse ju bie puna t’ia mbathni. Pra, ata që përditë e më tepër po e bëjnë Amerikën monoglote, do të paguajnë një çmim shumë të lartë. E di që anglo-amerikanishtja e mbulon globin, që është bërë një lloj i Esperantos. Por, kjo mund të mos jetë gjendje e pafund; mund të zbehet. Dhe çfarë për provincialitetin e shpirtit? Çfarë mrekullimi të dish se në Angli buka është bukë, kurse për amerikanët zezakë nënkupton pasuri, dhe për francezët dhimbje do të thotë bukë, dhimbja është diçka që ju mungon dhe ju bëni revolucione për të. Ose të dini që mund të mos ketë përkthime për disa fjalë, faleminderit Zotit, për shembull të fjalës gjermane për vendin: Heimat, jo, nuk ka përkthim mbi tokë për këtë fjalë; dhe burrat vdisnin për Heimat, çfarëdo që nënkuptonte ai. Apo ta dini se secila ndeshje seksuale në një gjuhë të ndryshme është një eros i ndryshëm, që atje është don-zhuanizmi i gjuhës sigurisht larg më i egër dhe më eksitues sesa don-zhuanizmi i thjeshtë i mishit. INTERVISTUESI: Do të dëshironit të flisnit më shumë për marrë dhënien mes erosit dhe gjuhës? STEINER: Po, ne jemi duke mësuar përditë e më shumë. Në sistemin nervor parasimpatik, që gjendet aty ku përzihen e pandërgjegjshmja me të ndërgjegjshmen, dhimbjet e stomakut fillojnë të bëhen të ndërgjegjshme, ulcerat janë mundësisht të trajtueshme me ilaçe apo vetë-hipnozë. Ky është fillimi për të parë nëse kjo është arena vendimtare ku atë që e quajmë “mendim” dhe atë që e quajmë “trup” përzihen. Seksualiteti duket të jetë pikë osmotike në këtë kufi: ereksionet, orgazmat janë pjesërisht 263
të ndërgjegjshme, pjesërisht të pandërgjegjshme, subjekt i pafund i stimulimit verbal në shumicën e qenieve njerëzore. Secila gjuhë vizaton kufi të tabuve në vende krejt të ndryshme. Gjërat që në një gjuhë janë privilegj i egër final i dhomës së gjumit, në një tjetër gjuhë janë pothuajse publike dhe anasjelltas. Ritmi i fjalëve që dikush përdor është plotësisht i ndryshëm në gjuhë të ndryshme. Madje edhe kontrolli i frymëmarrjes është i ndryshëm në gjuhë të ndryshme dhe është shumë i rëndësishëm në marrëdhënien seksuale dhe paralojën. Kjo është një fushë absolutisht e paeksploruar dhe nëse mendojmë më shumë rreth kësaj ne do të mësojmë një pjesë të mirë për bashkëveprimin e biosomatikës: bio dhe soma, semantika dhe somatika, semiotika dhe fara, mënyra si bashkëveprojnë. Të folurit homoseksual, për shembull, duhet të godasë thellësisht natyrën e aktit seksual. Ne kemi gjithçka për të mësuar. Koperniku i ardhshëm do të jetë njeriu që do të thotë: “Hidhe fjalorin pesë mijë vjeçar të trupmendjes, atë dualizëm primitiv”. Jam absolutisht i sigurt që Ainshtajni i ardhshëm do të jetë njeriu që do të rimendojë atë çfarë për neve tash është një fjalor arkaik dhe krejtësisht i padobishëm. INTERVISTUESI: Çka për dualizmin e shkrimit mashkullor kundrejt shkrimit femëror? STEINER: Te shkrimtaret më të mira nuk e gjen. Pa e ditur emrin, ju nuk mund ta tregoni “feminitetin” e një faqeje të George Eliot-it, të George Sand-it; mbase duke u dridhur lehtë në maje të fletëve të Brontë-s; sigurisht jo te Jane Austin-i, e cila ishte më e mirë se secili shkrim tjetër mashkullor. Jo ndryshe, por më e mirë: më e saktë, e mprehtë, humoristike, mendjemprehtë, ironike, e përmbledhur. Sot është ndryshe. Sot kjo është bërë kauzë, hakmarrje, një shpresë që është fort e ndërgjegjshme. Jam i sigurt që ka dallime të rëndësishme. Kjo është skajshmërisht fatkeqe, ngase ka vetëm shkrim të mirë dhe ka vetëm shkrim të keq. INTERVISTUESI: Ky është një moment posaçërisht i rëndësishëm për juve pasi e merrni pozitën Weidenfeld Chair. Ka ndonjë domethënie të posaçme në faktin që kjo është pozita e parë në Oxford mbi letërsinë krahasimtare? STEINER: Shumë bile. Oxford-i nuk dëshironte t’i krijonte studimet evropiane, duke u ndier krejtësisht i justifikuar, mendonin se çfarë quhej interdisiplinare ishte jo e respektueshme, që u ishte dhënë shumë zjarr atyre programeve në çështjet ndërkulturore këtu apo atje. Por, 264
D O S S I E R
ishin shumë të ndërgjegjshëm që nuk mund të vazhdonin si më parë, posaçërisht tashmë kur ka krizë identiteti të Anglisë, edhe ndaj vetes edhe ndaj kontinentit. Është Anglia evropiane apo nuk është? Tuneli i Kanalit është, simbolikisht, një ndër momentet më të vështira për një anglez të rëndomtë, për qetësinë e tij. Pra, Oxford-i vendosi të bënte një pozitë për historinë intelektuale në nderim të Isaiah Berlin-it dhe këtë pozitë për letërsinë krahasimtare evropiane, e cila më thanë që ishte krijuar me shpresën që do të shkoja e ta startoja. Historia e letërsisë krahasimtare është një histori tragjike e refugjatëve hebrenj. Origjinat e saj janë në Aferën Dreyfus, gjë që shpesh nuk është kuptuar. Do të flas për këtë në fjalimin tim inaugurues, ku po ashtu do të argumentoj që letërsia krahasimtare nuk është edhe aq shumë disiplinë sa është ndjenjë, pasi secili krahason kur lexon. Pra, ky është goxha moment për Oxford-in, ndonëse jo moment krejtësisht i rehatshëm. Anglishtja është gjuhë botërore. Anglezët ndiejnë që letërsia angleze është më e pasura nga të gjitha, duke pasur shumë pak nevojë për diçka jashtë saj. Nëse keni Shekspirin, ata ndiejnë, keni nevojë për diçka më shumë? Nëse e keni Newton-in dhe Shekspirin, Parlamentin dhe ligjin anglez, që ka mbuluar globin, çka janë tërë ato gjëra të tjera? Detyra ime nuk është e lehtë dhe do të ketë nevojë për ato aftësitë diplomatike që nuk kanë qenë pika ime e fortë. Ja pse po merrem me këtë aq shumë. INTERVISTUESI: Cilat nga veprat tuaja, nëse duhet të parashikoni pikërisht tash, do të qëndrojnë? STEINER: Përgjigja reale është: asnjëra, por natyrisht që njeriu nuk është i sinqertë kur thotë kështu. Askush nuk do të duhej të provonte të bënte sipërfaqen e vet të baraspeshës. Kështjella e mjekërbardhit ku i vendos paradokset e barbarizmit dhe kulturës, dhe një numër i eseve në Gjuha dhe Heshtja duket që kanë pasur ndikim të madh. Akti më kryesor i diturisë dhe doktrinës është Pas Babilonisë dhe për gëzimin tim po del e riparë, e freskuar dhe e zgjeruar. Vdekja e tragjedisë është përdorur gjatë tërë kohës, është cituar gjerësisht dhe duket se ka pasur goxha qarkullim. Kam qenë fatlum. Nga pesëmbëdhjetë libra, njëmbëdhjetë janë në shtyp, gjë e padëgjuar deri më tani dhe shumica janë me kopertina të thjeshta. Janë lidhur drejtpërdrejt me botimin e kompletit të vetëm të The Kenyon Review të The Portage (Mbartja...). Nëse dy monologët e gjatë – ai i Lieber-it, burrit hebre që ndjek Hitlerin dhe ai i vetë Hitlerit – do të 265
zhdukeshin tërësisht, do të isha shumë i pikëlluar. Mendoj që ata thonë gjëra të caktuara që nuk i kam thënë diku tjetër dhe në mënyrën që nuk janë thënë diku tjetër. INTERVISTUESI: Anash leximit, shkrimi dhe muzikës, cilat janë pasionet tuaja të tjera? STEINER: Lesoj dhe lexoj dhe lexoj. Po, unë jam krijesë e librit, por kam edhe një numër të pasioneve të tjera. Sigurisht jam shahisti më i dobët, por jam i pasionuar dhe kam shkruar një libër për ndeshjen Spassky-Fischer. E përcjell shahun nga afër, luaj kurdo që mundem dhe mbledh figura shahu. Jam në gjendje depresioni pasi kompjuteri e ka mundur kampionin botëror, e ka mundur Kasparov-in. E kam përsëritur atë lojë katër herë dhe nuk kishte gabim në pjesën e Kasparov-it. Është lojë e thellë dhe e bukur dhe ajo makinë e pagjuhë pa më thellë se mendja pothuajse më e fuqishme. Duke lënë mënjanë krejt shakatë, ajo ishte lojë që nuk do të kisha dashur të isha gjallë ta shihja. Po ashtu jam i egër për bjeshkët, ja pra pse gëzimi im i të jetuarit për njëzet vjet në Zvicër dhe tash mbajtja e një baze atje: ecja nëpër maje, vetëm ecja, shikimi. Një tjetër dallim mbase nga instinktet demokratike të Shteteve të Bashkuara është se unë nuk jam krijesë detare, dashnor i demokracisë së plazheve. Bjeshkët janë përzgjedhës të ashpër. Sa më lart që gulçoni, aq më pak veta do të takoni. Vetmia është, sigurisht, testi. A ia vlen të jetoni me (vetveten)? Në një mënyrë për të cilën jam i paaftë për ta formuluar, madje edhe thellësitë fundore të dashurisë, të marrëdhënies fizike, ju gjejnë të vetmuar. Sikurse vdekja. Shoqëritë konsumuese dhe utopitë egalitare janë përpjekur ta shuajnë këtë fakt. Për mua, kjo ka qenë gjithmonë e qartë. E ndiej se vdekja do të jetë interesante. Dyshoj se është një interes për t’u ndarë. Përktheu : Gëzim ALIU
266
K R I T I K A
Harold BLOOM Raymond CARVER Barbara JOHNSON
KRITIKA
Anton Nikë BERISHA Agim VINCA Marisa KËRBIZI Sulejman DËRMAKU
267
268
K R I T I K A
Harold BLOOM (1930) është kritik letrar dhe profesor ne Yale University. Nga viti 1959, Bloom ka shkruar mbi 20 libra kritikë, disa libra mbi religjionin, një roman dhe qindra antologji. Librat e tij më të njohur janë: Shekspiri–gjetja e njeriut, Anatomia e ndikimit, Religjioni amerikan, Kanuni Perëndimor etj. Tash konsiderohet kritiku më i famshëm amerikan.
SERVANTESI: LOJA E BOTËS (nga “Kanoni Perëndimor”)
Ne dimë për Servantesin si njeri më shumë sesa për Shekspirin, por me gjasë, kemi akoma për të mësuar, sepse jeta e tij ishte e rrëmbyer, e mundimshme dhe heroike. Si dramaturg Shekspiri përjetoi një sukses të stërmadh financiar dhe vdiq i kamur, me ambicie shoqërore (sikundër qenë) të përmbushura. Pavarësisht nga popullariteti i Don Kishotit, Servantesi nuk gëzoi frytet e të drejtës së autorit dhe s’pati fat me patronët. Kishte disa ambicie realiste, përmbushja e të cilave zor se mund ta mbante me bukë. Si dramaturg ishte një dështak. Nuk ishte i darovitur me dhuntinë poetike; Don Kishoti po, ishte dhuntia e tij. Bashkëkohës i Shekspirit (vdiqën, siç pandehet, në një ditë), ai ka të përbashkët me Shekspirin universalitetin e gjenisë së tij dhe, në Kanonin Perëndimor, është i vetmi që mund të përqaset me Danten dhe Shekspirin. Ka nga ata që e prishin këtë radhë dhe thonë se këtë treshe e përbëjnë Servantesi, Shekspiri dhe Montenji, sepse që të tre janë shkrimtarë të urtë; nuk ka një të katërt kaq me mend, kaq të përkorë dhe kaq të mirë, pos Molierit që, në një kuptim, është Montenji i rilindur, por në një zhanër tjetër. Sipas mendimit të disa të tjerëve vetëm Servantesi dhe Shekspiri qëndrojnë në majën më të lartë; ata nuk mund të tejkalohen, sepse ata janë gjithnjë përpara. Duke u përballur me fuqinë e Don Kishotit lexuesi në asnjë rast nuk picërrohet, ai vetëm sa madhohet. Kjo nuk ndodh gjithnjë me leximin e Dantes, të Miltonit apo të Xhonatan Suiftit, Përralla e fuçisë e të cilit më 269
prek gjithnjë si proza më e mirë në anglisht, pas prozës së Shekspirit. Nuk ndodh as me leximin e Kafkës, shkrimtarit qendror të kaosit tonë. Shekspiri është sërish i ngjashmi më i afërt i Servantesit; këtë pohim e mbështesim në kapacitetin e pafundmë të dramaturgut për çinteresimin. Sado që Servantesi s’lë gjë pa bërë për t’u dukur katolik i devotshëm, ne nuk e lexojmë Don Kishotin si një vepër të përshpirtshme. Me gjasë Servantesi ishte një i Krishterë i Vjetër, jo i prejardhur nga konvertimi i çifutëve apo, sikundër quheshin, Krishterëve të Rij, megjithatë nuk mund të jemi të sigurtë për origjinën e tij, ashtu siç nuk mund të marrim saktësisht me mend qëndrimet e tij. Të karakterizosh ironitë e tij është një gjë e pamundur; të mos i vëresh ato është gjithaq e pamundur. Pavarësisht nga pjesëmarrja heroike në luftë (ai humbi përgjithnjë aftësinë e përdorimit të dorës së majtë në betejën e madhe detare të Lapantos kundër turqve), Servantesi duhej të tregohej syçelë ndaj Kundër-Reformacionit dhe Inkuizicionit. Format e marrëzisë së Kishotit i dhanë vetë atij dhe Servantesit një lloj patente marrëzie, pak a shumë si Lolos te Mbreti Lir, vepër kjo e vënë në skenë në po atë kohë kur u botua pjesa e parë e Don Kishotit. S’ka dyshim që Servantesi ishte dishepull i Erazmit, humanistit holandez, shkrimet mbi brendësinë e krisherë të të cilit grishën gjerësisht të konvertuarit, të ngecur midis një Judaizmi, të cilin patën qenë të shtrënguar ta braktisnin, dhe një sistemi të krishterë, që i katandiste në qytetarë të dorës së dytë. Familja stërgjyshore e Servantesit gëlonte prej mjekëve, një profesion shumë popullor midis çifutëve të Spanjës, përpara dëbimeve dhe konvertimeve të detyruara të 1492-shit. Një shekull më vonë, Servantesi duket se u druhet ende përndjekjeve finoke të atij viti të tmerrshëm, që u shkaktoi aq shumë andralla çifutëve dhe maorëve, si dhe mirëqenies ekonomike të Spanjës. Duket sikur nuk ekzistojnë dy lexues që të lexojnë të njëjtin Don Kishot, dhe kritikët më të shquar nuk kanë mundur të pajtohen për shumicën e aspekteve themelore të librit. Erih Auerbahu mendonte se libri është i pashoq për pasqyrimin e realitetit të përditshëm si një gëzim i vazhdueshëm. Edhe tani që sapo e kam mbaruar së rilexuari Don Ki shotin, s’jam i zoti ta kuptoj atë që Auerbahu quan “një gëzim universal, kaq kritik dhe joproblematik”. Termat “simbolikë e tragjikë”, edhe kur përdoren për të kategorizuar marrëzinë e heroit, Auerbahut i dukeshin të pasaktë. Kundër këtij mëtimi vë më të mprehtin dhe më kishoteskun 270
K R I T I K A
ndër të gjithë kritikët, njeriun bask të letrave Miguel de Unamuno, “ndijimi tragjik i jetës” i të cilit mbështetej në marrëdhënien e tij të ngushtë me kryeveprën e Servantesit, e cila për Unamunon zëvendësonte Biblën si një Shkrolë autentike spanjolle. “Zoti Ynë Don Kishoti”, e quante Unamunoja, një kafkian përpara Kafkës, ngase marrëzia e tij vjen nga besimi në atë që Kafka do ta quante “pashkatërrueshmëri”. Kalorësi i Fytyrës së Vrerosur i Unamunos është një kërkues i shelbimit, marrëzia e vetme e të cilit është kryqëzata kundër vdekjes: “E madhe ishte çmenduria e Don Kishotit, ishte e madhe, sepse rrënja që e ushqeu atë ishte po aq e madhe: gjakimi i pashuar për të mbijetuar, burimi i shumicës së marrëzive më të mëdha, si dhe shumicës së akteve heroike.” Nga ky këndvështrim, marrëzia e Donit është refuzim i asaj që Frojdi quante “testim i realitetit”, apo parim i realitetit. Kur Don Kishoti bën miq me domosdoshmërinë e vdekjes, ai vdes dhe vetë, duke iu kundërvënë kësisoj një Krishtërimi të konceptuar si kult i vdekjes – dhe jo vetëm nga Unamunoja midis vizionarëve spanjollë. Për Unamunon, gëzimi i librit i përket vetëm Sanço Pançës, i cili e shfajëson daimon-in e tij, Don Kishotin, dhe e ndjek me ëndje nëpër çdo fatkeqësi. Ky lloj leximi bën fqinjëri me shëmbëlltyrën e jashtëzakonshme të Kafkës “E vërteta për Sanço Pançën”, në të cilën Sançoja përlan tërë romancat kalorësiake, ndërsa demoni i tij imagjinar, Doni, niset në kuturisjet e veta si kryepar i Sanços. Ndoshta Kafka po e katandiste Don Kishotin në një shaka të gjatë dhe, sigurisht, të vrerët çifute, një lloj leximi ky që i qëndron më besnik librit përqasur me leximin e Auerbahut si një gëzim i kulluar. Ndofta vetëm Hamleti cyt po aq interpretime të ndryshme sa Don Kishoti. Asnjëri prej nesh nuk mund ta dëlirë Hamletin prej interpretuesve të tij Romantikë, dhe Don Kishoti e ka frymëzuar aq shumë shkollën Romantike të kritikës, sa edhe librat dhe esetë që kundërshtojnë idealizimin e këtillë të protagonistit të Servantesit. Romantikët (përfshi dhe mua) e kundrojnë Kishotin si hero, jo si të marrë, nuk pranojnë ta lexojnë librin, para së gjithash, si satirë dhe zbulojnë në vepër një qëndrim metafizik apo vizionar, përsa i përket kërkimit të Donit, gjë që bën që ndikimi servantinian mbi Mobi Dikun të duket krejtësisht i natyrshëm. Nga filozofi dhe kritiku gjerman Sheling, më 1802, e deri te komedia muzikore e Brodueit Burri i La Mançës, më 1966, ka vazhduar ekzaltimi i pamundësisë së përmbushjes së ëndërrës. Ithtarët kryesorë 271
të kësaj apoteoze të Don Kishotit janë romancierët: ndër admiruesit e shumtë po përmendim Fildingun, Smoletin dhe Sternin në Angli, Gëten dhe Tomas Manin në Gjermani, Stendalin dhe Floberin në Francë, Melvilin dhe Mark Tuenin në Shtetet e Bashkuara dhe, pothuajse tërë shkrimtarët hispano-amerikanë. Dostojevski, që mund të duket shkrimtari më pak servantinian, ngulte këmbë se princi Mishkin tek Idioti ishte modeluar sipas shëmbëlltyrës së Don Kishotit. Meqenëse eksperimenti i jashtëzakonshëm i Servantesit i dha fill romanit, që i kundërvihet rrëfimit pikaresk, përshpirtëria e kaq shumë romancierëve të mëvonshëm është krejt e kuptueshme; por pasionet vigane që zgjon libri, në veçanti te Stendali dhe Floberi, janë homazhe të jashtëzakonshme për arritjen e tij. Unë vetë, kur lexoj Don Kishotin anoj nga Unamunoja, ngase për mua ajthi i librit është zbulesa dhe kremtimi që i bën ai individualitetit heroik të të dyve, të Donit dhe të Sanços. Unamunoja pëlqente, me të padrejtë, më shumë Donin se sa Servantesin, por në këtë pikë unë refuzoja ta ndiqja, sepse asnjë shkrimtar nuk ka ndërtuar marrëdhënie më të ngushta me protagonistin e tij sa Servantesi. Do të na pëlqente të dinim ç’mendonte Shekspiri për Hamletin; dimë thuajse për së tepërmi sesa e prekte Servantesin Don Kishoti, edhe pse, shpesh, informacionet tona janë të tërthorta. Servantesi shpiku rrugë të pafundme për të thyer rrëfimin, në mënyrë që historinë ta rrëfente lexuesi në vend të autorit të kujdeshëm. Magjistarët finokë dhe dashakëqinj, që, me sa duket, punojnë parreshtur për të thyer madhërisht të paepurin Don Kishot, kanë marrë, gjithashtu, përsipër të na shndërrojnë në lexues të pazakontë aktivë. Doni lë të kuptohet se shtriganët ekzistojnë vërtetë, kurse Servantesi i realizon ata konkretisht si përbërës vendimtarë të gjuhës së tij. Gjithçka shndërrohet me anë të magjisë, kjo është ankesa e përhershme kishoteske, por shtrigani i prapë është vetë Servantesi. Personazhet e tij i kanë lexuar të gjitha historitë për njëri-tjetrin dhe shumica e pjesës së dytë të romanit merret me reagimin e tyre pasi kanë lexuar pjesën e parë. Lexuesi është mësuar me reagime më të stërholluara, edhe në rastet kur Don Kishoti refuzon me kryeneçësi të zërë mend, sado që refuzimi ka të bëjë më shumë me “marrëzinë” e tij, sesa me statusin imagjinar të romancave kalorësiake që e kanë marrosur. Doni dhe Servantesi evoluojnë së bashku drejt një lloji të ri të dialektikës letrare, që shpall fuqinë dhe, njëherësh kotësinë e rrëfimit në varësi të marrëdhënieve me ngjarjet reale. Ashtu si 272
K R I T I K A
Doni, në pjesën e parë, kupton duarduarshëm kufizimet e trillimit, kështu dhe Servantesi nis të krenohet për autorësinë dhe, veçanërisht gëzon që ka trilluar Donin dhe Sançon. Marrëdhënia e përzemërt, sado që shpesh zemërake, midis Kishotit dhe Sanços, përbën madhështinë e librit, madje më tepër se shija me të cilën janë paraqitur realitetet natyrore dhe shoqërore. Ajo që e lidh Donin me shqytarin e tij është pjesëmarrja e ndërsjellë në atë që quhet “rregulli i lojës”, kurse ndërsjellësia e tyre është një dashuri noprane për njëritjetrin. Nuk di të ketë një miqësi tjetër në tërë letërsinë Perëndimore, që të mund të përqaset me të, pra që të mbështetet kaq bukur, si kjo, në një kuvendim zbavitës. Angus Fleçeri, te Ngjyrat e mendjes, rrok atmosferën e këtyre kuvendimeve: Kishoti dhe Sançoja pikëtakohen në një lloj të caktuar frymëzimi, në harlisjen e kuvendimeve të tyre. Duke kuvenduar dhe, shpesh, duke rrahur mendime me zjarr, ata zgjerojnë fushën e mendimeve të njëritjetrit. Asnjë mendim i njërit nuk i bishtnon kritikës së tjetrit. Falë mosmarrëveshjeve kryesisht të njerëzishme, ende më të njerëzishme kur konflikti është më i mprehtë, ata duarduarshëm shestojnë një shesh të lirë loje, ku mendimet mund të peshohen nga ne lexuesit.
Ajo që më pëlqen më shumë midis kuvendimeve të pafundme Kishot-Sanço ndodhet në pjesën e dytë, kapitulli 28, ku kalorësi rivalizon me Sër Xhon Falstafin për dobinë e maturisë, si pjesa më e mirë e trimërisë. Për fat të keq, vendimi i tij nënkupton braktisjen e Sanços së shushatur në një fshat idhnakësh. Pas ndeshtrashës, i gjori Sanço ankohet se i dhemb i tërë trupi, por në këmbim merr nga kalorësi vetëm një palo ngushëllim: - Arsyeja e dhembjes, – tha Don Kishoti, – duhet kërkuar pa fjalë në hurin, i cili, duke qenë i gjerë dhe i drejtë, ta përfshiu mirë tërë kurrizin, ku ndodhen të vendosura tërë ato pjesë që të dhembin, dhe sikur më e madhe të kish qenë përfshirja, më e madhe do kish qenë, të jesh i sigurtë, edhe dhembja. - Zotëria juaj më shpëtoi, për besë, nga një dyshim i madh dhe sa bukur e shkoqur m’i shpjegoi të gjitha, – tha Sançoja. – I mjeri unë, i mjeri, po kaq thellë e fshehur dhe mbuluar paskësh qenë ky shkaku i të 273
dhemburave të mia, sa të ish nevoja të më thoni që më dhemb atje ku më arrin huri e jo gjetkë? (Përkthyer nga Petro Zheji) Pas këtij kuvendimi fshihet lidhja midis të dyve, që, ndën sipërfaqe, gëzojnë familjaritetin e barazisë. Ne mund të pyesim se kush është figura më origjinale, duke theksuar se figura që mbrujnë së bashku është më origjinale se secila veç e veç. Një duo e dhembshur dhe gërnjare, Sançon dhe Donin i lidh më shumë dashuria e ndërsjellë dhe respekti i vërtetë për njëri-tjetrin. Në pjesën e tyre më të mirë, ata janë shokë në rregullin e lojës, një sferë kjo me rregullat dhe vegimin e saj të realitetit: Unamunoja është sërish kritiku i vyer servantinian, por teoricieni është Johan Huizinga me librin e tij të mprehtë Homo Ludens (1944), që vetëm sa e cek Servantesin. Huizinga nis duke pohuar se subjekti i tij, loja, duhet të ndahet edhe nga komedia edhe nga marrëzia: “Kategoria e komikes lidhet me marrëzinë në kuptimin më të lartë dhe më të ulët të fjalës. Loja, gjithsesi, nuk është marrëzi. Ajo qëndron përtej antitezës së urtisë dhe marrëzisë”. Don Kishoti nuk është as i çmendur, as i marrë, por një njeri që luan rolin e një kalorësi arratiak. Ndryshe nga çmenduria dha marrëzia, loja është një veprimtari e vullnetshme. Loja, sipas Huizingës, ka katër tipare kryesore: lirinë, çinteresimin, përjashtimin apo kufizimin dhe rregullin. Mund të sprovoni të gjitha këto cilësi mbi kalorësinë arratiake të Donit, por jo gjithnjë mbi shërbimin besnik të Sanços si shqytar, sepse Sançoja mënon t’i jepet me tërësej lojës. Doni e lartëson veten në vendin dhe kohën ideale dhe i rri besnik lirisë, çinteresimit, veçimit dhe caqeve të tij, derisa, më në fund, epet, braktis lojën, i kthehet “urtësisë” së krishtere, dhe kështu vdes. Unamunoja thotë se Kishoti u vu në kërkim të atdheut të tij të njëmendtë, të cilin e gjeti në syrgjyn. Si gjithnjë, Unamunoja e kuptoi edhe një herë se ç’ishte më thelbësore në librin e madh. Doni, ashtu si çifutët dhe maorët, është në mërgim, por në një mërgim të brendshëm, njëlloj si conversot e moriscot. Don Kishoti lë fshatin për të kërkuar në mërgim shtëpinë e frymës së tij, sepse vetëm në mërgim ai mund të jetë i lirë. Servantesi nuk na e thotë asnjëherë shkoqur se përse Alonso Ki shano (në libër jepen variante të ndryshme shqiptimi), fillimisht e humb fare toruan duke kënduar romanca kalorësiake, gjersa, më në fund, merr
274
K R I T I K A
në sy udhët dhe e pagëzon veten Don Kishot. Një sojli i gjorë nga Mança, Alonsoja ka vetëm një huq: ai është një lexues i yshtur i letërsisë popullore të kohës së tij, e cila ia ter trurin, aq sa e humb toruan fare. Servantesi e përshkruan Alonson si një rast të pastër të jetës së pajetuar. Ai është beqar, rreth të pesëdhjetave, me gjasë pa përvojë seksuale, i rrëgjuar në shoqërinë e një kujdestareje në të dyzetat, një mbese nëntëmbëdhjetë vjeçe, një mëditësi dhe dy miqve: ndihmësfamullitarit të fshatit dhe berberit Nikollë. Në një fshat aty pranë rron një katundare, Adalonca Lorenco, e cila, pa e ditur, bëhet objekti ideal i kuturisjeve të tij fantastike, në të cilat ai e ripagëzon zonja e madhe Dylqinja e Tobozës. Nuk është fort e qartë nëse se ajo është përnjëmend objekt i kërkimit të Alonso Kishano të Mirit. Një kritik ka teptisur aq larg, sa të sygjerojë që Kishano u shtrëngua të bëhet Don Kishot, nga frika e shpërthimit të një epshi të pafrenuar për të mbesën, një mendim ky që, edhe pse i pambështetur në as edhe një aluzion në tekstin e Servantesit, është tregues i dëshpërimit ku Servantesi i kredh studiuesit. Servantesi na thotë vetëm se heroi i tij është çmendur, pa na dhënë detaje klinike, çfardo qofshin këto. Reagimi i Unamunos ndaj çmendjes së Kishotit, më duket më i drejti: “Ai u çmend për hir tonë, për të mirën tonë, si dhe për të na lënë një shembull të amshuar të shpirgjerësisë”. Kjo do të thotë se Kishoti u çmend për të shpaguar zvetënimin tonë, mungesën tonë të imagjinatës. Sançoja, një katundar skamnor, kandiset ta ndjekë kalorësin si shqytar në daljen e tij të dytë, që sos me aventurën e lavdishme të mullinjve me erë. Grishje për të mirin dhe, kinse, mendjegdhëun Sanço është guvernimi i një ishulli, që do ta fitojë kalorësi për të. Servantesi është ironik, kur na e paraqet përsëpari Sançon, mendjemprehtësia e të cilit është e jashtëzakonshme dhe dëshira e vërtetë e të cilit është të fitojë, më shumë se kamje, lavdi si guvernor. Një pjesë e Sanços gjakon me gjithë shpirt rregullin e lojës. Ashtu si Doni, edhe Sançoja kërkon një ego të re, një ide që Aleho Karpentieri, romancieri kuban, beson se e ka zbuluar përsëpari Servantesi. Sa më përket mua, mendoj se Shekspiri dhe Servatesi e zbuluan në të njëjtën kohë, kurse dallimi midis të dyve varet prej mënyrave të ndryshimit të personazheve të tyre parësorë. Don Kishoti dhe Sanço Pança janë kuvendarët idealë të njëri-tjetrit; ata ndryshojnë duke dëgjuar njëri-tjetrin. Te Shekspiri, ndryshimi vjen prej ndër-dëgjimit dhe prej peshimit të nënkuptimeve të asaj që kanë 275
dëgjuar personazhet. As Doni dhe as Sançoja nuk janë të zot për të ndërdëgjuar vetveten; ideali kishotesk dhe realiteti pançesk janë aq të fortë për mbartësit e tyre, sa ata nuk janë në gjendje të dyshojnë, kështu që nuk mund të kuptojnë shmangien prej standarteve të tyre. Ata mund të blasfemojnë, por nuk janë të ndërgjegjshëm për këtë. Madhështia tragjike e protagonistëve të Shekspirit i kapërcen kufinjtë e komedisë, të historisë dhe të romancës; vetëm në skena klimatike njohjeje, të mbijetuarit janë në gjendje të dëgjojnë plotësisht atë që thonë të tjerët. Ndikimi i Shekspirit, dhe jo vetëm në vendet anglishtfolëse, ka kapërcyer ndikimin e Servantesit. Solipsizmi modern buron prej Shekspirit (dhe prej Petrarkës përpara tij). Dantja, Servantesi, Molieri – që varen prej ndërkëmbimeve të personazheve të tyre – duken më pak të natyrshëm se solipsizmi madhështor i Shekspirit dhe, ndoshta, ata janë vërtetë më pak të natyrshëm. Në veprën e Shekspirit nuk gjenden paralele të kuvendimit të Donit dhe Sanços, sepse miqtë dhe dashnorët e tij nuk rreshtin kurrë së dëgjuari njëri-tjetrin. Kujtojeni skenën e vdekjes së Antonit, ku Kleopatra dëgjon e përgjon kryesisht vetveten, apo rrekjet në lojën ndërmjet Falstafit dhe Halit, ku Falstafi është i shtrënguar të mbrohet, sepse princi e sulmon parreshtur. Ekzistojnë përjashtime të lehta, siç janë Rozalinda dhe Selia në Si t’ju pëlqejë, por ato nuk përbëjnë rregull. Individualiteti shekspirian është i pashoq, por kërkimet kanë çmim të lartë. Egoizmi servantinian, i ngritur në qiell nga Unamunoja, përcaktohet nga marrëdhëniet e lira midis Sanços dhe Donit, që i lënë njëri-tjetrit fushë të lirë loje. Si Servantesi, ashtu dhe Shekspiri, janë sipërorë në krijimin e personazheve, por personazhet më të mëdhenj të Shekspirit – Hamleti, Liri, Jagoja, Shajloku, Falstafi, Kleopatra, Prosperoja – në fund veniten në atmosferën e një vetmie të brendshme. Don Kishoti shelbohet nga Sançoja, kurse Sançoja nga Doni. Miqësia e tyre është kanonike dhe ndryshon, pjesërisht, natyrën e mëvonshme të kanonit. Ç’kuptim ka marrëzia, po qe se viktima e saj nuk mund të mashtrohet prej të tjerëve? Askush nuk e shfrytëzon dot Don Kishotin, madje as vetë Kishoti. Ai i pandeh mullinjtë e erës viganë dhe teatrot e kukullave të vërteta, por nuk është për t’u përqeshur, sepse do t’iua punojë. Marrëzia e tij është një marrëzi letrare dhe mund të përqaset me marrëzinë, 276
K R I T I K A
pjesërisht letrare, të rrëfyesit të romancës së madhe kalorsiake të Robert Brauningut “Çajld Rolandi mbërrin te Kulla e Errët”. Don Kishoti është i marrë, ngase arketipi i tij i madh, Orlandoja (Rolandi) i Orlando Furioso-s të Ariostos, u marros nga dashuria. Kështu u marros, siç i vë në dukje Doni Sanços, edhe Amadisi i Galisë, një paraardhës tjetër heroik. Çajld Rolandi i Brauningut dëshiron të jetë “i zoti për të dështuar”, edhe pse kalorësit-poetë dështuan njëri pas tjetrit përpara tij tek Kulla e Errët. Don Kishoti është shumë më i shëndetshëm se kaq; ai dëshiron të fitojë me çdo kush. Marrëzia e tij, siç e bën të ditur edhe vetë, është një strategji poetike e përpunuar përpara tij prej të tjerëve; në këtë kuptim ai është thjesht një tradicionalist. Servantesi i ruhej edhe një paraardhësi të afërt spanjoll; ai ngjante së tepërmi me converso-n Fernando de Rohas, autor i dramës madhështore në prozë Çelestina, një vepër jo tamam katolike përsa i përket amoralitetit të saj të egër dhe mungesës së referencave teologjike. Servantesi vuri në dukje se ai “do të ishte një libër hyjnor, sipas meje, po të ishte më tepër human”, duke lënë të kuptohet kështu hapur se seksualiteti njerëzor nuk do t’ia dijë për asnjë shtrëngesë morale. Sigurisht, Don Kishoti u imponon dëshirave të tij seksuale shtrëngesa morale, deri në atë masë, sa fare mirë mund të jetë dhe prift, e sipas Unamunos, i tillë ishte: prift i kishës së vërtetë spanjolle, kishoteskes. Etja e pashuar e Donit për luftimin e thuajse çdo pabarazie, është sheshit një sublimim i dëshirës seksuale. Objekti i errët i dëshirës së tij, e magjepsura Dylqinjë, është emblema e lavdisë që duhet arritur me dhe nëpërmjet dhunës, të cilën Servantesi e paraqet gjithnjë si një absurditet. Si një njeri që i kish mbijetuar Lapantos dhe betejave të tjera, si një njeri që i kish mbijetuar skllavërisë së gjatë maore dhe burgjeve spanjolle (ku mund të jetë zënë fill Don Kishoti), Servantesi zotëronte dije të dorës së parë për luftën dhe skllavërinë. Jemi të vendosur ta kundrojmë heroizmin tronditës të Don Kishotit, me nderim dhe ironi njëherësh. E xhindosur, sikundër janë shfaqjet e saj, kurajoja e Donit kapërcen bindshëm kurajon e të gjithë heronjve të tjerë të letërsisë perëndimore. Përballja e drejtëpërdrejtë me madhështinë e Don Kishotit nuk mund të vazhdojë pa kurajon e kritikut. Servantesi, me gjithë ironitë e tij, e dashuron Don Kishotin dhe Sanço Pançën, njëlloj siç i dashuron çdo lexues që e pëqen leximin. Të shpjegosh dashurinë është një mundim i kotë 277
në jetë, ku fjala “dashuri” do të thotë gjithçka dhe asgjë, por kur vjen fjala te letërsia e madhe, ajo duhet të jetë një mundësi racionale. Në këtë pikë Servantesi mund të ketë çikur universalen në mënyrë edhe më të sigurt se sa vetë Sheksipri, përderisa vazhdoj të habitëm që të gjithë studentët e mij, pa folur për kolegët, nuk e ndajnë me mua të njëjtën dashuri për rivalin e vetëm të Don Kishotit mes kalorësve arratiakë, Sër Xhon Falstafin. Askush nuk kuturis ta quajë Don Kishotin “një plak mjeran të trullosur dhe të pështirë”, siç e quante Xh. B. Shou Falstafin, por gjenden gjithnjë kritikë servantinianë, të cilët ngulmojnë ta etiketojnë Donin si të marrë e të lojtur dhe që pohojnë se Servantesi satirizon “egocentrizmin e padisiplinuar” të heroit të tij. Po të ishte e vërtetë kjo, nuk do të kishim një libër, sepse kush është ai që do të thartonte trutë me Alonso Kishano të Mirin? I çmagjepsur, në fund krejt ai vdes krishtërisht dhe me mend në kokë, duke më ndërmendur kështu gjithnjë ata miq të rinisë sime, që kaluan nëpër dekada të pafundme psikanalize, për të përfunduar të rrëgjuar dhe të tharë, pa pasione, të përgatitur për të vdekur analitikisht dhe të shëndetshëm. Madje, pjesa e parë e librit të madh mund të jetë gjithçka, por jo një satirë për heroin, kurse pjesa e dytë, siç pranohet nga të gjithë, është ndërtuar enkas ashtu, që të cysë lexuesin të identifikohet me Donin dhe me Sançon. Herman Melvili, me shije autentike amerikane, e quante Don Kishotin “më mendtarin ndër të gjithë mendtarët që kanë rrojtur përmbi dhé”, duke injoruar fiktivitetin e heroit. Për Melvilin ekzistonin tre personazhë parësorë origjinalë: Hamleti, Don Kishoti dhe Satanai i Parajsës së humbur. Akabi, medet, nuk arriti të bëhet tamam i katërti – ndofta sepse ai i ngër then që të tre – por ekuipazhi përfton një atmosferë servatiniane, në atë pëmbyllje të mrekullueshme, që e vendos Servantesin në mes, midis vizionarit të Përparimit të shtegtarit dhe presidentit Endrju Xhekson, hero i gjithë demokratëve amerikanë: Mbromë, o Hy i madh demokratik! ti që nuk ia refuzove të burgosurit zeshkan, Banjën, të zbehtit, perlën poetike; Ti që veshe me fletë ari të stërbukur krahun-cung të të moçmit Servantes; Ti që e çove Endrju Xheksonin nga guralecët, që e vërvite atë mbi një kalë lufte, që e lartësove më tepër se një fron! Ti që, gjatë marshimeve Tua të plotfuqishme mbi tokë, përzgjedh gjithnjë kampionë prej vegjëlisë së sojme; mbromë, o Zot! 278
K R I T I K A
Kjo është një dalldi e fesë amerikane, që ka fare pak gjëra të përbashkëta me Katolicizmin e matur të Servantesit, por shumëçka me fenë spanjolle të Kishotizmit, ashtu siç e parashtron Unamunoja. Ndijimi tragjik i jetës, që ka zbuluar Unamunoja tek Don Kishoti është, gjithashtu, besimi i Mobi Dikut. Akabi është një monomaniak; i tillë është edhe Kishoti i mirë, por që të dy janë edhe idealistë të vuajtur, që kërkojnë drejtësi në marrëdhëniet njerëzore. Ata nuk janë dhe aq burra teocentrikë, por si të pafe, janë të shenjtë. Akabi dëshiron vetëm vdekjen e Mobi Dikut; fama s’është asgjë për kapitenin Kuaker, kurse hakmarrja gjithçka. Askush, përveç një kohorte magjistarësh mitikë, nuk i ka bërë të liga Don Kishotit, i cili i pret këto grushta me stoicizëm të pacak. Sipas Unamunos, motivi i Donit është fama e përjetshme, e interpretuar si “një shtrirje e personalitetit në hapësirë dhe kohë”. Për mua ky është ekuivalenti shekullar i Bekimit te Jahvisti: më tepër jetë në një kohë pa caqe. Bujaria dhe mirësia e thjeshtë janë virtyte kishoteske. Vesi i tij, në qoftë se mund të quhet ves, është bindja e spanjollëve të Epokës së Artë se fitorja me anë të armëve është gjithçka; por, meqenëse ai mundet kaq shpesh, dështimi i tij, në rastin më të keq, është vetëm kalimtar. Si unë, edhe Unamunoja e mori shumë seriozisht gjakimin sublim të Donit për Adalonca Lorencon dhe lavdërimin e saj të mëpastajmë ala Beatriçe, si engjëllorja, por fatkeqësisht e magjepsura Dylqinjë; kjo na jep mundësi ta kundrojmë kalorësin më pranë kompleksitetit të tij tërësor. Ai rron me shpresë, edhe pse e di, siç dëshmojnë shpërthimet e tij të mendjekthjelltësisë, se beson në një trillim. Dylqinja është një trillim i epërm, kurse Don Kishoti një lexues i yshtur, poeti i veprimit, që mbrujti një mit të shkëlqyer. Kishoti i Unamunos është një protagonist paradoksal, stërgjyshi i kërkuesve më të vegjël që rravguan nëpër kaosin tonë me Kafkën dhe Beketin. Heroi me një “pashkatërrueshmëri” shekullare mbase nuk bënte pjesë në synimet e Servantesit, por ai arrin apoteozën në shtjellimin e harlisur të Unamunos. Ky Kishot është një aktor metafizik që, për të mbajtur gjallë idealizmin, s’e ka për gjë të bëhet gazi i botës.
Përballë kalorësit idealist me një besim thelbësisht erotik, Servantesi vë figurën e karagjozçiut, një karakter i jashtëzakonshëm, plotësisht shekspirian, Hines de Pasamontenë, që shfaqet së pari në pjesën e parë, kapitulli 22, si një prej të burgosurve që po i shpien në galera; ai rishfaqet 279
pastaj në pjesën e dytë, kapitujt 25-27, si iluzionisti maese Pedro, që profetizon me anë të një majmuni mistik dhe që më vonë vë në skenë një shfaqje me kukulla, po me ngjyra aq të gjalla, sa Don Kishoti, duke i pandehur të vërteta, i sulmon dhe i shkatërron. Me Hinesin, Servantesi na jep një figurë imagjinare, që do ishte ndjerë si në shtëpinë e vet edhe në nëntokën elizabetiane, sikundër se në thellësitë më të fshehta të Spanjës së Epokës së Artë. Kur Don Kishoti dhe Sançoja e takojnë për herë të parë, ai marshon në udhë bashkë me ndonja dymbëdhjetë të burgosur, të gjithë të dënuar nga mbreti të punojnë me pahir në galerat. Keqbërësit e tjerë janë të prangosur, radhitur të gjithë si rruaza në një zinxhir të gjatë, me veriga hekuri në qafë. Hinesi, më i tmerrshmi, është lidhur ndryshe nga të tjerët (meqë nuk mund t’ua rrëfej ndryshe, do t’ua sjell këtu në përkthim): Pas të gjithë këtyre vinte një njeri me pamje shumë të mirë, nja tridhjetë vjeç nga vërsa dhe i vëngër nga sytë. Ishte i lidhur me zinxhir ndryshe nga të tjerët, se kishte në këmbë një vargua aq të madh, sa e mbështillte në tërë trupin, dhe kishte në qafë dy gjerdanë; një të kopsitur me zinxhirin e shokëve dhe një tjetër, që e quajnë mik të zemrës, nga i cili vareshin dy hekura gjer në brez me dy pranga, ku i kishte të mbyllura duart me një kyç të rëndë me një mënyrë që as duart nuk mund t’i ngrinte në gojë, as kokën nuk mund ta unjte në duart. (Përkthyer nga Fan S. Noli)
Hinesi, siç shpjegon roja, është një keqbërës me nam, aq trim e finok, sa, edhe pse ashtu i lidhur me zinxhirë, prapë druajnë mos iu ik. Dënimi i tij është dhjetë vjetë në galera, dënim ky i barazvlefshëm me vdekjen civile. Pamundësia e Hinesit për t’i ngritur duart në kokë dhe për ta ulur kokën në duart është, siç thekson Roberto Gonzalez Eçevarria, një tallje me autorët e romaneve pikareske, sepse batakçiu Hines po punon për të shkruar historinë e tij, siç mburret: “Po në daç të pyeç për jetën time, mëso se unë jam Ginés de Pasamonte dhe e kam shkruar biografinë time me këtë dorë. - Ashtu vërtet, – tha komisari, – e ka shkruar vetë biografinë e tij aq bukur sa s’bëhet më, dhe e ka lënë librin në burg si peng për dyqind grosh. - Dhe do ta marr prapë, – tha Ginés-i, – edhe sikur ta kisha lënë për dyqind dukata. 280
K R I T I K A
- Aq i mirë qenka? – pyeti Don Kishoti. - Është aq i mirë, – u përgjigj Ginés-i, – sa e lë prapa diellit Lazarilin e Tormës me shokë, që kanë shkruar e do të shkruajnë vepra kësisoj, se përmban disa gjëra të vërteta, që janë aq të bukura dhe të lezeçme, sa s’kanë shoqe në fushën e përrallave. - Dhe ç’titull ka ky libër? – pyeti Don Kishoti. - Jeta e Ginés de Pasamonte-s, – u përgjigj hapsaniku. - A e ke mbaruar? – pyeti Don Kishoti. - Si mund ta kem mbaruar, kur jeta ime s’është mbaruar akoma?” (Përkthyer nga Fan S. Noli)
Kopuku Hines ka shpallur një parim të madh të pikareskut, që nuk zbatohet tek Don Kishoti, sado që edhe kjo vepër mbaron me vdekjen e heroit. Por Don Kishoti vdes metaforikisht përpara se Alonso Kishano i Miri të vdesë vërtet. Lazarili i Tormës, arketipi i pikareskut spanjoll, botuar për të parën herë më 1553, mbetet ende shumë i lexuar, dhe në anglisht është përkthyer plot hir nga poeti W. S. Merwin më 1962. Nëse historia e mburravecit Hines ka qenë më e mirë se ajo, atëherë ka qenë vërtetë mjaft e mirë; dhe sigurisht që është më e mirë, sepse është pjesë e Don Kishotit. Hinesi ka kaluar edhe më parë katër vjet në galerat, po kësaj here i shpëton dënimit dhjetëvjeçar falë ndërhyrjes së marrokut sublim Kishot. Hinesi dhe të burgosurit e tjerë ia mbathin, pavarësisht qortimit të dëshpëruar të të gjorit Sanço se veprimi i tij sfidon drejtëpërsëdrejti mbretin. Servantesi, dikur rob i maorëve për pesë vjet dhe i burgosur sërish në Spanjë për kinse shpërdorimet e tij si tagrambledhës, shpreh qartë një pasion vetiak, përtej ironisë, në ligjëratën e Donit: “Nuk do t’i mungojnë mbretit njerëz që t’i shërbejnë në raste më të mira, se më duket një gjë shumë e ashpër që t’i bëjmë skllevër ata që i ka bërë të lirë Perëndia”. Pas kacafytjes së potershme, rojet ia mbathin me të katra, kurse kalorësi u thotë të dënuarve të liruar të venë të paraqiten përpara Dylqinjës, që t’i tregojnë pikë për pikë të gjitha ato që ngjanë në këtë aventurë. Hinesi, pasi orvatet t’i flasë urtë e butë Kishotit që, pas një grimë here bëhet xhind, u bën shenjë shokëve të hiqen mënjanë dhe të hedhin një breshëri të rreptë gurësh mbi Don Kishotin. Pastaj, përpara se të largohen, ata e zhveshin shpëtimtarin e tyre dhe Sançon, deri sa mbetën vetëm gomari e Rosinanti, Sançoja e Don Kishoti. Gomari e mbante kokën 281
të unjur dhe ish i menduar, dhe shkundte herë-herë veshët, se pandehte që s’kishte pushuar furtuna e gurëve, që ia kishte bërë veshët helaq; Rosinanti ishte i shtrirë pranë të zotit, i përmbysur si ai nga goditja e një guri; Sançoja me jelek e me frikën në zemër nga Vëllazëria e Shenjtë; Don Kishoti i helmuar pa masë, duke parë se sa keq u përdor tamam prej atyre që u kishte bërë një të mirë aq të madhe. (Përkthyer nga Fan S. Noli) Pathosi i këtij pasazhi mua më duket i përkryer; është një prej atyre efekteve servantiniane që s’të shqiten kurrë nga kujtesa. Unamunoja, po aq madhërisht marrok sa dhe zotëria i tij, Don Kishoti, komenton me ëndje: “E gjitha kjo duhet t’na mësojë të çlirojmë skllevërit e galerave, pikërisht ngaqë ata nuk do të na e dinë për nder”. Kishoti fytyrëvrerosur nuk është në një mendje me shtjelluesin e tij bask dhe i zotohet Sanços se do të vërë mend, zotim të cilit shqytari i urtë i përgjigjet: “Hirësija jote do të vësh mend kur të bëhem unë turk.” Ishte Servantesi ai që vuri mend, falë dashurisë që ushqente për krijesën e tij minore, sado që të madhërishme, Hines de Pasamontenë, “zuzarin dhe hajdutin e përmendur”. Hinesi, burri me vetbesim dhe qerratai shamanik i mbrapshtisë, është një prej personazheve kriminelë kanonikë të letërsisë, si Bernardini i Shekspirit tek Measure for Measure apo Vautrin-i madhështor i Balzakut. Po qe se Vautrin-i mund të rishfaqet si abati Karlos Herrera, edhe Hinesi mund të rishfaqet si maese Pedroja, mjeshtri i kukullave. Një pyetje e rëndësishme është çfarë e shtyn Servantesin, përveç krenarisë së autorësisë, të kthejë Hines de Pasamontenë në pjesën e dytë të Don Kishotit. Përgjithësisht, kritikët pajtohen se kundërvënia midis Hinesit dhe Donit, karagjozçiut batakçi dhë kalorësit ëndërrimtar, është pjesërisht një kundërvënie e dy zhanreve letrare, pikareskut dhe romanit, të cilin e zbuloi Servantesi, pothuajse në po atë mënyrë që Shekspiri (i cili nuk e njihte tragjedinë greke, por vetëm mbetjet e saj të gjymtuara tek romaku Seneka) zbuloi tragjedinë, si dhe tragjikomedinë moderne. Ashtu si te protagonistët shekspirianë, te Don Kishoti mishërohet brendia autentike; sa i takon kopukut Pasamonte, ai është i tëri përjashtësi, pavarësisht se është i pajisur me një talent të thellë për dyfaqësi. Hinesi është një trajtëndryshues, por ai nuk mund të ndryshojë përveç se së jashtmi. Doni, ashtu si personazhet shekspirianë, nuk mund të reshtë së ndryshuari: ky 282
K R I T I K A
është qëllimi i kuvendimeve të tij, shpeshherë zemërake, por gjithsesi dashamirëse, me besnikun Sanço. Përveç rregullit të lojës, ata të dy i lidh edhe humanizimi i ndërsjellë. Krizat e tyre janë të panumërta, po si të mos jenë të tilla në mbretërinë kishoteske? Sançoja lëkundet disa herë në zgrip të braktisjes së marrëdhënies, por në fund ndërron mendje gjithnjë; pjesërisht, ai është i magjepsur, por në fund, si Doni, qëndron nga dashuria. Ndoshta dashuria nuk mund të ndahet nga rregulli i lojës. Me siguri, një arsye për kthimin e Hines de Pasamontesë në pjesën e dytë është se ai kurrë nuk merr pjesë në lojë, madje as si mjeshtër kukullash. Çdo lexues e di që ndryshimi midis dy pjesëve të Don Kishotit qëndron në faktin që personazhet kryesore të pjesës së dytë, ose e kanë lexuar pjesën e parë, ose po e dinë që kanë qenë personazhe të saj. Kjo përgatit një kuadër tjetër për rishfaqjen e batakçiut Hines, kur arrijmë në atë çast tek pjesa e dytë, kreu 25, ku ndeshim një burrë, i cili çdo rrobë, edhe çorapet, edhe poturet, edhe xhyben, e ka të punuar me lesh deveje, kurse me një copë taftaje jeshile ka mbuluar njërin sy dhe thuajse gjysmën e faqes. Kështu ia beh maese Pedroja, siç thotë, me majmunin-profet dhe shfaqjen e çlirimit të Melisandrës, bijës së Karlit të Madh, të zënë robinjë nga maorët, prej kalorësit të përmendur arratiak, don Gajferosit, vasalit kryesor të Karlit. Hanxhiu i hanit, ku maese Pedroja takon Don Kishotin dhe Sanço Pançën, thotë se mjeshtri i kukullave “flet sa për gjashtë dhe pi sa për dymbëdhjetë”. Pasi njeh Donin dhe Sançon, me këshillën e majmunit-profet (i cili nuk përgjigjet dhe as rrëfen për gjërat e pritme, po diç di vetëm për të djeshmen), Hines-Pedroja vë në skenë shfaqjen me kukulla, që, sigurisht, është një prej shkëlqimeve më të spikatura metaforike të kryeveprës së Servantesit. Shtjellimi klasik që pason i përket Ortega i Gasetit nga libri Përsiatje për Kishotin: ai e krahason shfaqjen me kukulla të maese Pedros me Zonjat e nderit të Velaskezit, ku artisti, duke pikturuar mbretin e mbretëreshën, ndërkall në tablo edhe atelienë e tij. Nuk është një tablo së cilës Don Kishoti do t’i kish hedhur paqësisht sytë, dhe s’ka dyshim që ai është audienca më e keqe e mundshme për shfaqjen me kukulla: Dhe këtu Don Kishoti, duke e parë përpara tij tërë atë mizëri arabësh e duke dëgjuar tërë atë potere, mendoi se bënte mirë që t’u vinte të arratisurve në ndihmë, dhe ndaj pra, si brofi në këmbë, zuri e foli me zë të lartë: 283
- Sa jam gjallë unë, nuk do të lejoj kurrë që në sy tim të sillen kaq tinzarisht me një kalorës të tillë të lëvduar dhe një dashnor të tillë sypatrembur, siç është don Gajferosi. Qëndroni, ndaloni, zuzarë e maskarenj, mos i ndiqni e përndiqni, ndryshe kemi luftë bashkë! Dhe, duke kaluar nga të thënat në të bëmat, u gjend me një të kërcyer aty pranë teatrit dhe me një shpejtësi e një tërbim të paparë nisi t’i breshëronte arabët karagjozë me të goditura, e disa i linte pa kokë e të tjerët i bënte ulokë, e grinte e priste më të mëngjër e më të djathtë, aq sa, në afshin e ethshëm të betejës, këputi një të tillë sipër-poshtë goditje shpatore, që do të kish qenë pa dyshim për don maese Pedron fatale, se, po të mos ish fshehur e kërrusur e kruspullosur në kohë, Don Kishoti do t’ia kish shkurtuar e qëruar kryet gjithë po aq mjeshtërisht e lehtësisht si të paskësh qenë prej marcipani. (Përkthyer nga Petro Zheji) Ajo goditje sipër-poshtë, aspak e paqëllimshme, mund të jetë thelbi i kësaj ndërhyrjeje të këndshme. Maese Pedroja është furur me dhunë në rregullin e lojës, aty ku nuk ka vend për të, prandaj ai vepron që të shpaguajë vetveten me anë të zuzarërisë. Pak përpara, Don Kishoti i ka thënë Panços se mjeshtri i kukullave ka lidhur ndonjë pakt me djallin, sepse majmuni-profet “gjegjet vetëm për punët që qenë e ato sa janë, sepse dija e djallit nuk shtrin dot këmbët më larg”. Dyshimi i kalorësit për karagjozçiun vazhdon kur ai e qorton gabimin e maese Pedros, që u vë xhamive maore këmbana kishe. Përgjegja mbrojtëse e Hines-Pedros na përgatit për prishjen e shfaqjes nga Doni:
- Mos u kapni, zoti Don Kishot, pas çikërrimave dhe mos kërkoni kudo përsosmërinë, se do të mos e gjeni. Apo mos gënjej kur them se këtu te ne shfaqen e luhen qindra komedira, mbushur plot me gjepura e gënjeshtra, e prapë, megjithatë, shihen e pëlqehen sa s’ka dhe brohoriten e ngrihen në qiell? Vazhdo, o djalë, dhe mos dëgjo se ç’të thonë, po shiko punën tënde, se mjaft që të mbush xhepin unë, pa s’e çaj kokën fare, sikur edhe ta di që këto shfaqjet e mia paskëshin kaq e aq lajthitje e marrëzira, sa nuk i nxë dheu! (Përkthyer nga Petro Zheji) 284
K R I T I K A
Përgjigja e Don Kishotit është rreptësisht lakonike: “Këtu ke të drejtë e s’kam ç’them”. Maese Pedroja tashmë është shndërruar në rivalin e madh letrar të Servantesit, poetin-dramaturg përbindshmërisht produktiv dhe të suksesshëm Lope de Vega, triumfi financiar i të cilit e theksoi edhe më shumë te Servantesi ndjenjën e dështimit si dramaturg. Sulmi i kalorësit kundër shëmbëlltyrave prej kartoni është njëherësh kritikë për shijen e publikut dhe një shpërfaqje metafizike e vullnetit kishotesk apo vizionar, që shkallmon kufijtë midis artit dhe natyrës. Humori i ndarjes kripet prej satirës letrare, që mezi zbutet, kur Doni, tashmë i qetë, e dëmshpërblen financiarisht për gabimin e tij dhe fajëson magjistarët e zakonshëm dashakeqë që e kanë gabuar. Hines de Pasamonteja firon paskëtaj nga historia, sepse ai e ka kryer punën e tij. Në fund na mbetet, jo vetëm ëndja, por edhe një fabulë estetike, që vazhdon të jehojë si simbol i sipërmarrjes kishoteske, duke nxjerrë në pah njëkohësisht caqet dhe ngulmimin e saj heroik për të shpërthyer përtej kufijve normativë të pasqyrimit letrar. Hinesi, arketipi i pikareskut, nuk mund të matet me Donin, ogurtarin e ngadhnjimit të romanit. Lexuesit ndahen për parapëlqimin që kanë për pjesën e parë apo të dytë të Don Kishotit, ndoshta sepse këto të dyja ndryshojnë shumë nga njëra-tjetra, por jo edhe aq për tonin dhe qëndrimin, se sa për marrëdhëniet e Donit dhe Sanços me botën e tyre. Nuk vërej ndonjë lodhje tek Servantesi në pjesën e dytë (të cilën e pëlqej më shumë se të parën), por kalorësi dhe shqytari duhet të bartin njëlloj një vetëdije të re, madje disa herë duket sikur këtë e bartin si një barrë të nënkuptuar. Të dish se je personazh në një libër që vazhdon të shkruhet, nuk është gjithnjë një ndihmesë për kuturisjet e tua. Të qarkuar prej lexuesve të shkatërrimeve të tyre të mëparshme, Don Kishoti dhe Sançoja, megjithatë, vazhdojnë të pafrenuar. Sançoja, në të vërtetë, shton zellin dhe vërehet një afërsi edhe më e madhe midis të dyve. Dhe, ç’është e mira e të mirave, Sançoja del kokë më vete gjatë atyre dhjetë ditëve si guvernator i urtë dhe i shumëtrazuar, deri sa heq dorë dhe i kthehet Don Kishotit dhe vetvetes. Ajo që ndodh me Servantesin në këtë pjesë më mallëngjen së tepërmi, sepse marrëdhënia e tij me të shkruarit ndryshon. Ai ka kthyer sytë nga vdekja dhe diçka e tij (siç e di dhe vetë) do të vdesë bashkë me Don Kishotin, teksa diç tjetër, ndoshta më e thellë, do të vazhdojë të rrojë tek Sanço Pança. 285
Marrëdhënia e Servantesit me librin e tij madhështor nuk mund të kategorizohet lehtë. Leo Spiceri e kundron atë si lindjen e një autoriteti të ri të shkrimtarit, sado që të kufizuar me kujdes:
Lart përmbi këtë kozmos të përbotshëm të veprës së tij … uni artistik i Servantesit, ai un gjithpërfshirës, si Natyra, si Zoti, i plotfuqishëm, i gjithdijëshëm, i gjithmëshirshëm dhe i mirë, fronëzohet … ky artist është si Zoti, por jo i hyjnizuar … Servantesi përunjet gjithnjë përpara urtisë qiellore të Zotit, ashtu siç është trupëzuar në mësimet e Kishës Katolike dhe rendin e vendosur të shtetit dhe të shoqërisë.
Pak rëndësi ka në rridhte apo jo prej çifutëve të konvertuar me dhunë, se ka pak të ngjarë që Servantesi të kish qenë vetvrasës gjer në atë përulje, sa ç’thotë Spiceri. Don Kishoti mund të jetë gjithçka, por jo një roman i përshpirtshëm katolik, apo një himn për “arsyen sovrane”, siç mëtonte Spitzeri. E qeshura e vazhdueshme e librit është shpesh melankoli, madje e dhimbshme, kurse Don Kishoti është sa besnik ndaj dashurisë njerëzore, aq edhe njeri i brengosur. A mund të përcaktohet “servantiniania”? Erih Auerbahu thotë se “nuk mund të përshkruhet me fjalë”, sado që vetë nuk ngurron ta përshkruajë: Nuk është filozofi; nuk është qëllim didaktik; nuk është as lëvizje nga pasiguria e ekzistencës njerëzore, apo nga fuqia e fatit, si në rastin e Monetenjit dhe të Shekspirit. Është një qëndrim – një qëndrim ndaj botës, si dhe ndaj temës së artit të tij – ku trimëria dhe përmbajtja luajnë një rol të rëndësishëm. Bashkë me ëndjen ai merr pjesë në laryshinë e lojës së tij; ai ka një farë përmbajtjeje dhe krenarie jugore. Kjo e pengon ta marrë lojën shumë seriozisht. E pranoj që këto fjali të rrjedhshme nuk e përshkruajnë Don Ki shotin, të cilin vazhdoj ta rilexoj, ndoshta sepse Servantesi e merr lojën e botës dhe kundërlojën e Don Kishoti dhe të Sanço Pançës sa seriozisht, aq edhe ironikisht. Servantesi është po aq polivalent sa edhe Shekspiri: ai na përfshin të tërëve, me gjithë ndryshimet tona. Tipari dallues i Donit dhe i Sanços është urtia, ashtu siç është inteligjenca dhe mjeshtëria e gjuhës për Sër Xhon Falstafin, Hamletin dhe Rozalindën. Dy heronjtë e Servantesit janë thjeshtë personazhet më të mëdhenj në tërë Kanonin Perëndimor, krahas atyre pak rivalëve shekspirianë. Përzierja e tyre e marrëzisë dhe 286
K R I T I K A
urtisë, si dhe mospërfillja e tyre, mund të matet vetëm me personazhët më të paharrueshëm të Shekspirit. Servantesi na ka natyralizuar njëlloj si Shekspiri: ne nuk mund ta kuptojmë më çfarë e bën kaq origjinal dhe të veçantë Don Kishotin. Po qe se loja e botës mund të zërë vend në letërsinë më të madhe, këtu ajo është si në shtëpinë e vet. Përktheu: Azem Qazimi
287
288
K R I T I K A
Raymond CARVER I lindur në Clatskanie, Oregon, në vitin 1939, ka jetuar në Port Angeles, Washington deri në vdekje më 2 gusht 1989. Ka fituar bursën Guggenheim në vitin 1979, është shpërblyer dy herë nga Mbështetja Kombëtare për Arte; ka marrë shpërblimin prestigjioz Mildred and Harold Strauss Living (1983). Më 1988 u zgjodh anëtar i Akademisë Amerikane dhei Institutit të Arteve dhe Letërsisë dhe u shpall Doktor i Letërsisë nga Universiteti Hartford.
MBI SHKRIMIN Dikur në mes të 1960-ave, kuptova se kisha telashe për ta përqendruar vëmendjen në letërsinë artistike të gjatë narrative. Në atë kohë ballafaqohesha me vështirësi në përpjekje për ta lexuar si dhe në tentimet për të shkruar. Hapësira e vëmendjes sime më kishte braktisur; më s’kisha durim për të provuar të shkruaj romane. Është një histori e koklavitur, tepër e mërzitshme për të folur mbi të këtu. Ama e di se ka të bëj shumë me atë se përse tani shkruaj poezi dhe tregime të shkurtra. Hyr, dil. Mos ngurro. Vazhdo. Mund të ketë qenë se pata humbur çfarëdo ambicie të madhe po në atë kohë, në të njëzetat e mia të vonshme. Nëse e pata humbur, kujtoj se ka qenë mirë që kjo pati ndodhur. Ambicia dhe pak fat janë gjëra të mira për shkrimtarin që t’i ketë për të vazhduar më tej. Ambicia e tepërt dhe fati i keq, ose të mos kesh fat fare, mund të jetë shkatërruese. Duhet pasur edhe talent. Disa shkrimtarë kanë talent me bollëk; nuk njoh ndonjë shkrimtar që i mungon talenti. Por, mënyra unike dhe e saktë e të shikuarit të gjërave, dhe gjetja e kontekstit të duhur për të shprehur atë mënyrë të shikuarit, kjo është diçka tjetër. The World According to Garp është, natyrisht, botë mahnitëse sipas John Irvingut. Është edhe një botë tjetër sipas Flannery O’Connorit, dhe tjera botëra sipas William Faulknerit dhe Ernest Hemingwayit. Ka botëra sipas Cheeverit, Updiket, Singerit, Stanley Elkinit, Ann 289
Beattiet, Cynthia Ozickut, Donald Barthelmet, Mary Robinsonit, William Kittredgeit, Barry Hannahut, Ursula K. LeGuinit. Secili shkrimtar i madh apo bile secili shkrimtar i mirë e krijon botën sipas specifikave të veta. Është i përafërt me stilin, për atë mbi të cilën po flas, ama nuk është vetë stili. Është nënshkrimi i veçantë dhe i pagabueshëm i shkrimtarit në çdo gjë që shkruan. Është bota e tij dhe asgjë tjetër. Kjo është një ndër gjërat që e dallon një shkrimtar prej tjetrit. Jo talenti. Ka me bollëk këndejpari. Por, një shkrimtar që ka mënyrë të posaçme e të shikuarit të gjërave dhe i cili i jep shprehje artistike asaj mënyre të të shikuarit: ai shkrimtar mund të jetë këndejpari për një kohë. Isac Dinesen ka thënë se ajo shkruante përditë ngapak, pa shpresë dhe pa dëshpërim. Një ditë këtë do të vë në kartelën tri-me-pesë dhe do ta ngjisë në murin pranë tavolinës sime. I kam disa kartela tri-me-pesë në mur tash. “Saktësia fundamentale e një formulimi është etika e PARË DHE E MBRAMË e shkrimit,” Ezra Pound. Nuk është çdo gjë me ÇDO kusht, por nëse një shkrimtar ka “saktësi fundamentale të një formulimi” që vlen për të, ai së paku është në rrugë të drejtë. E kam një kartelë tri-me-pesë atje lart me këtë fragment të një fjalie nga një tregim i Çekovit: “... dhe papritmas çdo gjë iu bë e qartë.” I shoh këto fjalë të mbushura me mrekulli dhe mundësi. Më pëlqen qartësia e tyre e thjeshtë, dhe aluzioni i zbulimit që nënkuptohet. Aty ka edhe mister, po ashtu. Çka ka qenë e paqartë më parë? Përse bash tash po bëhet e qartë? Çka ka ndodhur? Mbi të gjitha – çka tash? Ka pasoja si rezultat i zgjuarjeve të tilla të befta. E ndiej një ndjenjë të mprehtë të lehtësisë – dhe parashikimit. E pata dëgjuar shkrimtarin Geoffrey Wolff duke u thënë “Pa truqe të lira” një grupi të studentëve të shkrimit. Kjo do të duhej të ishte në kartelën tri-me-pesë. Unë do ta përmirësoja këtë pakëz në “Pa truqe”. Dhe pikë. I urrej truqet. Në shenjën e parë të një truku apo dredhie në një pjesë të prozës, qoftë një truk i lirë apo bile edhe një truk i elaboruar, më shkon mendja ta lë librin. Truqet janë përfundimisht të mërzitshme, dhe unë mërzitem goxha kollaj, që mund të shoqërohet me hapësirën time të mangët për vëmendje. Por të shkruarit sentimental, që është në modë, me një zgjuarsi të jashtëzakonshme, ose apo të shkruarit e thjeshtë me një budallallëk të kulluar, më vë në gjumë. Shkrimtarët nuk kanë nevojë për truqe e as për mashtrime dhe bile as nuk është e domosdoshme të 290
K R I T I K A
jenë më të mençurit në lagje. Në rrezikun për t’u paraqitur i budallallosur, shkrimtari ndonjëherë ka nevojë të jetë i zoti sall të ngritet dhe të vështroj me habi këtë apo atë gjë – perëndimin e diellit apo një këpucë të vjetër – në çudi absolute dhe të thjeshtë. Disa muaj më parë, në New York Times Book Review, John Barth tha se dhjetë vite më parë shumica e studentëve në seminaret e tij të shkrimit të prozës letrare qenë të interesuar në “novacionin formal”, dhe kjo më nuk duket se është ashtu. Ai është paksa i merakosur, ngase shkrimtarët do të shkruajnë romane familjare në vitet 1980-të. Ai brengoset se eksperimentimi mund të jetë dalë mode, bashkë me liberalizmin. Bëhem paksa nervoz nëse e gjej veten në rrezen e dëgjueshmërisë së diskutimeve të zymta rreth “novacionit formal” në shkrimin fiktiv. “Eksperimentimi” tepër i shpeshtë është leje për të qenë i pakujdesshëm, budalla ose imitues në shkrim. Bile edhe më keq, leje për të provuar ta brutalizojë apo tehuajsojë lexuesin. Goxha shpesh shkrimi i tillë s’na sjellë kurrfarë risie, përveç se përshkruan një peizazh të shkretë dhe kjo është e tëra – disa duna dhe zhapinj aty këtu, por jo edhe njerëz; një vend i pabanuar me asgjë të njohur njerëzore, një vend me interes sall për ca specialistë shkencorë. Do të duhej vënë në dukje se eksperimenti i përnjëmendtë në letërsinë narrative është origjinal, me mund i fituar dhe shkak për gëzim. Por mënyra se si dikush tjetër i shikon gjërat – për shembull, ajo e Barthelmeit – nuk do të duhej të ndiqej nga shkrimtarë të tjerë. Askush s’do t’ia dilte mbanë. Është sall një Barthelme, dhe për ndonjë shkrimtar tjetër që do të orvatej ta përvetësonte ndjeshmërinë e veçantë të Barthelmeit apo inskenimin nën rubrikën e novacionit është për atë shkrimtar sikur të merrej me kaos dhe katastrofë dhe, bile ç’është më e keqja, me vetëmashtrim. Eksperimentuesit e njëmendtë do të duhej ta Bënin Të Ri, siç nxiste Pound, dhe në proces do të duhej të zbulonin gjëra për vete. Por, nëse shkrimtarët nuk kanë hequr dorë nga ndjenjat e tyre, ata po ashtu kërkojnë të mbesin në lidhje me ne, ata kërkojnë të bartin të rejat nga bota e tyre në botën tonë. Është e mundur, në një poezi apo në një tregim të shkurtër, të shkruhet mbi gjërat e rëndomta dhe objektet duke përdorur të rëndomtën, por me gjuhë precize, për t’i pajisur ato gjëra – karrigen, perden e dritares, pirunin, gurin, vëthin e femrës – me fuqi të pamatshme, bile 291
tronditëse. Është e mundur për të shkruar një rresht të një dialogu sa për sy të padëmshëm dhe t’i fusësh dridhmën lexuesit – burim i kënaqësisë artistike, siç do të thoshte Nabokov. Ky është ai lloj shkrimi që më intereson më së shumti. E urrej të shkruarit shkel-e-shko ose kuturu, edhe po qe se valon nën flamurin e eksperimentimit ngase ai s’është gjë tjetër përveç se realizëm i paraqitur me ngathtësi. Në tregimin e mrekullueshëm të shkurtër të Isaac Babelit, “Guy de Maupassant,” narratori e thotë këtë mbi të shkruarit e prozës: “S’ka kobure që do të mund ta shponte zemrën ma fuqishëm se sa pika e vënë në vendin e duhur.” Kjo, po ashtu, do të duhej të futej në kartelën tri-me-pesë. Evan Connell dikur pati thënë se e dinte se kishte hequr dorë nga tregimi i shkurtër kur e kishte vërejtur se po merrej me të sërish, dhe duke ia hequr presjet, dhe, pastaj, prapë duke e rishikuar atë tregim dhe duke i kthyer prapë presjet në vendet e njëjta. Më pëlqen ajo mënyrë e punës në ndonjë gjë. E respektoj atë lloj të kujdesit për atë që është duke u bërë. Kjo është e gjitha që kemi, përfundimisht, fjalët, dhe ato më mirë të jenë ato të duhurat, me shenja të pikësimit në vendet e duhura, kështu që ato më së miri do të mund ta thoshin atë që do të duhej thënë. Në qoftë se fjalët janë të rënda me emocione të papërmbajtura të vetë shkrimtarit, ose po qe se ato janë të pasakta dhe të gabuara për ndonjë arsye tjetër - nëse fjalët në ndonjë mënyre janë të paqarta – sytë e lexuesit do të bien bash mbi to dhe asgjë s’do të arrihet. Thjesht, vetë sensi artistik i lexuesit, nuk do të angazhohet. Henry James e quajti këtë lloj shkrimi të pafat “specifikim i dobët”. Kam miq që më kanë thënë se duhet të nxitojnë librin për shkak se kishin nevojë për para, ngase redaktori i tyre apo gratë e tyre mbështeteshin në ta apo i ishin duke i braktisur – diçka të tillë, ndonjë shfajësim për shkak se të shkruarit nuk u dilte aq i mirë. “Do të kishte qenë më i mirë po të mos kisha nxituar.” Pata mbetur me gojë të hapur kur e dëgjova një mik timin romancier të ma thotë këtë. Ende jam, nëse mendoj në të, ama nuk mendoj më. S’më përket mua të merrem me të. Por, në qoftë se shkrimi s’mund të dalë po aq i mirë siç është brenda nesh, atëherë përse të merremi me të? Tekembramja, kënaqësia e dhënies së maksimumit dhe dëshmia e asaj pune, është e vetmja gjë që mund ta marrim në varr. Doja t’i thosha mikut tim, pashë zotin merru me diç tjetër! Ka mënyra më të kollajshme dhe mbase edhe më të ndershme 292
K R I T I K A
për ta fituar kafshatën e gojës. Përndryshe, sall bëje më së miri që di me aftësitë tua, me talentet tua, dhe pastaj as mos arsyeto as mos justifiko. Mos u anko, mos shpjego! Në një ese të quajtur, mjaft thjesht, “Të shkruarit e tregimeve të shkurtër”, Flannery O’Connor flet mbi shkrimin si një për një akt zbulimi. O’Connory thotë se më së shpeshti nuk e ka ditur se nga po shkonte kur ulej për të punuar në ndonjë tregim të shkurtër. Ajo thotë se dyshon se shumë shkrimtarë e dinë se nga po shkojnë kur zënë të shkruajnë diç. Ajo përdor “Fshatarët e mirë” si një shembull se si e ka shkruar tregimin e shkurtër, mbarimin e të cilit, as që e kishte hamendësuar gati deri sa kishte mbërri aty: Kur ia pata filluar të shkruaj atë tregim, nuk e dija se do të ishte një Ph.D. me këmbë druri në të. Thjesht, e gjeta veten një mëngjes duke shkruar një përshkrim të dy grave që dija diç mbi to, dhe para se ta kuptoja atë, e pata pajisur njërën me një bijë me një këmbë. E futa edhe shitësin e Biblës, por nuk kisha ide se çfarë do të bëja me të. Nuk e dija se ai do ta vidhte atë këmbë prej druri deri në dhjetë apo dymbëdhjetë rreshta para se ai ta bënte këtë, ama kur e zbulova, kuptova se kjo është që do të ndodhë, e kuptova se është e paevitueshme.
Kur e pata lexuar këtë para disa vitesh, u pata tronditur me të, apo me cilindo, që ka shkruar tregime në këtë mënyrë. Kujtoja se kjo ishte fshehtësia ime e sikletshme, dhe isha paksa i shqetësuar me të. Me siguri kujtoja se mënyra e të punuarit në një tregim të shkurtër disi nxirrte në shesh të metat e mia. Më kujtohet të kem qenë i inkurajuar pa masë duke e lexuar atë që ajo kishte të thënë mbi këtë subjekt. Një herë u pata ulur të shkruaja atë që doli tregim i bukur i shkurtër, sado që sall fjalia e parë e tregimit m’u pat ofruar vetvetiu kur ia pata filluar. Disa ditë me radhë sillesha me atë fjali në kokë: “Ai fshinte me fshesë elektrike kur cingëroi telefoni.” E dija se tregimi ishte aty dhe se kërkonte të thuhej. E ndieja në eshtrat e mi, ai tregim i përkiste atij fillimi, po qe se do të kisha sall kohë ta shkruaja. Gjeta kohë, një ditë të tërë – dymbëdhjetë, bile edhe pesëmbëdhjetë orë – nëse do të doja ta shfrytëzoja. Ashtu veprova, dhe u ula në mëngjes dhe shkrova fjalinë e parë, ndërsa fjalitë tjera, sakaq, zunë vetvetiu të bashkëngjiten. E shkrova 293
tregimin po ashtu si do ta shkruaja poezinë; një varg dhe pastaj tjetrin, dhe tjetrin. Bukur shpejt mund ta shihja tregimin, dhe e dija se ishte tregimi im, ai të cilin unë doja ta shkruaja. Më pëlqen kur ka njëfarë ndjenje të kërcënimit apo sens të rrezikut në tregimet e shkurtra. Mendoj që tregimi duhet të ketë njëfarë rreziku të vockël. Në mos për asgjë, është mirë për qarkullim. Duhet të ketë tension, sens se diçka pritet të ndodhë, se ca gjëra të caktuara janë në lëvizje të pandërprerë, përndryshe, pa këto shpesh, aty s’do ketë kurrfarë tregimi. Ajo që krijon tensionin në një pjesë të tregimit është pjesërisht mënyra se si fjalët konkrete janë të lidhura së bashku për të krijuar aksionin e dukshëm të tregimit. Por, po ashtu ka edhe gjëra që kanë mbetur jashtë, të cilat nënkuptohen, peizazhi nën sipërfaqen e lëmuar (por ngandonjëherë të thyer dhe të parregulluar) të gjërave. Definicioni i V. S. Pritchettit mbi tregimin e shkurtër është “pamja që e zë me bisht të syrit, kalimthi.” Vini re “pamja e zënë me bisht të syrit” si pjesë e kësaj. Së pari pamja e zënë me bisht të syrit. Pastaj pamjes së cilës i është dhënë jeta, e shndërruar në diçka që iluminon momentin dhe që mund, po qe se kemi fat - prapë ajo fjalë–të ketë konsekuenca dhe domethënie që vazhdon më tej. Detyra e shkrimtarit të tregimeve të shkurtra është të investojë në pamjen e zënë kalimthi me gjithë atë që është në fuqinë e tij. Ai do të sjellë inteligjencën dhe shkathtësinë e tij për ta bartur (talentin e vet), sensin e tij të proporcionit dhe ndjenjën e përshtatshmërisë së gjërave: se si gjërat, në të vërtetë, janë dhe se si ai i sheh ato – si askush tjetër. Dhe kjo është bërë nëpërmjet përdorimit të gjuhës së pastër dhe specifike, gjuhës së përdorur, ashtu që të sjellë në jetë detajet që do ta ftillojnë tregimin për lexuesin. Që detajet të jenë konkrete dhe që të kenë kuptim përcjellës, gjuha duhet të jetë e saktë dhe të jepet në mënyrë sa më precize. Fjalët mund të jenë aq precize ashtu që ato bile edhe do të mund të tingëllojnë monotone, ama ato ende mund të jenë funksionale; nëse përdoren me mend, ato mund të zënë vend. Përktheu: Fadil BAJRAJ
294
K R I T I K A
Barbara JOHNSON (1947-2009) ishte teoriciene, kritike dhe përkthyese letrare. Lindi në Boston. Ishte profesoreshë e Anglishtes dhe Letërsisë krahasimtare, profesoreshë e Drejtësisë dhe Psikiatrisë ne Universitetin e Harvardit. Disa nga veprat e saj kryesore janë: The Critical Difference, The feminist dif ference, A world of difference, Persons and Things etj.
DISKURSI DHE IDEOLOGJIA Termi përmbledhës "Critical Discourse Analysis ( analizë kritike e diskursit)" i referohet një morie metodologjish të lidhura me qasje të ndryshme në diskurs dhe në botë (shih Fairclough and Wodak 1997 për më shumë). Ideja teorike e CDA-së është se tekstet, të ngulitura (të mbjella) në praktikat apo zakonet "pa lidhje” për prodhimin, qarkullimin si dhe perceptimin, e që janë vetvetja e ngulitur (e mbjellur) në “praktika shoqërore”, janë ndër parimet kryesore se si ideologjia qarkullon dhe riprodhohet. Qëllimi i CDA-së është, pra, që të zbulojë mënyrat në të cilat diskursi dhe ideologjitë janë të ndërthurura ose të gërshetuara. Mënyrat e të folurit prodhojnë si dhe riprodhojnë mënyra të të menduarit dhe mënyrat e mendimit mund të manipulohen përmes vendimeve apo zgjedhjeve për gramatikën, stilin, formulimin si dhe çdo aspekt tjetër të ligjërimit. Ideologjitë- sistemet e besimit janë sikur “kulturë” në formulimin e Sherzerit, përveç se ideologjitë kanë tendencë të shihen si të zgjedhura në mënyrë të pashmangshme dhe me mundësi çorientimi. Ideologjitë janë, pra, të përshtatshme mirë për përdorim nga dominantja për të bërë sisteme shoqërore shtypëse të duken natyrale dhe të dëshiruara si dhe të maskojnë mekanizmat e shtypjes. Qëllimi i CDA-së është shpesh qartazi dhe haptazi politik. Duke e ditur se shkenca nuk është kurrë e lirë nga kriteret e vendosura nga vlerat subjektive ose standardet, analistët e ligjërimit kritik fillojnë si mbrojtës, avokatë të drejtësisë shoqërore dhe ndryshimit shoqëror (shpesh prej perspektivës të së majtit). 295
CDA-ja e ka origjinën në versionet e Marksizmit sikur ato te Gramsci-t dhe Habermas-it që theksojnë aspektet kulturore të lidhjeve shoqërore si shtesë e aspekteve ekonomike. Nga kjo perspektivë, fuqia shoqërore nuk vjen vetëm si rrjedhë e shtrëngimit politik apo ekonomik, por përmes ideve “hegjemonike” mbi natyralizmin e status quo-së të cilin njerëzit e bëjnë, aprovojnë pa vetëdije. Këto ide qarkullojnë përmes aktiviteteve periodike (apo “praktikave”), që përfshijnë edhe diskurset, por edhe veprimet dhe artefaktet që janë të koordinuara përmes diskursit, siç është sistemi i edukimit apo stilet e arkitekturës. Hulumtimet historike (arkeologjike ose gjenealogjike) të këtyre praktikave dhe diskurset që shfaqen nga ato janë popullarizuar përmes punës së Michel Foucault (1972). Duke hulumtuar detajet gjuhësore të teksteve, veçanërisht në traditën e “semiotikës sociale” (Hodge dhe Kress, 1988), media semiotike si pikturat, CDA-ja mund të shtojë detaje dhe të manipulojë te diçka abstrakte për mënyrat foucaltiane të përshkrimit të praktikave të të folurit dhe të të menduarit. Siç u përmend më lartë, CDA-ja është gjithashtu haptazi e qasur, diskursive dhe shoqërore në të cilat tekstet janë të ngulitura. Sidoqoftë, për shkak të origjinës së tyre në linguistikë, CDA-ja është pjesërisht e përshtatur mirë në studimin e teksteve apo transkriptimeve, dhe shpesh artikulojnë mirë me punën e oratorëve, gjuhëtarëve, antropologëve dhe sociolinguistëve ndërkombëtarë, që sjellin në shesh afrimet (e studimeve), të studimit të konteksteve interakcionale dhe socio-kulturore. Siç e kemi parë, çdo zgjedhje linguistike; çdo zgjedhje për “Si të formojmë diskursin”, por edhe çdo zgjedhje se si ta interpretojmë atë, është një zgjedhje se si bota do të ndahet dhe do të shpjegohet. Çdo zgjedhje është strategjike, në kuptimin se çdo shprehje ka një agjendë epistemologjike, që do të thotë , një mënyrë për ta parë botën që është favorizuar nga ajo zgjedhje dhe jo nga të tjerat. Në vijim janë disa nga shumë gjërat për të cilat shumë prodhues diskursi mund ta bëjnë zgjedhje Zgjedhjet mbi paraqitjen e veprave, aktorëve dhe ngjarjeve
Kush apo çfarë paraqitet si agjent? Kush apo çfarë veproi? Një fushë në të cilën mund të bëhen këso dallimesh, në anglishte dhe shumë tradita të tjera linguistike, është në zgjedhjen mes zërit aktiv dhe pasiv. P.sh, si dhunuesit dhe 296
K R I T I K A
viktimat e dhunimit që janë të paraqitura në këto fjali (Henley, Miller, and Beazley, 1995:61): Në SHBA një burrë dhunon një grua çdo gjashtë minuta. Në SHBA një grua dhunohet nga një burrë çdo gjashtë minuta. Në SHBA një grua dhunohet çdo gjashtë minuta. Zëri pasiv shpesh përdoret për të paraqitur agjentët e një veprimi si të panjohur (“Jam plaçkitur”), të qartë (“I dyshuari ishte arrestuar”), apo të parëndësishëm (“Disa eksperimente ishin bërë”). Pasivja, gjithashtu, mund të përdoret për të fshehur një agjent që është i njohur, apo të minimizojë faktin se një agjent ishte i përfshirë. Zgjedhja mes pasives dhe aktives është një bashkësi zgjedhjesh, të cilën folësit e bëjnë pa mundësi shmangieje për të paraqitur veprat apo ngjarjet që kanë të bëjnë me atë se si rolet semantike janë të plotësuara në strukturat gramatikore. P.sh, roli i agjentit në një fjali aktive plotësohet në vendin e subjektit të fjalisë, dhe roli i pacientit plotësohet në vendin e objektit gramatikor: NJË BURRË (agjenti semantik/ subjekti gramatikor) dhunon NJË GRUA (pacienti semantik/ objekti gramatikor) çdo gjashtë minuta. Kjo fjali është “transaktive” për shkak se veprimi paraqitet një burim dhe një marrës, një agjent dhe një pacient. Llojet e tjera të fjalisë janë “jo-transaktive”. P.sh entiteti i njëjtë që është i paraqitur si pacient semantik në fjalinë transaktive “Një burrë dhunon një grua çdo gjashtë minuta”, mund të paraqitet si përjetues semantik: NJË GRUA (përjetuesi semantik/ subjekti gramatikor) përjeton dhunim çdo gjashtë minuta. Vini re, se agjenti nuk paraqitet në këtë mënyrë të formulimit të fjalisë. Nuk ka vend në strukturën e kësaj fjalie për rolin semantik të agjentit, që do të thotë se, një dëgjues apo lexues mund të mos hetojë mungesën e plotësuesit të atij vendi, NJË BURRË. Dhunimi mund të përdoret edhe si një subjekt gramatikor, sikur në “ Një dhunim ndodh çdo gjashtë minuta”. Këtu agjenti semantik dhe pacienti mungojnë. Zgjedhjet mbi agjencinë dhe transaktivitetin ndihmojnë për të bërë dallimin e shkrimit shkencor me llojet e tjera. Hodge and Kress(1993:41-7) tregojnë se si zgjedhje jotransaktive në shkrimin e Francis Bacon (filozof anglez i shek. XVII), që shpesh njihet si lider i revolucionit shkencor të kohës së Rilindjes) reflektojnë pikëpamjen empirike, jo teorike, të Bacon-it të botës dhe të shkencëtarëve. P.sh. Bacon-i shkruan: 297
“. . . shumë substanca në natyrë, të cilat janë të plota, kalben dhe prishen (shndërrohen) në krimba. Një opsion tjetër do të kishte qenë: "...diçka kalbet dhe prishet dhe shndërrohen substancat e plota në krimba." Përdorimi nga Bacon kalbja dhe prishja, folje jokalimtare, me substanca në natyrë si subjekt, më parë si objekt, nënvizon se çfarë vrojtuesi sheh më parë sesa qëllimin e vet themelor. Sikurse bota e rrëfyesit të Mansfieldit, e përshkruar më parë, kjo është një botë në të cilën gjërat ndodhin më parë sesa të jenë të shkaktuara, të shtyra që të ndodhin. Fjalitë zë-pasive, në të cilat agjentët dhe përjetuesit, të cilët ndryshe mund të zënë vendin e subjektit gramatikor janë të harruar, është njëra nga mënyrat në të cilat shkencëtarët mund të nënvizojnë besimin se aktivitetet shkencore dhe observimet do të ishin të njëjta, pa marrë parasysh se kush i ka performuar ato(Tarone, Dwyer, dhe Icke, 1988). Nominalizmi (emërzimi) është një tjetër mënyrë se si paraqitja e ngjarjeve, veprimeve dhe aktorëve mund të manipulohet. Nominalizmi do të thotë të përdorësh si emra fjalët që mund të përdoren edhe si folje, mbiemra, apo ndajfolje, me ose pa shtimin e emër-krijuesve siç është –tion në anglisht. Në shembujt më lartë, dhunimi u përdor në të dy rastet, si folje («Një burrë dhunon një grua”) dhe si emër (“Një grua përjeton dhunim”). Këto zgjedhje, janë zgjedhje ndonëse që paraqesin dhunimin si një ngjarje (duke e bërë atë emër) apo si veprim (duke e bërë folje). Për të dhënë shembull tjetër, pjesëtarët e ndonjë stafi dizajnerësh në disa firma reklamuese njihen si “krijues”. (Emrat, gjithashtu, mund të kthehen në folje: “krijuesit” mund të thonë “I’m Concepting (unë po krijoj)” kur janë duke punuar). Zgjedhjet që përfshijnë detyrën e roleve semantike dhe emërzimi mund të paraqesin njerëz si të qenë jashtë kontrollit të fatit te tyre në shumicën e mënyrave fundamentale, sikur në fjalinë nga një artikull në gazetë për ilaçet kundër AIDS-in(Krieger, 1997): “ Përreth gjysma e pacientëve tanë do të shohin një përgjigje të gjatë, mund edhe shërohen plotësisht, nga këto ilaçe, ndërsa gjysma tjetër mund të përjetojnë shfaqje progresi të sëmundjes përsëri,” - thotë Deeks-i. Në pikën e parë, pacientët me AIDS janë përjetues semantikë te cilët “shohim një përgjigje” nga ilaçet. Këtu pacientët paraqiten si observues të trupit te tyre. Në pikën e dytë, pacientët “përjetojnë progres të sëmundjes”. Perspektiva këtu është tek mjeku duke shikuar pacientin, me pacientin e 298
K R I T I K A
paraqitur si vend i “progresit te sëmundjes”, pacienti është objekti i observimit. Në asnjërin rast, pacienti nuk është i përfshirë me trupin e tij apo sëmundjen si agjent, si dikush që mund të bënte diçka. “Progresi i sëmundjes” një emërzim, trajton sëmundjen si të ketë një qëllim, në drejtim të cilës ai “bën progres”. Perspektiva këtu është te sëmundja, pacienti do të kishte shumë vështirë të mendojë për “progres” në këtë kontekst. Zgjedhjet mbi paraqitjen e statusit të dijes
Shumë gjuhë ofrojnë mënyra për folësit që të paraqesin lidhjen e tyre me deklarimet që ata i bëjnë. Ndajfoljet si: "qartazi" apo " padyshim" janë “evidente” apo “epistemologjike” në këtë kuptim, siç janë: disa, sikur, mbase ose ndoshta. Përdorimi foljes "jam" në të tashmen është një mënyrë e paraqitjes së deklarimit universalisht (çdokund) dhe pa diskutim është një mënyrë e paraqitjes së deklarimit si i vërtetë. (“Ngrohja globale është rezultat i industrializimit”, “All’llahu është i madhërishëm”) Foljet si: di, dyshoj, deklaroj apo mendoj, mund të tregojnë nivelin e besimit të një të vërtete apo një deklarate. Përdorimi i formave epistemike që tregojnë siguri mund të jenë një mënyrë për diskurajimin e një debati; epistemikët që tregojnë jo siguri mund t'i bëjë folësit të duken si me mungesë të inteligjencës apovetëbesimit.Folësitmundtaparaqesinvetensinjohësapothjeshtsupozues, apo deklarimet e tyre si të njohura, të besueshme, të mundshme, ose të vështira. Një mënyrë, në të cilën një deklarate për atë se çfarë është bota mund të duket natyrale përmes deklarimeve sintetike për siguri e vërtetësi. Efektet e zgjedhjes se si të paraqitet qëndrimi evident i autorit mund të jenë delikate. P.sh, paragrafi i dytë i deklaratës së pavarësisë së SHBA-së fillon me një deklaratë të hapur dhe siguri të plotë (“Ne i mbajmë këto të vërteta që të jemi të qartë, të vetëkuptueshëm”), dhe siguria evidente gjithashtu paraqitet me përdorimin e foljes jam në kohën e tashme (sikur në: “ Në mesin e tyre janë jeta, liria dhe ndjekja e lumturisë”): Koha e tashme, gjithashtu transmeton siguri në formulimet e mëposhtme të së vërtetës, e cila supozohet që është e vetëkuptueshme nga romani dystopian i George Orwell-it “1984”: Lufta është paqe. Liria është skllavëri. Injoranca është fuqi. 299
Mirëpo, mungesa e një deklarate të hapur për siguri (“Ne i mbajmë këto te vërteta që të jemi të qartë, të vetëkuptueshëm”) do të thotë se mundësia e mosmarrëveshjes, e mospamjes se këtyre deklarimeve si të vetëkuptueshme, nuk është e ngritur sikur në Deklaratën e Pavarësisë. Thomas Jeferrson, autori i kësaj deklarate, sugjeron se pamjet apo perspektivat alternative janë të mundshme (nëse jo, në perspektiven e Jefersonit, racionalen); për vëllain e madh, liderin e Ingsoc Party 1984, alternativat janë, literalisht, të krijuara për t’u bërë të pamendueshme. Folësit mund të paraqiten nëpërmjet përshkrimeve të rindërtimeve të fjalimeve të tyre, duke bërë deklarime njohurie. Një mënyrë në të cilën njerëzit mund të pozicionohen si relativisht të pafuqishëm, p.sh., është duke u detyruar apo duke pritur që të shprehin pasiguri për pohimet që ata i bëjnë (kjo njihet si “mbrojtje, sigurim”), ose duke u paraqitur nga të tjerët duke e bërë ketë. P.sh. Patricia Dunmire (2005) hulumtoi se si ngjarjet e së ardhmes ishin ndërtuar diskursivisht në një fjalim të 2002-tës nga presidenti i SHBA-së, George W. Bush, duke argumentuar për pushtimin në Irak. Dunmire tregon se si fjalimi për kontraste në modalitet (shprehja e mundësisë apo sigurisë përmes foljeve modale si: ”duhet” apo ”mundet” dhe zgjedhjes së kohës së foljes, ndër gjërat e tjera) që të ndërtojë një kontrast mes “së ardhmes kundërvënëse, opozitare” e lidhur me zërin e publikut dhe një “se ardhme të privilegjuar” të lidhur me administrimin e Bushit. Përktheu: Adelinë SELMANI
300
K R I T I K A
Anton Nikë BERISHA (1946) është studiues, kritik, prozator, përkthyes. Më 1971 mbaroi studimet në Fakultetin filozofik, Dega gjuhë e letërsi shqipe, të Universitetit të Prishtinës, ndërsa studimet pasuniversitare dhe ato doktorale pranë Fakultetit Filozofik të Universitetit të Zagrebit. Ka qenë bursist dhe ligjërues në disa universitetet evropiane, njëkohësisht punëtor i lartë shkencor në IAP. Nga viti 1993 punon në Katedrën e gjuhës dhe letërsisë shqiptare - Departamenti i linguistikës, Fakulteti i letërsisë dhe i filozofisë i Universitetit të Kalabrisë, ku tani është profesor i letërsisë shqipe. Është anëtar i Sindikatës së pavarur të shkrimtarëve italianë. Botoi dhjetëra veprash me studime letrare dhe monografi (për De Radën, Fishtën, Z. Skiroin, E. Koliqin, M. Camajn, M. Krasniqin, D. Vetmon. A. Santorin), romane (për të rritur e për fëmijë), vëllime me materiale të letërsisë gojore, vëllime me poezi të zgjedhura të poetëve shqiptarë si dhe punime në revista të ndryshme në shqip dhe në gjuhë të huaj. Disa vepra të tij janë botuar në gjuhën italiane.
RRETH POLEMIKËS SË FISHTËS “GABOVE, HILË!” Njohësit dhe studiuesit e mirëfilltë të veprimtarisë së Fishtës nuk mëdyshen pa arsye për të pohuar se në cilën fushë krijuese qe më i madh: në lirikë, në epikë, në satirikë ose në shkrimet diskursive. Studimet e viteve të fundit, të bëra nga disa autorë tanë, nxorën në dritë të dhënën se, fjala vjen, puna e tij në fushën e mendimit estetik e kritik është me rëndësi të veçantë dhe përligj dijen e jashtëzakonshme dhe shijen e stërholluar për artin e fjalës. Punimet e tij të kësaj fushe, që u botuan e u ribotuan këto vitet e fundit1, dëshmojnë për aftësinë dhe shkathtësinë e rrallë të Fishtës
1 Fishta, Estetikë e kritikë. Antologji e përgatitur nga Persida Asllani. “Hylli i Dritës” & Shtëpia e librit, Tiranë 1999; Fishta, Piksime estetike mbi artin e fjalës. Me një shkrim hyrës nga Anton Nikë Berisha. “Shpresa” – Kuvendi Salezian, Prishtinë 2003.
301
t’u qaset e t’i vështrojë disa nga dukuritë më të qenësishme e, njëherit, më të ndërliqshme të letërsisë2. Pra, falë aftësisë dhe përkushtimit të pazakonshëm krijues, Fishta jo vetëm krijoi disa nga kryeveprat e letërsisë sonë në disa gjini, duke përdorur një gjuhë gjallërike, të pasur burimore, por solli dhe një varg risish e ndryshimesh të qenësishme të përbërësve shprehës poetikë. Këtë e përligjin veprat e llojeve të ndryshme Lahuta e Malcís, Gomari – Visku i Babatasit dhe Juda Makabé3. Fishta polemist i rrafshit të lartë
Edhe në fushën e polemikës Fishta na del dijetar e mendimtar i rrafshit të lartë. Këtë e dëshmojnë një varg punimesh të kësaj natyre, të botuara në revista të ndryshme të kohës, sidomos në “Hyllin e Dritës”, të cilën ai e themeloi më 1913. Dijen e gjerë dhe prirjen e polemistit të aftë, autori ynë e përligj që në punimet e para të botuara në revistën e përmendur4, por edhe në polemikat e mirëfillta të botuara më vonë. Polemika e Fishtës shtrihet në disa fusha të dijes: në letërsi, në kulturë, në arsim, në politikë, në religjion. Mjafton të përmendim punimet – polemikat në fushën e letërsisë “Viersha heroike shqyptare”, “Hijeve të Parnasit” dhe “Nji atentat shurdhë”5 ose ato të karakterit kulturor e politik, “Letra” drejtorit të ‘Kuvendit’ të Konstancës, “Letër” kryetarit të Parlamentit, Eshref Frashërit, “Grindja me Klerin” etj., ku vërehet sa gjerësia aq edhe thellësia e dijes, guximi dhe shkathtësia e tij për t’i shtruar dukuritë e ndryshme. Shih, pos të tjerash, Aurel Plasari, Fishta meditans. Në Fishta, “Estetikë e kritikë”, e cituar, f. 9 - 30; Kujtim M. Shala Shinimet e Fishtës. AIKD, Prishtinë 2002; Anton Nikë Berisha, Pikëpamje teorike dhe estetike të Fishtës për artin e fjalës. Në Fishta, “Piksime estetike mbi artin e fjalës”. “Shpresa” – Kuvendi Salezian, Prishtinë 2003, f. 11 - 106. 2
Për këtë dukuri kam bërë fjalë në librin tim Vepër e qenies dhe e qenësisë sonë. Vëzhgime mbi artin poetik të Fishtës. “Shpresa” & “Faik Konica”, Prishtinë 2003. 3
Shih Gj. Fishta, O. F. M, A janë t’zott Shqyptarët me u majtë shtet n’vedi? Në “Hylli i Dritës”, n. 2, Shkodër 1913; Gjergj Fishta, A jemi shqyptar a por do të bâhemi? Në “Hylli i Dritës” n. 12, Shkodër, 1930; At Gjergj Fishta, Shqyptarët dhe të drejtat e tyne. 1919. Ribotuar nga Zëri i rinisë shqiptare në mërgim, New York, shkurt 1991. 4
5 Shih vëllimin Fishta, Piksime estetike mbi artin e fjalës. “Shpresa”, Prishtinë 2003, ku janë (ri) botuar këto tri polemika.
302
K R I T I K A
Të gjitha polemikat e Fishtës kanë një emërues të përbashkët: kritikohen dukuritë që bënin e preknin palcën e gjallimit e të botës shqiptare të kohës së tij. Në to Fishta kishte vënë gishtin, siç thotë S. Spasse duke folur për Migjenin, pikërisht aty ku varra kullonte gjak. Këtë gjë e kushtëzonte realiteti i rëndë shqiptar, ku kanosej shprishja kulturore, shpirtërore e kombëtare dhe cungimi i Atdheut. Me një fjalë, si ka vënë në dukje me të drejtë gjuhëtari ynë i shquar, Aleksandër Xhuvani, Fishta “Nuk ka qenë për né vetëm nji Poet kombëtár epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nji edukatuer i rinisë sonë. Nuk kanë mësue e shijue nxanësit e shkollave tona vetëm artin e tij poetik, bukurinë e harmoninë e vargut, rrjedhëshmeninë e dlirtsinë e stilit e të gjuhës së tij, qi âsht nji thesar i pashterrun frazeologjije e leksikologjije të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si nji nektar të hyjnueshëm të bletës atike, idealet mâ të naltat të njerzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukurit, të drejtën e të vërtetën6”. Rëndësinë e veprimtarisë së Fishtës si polemist e kanë theksuar të gjithë ata që janë marrë me punimet e tij të kësaj natyre. Këtu po përmendim Lefter L. Dilon, i cili duke folur në përgjithësi për polemikën e Fishtës, thekson: “...e nuk do të gaboj aspak po të them se Pater Gjergji është edhe mbret’ i polemikës shqiptare7”. Punimet polemike të Fishtës u nxitën nga raste e kontekste të ndryshme të jetës së përditshme shqiptare, janë jehonë e qenësishme dhe e pandërmjeme ose e ndërmjetme e veprimit dhe e sjelljes së shqiptarit, e institucioneve kulturore e shtetërore. Cilësia kryesore e tyre është se janë plot brumë, plot mendime të thella e të argumentuara, të thëna me një gjuhë të zgjedhur e me një stil të lartë8. Polemikat e tij janë ballafaqime e kritika të ashpra, por të argumentuara. Kur ishte i bindur se kishte të drejtë për diçka, që kishte rëndësi për jetën shqiptare, nuk e kursente askënd, qofshin ata edhe njerëzit më të lartë të pushtetit. Cituar sipas Gjin Duka, Proza fishtjane. Në “Shêjzat”. Numër përkujtimuer për 90° vjetorin e lindjes së Gjergj Fishtës. Anno V, nr. 11 – 12, Roma, 1961, f. 448. 6
Lefter L. Dilo, At Fishta në Polemikë. Në At Gjergj Fishta 1871 – 1940. Botim “Distaptur”, Tiranë 1943, f. 270. 7
Rreth kësaj Lefter Dilo shkruan: “Kush i këndoi dhe nuk adhuroi fuqinë e fjalës, forcën e verbit, dhe frymëzimin e lartë? Aty brënda gjejmë një gjuhë të punuar, një fjalor, një pasuri fjalësh që nuk na i kishte dëgjuar veshi.” (Lefter L. Dilo, pun. i përm., f. 274). 8
303
Duke shpalosur veçantinë thelbësore të polemikës së Fishtës dhe duke përligjur qëllimin dhe rëndësinë e saj në rrafshin kulturor e kombëtar, ashpërsinë e thënies dhe thellësinë e mendimit, Lefter L. Dilo thekson: “Polemika e tij nuk bëhet për çështje vetiake, polemika e Fishtës ka si yll polar përmirësimin e vendit moralisht, çfarosjen e veseve, luftën kundra atdhetarëvet me barkun kodër, kundra njerëzvet të meashit për flamur (...) Lufton paudhësinë, antikombëtarët gjer në fund, stigmatizon konformistët me frikën në bark, përçmonjësit e gjuhës, lavdon poetët që i duken poetë, lufton bejtexhitë e pa vlefshëm e gazetarët me dy faqe (...)9 dhe “Sikur Gal ileo, që me prozën e vet të veprës ‘Saggiatore’ përvëloi si me hekur të kuqur flakë armiqtë e kulturës dhe regresistët mëndjetharë, ashtu edhe Pater Gjergji ynë i polemikave-xhevahire, i mbërtheu në mur mikrobët e shoqërisë s’onë, armiqtë e huaj që, pa ditur gjë nga Shqipërija, i njisnin kësaj me vend e pa vend çpifje duke e paraqitur si vend të shkretë e Shqiptarët sikur e kishin bishtin e gjatë e të pasosur10...” “Pena e Fishtës – vullkan”11, siç e përcakton me të drejtë Lefter Dilo, përligjet në të gjitha punimet e tij të natyrës së këtillë: Duke bërë fjalë për prozën e Fishtës, shkrimtari Sterjo Spasse, merr në vështrim edhe polemikën fishtiane dhe, pos të tjerash, shkruan: “Polemika e At Gjergjit në vetvete formon një brumë shembull per polemikën shqipëtare. ‘Për nji artikull t’Diellit t’Bostonit’, ‘Letër e hapun e At Gjergj Fishtës, ‘Letër e hapun z. Hilë Mosit, Rivista e shtypit: grindje me Klerin’ edhe shumë shkrime të tjera të këtij lloi pa hyrë në përmbajtjen e tyre, por dyke i kqyrur vetëm në pikëpamje estetike-letrare shofim se kanë fuqinë e njëj polemisti të fortë. Argumentat me hovin shpirtëror ndërlikohen edhe herë herë stili del si stuhí e si lum i rrëmbyer, kurse fjalët grumbullojnë si shkëmbej e si valë të shkumbëzuara. Po a thua nuk Po aty, f. 269, 270.
9
Po aty, f. 271. Në përimtimin e cilësive të polemikës së Fishtës, Dilo e krahason atë me krijuesit e tjerë shqiptarë, sidomos me Faik Konicën, dhe thotë: “E vërtetë se edhe Faiku godet, djeg e përvëlon mu në palcë, por Fishta flet më ashpër, më shqiptarisht. Penda e françeskanit është shumë m’e pasur, artikulli i tij, broshura e tij është fjalor më vete, lumë që të merr bran” dhe “Mjafton të hedhim një sy në të gjitha botimet e tija, qoftë edhe n’ato më me pak rëndësi e atje do të gjejmë polemistin e pa shok në shtypin shqiptar.” Shih, Lefter L. Dilo, At Fishta në Polemikë, pun. i përm., f. 266 – 267. 10
304
11
Lefter L. Dilo, At Fishta në Polemikë, pun. i përm., f. 268.
K R I T I K A
janë polemikë edhe shumica e artikujve politikë12”? Dishepulli i Fishtës, françeskani, atë Danjel Gjeçaj, bën një nga cilësimet më përmbledhëse e më të plota për punimet e këtij lloji të sivëllait, mësuesit e drejtuesit të tij shpirtëror: “Polemika fishtiane asht e fortë, e stuhishme, dërmuese; por edhe e lidhun, logjike, e – ku e lypë puna – e vume e e ndejshme; s’njohu kurr dredhi, kompromis as shpifje; s’përdoroi rrenën as të shtimet, ngatërresat as interesin, lajkat as përkëdheljet. Anmikun e idealit të vet, ma fort se të personës së vet, e shikoi sy për sy dhe nuk u topit para të madhit as para të fortit. Me topuz të arsyes e me bahre të thjeshtë të Davidit, gjuejti e shitoi për dekë Harapin e huej, anmiqtë e mbrendshëm të Kombit dhe renegatët e Fesë, kurdo këta prekën në parime jetësore të besimit, të moralit, të Ungjillit. Atëbotë, pa pasë bjerrë arsyetimin as kontrollin e vetvetiu, u lëshue më ta – si thotë Sterjo Spasse (shih Atë Gjergj Fishta, Dema, Tiranë 1941, f. 282) – ‘si stuhi e si lum i rrëmbyer’13...” Në qoftë se polemika është një ballafaqim, një mospajtim, një kritikë, një kundërvënie e kundërshtim me mendimet ose me veprimet, qoftë të individit, të institucioneve kulturore, qoftë të organeve shtetërore, atëherë mund të thuhet se në qenësinë e tyre shumë vepra letrare të Fishtës ose pjesë të tyre, por edhe artikuj të tjerë, janë të tillë: polemika, kritika, satira dhe sarkazma sa të thellë aq edhe të ashpra. Ndryshimi midis teksteve të mirëfillta diskursive polemike të Fishtës, ku del pandërmjetësisht ashpërsia dhe pamëshirëshmëria e thënies dhe pasuria dhe thellësia e mendimit, “Pena e Fishtës – vullkan”, në veprat e tij letrare kjo bëhet nëpërmjet artit, nëpërmjet strukturës së veçantë artistike, pra nëpërmjet mesazhit poetik si në “Lahuta e Malcís”, “Anzat e Parnasit”, “Gomari i Babatasit”14 dhe në dramat e tij15. 12 Sterjo Spasse, Proza e At Fishtës. Në “At Gjergj Fishta 1871 – 1940”. Botim “Distaptur”, Tiranë 1943, f. 281 – 282.
Pal Duka–Gjini, Gjergj Fishta. Jeta dhe veprat. Provinçja françeskane shqiptare, 1992, f. 244. 13
Shih punimet Qenësia e mesazhit “U’ ma me soden / shqyptar nuk jam…” (Mbi satirën “Metamorphosis”) dhe Gomari – Visku i Babatasit” një kryevepër satirike. Shih librin tim “Vepër e qenies dhe e qenësisë sonë”, ve. e përm., f. 196 – 249. 14
Shih për këtë punimin Qenësia e metaforikës së shembëllimit ose apologji poetike atdheut dhe fesë (Mbi tragjedinë “Juda Makabé”) në librin tim “Vepër e qenies dhe e qenësisë sonë, vep. e përm., f. 250 – 268. 15
305
Arsyet e një veprimi të këtillë Fishta do t’i thotë në mënyrë të qartë e të përmbledhur në letrën, që ia dërgoi Atë Pal Dodajt “…Kishem me pasë pernjimend nevojë me shfrye zemren me dike, perse aq jam i neveritun nga intrigat, të fitmet, trathtitë, poshtërsitë, koprracitë, mbrapështitë e nga veset tjera, prej të cilave asht e perlyeme Shqypnija e posaçe Shkodra. Por në fund kishem me mujtë me të pershkrue tanë ata, qi më kalon neper mend ndaj disa demek të zgjedhun? (…) Po të dojshem me të shkrue sot ndjenjat e zemres seme, sigurisht se kjo leter kishte për të dalë nji psalm tjeter 108 perplot me te trueme, aq më asht neveritë marrija e pabesnikija e disa, qi kanë në dorë fatet e Shqypnís së shkretë16...” “Gabove, Hilë!” – një polemikë e papërsëritshme
Me tekstin me titull “Gabove, Hilë!” (“Hylli i Dritës”, dhjetuer 1932), dëshmohen cilësitë kryesore të polemikës fishtiane, qoftë për mënyrën e shqiptimit e të dendësisë së stilit, për shtjellimin gjuhësor shprehës, qoftë për dijen dhe për thellësinë e mendimit. Kjo polemikë është në të vërtetë përgjigje në artikullin e Hil Mosit (emri shqiptohet në dy forma Hil dhe Hilë), ministër i arsimit në qeverinë shqiptare të atëhershme, të botuar më 4 nëntor 1932 në fletoren “Besa”, ku ministri me një gjuhë, të thuash të papërmbajtur, kritikon drejtuesit e revistës së “Hyllit të Dritës” (në një mënyrë ose në një tjetër, kritika shtrihet edhe në Kishën katolike në përgjithësi) për këmbëngulësinë, që të vazhdohej jeta e shkollave, që drejtoheshin dhe mbaheshin nga drejtuesit e Kishës katolike shqiptare. Polemika “Gabove, Hilë!” jo vetëm u bë e njohur kur u botua, duke bërë një ndikim të pazakonshëm në lexuesin e kohës (prej atëherë mbeti dhe shprehja “Gabove Hilë!”), por ka ruajtur edhe sot e gjithë ditën rëndësinë dhe aktualitetin e saj. Polemika “Gabove Hilë!” lidhet me çështjen e shkollimit dhe me ndihmën që Kisha katolike shqiptare, sidomos françeskanët, jepnin në fushën e arsimit. Përpjekje të qeverisë për mbylljen e shkollave fetare në Shkodër, që i kishte themeluar dhe i mbante me shpenzimet e veta Kisha katolike shqiptare, ishin bërë edhe më parë.17 Mirëpo, në kohën kur Hil 16
At Gjergj Fishta 1871 – 1940. Tiranë 1943, f. 99 – 100.
17 Në punimin “Rrymë të reja arsimore” atë Anton Harapi i tërhiqte vërejtje arsimit të kohës, të drejtuar nga shteti, për edukatë as të shëndoshë e as shqiptare. Shih për
306
K R I T I K A
Mosi18 ishte ministër arsimi, këmbëngulja është më e madhe dhe, fatkeqësisht, akti i mbylljes së tyre u përmbush19. Në përgjigjen e vet Fishta i rikujton Hil Mosit, për ndihmesën e madhe që kishte dhënë Kisha katolike për arsimin e shqiptarëve vite me radhë, pra edhe françeskanët shqiptarë, sidomos nga viti 1902, kur Fishta, si drejtor i posa zgjedhur i shkollës françeskane në Shkodër, futi të detyrueshme, si gjuhë mësimi, gjuhën shqipe20. Fishta që në krye të polemikës “Gabove, Hilë!” i bën të ditur ministrit se çdo punë dhe veprim publik i njeriut duhet të ketë rend dhe logjikë, pra edhe një ministër, duhej t’ i përmbahej kësaj. Pra, ministri duhej të këtë punimin e tij të përmendur në Atë Anton Harapi, Njisimi komtár dhe ideali kombtár. Punime të zgjedhura. Zgjodhi dhe përgatiti për shtyp Anton Nikë Berisha. Kuvendi Françeskan, Gjakovë 1997, f. 232 – 239.
18 Në këngën XXVIII të Lahutës së Malcís, Botimi i dytë, Romë 1958 (v. 323 – 328) Fishta e përmend Hil Mosin si lufëtar, i cili bashkë me malsorë të tjerë kishte rënë në Deçiq: Qaj Hilë Mosi, pushken n’dorë / N’parsme flamrin “kuq e zi”. / Se ky Hila djalë shkodranë, / Per lirí të ksajë Shqypnije: / Mbathë e dathë, ngranë e pa ngranë: / t’rít e jetën bâ kisht’ flije.”
Me rastin e mbylljes me dhunë të shkollave që drejtonte dhe mbante Kisha katolike shqiptare, pa dallin përkatësie fetare, ku ishin arsimuar e përgatitur për jetë qindra e mijëra fëmijë, Fishta i nxjerr nxënesit në oborr të shkollës dhe u thotë: “Bij të dashun, ç’me sot shkoni ndër shtëpija tueja e në shkolla të Shtetit, mbasi Shqypnija nuk po e don mâ veprën tonë! Por, anì: Shqypnija rrnoftë edhe pa né!”, cituar sipas Pal Duka–Gjini, Gjergj Fishta. Jeta dhe veprat. Provinçja françeskane shqiptare, 1992, f 147. Edhe Anton Harapi, para pushkatimit thotë diçka të ngjashme: “Shqypnija rrnoftë edhe pa françeskanë!” (Pal Duka–Gjini, vep. e përm., f. 147). 19
Në bazë të disa të dhënave në vitin 1638 në krahinën e Shkodrës, në Përdhanë, ishte hapur shkolla e parë nga atë H. A Sospitello, e cila u rrënua nga turqit mbas nëntë vjetësh dhe u rihap më 1697. Më 1639 e hapi një shkollë në Blinisht atë P. K. Miradulanus, O. F. M., ndërsa më 1698 atë Filipi prej Shkodrës hapi në këtë qytet një shkollë private për fëmijët e tregtarëve dhe të pasanikëve. Nga viti 1800 deri më 1861 vetëm në Shkodër u hapën aty – këtu 12 shkolla private me klasë fillore, tetë për djem e katër për vajza. Para vitit 1840 edhe në qytete të tjera si në Perzerend, Pejë, Gjakovë u hapën shkolla të tilla. Një mësues përfaqësonte një shkollë. Disa nga emrat e mësuesve që mbajtën mësim në këto shkolla ishin: Gegë Kodheli, Gjergj Benussi, Gjon Shkrumi, Zef Kamsi, Jaku i Tushit Mark Krajës, i njohur si Jak Speci – Shjor Markja, don Pepini, don Ejëll Radoja, don P. Babi. Në vitin 1861 françeskanët hapen shkollën e parë publike në Shkodër. Shkolla u mbrojt, u ndihmua dhe u përkrah nga episkopati shqiptar. Filloi punën në ndërtesën e Kuvendit të mëvonshëm të françeskanëve, ndërsa shkolla e motrave stigmatine në Gjuhadol (...) Më së pari pati vetëm katër klasë fillore; mandej u shtua e pesta e më vonë edhe klasët e tjera. Më 24 dhjetor të vitit 1880 P. Leonard de Martino qe i pari që shfaqi në Kishën françeskane një dramë baritore në gjuhën shqipe. Shih, Gjeto Kola, Shkolla shqipe françeskane e Gjergj Fishtës. Në “At Gjergj Fishta”. Shkëndija, 1941, f. 132 – 133. 20
307
jepte shembullin më të denjë, duke i matur sjelljet dhe fjalët që i thotë publikisht, e jo të bënte drejtësinë dhe gjyqin mbi bazën e “grushtit” (lexo: forcës) – keqpërdorimin e detyrës me përgjegjësi që ia kishte besuar shoqëria. Për këtë arsye, Fishta është i pamëshirshëm ndaj sjelljes së ministrit: “Me pasë ndîe Komiseri i Policís, se nji kushdo nieri tjeter e i së cilles do klasë shoqnore të ktushme të kishte qillue, na i thotë në rrugë të madhe ato fjalë, qi zotnija e Juej-burrë pêsdhetë vjetsh, babë fmîjsh, Minister Shteti – na i thotë botnisht neper fletore, e me at intonacjon poshtnimi, qi Ju per dorni ndaj né, jemi të sugurtë se, pa i a bâ as nji as dy do t’a kishte burgosë, mos tjeter, per nji 24 orë”. Fishta i kujton ministrit Mosi se në kuvendime për çështje me peshë të madhe kulturore e kombëtare, siç ishte arsimi i brezit të ri, është i domosdoshëm, mirëkuptimi, përgjegjësia, zemërgjerësia e madhe dhe vetëdijesimi i rrafshit më të lartë. Për këtë arsye ministri do të duhej të jipte një shembull për nderim. Në vend të kësaj me shkrimin e vet të botuar te “Besa”, ai kishte dëshmuar vesin e vjetër shqiptar, që t’i presë hovin kuvendimit, me logjikën e “grushtit”: “... pse prej ksajë leters s’ Uej shifet nji herë ma teper se Shqypnís i a paska lânë lija ket ves: qi mos me mûjtë, të thuesh, kurr dy prej kshtû të que jtunve intelektual të sajë, me diskutue neper fletore mbi nji çfarëdo çâshtje kulturale, per pá u shá njani me tjetrin: porsi t’ishin dy hamaj dogane tue u zânë ndermjet vedi per ndo’i deng cêmentet – aj t’ a çoj un, aj t’a çoj un. ” Pra, me shkrimin e vet dhe me mënyrën e shqiptimit të dukurisë dhe me fjalorin e përdorur, ministri po e prite punën “po me at gershanë” Pasojë e një veprimi të këtillë, i kujton Fishta ministrit, mund të ishte “Zakonisht mnija sektare neper kurrgjasend tjeter s’shfren ma teper se neper shperdorim t’auktoritetit”. Fishta e ballafaqon ministrin me fakte të jetës konkrete të përditshmërisë shqiptare, me keqpërdorimin e detyrës së besuar dhe me përgjegjësinë e veprimit, me korrupsionin ditën për diell të organeve e të përfaqësuesve të shtetit, për të cilën gjë ishte bërë fjalë edhe në artikullin paraprak të “Hyllit të Dritës”: “se ky korrupcjon bâni reperkusjonin e vet edhè në Shqypní, e se prandej edhè ktû, si gjithkund njeti, s’po ishte vlera e zotsija morale e ditunore timoni i jetës, por rrêna, batakçilleku, dredhít, akraballeku etr. pse, me kso fjalësh Ju thoni, se akuzojm komin, tue cenue në ket mndyrë nderin e prestizhin komtar t’onin.” 308
K R I T I K A
Në vijim, fjala e Fishtës, e argumentuar, bëhet rrënuese, i përngjan rrungajës: “Mundet lehtas me kênë, qi zotnija e Juej, tue u gjetun nalt, nuk ndi en: in altis stat, nec nostra curat: por zdrypni nji herë prej zyres së naltë e perzinju me nëpunsa të vegjel: delni prej automobilit e shkoni dathë e deshë si shumica e popullit: lêni vilat e pallatet, e hîni në jeten e puntorit, të shege rrtit e keni me ndî e ká me U u mbushë mendja – per me permendë vetem shka me shum fuqí e zéll patrjotik, do javë mâ para, lajmote fletorja “Besa” mbí shperdorime të bame e miljona të hupun – ká me u mbushë mendja edhè Jue, po, se ká mârrë dhen shkandulli i hajnís së bâme: se “kjahet me lot gjakut”, tue mendue se kû shkon me marue mundi, djersa e kashata e popul lit; keni me provue se s’ká mbetë Shqyptár as vend Shypnije kund, per pa i u ndyß sakrilegji i fillgtë, grabija e visarit publik. Jo, po, zotní; jemi trandë na e me né âsht trandë Shqypnija marë, tue pá, si prej njerzve të pa moral diten per diell mund të shperdorohet gjaku i popullit të ngratë, qi lán e kján. – A e di, zotní, se kjo hajní, e marrne proporcjonalisht me budgetin t’onë e me budgete të Shtetevet tjera, âsht hajnija mâ kolosale, qi nder kohë normale ká mûjtë me ndodhë ndonjherë n’Europë – nji hajní taman a la Kreuger!” Mendimet e pamatura të ministrit Mosi për shkollat françeskane dhe për botuesit e „Hyllit të Dritës“, kinse ata paskëshin cenuar prestigjin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve, e pezmatojnë Fishtën për arsye se e vërteta ishte e kundërta, prandaj ai shkruan: “Institut qi, me djersë e gjak të vetin, perftoi mâ së pari në zêmer të Shqyptarvet embrjonin e ndergjegjes komtare; e kjo âsht gjûha edhè, qi nji ksi Ministri perdorë per nji Shkollë me drejtuer e trup msojtuer shqyptar, me program qeveritar, me gjûhë shqype per gjûhë msimi, e me 70 vjetë ekzistencë të vet”. Duke qenë i sigurt në punën e çmueshme kombëtare e kulturore të drejtuesve dhe të bashkëpunëtorëve të revistës „Hylli i Dritës“, që nga fillimi i botimit të saj, Fishta u drejtohet lexuesve të saj, qofshin ata edhe kundërshtarë, që ta thonë mendimin e tyre rreth gjithë asaj që ishte botuar në atë revistë: „I apelohna pra jo miqve, por edhè kundershtarve, por edhè komit marë – muhamedan e kristjan shqyptarë shka janë – me dalë e me na dishmue, se kû, nder ato 4000 faqe të botueme, na të “Hyllit të Dritës” kemi cenue nderin e prestizhin e Shqypnís e të Shqyptarvet”. 309
Ligjërimi i Fishtës në tekstin e polemikës “Gabove, Hilë!” sa shkon e bëhet më i ashpër, më i thellë e më rrënues, duke e zhveshur veprimin e ministrit që krekoset me postin e me “grushtin” e pushtetarit, po jo dhe me veprimin dhe përmbushjen me ndërgjegje të plotë e me nder të detyrës që i është besuar. Në të vërtetë, në tekst Fishta i bën portretin, për të mos thënë karikaturën, pushtetarit të tillë, që e ka “kuletën plot” dhe “barkun kodër” dhe nuk çan kokën për përmirësimin, përkatësisht për ndërrimin e gjendjes së mjerueshme të njerëzve në Shqipëri. “Por prej kontekstit të leters duket, se Ju pernjimend, e mani vehten per “optimist” – me krye nder rê, kishin me thânë “pesimistat”. Të lumt Ju! Por edhè kini arsye me kenë optimist, pse Ju sod per sod po e kini punen m’kater rrotë, si i thonë: sa me thânë, qi U ká bâ nana me kmishë. E per njimend Jue u kâ dalë jeta for mâ e bukur, se keni mûjtë m’e pá n’anderr në riní t’Uej. Qe, nji herë, mbasì ndrroi Shqypnija zot e duel Shtet m’vedi, Ju Kryetar ktû, Drejtuer atjé; masandej, kúr të huejët na u hoqen deret, Ju sod Senator, neser Deputat, mbasnesrit Minister, tjetermbasnesrit Prefekt, prap Minister, prap Deputat: me ksulë m’njan syß, endu – xhendu m’shpinë t’ automobilit: tungjatjeta n’e djathten, selameleqe n’e rrmakten: ky, hiq ksulen, aj, hiq kapelen: zotní Hilë! Ktej, zotní Hilë! Andej; zgerdhíju njanit; germûshju tjetrit – Minister, medje! Dita e zezë po u çon Jue me u bâ pes imist? Ju pesimist aspak! Ju optimist, edhè optimist fort: sa me thânë njeri – kúr U shef tue dalë prej Ministrijet a prej ç’do vendit tjeter – po, vall, ky si nuk i futka gishtat në vesh e s’i a niska kangës të madhe, ashtû – “maje krahit” mbasì bejta qet edhè vet”? Fishta i përkujton ministrit që të dëshmojë me shembuj konkretë e pandërmjetësisht, e jo me fjalë, për punën që bën ai vetë, por dhe bashkëqeveritarët: “Na, lum Hila, njifemi e e dijm, se dér kû çon kandar fjala e Juej; por se mrrini Ju me na u ngrefë kacagjel e me na msue né, se vendit t’onë po i thojshin “Shqypní” jo, ket punë kurr s’do t’a kishim mendue. Si, tash? shî Ju, Hilë Mosi, me na msue né, se Shqypnís i thankan “Shqypní!” Po ti: kû i keni titujt, per me pasë guzimin me na dhânë shî né lekcjone atdhedâshtnije në syß të mbarë botës shqyptare? Po e lâmë kompetencen t’Uej m’njanë anë, veç po U pvesim: sa vjet – a se mâ mirë – sa orë msim në jetë t’Uej kini dhânë djelmave shqyptarë nder shkolla? Sa shkolla, kolegja, gymnaze kini ndertue në Shqypní mbí parimin komtar? Kû janë librat, qi kini shkrue? 310
K R I T I K A
perkohshmet, gazetat, qi Ju, me inicjativen t’Uej private, kini ndertue, per të mprojtë të drejtat e Shqyptarvet e të Shqypnís? institutet bamirsije, per të nihmnem Shqyptarët e mjeruem”? Njëmend, ishte cinike që një ministër i arsimit, i nxitur nga interesi i ruajtjes së postit pushtetar, t’i akuzonte, pa përdorur asnjë argument, drejtuesit e shkollës françeskane dhe botuesit e “Hyllit të Dritës”, të cilët kishin dhënë e po jepnin një ndihmesë e po flijoheshin vazhdimisht për të mirën e kombit e të fesë, të kulturës e të arsimit. Hil Mosi, sikur i kishte harruar vargjet e Fishtës, që edhe sot janë aq aktuale e të rëndësishme sa në kohën e tij kur u botuan: Dersá t’mundem me ligjrue, E sá gjáll me frym’ un jam. Kurr, Shqypní, s’kam me t’harrue Edhe n’vorr me t’përmend kam!
Teksti i polemikës “Gabove, Hilë!”, siç u tha edhe në fillim, dëshmon gjithë veçantinë e stilit, madhështinë e shprehjes e të shtjellimit dhe thellësinë e mendimit të Fishtës, pikërisht, siç ndodh edhe në veprat e tij letrare, si e ka thënë me të drejtë Anton Harapi: “Fishta, per shka i perket stylit e mënyrës së shkrimit, krijoi nji shkollë, të veten. Si ai, nuk shkroi kush shqyp dér më sod (…) Mendimet e tija janë të plleshme; ato nuk shtrrasin kurr; veprat e tija janë tanë palc e permbajtje; sikurse nder forma âsht i pamujshem t’i perngjajë kush, âshtû nder shprehje, ka fatin e bardhë me i rá më tê formës, fuqís, e shijes; nder to vendon parime të kjarta per kuptim e të pershtatshme per aplikim: mënyrët e të shprehunit janë verte klasike, e shum herë thonë ndoshta edhe mâ teper se desht me thanë ai vetë. Nder vepra të Fishtës gjejmë orjentim e parime, qi pershijnë tanë natyren, tanë jetën njerzore, të gjitha kohët e ç’farëdo rrethanash (…) Atë Gjergji kje nji xhení, të cillin, na sod nuk mund e zêvendsojmë, as nuk e dijmë sá kohë ka me ngjatë per me pasë Shqypnija nji fuqí mendore, nji edukues e shijues gjûhe e shpirti shqyptar, qi të këndojë e të ngallnojë si ai21”. Këto janë edhe arsyet pse po e nxjerrim në dritë këtë tekst polemik të papërsëritshëm të Fishtës.
21 Atë Anton Harapi, Shqiptari i madh. Në Át Gjergj Fishta 1871 – 1940, Tiranë 1943, vep.e përm., f. 55 dhe 60.
311
Letra GJERGJ FISHTA GABOVE, HILË! (Letër e hapun z. Hilë Mosit, Tiranë) Zotní Hilë!
Mbas letret qi me 4 Ndanduer 1932 keni botue kundra nesh m’fletoren “Besa”, ká giasë se âsht rasa me u persritë at fjalen: gabove, Hilë! pse ajo leter âsht e gabueme n’adresë, në caktim të pergjegjsís së botimeve të “Hyllit të Dritës”, në permbajtje të sajë e – shka âsht mâ zí – në mndyrë mbas së ciles keni pershtrî letren. Jo, po, zotní Hilë. Prej kontekstit të letres në fjalë kishim me thânë, se mâ se nji herë në të pershtrîm të sajë, mâja e pendës – ndoshta pse e keni mârrë çashtjen teper tragikisht – U ká shkapercye fijen e mendes, e keni shkrue sende e fjalë, qi Ju me akull të krés sugurisht nuk do t'’ kishi shkrue. –Me pasë ndîe Komiseri i Policís, se nji kushdo nieri tjeter e i së cillesdo klasë shoqnore të ktushme të kishte qillue, na i thotë në rrugë të madhe ato fjalë, qi zotnija e Juej-burrë pêsdhetë vjetsh, babë fmîjsh, Minister Shteti – na i thotë botnisht neper fletore, e me at intonacjon poshtnimi, qi Ju perdorni ndaj né, jemi të sugurtë se, pa i a bâ as nji as dy do t’a kishte burgosë, mos tjeter, per nji 24 orë. Por Ju jeni Minister shyqyr! Me gjithkta, as na vetë nuk U vem teper faj per sjellje krejt të pahijshme, qi botnisht perdorni kundruell nesh; pse prej ksajë leters s’ Uej shifet nji herë ma teper se Shqypnís i a paska lânë lija ket ves: qi mos me mûjtë, të thuesh, kurr dy prej kshtû të quejtunve intelektual të sajë, me diskutue neper fletore mbi nji çfarëdo çâshtje kulturale, per pá u shá njani me tjetrin: porsi t’ ishin dy hamaj dogane tue u zânë ndermjet vedi per ndo’i deng cêmentet – aj t’ a çoj un, aj t’a çoj un. Veç shka se, per me U thânë të verteten, kjo leter e Jueja na ká ardhë kerjt e papritne. Janë rrumull 25 vjet – shì prá n’at vjetë qi, sikuer e paralajmoni vetë në leter të sypripermendun, i a nisët ma s’pari karrjeren e 312
K R I T I K A
patrijotit – Ju botojshin m’nji fletore shqype nji artikull kundra Klerit Katolik, në të cillin cenjoshi, deri dikû, edhè dignitetin e Urdhnit Françeskan në Shqypní. Françeskajt shqyptarë, atherë, i u pergjegjen atij artikulli me nji “brochure” nen titullin: Komisija e Kleri Katolik, me të cilen U shkillojshin – at herë Ju kini pasë kênë enè krejt i rí – me zdrypë prej fikut, me i ndejë karrigës persypri e me u shporrë do maklladash të kthella, të cillat s’ishin koc per dhamë të zotnís s’Uej. Edhè Ju, besa, i bât máll ato kshille të tyne, sa qi per 25 vjet rresht s’na ká rá – ne mos tjeter – me lexue ndonji asi artikujsh të pa vend, shkrue a botue prej Jush me êmen as me nji pseudonom t’Uejin të njoftun. Me folë, ndoshta, mund do të keni folë; por fjalët i mêrr era. Prandej letra e Juej na rá krejt e papritur e e padishrueme – si miza në kjumshtë; e pse edhè kah trajta e kah permbajtja e vet ishte kênë pré po me at gershanë, me të cillin kje pré aj artikulli i sod 25 vjetvet, kshtû sugurisht s’do t’u kishim pergjegjë, të mos ishte rrespekti ndaj publikun, i cili shpesh nuk mrrîn me da shapin prej sheqerit. E pse artikulli “Rrymë të reja arsimore” âsht kryeartikull e nuk âsht i nenshkruem, kshtû të gjith pergjegjsin mbi tê e merr Drejtimi i “Hyllit të Dritës”. * * *
Per në kjoftë se kemi mûjtë me kuptue gjâ në konkret prej kontekstit të leters s’Uej kishim me thânë se të gjith pezmi i zotnís s’Uej m’shkrimtarë të “Hyllit të Dritës” permblidhet m’kta, qi në kryartikull të Tetorit të k.v., “Rrymë të reja rsimore” paskna pasë shkrue se prej Europet korrupejoni duel e muer dhén: se per i ndershem botnisht mbahet mend jo kush s’vjedhë, por kush s’zêhet me hajní në dorë: se ndera e burrnija janë cillsí popujsh “primitiv”: se “burrat e fortë” s’çajn kryet, per ndergjegje, per shpirt, e se – mbasi “gjymsa e dheut, si bagtija e Ndrent” – kjo rrymë dermuese bâni bredhimin e vet edhè në Shqypní, kû, si kudo njeti, po punote akroballeku po hecte rrêna e batakçilleku, e jo vlera e zotsija morale e ditunore, por falat nen dorë e intrigat, rushati po ishin, si me thânë, timoni i jetës: aq, sa me të mârrë malli me hasë në nji njeri m’ të cillin definicjoni i moralit t’ a ketë shprehjen e vet reale, të njimendtë,me tjera fjalë: me i zanë besë. Jo, po; e vërtetë, se na kemi shkrue në ket kuptim. E masandej! Zotnija e Juej jeni idhnue me né per ket punë, qi kemi thânë se âsht prishë 313
dyrnjaja? Na vjen fort keq; por nuk kemi shka U bâjm. Na në ket mndyrë predikojm edhè në kishë. Pvetni gjinden e shpís e atá Jue kan me U kallxue, se, të thuesh, pêsqind herë kan mûjtë me ndîe Meshtarin tue preidkue të madhe në kishë: non est qni faciat bonum, non est usque ad unum, e me gjithkta kurrkush s’idhnohet per kto fjalë, sado qi janë xjerrë prej Shkrimit Shêjt; pse populli kupton, se kto fjalë thohen në trajtë iperbolike e jo apodiktike, per me shenjue numrin e madh të të kqivet e jo se s’ka nieri të mirë në shekull. Nji Ingliz – nji asish, qi bâjn propaganden e mprojtjes së shtâsvet – tue folë nji herë nder nja dhetë zotní të zgjedhun të ktij gjyteti, per me u a mbushë menden se shtâsët s’duen mundue e mârrë me të keq, nder sa shêmuj tjerë prû edhè atê të qenit: “Si me mârrë, zotní, me të keq e me rrahë, thotë, qenin? A s’e dini, se nder 100 qêj nuk gjênë pêsë, qi me të hanger tinzi; ndersa nder 100 njerz s’dij a i gjênë sod a s’i gjenë pêsë, të cillve mundet njeri me u besue”. Me gjithkta kurrkush nder ndigjuesë nuk u idhnue m’tê, as s’i tha se ishte rrezikzí, fatzí, shpirtzí, orëzí, hypokrit e i smût shpirtnisht: sado qi percentualja pershîte të gjith ndigjuesët. Pse pra do t’idhnoheni Ju, kúr thomi na, se shekulli âsht prishë per kah morali? Ç’hîni Ju n’at punë? Atyß as s’flitet per Jue, as per ndo’i vehtje individuale a morale, as s’cenohen interesat a ndera e kujë: pse pra gjith ky “yrish” m’né prej anes s’Uej? * * *
Por, po. Ju pezmin t’Uej – per në kjoftë se âsht pezm e jo tjeter gjâ – duket e shkrifne m’né jo pse kemi shkrue, se duel korrupcjoni e muer dhén, por pse kemi thânë, se ky korrupcjon bâni reperkusjonin e vet edhè në Shqypní, e se prandej edhè ktû, si gjithkund njeti, s’po ishte vlera e zotsija morale e ditunore timoni i jetës, por rrêna, batakçilleku, dredhít, akraballeku etr. pse, me kso fjalësh Ju thoni, se akuzojm komin, tue cenue në ket mndyrë nderin e prestizhin komtar t’onin. A pernjimend, zotní Hilë, kujtoni, - per me folë kah del shpirti – se shî na të “Hyllit të Drites” mund të jemi atà, qi cenojm nderin e prestizhin e komit shqyptár? – Tash po mbushë tetë vjetë jete e perkohshmja e jonë, e cila, neper rreth kater mij faqesh botime të saja dér m’sod, mund të quhet – relativisht per Shqypní pernjimend nji veper kolosale e jo vetem 314
K R I T I K A
perstíll, por edhè per vlerë qi ká në vedvedi: sa qi dér fletore të mdhaja të huaja e kan gjykue per të dêjë me dalë në ç’do kryegjytet t’Europës. I apelohna pra jo miqve, por edhè kundershtarve, por edhè komit marë – muhamedan e kristjan shqyptarë shka janë – me dalë e me na dishmue, se kû, nder ato 4000 faqe të botueme, na të “Hyllit të Dritës” kemi cenue nderin e prestizhin e Shqypnís e të Shqyptarvet. Në Drejtim, z.Hilë, na kemi kunora e pengje nderimi fort të çmueshme, qi na i ká falë komi shî per kta, qi u kemi dalë zot kurdoherë nderit e të drejtavet të Shqypnís e të Shqyptarvet. – Ndersa kso pengjesh kemi edhè nji pendë arit, punue mbas zêjet komtare, qi gjyteti i Beratit – per vertetim mundni me pvetë kolegen t’Uej, z. Ministrin e Drejtsís – i a dergote Drejtorit t’onë, per arsye qi shkrimtarët e sodshem të “Hyllit të Dritës”, faqe të tanë Europës e nder kohë fort të vshtira, mprojshin të drejtat e shugurueme të Shqypnís. Prandej, edhè po t’ishte se me ndonji fjalë a me ndonji shprehje t’artikullit t’onë ká mûjtë me u perftue ndonji pershtypje e pakandshme, do të kishi mûjt me na i shkrue në trajtë private oroet t’Ueja, të cillat na sugurisht do t’i kishim peshue me mâ të madhin kujdes. Veç shka, z. Hilë, se nuk do me thânë gjith herë, se cenohet nderi e prestizhi i komit, tue i a permendë të metat e fajet, qi mundet me pasë. Ju do të keni pa se me ç’fuqí Demosteni nder “filipike” e Aristòfanes nder komedí të veta të padekshme u a permendshin Atenasve të metat, fajet e zhburrnimet e tyne, tue mos kursye as njerzt mâ të permendunt, qi dèr m’sod ká pasë njerzimi, si, b. f. Sokratin. E me gjithkta Grekt nuk i mbajshin per pesimista, disfatista: me sa majn Italjajt per orëzí, shpirtzí Dantin Alighieri perse ká shkrue: Ahi, serva Italia, di dolore ostello. Nave sanza nocchiere in gran tempesta, Non donna di provincie, ma bordello!
Sido qi kjoftë pana, zotnís s’Uej, para se me hî e me shá n’at leter të hapun t’Uejen, tue e dijtë se po kini punë me njerz, të cillt, si Meshtarë katolikë, kan prej vedit pregjudicjalen se janë intelektual, U ishte dâshtë me diftue: se s’âsht e vertetë qi korrupcjoni ká dalë e mârrë dhén: se në Shqypní, veç në vjedhët kush ndo’i dhí të zgjebët, ndoj gjedh të shkeptë, ndo’i zarf të shkyem neper zyre, seper ndryshe, hajna s’ká batakçí edhè mâ pak: se timoni i jetës ktû âsht vlera e zotsija morale e ditunore: se 315
kryetari i komunes âsht Lekë Dukagjin, e myltazimi terezí shpirtit: se rushati s’punon, elè mâ rrêna qi s’hecë aspak, aspak etr. e atëherë me i a hî e me shá, si uji Ministrit qi i ká hije. Por, jo. Ndiejm na, se në nji shpi të madhe kan depertue do hajna mrendë, qesim nierin t’onë nder vise të kthiellta e iperboré të “Hyllit të Dritës”, me lshue poteren m’ta, i cili edhè gerthet: - Ah! hajnat, more! hajnat! hajnat! – Ju ndîeni kushtrimin, edhè dilni m’shtylla të “Besës” e vrritni edhè mâ të madhe: - Ah! s’âsht gja,! more! s’âsht gja! veç se nji artikullist i “Hyllit të Dritës” ká qillue pesimist e rrin tue shartue zí gjithmonë: se s’âsht gjâ aso fjale, jo! Jo! – Edhè kshtû, dér sa na rrimë tue britë: qe uku! e zotnija e Juej... hup gjurmen, merret vesht prej vedit se masandej “karvani... shkon perpara”, e Ju e na rrimë mbrapa, tue u zanë shoq me shoq per dardha në Shndré. Mirë, po, kshtû nuk diskutohet ndermejt intelektualve. Me të shame e degame nder intelektual s’i dilet çâshtjes m’skâj kurr, pse edhè âsht pûna qi uku s’tremet prej shoshet. Nder diskusjone punojn argumentat, arsyja, e jo gjithmonë zâni i naltë. Prandej, mbasì Ju nuk bini kurrfarë argumentash kundra tezit t’onë, na pá tjetër – mbasì diskusjoni âsht ndermjet intelektualve – do të kishim mûjtë me i qitë poshtë të gjâshtë shyllat shkrim t’leters s’Uej; pse âsht aksjom, qi quod gratis adseritur, gratis negatur. Por, mbasì i a hîmë me repë kta decen, po i hjedhim edhè në prrue – argumentat po i bijm na, tue u zhgjanue pak mâ teper nder fjalë, qi patem prû n’artikullin e Tetorit. * * * Mundet lehtas me kênë, qi zotnija e Juej, tue u gjetun nalt, nuk ndien: in altis stat, nec nostra curat: por zdrypni nji herë prej zyres së naltë e perzinju me nëpunsa të vegjel: delni prej automobilit e shkoni dathë e deshë si shumica e popullit: lêni vilat e pallatet, e hîni në jeten e puntorit, të shegerrtit e keni me ndî e ká me U u mbushë mendja – per me permendë vetem shka me shum fuqí e zéll patrjotik, do javë mâ para, lajmote fletorja “Besa” mbí shperdorime të bame e miljona të hupun – ká me u mbushë mendja edhè Jue, po, se ká mârrë dhen shkandulli i hajnís së bâme: se “kjahet me lot gjakut”, tue mendue se kû shkon me marue mundi, djersa e kashata e popullit; keni me provue se s’ká mbetë Shqyptár as vend Shypnije kund, per pa i u ndyß sakrilegji i fillgtë, grabija e visarit publik. Jo, po, zotní; jemi trandë na e me né âsht trandë Shqypnija marë, 316
K R I T I K A
tue pá, si prej njerzve të pa moral diten per diell mund të shperdorohet gjaku i popullit të ngratë, qi lán e kján. – A e di, zotní, se kjo hajní, e marrne proporcjonalisht me budgetin t’onë e me budgete të Shtetevet tjera, âsht hajnija mâ kolosale, qi nder kohë normale ká mûjtë me ndodhë ndonjherë n’Europë – nji hajní taman a la Kreuger! E me vû n’oroe se na ktu flasim vetem e vetem mbí njat lloj imoraliteti, mbi të cillin ká folë tash së vonit “Besa”, ndersá për imoralitete tjera, kah ndiejm zênin e do vampiravet të visarit të Shtetit, qi dëndojn at kangen e hershme: “Shum po i bâj, e kush s’m’i din”, né – sikur e dini vetë – s’na jet tjeter veç se me kndue: “Shum po i dij, por s’kam shka baj”... Me gjithkta Ju thoni, se “artikullisti” i “Hyllit të Dritës” – aj MESHTARI FRANCISKAN – jo vetem âsht pesimist e gjithshka tjeter qi varg e vister Ju – mbas ndonji edicjoni të ri të “Galateut” – thoni per tê, por mâ teper kshilloni Pronarin t’onë që t’i a hjekë zhgunin, e pa tjeter, t’a qesë jâshta Urdhnit të Fretnís! Kishim me thânë se âsht pak si teper: pse edhè Ju vetë thoni në leter t’Uej, se në Shqypní ká njerz të korrumpuem-batakçí; veç se nuk thoni a janë shum a pak, edhè shtoni se Shteti metodikishtsi atà qi vjedhin 100 Korona si atà qi vjedhin 1000 Napoljona – po i a dorzon drejtsís. Me tjera fjalë kta thotë edhè “artikullisti” i jonë. Aj thotë, se në të trajtuem të breznís së ré hîn dy fatkorë: ambjenti – merret vesht, i pastruem hajnash, batakçísh, intrigantash metodikë, rrebelash systematikë, nulitetesh zyrtare, gazdash e shegerrtash pullaxhí etr. etr. – e shkolla edukuese. Tash, ambjentin po e pastrueka Shteti: shkollen domosdo zotnija e Juej, si Minister i Arsimit, do të thotë – sikurse edhè e thoni në leter të sypermendun – se me kohë e mbas mjetesh, qi të ketë në dispozicjon, do t’orvatet me e bâ pernjimend edukuese, qi do me thânë – si e kuptojm na – jo zyre politike, jo folé sektarizmi e prozelitzmi; por shkollë taman shkollë, si me thânë, të ndertueme mbí parime pernjimend të shndoshta e mbas nevojve të tashme të komit, tue pasë syßnin edhè m'nevojë e m'ekzigenca qi dorë mbas dore e me kohë vin t'u shtue: në në shka edhè permahet idea “perparim”. Na prandej nuk shofim kurrfarë kundershtimi të theksuen ndermjet parimeve kryesore të letrës s’Uej e t’artikullit t’onë, e qi janë: të pastruemt e ambjentit e shkolla edukuese: pse pra me u trazue aq fort zotnija e Juej nuk e dijm? Aj i moçmi ká pasë thânë: sapiens numquam irascitur. A mos âsht tjetra në thes, z. Hilë?... pse n’at leter zotnija e Juej permendë do sende, të cillat s’kan shka bâjn me kontekst t’artikullit t’onë: 317
si edhè pse citoni fjalët e ktij artikulli në mndyrë mjaft tendencjoze. Bje fjala: ket thermi t’artikullit t’onë “.............. prej ktij ambjentit shoqnuer, në të cilin jo rlera e zotsija morale e diunore, por “rushati e nendora” janë timoni i jetës”, Ju e citoni në kete mndyrë: “Aj (artikullshkruesi i jonë) e thotë vet botnisht se... aj, i cili nuk vjedh, nuk merr rushfet . . . nuk mund të ndodhet në timû të jetes”. Per me folë objektivisht, kto fjalë nuk mund të ndodhet në timû të jetës, nuk i pergjegjen së vertetës. Neper fjalë rushati e nendora janë timoni i jetës, na thonë, se rushati e nendora janë rregulla, norma, hullija e sjelljes e e veprimit të nji nierit; ndersa me thânë – sikur citoni Ju: aj qi s’vjedh, s’merr rushfet, nuk mund të ndodhet në timû të jetes, do me thânë se s’mund të zânë vend në nji të cillendo Qeverí; pse me ndollë në timû të jetës, per analogí shenjon të qeverisunt e vendit. Ciceroni thotë në nji vend: “Olim in pupi sedebamus et clavum tenebamus, nune autem rix est in sentina locus.” (Dikúr rrijshim m’kiç e mbajshim në dorë timonin ndersa tash memzi gjêjm vend nder muça). Prandej – mbas mendimit t’onë – citati i fjalvet t’artikullit të “H. D.” ashtû si e bini Ju, âsht tendencjoz e shkrue me prapamendime. Sido qi të jetë, na ktû s’i a kemi hî, me shqertue se shka keni mendue, por shka keni shkrue në të pershtrîm t’asajë letre. * * *
Fjalët qi shkrueni mbí Spinozen e mbí sistemin e të trajtuemit të karaktereve të shndoshta e aktive neper shkolla posë se teper të stereotypneme, na duken edhè pleonazme, qi s’thonë kurrgjâ, prandej po i zâmë, se as shkrue nuk janë, e pa tjeter po him me çekë, si per rrshit, fjalët qi Ju thoni per optimizmin t’Uej: i cili – ashtû si po e bijshi Ju pûnen – kishte me thânë nieri se ká nji farë randisje komtare. Ju thoni, se shkrimtarë, typit të shkrimtarvet të “Hyllit të Dritës”, mbas gjaset – U akuzojn per optimizm. Sa per vedi po U sugurojm, se kurr, a ma kurr s’e kemi zanë në gojë optimizmin t’Uej per tjeter, per posë se kur gjindeni në shoqní: per ndryshe, kurr. Na Jue u mbajm, se për parim jeni dishka si antiklerikal ashtû si vetë Ju deklarohi me gojë edhè ndonjherë me shkrim, prandej edhè-dér diku – anmik të Fés e të Kishës Katolike; pse tue kênë qi Kisha e Kleri hînë në vetë natyren e Fés katolike, kush, per parim, âsht kundra Klerit e Kishës, do të jetë domosdo edhè kundra Fés. Edhè kshtû, kah na duhet me ndêjë me beh, qi Ju, si funkcjonar Shteti, 318
K R I T I K A
mos të na pertrini ndo’i sherr, as ngaeja s’na del me u mârrë me optimizm t’Uej. – Zakonisht mnija sektare neper kurrgjasend tjeter s’shfren ma teper se neper shperdorim t’auktoritetit. Por prej kontekstit të leters duket, se Ju pernjimend, e mani vehten per “optimist” – me krye nder rê, kishin me thânë “pesimistat”. Të lumt Ju! Por edhè kini arsye me kenë optimist, pse Ju sod per sod po e kini punen m’kater rrotë, si i thonë: sa me thânë, qi U ká bâ nana me kmishë. E pernjimend Jue u kâ dalë jeta for mâ e bukur, se keni mûjtë m’e pá n’anderr në riní t’Uej. Qe, nji herë, mbasì ndrroi Shqypnija zot e duel Shtet m’vedi, Ju Kryetar ktû, Drejtuer atjé; masandej, kúr të huejët na u hoqen deret, Ju sod Senator, neser Deputat, mbasnesrit Minister, tjetermbasnesrit Prefekt, prap Minister, prap Deputat: me ksulë m’njan syß, endu – xhendu m’shpinë t’ automobilit: tungjatjeta n’e djathten, selameleqe n’e rrmakten: ky, hiq ksulen, aj, hiq kapelen: zotní Hilë! Ktej, zotní Hilë! Andej; zgerdhíju njanit; germûshju tjetrit – Minister, medje! Dita e zezë po u çon Jue me u bâ pesimist? Ju pesimist aspak! Ju optimist, edhè optimist fort: sa me thânë njeri – kúr U shef tue dalë prej Ministrijet a prej ç’do vendit tjeter – po, vall, ky si nuk i futka gishtat në vesh e s’i a niska kangës të madhe, ashtû – “maje krahit” mbasì bejta qet edhè vet? Jo, po: Ju pesimist aspak, e as s’i a keni kurrkund nevojen, me derdhë piken e lodjes – se mâ “lot gjakut” jo se jo – per Shqypní; por me majtë gojen vesh m’vesh sabah e aksham, per posë se kúr gjindeni në zyre. Se Jue, manà, u ká rá spata në mjaltë, qi hiç mâ mirë mos e lypni. Ju, veç me i thânë jetës: a jé mâ? e me bâ duvá, qi lodra të ngjase, se per nji herë, neper Shqypní po e kini punen m’pupa: rrezik me marrun msysh. Ç’farë pesimistit Ju?! Ç’farë “lot gjakut” Ju?! Ju me bâ qefë, kamë mbí kamë, si kurrkush tjeter në Shqypní. Edhè kshtû, punen t’Uej m’terezi, fuqín në dorë e disì amnik i jonë e i Fés s’onë tue kênë, kuptohet mirfillit si Ju, qi mbani me rroga, subvencjone e privilezhe shkolla publike a private të ndertueme me drejtora të huejë, me programe të hueja, me gjûhë të hueja per gjûhë msimi, me teksta e profesora, ndoshta, edhè mâ të huej, po mund ngrifi m’kulltuk t’Arsimit e me nji hije të randë lugati, at herë, dalë prej vorrit, me zâ të naltë me na u germûshë -–herë drejtë per së drejti, herë per terthuer – para marë botës shqyptare: “Ju, turmë pesimistash, turmë shpirtzeze, rrezikzeze, orëzeze, qi edhè sod 25 vjet mâ parë kúr un luftojshe per lirín e Shqipnís, u pata kundershtarë... njerz të smutë në shpírt, plot smirë e ambicjon, qi duen 319
me mbjellë... mollen e degamjes... qi s’dijn se vendit t’onë i thonë Shqipní... Un po do të shtetizoj shkollat; un, po, do të mbylli shkollat private, e sa per tash nji herë, do t’u a hjeku subvenejonin Shkollave Franciskane”. Kjo, po âsht gjûha, qi nji Minister i Shqypnís, harlisë mendsh prej optimizmit, botnisht kundra nji Instituti katolik, qi, tash 700 vjet e tektej, kurr s’i u dá komit shqyptar, as at herë, kúr Princat, kúr të bijt e atyne fatosavet, qi per sa vjet paten thye fuqín otomane, duelen prej Shqypnijet: Institut qi, me djersë e gjak të vetin, perftoi mâ së pari në zêmer të Shqyptarvet embrjonin e ndergjegjes komtare; e kjo ââsht gjûha edhè, qi nji ksi Ministri perdorë per nji Shkollë me drejtuer e trup msojtuer shqyptar, me program qeveritar, me gjûhë shqype per gjûhë msimi, e me 70 vjetë ekzistencë të vet. Na, lum Hila, njifemi e e dijm, se dér kû çon kandar fjala e Juej; por se mrrini Ju me na u ngrefë kacagjel e me na msue né, se vendit t’onë po i thojshin “Shqypní” jo, ket punë kurr s’do t’a kishim mendue. Si, tash? shî Ju, Hilë Mosi, me na msue né, se Shqypnís i thankan “Shqypní!” Po ti: kû i keni titujt, per me pasë guzimin me na dhânë shî né lekcjone atdhedâshtnije në syß të mbarë botës shqyptare? Po e lâmë kompetencen t’Uej m’njanë anë, veç po U pvesim: sa vjet – a se mâ mirë – sa orë msim në jetë t’Uej kini dhânë djelmave shqyptarë nder shkolla? Sa shkolla, kolegja, gymnaze kini ndertue në Shqypní mbí parimin komtar? Kû janë librat, qi kini shkrue? perkohshmet, gazetat, qi Ju, me inicjativen t’Uej private, kini ndertue, per të mprojtë të drejtat e Shqyptarvet e të Shqypnís? institutet bamirsije, per të nihmnem Shqyptarët e mjeruem? a keni pajtue kund gjak a varrë, a shpenguet arë, livadhe, shpija, a terët lott e ndokuej? Na thoni: kush Shqyptar gzoj prej patriotizmit t’Uej? U thonë poetë, intelektual: mirë, po, a mkamët me inicjativen t’Uej private kurr ndo’i bandë muzikore, ndo’i orkester, ndoj coro zânesh, a ndonji ç’do send tjeter, qi të mûjte me i dhânë shkas të perhapunit të gjytetnis e të perparimit në Shqypní? E dini vetë se shka kini veprue kso sendesh per Shqypní; por na per vedi po U thomi: po! Aq e vertetë kjo fjalë, sa na as nevojë nuk kemi, me hî e me njehë ktû veprat t’ona kulturale e patriotike; pse Ju vetë i dini e i din bota shqyptare marë. Mjaft me thânë, se janë 70 vjet qi na, neper shkolla t’ona fêmnore e mashkullore, apim msime vjetë për vjetë kund 1000 djelmve e varzave shqyptarë të Shkoders, pa nderlikim besimi. Tash: ktyne djelmve e varzave shqyptarë a keni kênë Ju, qi u keni thânë, se vendit t’ynë i thonë “Shqypní”, a po na? Jo, zotní; na kemi kênë qi mâ të parët u kemi thânë 320
K R I T I K A
se ká Shqypní, e se kjo Shqypní do dâshtë, tue kênë Atdheu i jonë. Edhè ket fjal s’u a kemi thânë shtiqeve e gardhiqeve t’Europës – millu ktû e korru kush dí se kû; por u a kemi thânë nder libra e botime t’ona e i kemi bâ me kudue valle në teatër êmnin e Shqypnís para zotnive të Shkoders – muhamedan e kristjan – e para funkcjonarve të naltë të Turkís. E me gjithkta, na gjûm’gjû me Valín, me Pashen: na me nishane, me firmane e pengje nderimi prej Sulltanit; pse do dijtë, z.Hilë, se funksjonarët e naltë të Turkís nuk ishin piça, nuk ishin rrugaça e shakllabana; por burra me hije të randë zotnísh, qi dijshin me dá shapin prej sheqerit e prandej, ndersa do tjerve u lshojshin m’shpinë polic e zaptí, u vêjshin poteren si ukut, né na rrijshin më “selam”, e mâ teper subvencjonojshin Shkollen t’onë, per të msuem mbrendë gjuhen shqype – gjuhen shqype, po! sado qi, tash 30 vjet tektej – vénju shêj, z. Hilë, ktyne fjalve – gjûha shqype ishte gjûhë msimi në ket Shkollë. E Ju, me mend në krye, me sy në ballë, i thoni botës shqyptare: atá të “Hyllit të Dritës” as nuk e dijn se vendit t’onë po i thojshin Shqipní... Por na e merr mendja per sugure, se kúr keni shkrue at fjalë per né, do të keni mendue, se Ju, me 25 vjet veteraní patriotike, e per arsye, se si vetë na lajmoni – keni luftue per Shqypní me pushkë, po e keni monopolizue krejt per vedi çâshtjen atdhetare të Shqypnís. Mirë, morè, Hilë: punë shum e bukur me luftue per Atdhé¸ por edhè na kemi rá nder lufta, kamë per kamë me popullin t’onë, e mâ shpesh se zotnija e Juej: medjé, na kemi derdhë edhè gjak per Shqypní. Ndersa zotnija e Juej, berqavers Zotit! kthyet shndosh me krye. Prandej as hije zotnís s’Uej s’i ka, me u ngrefë sod kacagjel mbí né e me bâ kinsè po na kallxoni, se cillit vend i thonë e cillit s’i thonë Shqypní. * * *
Por prej të shameve Ju kaloni nder të fyeme. Thoni per shkrimtarë të “Hyllit të Dritës” se janë hypokritë. Na mní nuk mbajm: prandej po perkufizohemi vetun me U shtî nder mend randsín e së të fyemes, qi na bâni. Qellimi kryesuer i artikullit t’onë “Rrymë të reja arsimore” âsht të trajtuemt e njâj breznije të ré të shndoshtë e të zojen e vedvedit. Per me i dalë ktij qellimi në krye, thojshim se lypen dy faktorë mâ të parë: të pastruemt e ambjentit e shkolla edukuese. Tue kênë se të pastruemt e ambjentit, mâ fort se kompetencë e Arsimit, âsht e dikasterevet tjera, 321
thojshim, se per të ndertuem të shkollës edukuese, posë nji trupit arsimuer të mjaftueshem per numer e kompetencë, lypej perpilimi i nji programit të pershtatun nevojve e rrethanave të vendit, edhè trajtimi i tekstavet shkollorë. Sa per punë të programit, mbasí patem çekë formimin e nji komsjonit perkatës, veren qi shkoi, në Tiranë, thojshim: ... na incjativen e Ministrís si edhè vepren e komisjonit i pershndesim me entuzjazm. (“H. D.” v. 8 n. 10, f.492); ndersa per trajtim të tekstavet shkollorë shkruejshim, mbas lajmesh zyrtare, tekstualisht kto fjalë: Nji urdhen i N. M. së Tij, Mbretit t’onë, lajmoj tash do dit, se tekstat shkollorë do të mbarohen mbrenda dy vjetvet; mbas kësajë inicjative sovrane, jemi të sugurët se do të plotsohet edhè kjo golle. (H.D.” ibidem, f. 493). Edhè me kto fjalë mbyllshim artikullin. Tash, zotnija e Juej thotë, se prej studimeve (sic) bâ kohen e fundit mbí psihologín e do shkrimtarvet, shef se kto fjalë, qi na shkruejshim per Sovranin t’onë, janë shkrue me hypokrizí; e prandej, mbasi nji herë na vêni në shpotë me fjalen Deo gratias, na sielleni e na thoni: hypokritë! Tash, tue lânë m’anesh faktin, qi “gjestin” e Mbretit në çâshtje të botimevt të tekstavet shkollorë na e kemi prû n’artikull t’onë, pa bâ kurrfarë komentit mbí randsín e tij historjake per Shqypní: tue lânë m’anesh bastardhín a se im pertinencen e fjalës “hypokritë”, e tue mos mârrë kurrfare para sysh studimet t’Ueja, - të kthella a të cekta – qi heret a vonë keni mûjtë me bâ mbí psihologín e shkrimtarvet, po U pvesim trí punë: mâ pâra, si mundet me kênë qi nji Minister i Shqypnís botnisht e në sy të gjith komit shqyptar shán e quen “hypokritë” do gjytetas shqiptarë per të vetmen arsye, qi kta paskan permendë me rrespekt nji veper të Mbretit të vet? së dyti: si mundet me kênë qi nji Minister i Shqypnís po mund të perzijka Personen e Sovranit August nder polemika gazetare? së treti: si mundet me kênë qi nji Kryeminister – sado i paqtë e zêmerbardhë – bán, qi nji Minister i Shqypnís, pjestár i Këshillit Ministruer, të dalë – edhè si personë private – e me nji mndyrë e me do fjalë pernjimend sokakut të fyej per mirakande botnisht e drejt per së drejti Françeskajt shqyptarë, e me nenkuptime e prapamendime, edhè marë Klerin katolik të Shqypnís? Qe z. Hilë, shka do të kishim dâshtë me diejt prej Jush, e jo pallavra studimesh mbí botime shkrimtarësh pesimista a optimista të Shqypnís. Por, mbasì fjala fjalen nuk e mûn, si ká thânë ajo e motit, kshtû po i kpusim kto fjalë, tue e mbyllë letren shì me at fjalë, me të cillen patem fillue: gabove, Hilë! Shkoder: 5 dhetuer 1932 322
K R I T I K A
Agim VINCA (1947) studiues, poet dhe profesor i letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës, studimet për gjuhë dhe letërsi i kreu në vitin 1970, në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës, ku edhe magjistroi dhe doktoroi. Është profesor ordinar në Fakultetin e Filologjisë, ku vite me radhë ligjëron Letërsinë e sotme shqipe. Përveç librave të shumtë studimorë, disa nga librat e tij poetikë janë: Feniksi (poezi, 1972), Bregu i mallit (poezi, 1975), Në vend të biografisë (poezi, 1977), Buzëdrinas (poezi, 1981), Arna dhe ëndrra (poezi, 1987), Kohë e keqe për lirikën (poezi, 1997), Sonet i vetmuar (poezi të vjetra dhe të reja, 2001), Kënga e hapur (antologji e komentuar, 2005, Psalmet e rrënjës (poezi, 2007). Poezitë e tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja.
NAZIM HIKMETI DHE POEZIA BASHKËKOHORE SHQIPE 1. Hikmeti në gjuhën shqipe Poeti botërisht i njohur turk Nazim Hikmet (Selanik, 1902-Moskë, 1963), njëri nga poetët më në zë të shekullit XX, është shumë i pranishëm në letërsinë dhe kulturën shqiptare. Studiuesit vlerësojnë se Hikmeti, krahas Lorkës, Majakovskit, Brehtit, Elyarit, Ricosit, Nerudës e ndonjë tjetri, është ndër poetët që kanë ushtruar më së shumti ndikim në rrjedhat e poezisë bashkëkohore shqipe. Krijues që e filloi krijimtarinë letrare në moshë shumë të re (vjershën e parë e botoi kur ishte 12 vjeç) dhe u afirmua si poet qysh në vitet ’20-’30, por zenitin e arriti në vitet ’50-’60 të shekullit XX, kontaktet e para me lexuesin shqiptar do t’i ketë menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore,1 por për “Për herë të parë emri i Nazim Hiqmetit dhe poezia e tij nisën të njihen në Shqipëri nga fundi i viteve ‘40 dhe fillimi i viteve ‘50 të shekullit të kaluar”. Shih: Nasho Jorgaqi, Koha e kujtimeve, OMBRA GVG, Tiranë 2011, f. 542. 1
323
një komunikim më të plotë të tij me lexuesit shqiptarë do të mund të flitej duke filluar nga vitet ’60 e këndej, kur ai ishte bërë një poet shumë i njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në Evropë. Në Kosovë, vjershat e para të Nazimit u botuan te revista letrare “Jeta e re”, të cilën e drejtonte poeti i njohur Esad Mekuli (1916-1993). Nga Bibliografia e “Jetës së re” në tre vëllime, e hartuar nga Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës, del se krijimi i parë poetik i këtij poeti i botuar në Kosovë është poema Letra për Taranta Babunë, botimi i së cilës te “Jeta e re” nr. 5, 1963, shoqërohej edhe me një shënim të shkurtër për poetin. Poezi të Hikmetit janë botuar edhe në numra të tjerë të kësaj reviste përgjatë viteve, që të gjitha në përkthim të Esad Mekulit (nuk thuhet nga ç’gjuhë, por, sipas të gjitha gjasave, nga serbokroatishtja). Për hir të së vërtetës, do thënë se mbizotëronin vjershat me frymëzim politik (Na erdhi shoku Lenin, Për Tetorin e madh, Si u përmbys carizmi etj.), sepse të dy poetët, edhe i përkthyeri, edhe përkthyesi, i takonin lëvizjes së majtë letrare dhe politike të kohës, që kishte joshur pjesën dërrmuese të inteligjencies evropiane në vitet ’30-’40 të shekullit të kaluar. Vjersha dhe cikle vjershash nga Nazim Hikmeti janë botuar edhe në organet letrare të Tiranës, posaçërisht te gazeta “Drita” dhe revista “Nëntori”; në shtypin dhe periodikun shqip në Maqedoni, si dhe në organet e tjera që dilnin në Kosovë, përveç “Jetës së re”, por, për mungesë të dhënash bibliografike dhe për arsye kohe, po heqim dorë nga përmendja dhe evidencimi i tyre. Kontakti i parë më i plotë i lexuesit shqiptar me poezinë e Nazim Hikmetit ndodh në vitin 1982, kur në Shkup, në edicionin e Redaksisë “Flaka e vëllazërimit”, u botua libri me poezi të zgjedhura i këtij poeti me titull Poezi. Zgjedhjen e poezive për këtë libër e bëri poeti turk nga Maqedonia Fahri Kaja, kurse poezitë në gjuhën shqipe i përktheu - nga origjinali turqisht - poeti Adem Gajtani. Libri, të cilit, për shkak të pakujdesisë së botuesit, i mungon përmbajtja, përfshin rreth nëntëdhjetë poezi (vjersha dhe poema) nga tërë opusi i poetit dhe pothuajse nga të gjitha fazat krijuese nëpër të cilat ka kaluar ai. Ky libër është i pajisur me një parathënie në fillim (Nazim Hikmeti - poet i vargut lirik dhe revolucionar) dhe me shënime shpjeguese në fund, të cilat i mundësojnë lexuesit shqiptar njohjen e rrethanave në të cilat është krijuar poezia e Hikmetit dhe komunikimin më të lehtë me të. Të njëjtin vit, po më 1982, në Tiranë botohet libri Antologji e poezisë turke të shekullit XX, në të cilin prezantohet në mënyrë pak më të plotë - për 324
K R I T I K A
herë të parë në gjuhën shqipe - poezia e re turke. Në këtë libër janë përfshirë gjithsej 21 poetë turq të shekullit XX. Në mesin e tyre, Hikmeti përfaqësohet me më së shumti poezi: gjithsej18 (tetëmbëdhjetë). E ndërtuar mbi parimin kronologjik, që nuk respektohet me përpikëri, kjo antologji hapet me poetin më të vjetër në moshë, Teufik Fikret (i lindur në vitin 1867), ndërkohë që më i riu është poeti Ataol Behramogllu (i lindur më 1942), kurse në brendi të saj, me numër të konsiderueshëm vjershash, prezantohen edhe poetët: Fazëll Hysni Dagllarxha, Rifat Yllgaz, Ahmet Arif, Tahsin Saraç, poetesha Gylten Akën etj., si dhe treshja: Orhan Veli, Oktaj Rifat dhe Melih Xhevdet Andaj, që në historinë e letërsisë turke njihen me emrin “trekëndëshi”. Libri mbyllet me një poezi kushtuar Nazimit, me poezinë e poetit Qemal Ozjer, të përfshirë po ashtu në antologji, Në dhjetëvjetorin e vdekjes së Nazimit, në të cilën, ndër të tjera, thuhet: “Lexoni vargjet e Nazimit, bërthama e agimit është aty,/ Nga gjuha e poetit ranë dhe toka i mori në gji”,2 vargje që shprehin thelbin e poezisë së këtij poeti: shpirtin liridashës dhe karakterin e saj popullor, tipare që e bënë atë poet të dashur të popullit të vet dhe popujve të tjerë të botës. Libri i botuar në Shkup, Poezi, nuk pati jehonë në hapësirën shqiptare, kurse antologjia e botuar në Tiranë nuk depërtoi në Kosovë dhe në Maqedoni, ku në atë kohë, si pasojë e ngjarjeve të vitit 1981, zhvillohej procesi i egër i diferencimit politik dhe një regjim apartheidi ndaj librit shqip dhe kulturës shqiptare. Situata e krijuar ishte e ngjashme me atë që haset në poezinë e Hikmetit: bastisje, arrestime, gjyqe, dënime, frikë, pasiguri, por edhe shpresa për të ardhmen. Në shënimet e vëna në krye të librit Antologji e poezisë turke të shekul lit XX nuk figuron emri i përpiluesit a përpiluesve të tij, siç veprohet zakonisht në këso rastesh, por vetëm emrat e përkthyesve: Fatos Arapi, Bardhyl Londo dhe Zana Lito, dy të parët poetë shumë të njohur, kurse e treta një përkthyese pak e njohur. Se kjo antologji u prit mirë në Tiranë dhe zgjoi interesimin e lexuesve shqiptarë, flet edhe ribotimi i saj në vitin 2001, nëntë vjet pas botimit të parë. Poezia moderne turke, me Hikmetin si figurë qendrore, do të tërheqë, krahas vëmendjes së lexuesve të thjeshtë, edhe atë të krijuesve letrarë, gjë që i detyrohet edhe shqipërimit mjeshtëror të kësaj poezie nga poetët Arapi e Londo dhe përkthyesja Lito, të cilët e përballuan me sukses sfidën e Antologji e poezisë turke të shekullit XX, “Dudaj”, Tiranë 2001, f. 228.
2
325
shqipërimit të saj.3 Edhe poeti Xhevahir Spahiu e sprovoi penën e tij në shqipërimin e vargjeve të Nazimit. Në librin e tij me shqipërime nga poezia botërore, Zemra pa mure. Zëra nga bota (1992), në mesin e poetëve: Seferis, Varnalis, Ricos, Kuazimodo, Ungareti, Maçado, Lorka, Alberti, Elyari, Preveri, Brehti etj., haset edhe Nazim Hikmeti, nga i cili Spahiu përkthen poezitë: Përse po vonohesh, Fjalët e tua, Në Sofje dhe Nostalgjia,4 që tingëllojnë bukur në përkthimin shqip të “poetit fjalëxhevahir”, siç është quajtur Spahiu nga kritika letrare shqiptare. Siç mund të shihet, me përkthimin e poezisë së Hikmetit në gjuhën shqipe janë marrë disa nga poetët dhe përkthyesit më të shquar shqiptarë të kohës sonë: Esad Mekuli, Fatos Arapi, Adem Gajtani, Xhevahir Spahiu, Bardhyl Londo, Besnik Mustafaj (për të cilin do të flasim më poshtë), Anton Papleka etj. Ky i fundit, në Antologjinë e poezisë së Evropës Juglindore të përgatitur prej tij, në mesin e poetëve të 15 vendeve të Ballkanit dhe rreth tij, i bën vend edhe poezisë turke me Hikmetin në ballë, nga i cili është përzgjedhur dhe shqipëruar poezia e bukur lirike Nata e Vitit të Ri, e cila, falë përkthimit ekspresiv të Paplekës, komunikon lehtë me lexuesin shqiptar. Para se ta mbyllim vështrimin e për përkthimin e Nazim Hikmetit në gjuhën shqipe, të themi se botimi më i plotë dhe më i rëndësishëm i poezisë së këtij poeti në shqip është pa dyshim libri me poezi të zgjedhura me titull Peizazhe njerëzore, i botuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri” e Tiranës në vitin 1989 dhe i përkthyer në gjuhën shqipe nga poeti dhe prozatori Besnik Mustafaj, i cili poezinë e Hikmetit në shqip e solli nga frëngjishtja, por duke e krahasuar atë, si thotë vetë, edhe me përkthime “në gjuhë të dyta”.5 Ky libër u botua në kohën kur në botën e Lindjes kishin filluar të frynin erërat demokratike, të cilat kishin prekur pak a shumë, sidomos në rrafshin kulturor, edhe Shqipërinë, prandaj në të do të përfshihej pjesa më e mirë e më cilësore e krijimtarisë së Hikmetit, jo vetëm vjershat dhe poemat Vlerësimi nuk bazohet në krahasimin e këtyre poezive me origjinalin, gjë që është detyrë e turkologëve dhe komparativistëve tanë, por te përshtypja që lënë këto tekste poetike te lexuesi shqiptar. 3
4 Kjo e fundit mbyllet me vargjet me porosi përherë aktuale në hapësirën ballkanike: “Ç’zanat i rëndë, mërgimi, ç’zanat i rëndë...”.
5 Sipas deklaratës me gojë të vetë përkthyesit, dhënë autorit të këtij shkrimi. Shih edhe Parathënien, f. 8.
326
K R I T I K A
me përmbajtje sociale, por edhe ato me karaker intim, autobiografik dhe filozofik. S’do mend se kjo ishte në radhë të parë meritë e përzgjedhësit dhe përkthyesit Besnik Mustafaj, por edhe e redaktorit të librit, përkthyesit dhe studiuesit Aurel Plasari. Libri Peizazhe njerëzore hapet me një parathënie të përkthyesit, në të cilën flitet për profilin krijues të poetit dhe hetohen disa nga tiparet qenësore të poezisë së tij, si: përmbajtja e pasur, fryma e re, shtrirja e gjerë gjeografike, motivet e larmishme, angazhimi me problemet e mëdha të kohës, thyerja e konvencave tradicionale metrike etj., të cilat e bëjnë Hikmetin një nga poetët më të mëdhenj novatorë të shekullit XX. 2. Nazim Hikmeti dhe poezia shqipe
Siç theksuam edhe në fillim të këtij punimi, Nazim Hikmeti është një nga poetët më të lexuar e më me ndikim në poezinë e sotme shqipe. Receptimi i gjerë i këtij poeti në letërsinë shqipe të pas Luftës së Dytë Botërore i detyrohet në radhë të parë përmbajtjes revolucionare të krijimtarisë së tij, por edhe frymës së saj novatore. Këto dy veçori përkonin me prirjen kryesore të poezisë shqipe të krijuar në vitet ‘60-’70 të shekullit XX, por edhe më vonë, veçanërisht në Shqipëri. Mënyra si e percepton jetën, në zhvillim të përhershëm dhe si e koncepton figurën, në radhë të parë metaforën, duke u mbështetur kryesisht mbi të vërejturit shqisor e jo në mendimin abstrakt transhendental, janë pikat që e afrojnë një pjesë të poezisë bashkëkohore shqipe me poezinë e Nazim Hikmetit. Fryma revolucionare dhe botëkuptimi dialektik paraqesin po ashtu një pikë takimi: “Ç’lumturi të kuptosh çka po vdes dhe atë që po lind”.6 Gjurmë të poezisë së Nazim Hikmetit, të cilin poetët tanë kanë mundur ta lexojnë edhe në gjuhë të tjera (frëngjisht, rusisht etj.), pos në përkthim shqip dhe në origjinal turqisht (më pak), hasen te një numër i konsiderueshëm poetësh shqiptarë, si: I. Kadare, D. Agolli, V. Skënderi, F. Arapi, Xh. Spahiu, A. Shkreli etj., por për ta konkretizuar më përafërsisht këtë kontakt po ndalemi te dy nga këta poetë: te Agolli, më gjerësisht dhe shkurt edhe te Shkreli. Poeti i mirënjohur bashkëkohor shqiptar, Dritëro Agolli, autori i poezive antologjike Trëndafilat e turkeshës, Turkesha, Poçari etj., që marrin 6
Nazim Hikmet, Peizazhe njerëzore, “Naim Frashëri”, Tiranë 1989, f. 161.
327
shkas nga kontakti i poetit me Stambollin dhe kulturën turke, me të cilën kultura shqiptare, për shkak të së kaluarës historike, ka lidhje të forta, ka raporte shumë miqësore me sivëllain e tij turk, Nazim Hikmet. Në librin e tij tani për tani më të ri me poezi Gdhihet e ngryset (2000) gjejmë një varg poezish që e konfirmojnë këtë fakt. Poezia me elemente erotike Vegim mes vapës, ku apostrofohen kurmi, gjoksi, sisët, këmbët dhe kërthiza e femrës, ka si moto dy vargje të Hikmetit: “Në këtë vapë për ty mendoj/ për lakuriqësinë tënde”;7 poezia Bletët, në të cilën evokohet rinia e poetit, është me gjasë përshtatje e një poezie të Nazimit, sepse poeti ynë ka vënë poshtë titullit, ashtu siç vepron shpesh edhe në raste të tjera, shënimin: “Nga Nazim Hikmeti”;8 poezia Për de tin, që mban si shënim po ashtu, poshtë titullit, fjalët: “Sipas Nazim Hikmetit”, është një parafrazim i vargjeve të poezisë Sivjet në Jug të Nazimit, pjesës së tretë të saj, në të cilën poeti flet për raportin e njeriut me me detin, këtë mister të përhershëm të natyrës dhe metaforë të preferuar të poetëve. Ja si duken këto vargje të Hikmetit në përkthim shqip të B. Mustafajt: “Përsipër detit re e kaltëreme,/ Mbi det anija e argjendtë/ Në det peshku i praruar,/ Në fund të detit algë e rimtë/ Në breg, njeriu, rri në këmbë i zhveshur dhe mendon:/ Mos është më mirë të jem re,/ Të jem anije,/ Mos është më mirë të jem peshk,/ Mos algë e rimtë?/ As njëra, as tjetra; as njëra, as tjetra,/ Deti të josh, djalosh/ Zot i resë, i anijes, i peshkut dhe i algës”.9 Dhe ja si dalin në poezinë e Agollit: “Mbi det - të kuqërremtat re,/ Në det - anija e argjendtë/ Nën det - i verdhi peshk,/ Në fundin e detit - njeriu lakuriq/ Qëndron e mendon:/ Ç’të jem - një peshk,/ një re,/ një anije,/ apo një bimë ujore?”/ As kjo, as ajo, as njëra, as tjetra./ Ti duhet të jesh det, or vëlla,/ Një det me peshkun e tij,/ me bimën ujore,/ me anijen,/ me renë e tij”.10 Po qe se lexohen me kujdes këto vargje dhe sidomos po qe se krahasohen me vëmendje, mund të shihet se ato janë përkthim i të njëjtit tekst. Ndryshimi qëndron në paraqitjen grafike dhe në interpretimin e ndonjë vargu të veçantë, posaçërisht të vargut të tretë, përkatësisht të katërt, që te Mustafaj del: “Në fund të detit algë e rimtë”, kurse te Agolli: “Në fundin e detit - njeriu lakuriq”. Dritëro Agolli, Gdhihet e ngryset , Botimet Dritëro, Tiranë 2000, f. 12.
7
Po aty, f. 48.
8
Peizazhe njerëzore, f. 342.
9
328
10
Gdhihet e ngryset, f. 297.
K R I T I K A
Për mosnjohje të gjuhës në të cilën janë shkruar vargjet, ne nuk mund të themi se cili nga të dy poetët shqiptarë i ka qëndruar më besnik origjinalit, por le të na lejohet të themi se vargjet e Hikmetit në këtë rast, së paku për shijen tonë, tingëllojnë më bukur në variantin e Mustafajt sesa të Agollit. Nuk e përjashtojmë mundësinë që kjo të ndodhë për shkak se i pari, duke qenë më i ri në moshë dhe me më pak përvojë krijuese, mund t’i jetë larguar origjinalit dhe t’i ketë lejuar vetes luksin të sajojë diçka nga vetja, ndonjë fjalë, rimë a figurë, që nuk hasen në origjinal, por le të na lejohet të shtojmë gjithashtu se te Mustafaj,veçanërisht me dy vargjet e fundit: “Deti të josh, djalosh/ Zot i resë, i anijes, i peshkut dhe i algës”, ku kemi një rimë të brendshme shumë të bukur (josh-djalosh) dhe futjen e fjalës Zot, artikulohet më mirë ideja e të qenit të njeriut, veçanërisht kur është në moshë të re, epiqendër e universit dhe Zot i tij, që i posedon të gjitha: edhe renë në qiell, edhe anijen në det, edhe peshkun në ujërat e tij e, madje, edhe algën në thellësitë e pafund, vizion ky që është në harmoni të plotë me kredon artistike të Hikmetit dhe filozofinë e tij jetësore dhe, si i tillë, i përgjigjet më shumë premisës që filozofi Ingarden e quante intencionalitet. Dialogu i poetit tonë babaxhan, Dritëro Agolli, me kardashin e tij turk, Nazim Hikmet Ran, siç do të shohim më poshtë, kap edhe nivele të tjera komunikimi. Dritëroi ka edhe një poezi kushtuar poetit të famshëm turk, Në nder të Nazim Hikmetit, e cila hapet me një moto nga vetë poeti të cilit i kushtohet ajo: “Që të zbulosh fshehtësinë,/ Ti duhet ta hash zemrën tënde / Dhe zemrën t’ua japësh ta hanë / Të tjerët” dhe zhvillohet si koment i këtyre vargjeve, në themel të të cilave qëndron ideja e prometeizmit dhe e sakrifikimit të poetit për hir të njerëzimit. “Askush s’ka provuar ta hajë zemrën e vet,/ Pastaj të tjerëve t’ua japë ta hanë,/ Këtë mund ta bëjë veç një poet,/ Kështu në Stamboll një ditë më thanë,/ Tek rrija me miqtë në klub në bregdet,/ Tek ndiqnim me sy pulëbardhat mbi valë/ Dhe flisnim mes nesh/ Për poetin Hikmet”.11 Një poezi tjetër e Agollit, po nga libri Gdhihet e ngryset, që mund të quhet libër i pleqërisë, poezia me titull Arkivoli, ka ngjashmëri frapante me poezinë Funerali im të Hikmetit, që është poezia e fundit e tij, e shkruar në prag të vdekjes, në maj të vitit 1963. Kjo poezi, që haset në të dy botimet shqip për të cilat folëm më sipër, të Shkupit dhe të Tiranës,12 flet për ritualin 11
Po aty, f. 323.
Në Prishtinë, në vitin 1967, në botim të “Rilindjes” dhe në përkthim të historianit Dr. Skënder Rizaj, doli edhe një roman i Nazim Hikmetit, romani i tij autobiografik Roman tikët, i cili në Prishtinë u botua nën titullin Me jetue asht gja e bukur, o vlla. 12
329
e varrimit të poetit, ashtu si e përfytyron ai kur sheh se po i afrohet fundi. Motivi i këtyre dy poezive mund të thuhet se është identik: vdekja e poetit në apartament dhe vështirësia e zbritjes së arkivolit nëpër shkallët e ngushta të pallatit. Qivuri (arkivoli), shkallët, ashensori, që në rastin e dytë mungon, por edhe po të ishte mund të bllokohej për mungesë të rrymës elektrike - janë shenjat kryesore mbi të cilat ngrihet teksti i këtyre dy poezive. Që të dyja janë të shkruara me sistemin strofik dhe përbëhen nga tri katrena, por vargu i Nazimit është më i gjatë, ka më shumë ritëm dhe, përpos arkivolit, shkallëve e ashensorit, ka edhe oborrin, ballkonin, dritaret, kazanët e plehrave, fëmijët e zhurmshëm e kureshtarë, tok me pëllumbat dhe supozimin se ç’mot mund të jetë, me shi, diell a borë, ditën që do të bie perdja e jetës së poetit. Ndryshimi qëndron pak a shumë në mbylljen e tyre. Vjersha e Nazimit, edhe pse flet për vdekjen, është përplot dritë. Subjekti lirik, edhe në çastet kur fillon ikjen në amshim, shpreh dashurinë për jetën, pohon vlerën e saj dhe u uron njerëzve, fqinjëve të tij, jetë të gjatë. “Qeshë i lumtur në këtë oborr, sa s’ka më i lumtur,/ Fqinjë të mi të oborrit, ju uroj jetë të gjatë, të gjithëve!”.13 Ndërkaq, fundi i vjershës së Dritëroit është më personal, për të mos thënë edhe paksa egocentrik. Duke kërkuar “zgjidhjen” e problemit në mënyrë gati humoristike (zbritjen e arkivolit me litar nga dritarja), poeti e mbyll vjershën me përmendjen e emrit të vet personal, gjë që në poezinë e Agollit nuk ndodh për herë të parë: “Po s’ka gjë, se ndofta në dritare/ Me litar më zbritet arkivoli/ Dhe pastaj më nisin për në varre/ Mua bardin, Dritëro Agolli”.14 Është e kuptueshme që kështu të shkruajë poeti i cili një përmbledhje të tij (Vjen njeriu i çuditshëm-1996) e hap me poezinë Exegi monumentum, në të cilën, shëmbëllyeshëm Pushkinit, njërit nga mësuesit e tij shpirtërorë, parashesh shkrirjen e tij si poet me njerëzit e thjeshtë (bariu, baresha, poçari etj.), përkatësisht pavdekësinë e vet. Hikmeti, përkundrazi, tregohet më modest. Pranon se ka shkruar shumë herë poezi të rrethanave, që shënojnë një çast, por që nuk jetojnë gjatë.15 Dishepull i Naimit, Dritëroi, në komunikim me poezinë e Hikmetit, ndjek, pak a shumë, rrugën e Naimit në raport me poezinë e Rumiut: atë të rikrijimit. Një përfaqësues tjetër i spikatur i poezisë bashkëkohore shqipe, Azem Shkreli (1938-1997), në njërën nga poezitë e tij më të njohura, Në 13
Peizazhe njerëzore, f. 345.
15
Shih pasthënien, f. 351.
14
330
Gdhihet e ngryset, f. 23.
K R I T I K A
vend të përshëndetjes, përmend në vargje emrin e poetit Nazim Hikmet (i vetmi emër i përveçëm që përmendet në tekstin e kësaj vjershe) dhe citon një varg të tij, duke shqiptuar edhe një mendim vlerësues për të. Kështu, duke iu drejtuar me zemërim vashës me të cilën “po përshëndetet”, në kuptimin “po ndahet” dhe për ta thelluar kontrastin mes të kaluarës, kur partnerët ishin bashkë e tejet të lumtur dhe të tashmes, kur marrëdhëniet mes tyre kanë pësuar një avari të pariparueshme, subjekti lirik ndien nevojë t’i referohet Hikmetit dhe poezisë së tij: Shko se furishëm po fryn në mua erë mallkimi që s'të fal. Dhe dije Mirë, kurrë më një e një nuk bëjnë një Si thonte Hikmeti, ai farë poeti me këngë prej zjarri.16
Në frymën e ligjërimit popullor, tek i ka rrënjët si poet, Shkreli e cilëson Hikmetin “ai farë poeti“, në kuptimin poet i rrallë (kujto shprehjen: “ai farë djali”), duke i shtuar këtij cilësimi sintagmën “me këngë prej zjarri”, në kuptimin poet i emocioneve të forta, pasionant, i zjarrtë, çfarë është në të vërtetë Hikmeti si poet dhe çfarë ishte, po ashtu, në mënyrën e vet, edhe poeti rugovas, i cili e quante veten, poet që di “një fjalë prej guri, fjalë prej zjarri”.17 Ndikimi i Nazim Hikmetit në poezinë shqipe ka qenë i madh, madje jo vetëm para vitit 1990, që njihet si periudhë e realizmit socialist, por edhe më vonë. Nuk mungojnë poetët shqiptarë, madje edhe nga ata që kanë dalë vonë në skenë, që e pohojnë publikisht ndikimin e tij në formimin e tyre. Kështu, për shembull, poeti Sokol Zekaj (1948), thotë tekstualisht: “Rrugën e poezisë e gjeta nëpërmjet Nazim Hikmetit. Ky poet më zbuloi prirjen drejt së cilës kam shkuar. Tek ai gjeta një finesë dhe dritë, që nuk gjendej, as në atë kohë, as sot”.18 Koha kur shqiptohen këto fjalë është viti 2010, pra njëzet vjet pas rënies së doktrinës së realizmit socialist në Shqipëri. Kjo do të thotë se Hikmeti si poet, me pjesën më të mirë të krijimtarisë së tij, vazhdon të jetë frymëzues edhe sot. Do nënvizuar fakti se fjala është për një krijues që i njeh mirë poetë si Bodleri, Vërleni, Remboja, Malarmeja e deri edhe Helderlini, Pesoa e Ivë 16
Azem Shkreli, E di një fjalë prej guri, “Rilindja”, Prishtinë 1969, f. 39.
18
Intervistë dhënë gazetës “Shekulli” të Tiranës, 9. 8. 2010.
17
Po aty, f. 79.
331
Bonfoa, të cilët edhe i ka përkthyer shqip, por kur vjen puna të tregojë se cili është poeti i tij i preferuar, nëpërmjet të cilit e ka gjetur rrugën e poezisë, Zekaj përmend pa hezitim emrin e Nazim Hikmetit. Ka edhe shumë poetë të tjerë shqiptarë, të vjetër dhe të rinj, nga Shqipëria shtetërore dhe viset e tjera etnike shqiptare, nga Kosova në radhë të parë, që kanë pikëpjekje, në një mënyrë a në tjetrën, me Nazim Hikmetin si poet, i cili, edhe pse për nga bindjet politike ishte i majtë dhe, madje, komunist, nuk ishte aspak fanatik i ideve të veta politike dhe fetishizues i koncepteve estetike, e aq më pak ishte i tillë në vetë krijimtarinë letrare. Derisa në poezinë shqipe, siç mund të shihet, Hikmeti është shumë i pranishëm, nuk mund të thuhet se ndodh kështu edhe në kritikën letrare. Hiq parathënien e librit Peizazhe njerëzore të B. Mustafajt, ndonjë paragraf të kritikut Dalan Shapllo te libri i tij studimor Poezia nëpër kohë (1990) dhe ndonjë konsideratë kalimtare të ndonjë kritiku tjetër, nuk më ka rënë të shoh shkrime kritike të studiuesve tanë për Nazim Hikmetin dhe veprën e tij. 3. Nazim Hikmeti për shqiptarët
Si kompensim, ndërkaq, ky autor shfaqet, ndonëse në tjetër plan, në një botim të kohëve të fundit. Fjala është për librin Koha e kujtimeve (2011) të shkrimtarit dhe studiuesit Nasho Jorgaqi, në të cilin, krahas kujtimeve për figurat e njohura të letërsisë shqipe, si: Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Ali Asllani, Nonda Bulka, Lame Kodra, Jakov Xoxa etj., autori evokon kujtime edhe për poetin Nazim Hiqmet, si e quan ai. Në fakt, bëhet fjalë për kujtime të tërthorta ose “kujtime të kujtimeve”, siç i quan vetë autori, Prof. Nasho Jorgaqi, sepse ai flet për Hiqmetin nëpërmjet kujtimeve të një shoku të tij të shkollës në gjimnazin e Shkodrës, student në Moskë në vitet ’50, si dhe të shkrimtarit Sterjo Spasse. I pari kishte pasur fatin ta takonte dhe të miqësohej, krejt rastësisht, me poetin e madh, duke qëndruar në një dhomë me të në një spital të Moskës, ku poeti i shumëvuajtur, që kishte kaluar dekada të tëra në burg e mërgim, po kurohej (mjekohej) nga zemra. “Poeti u kishte kërkuar mjekëve që t’i sillnin në dhomë mundësisht edhe një pacient tjetër, meqë nuk e përballonte dot vetminë” dhe kur ata i kishin propozuar studentin shqiptar, kishte pranuar me shumë dëshirë. Shoku i shkollës i Nashos, Bardhyl Haxhihyseni, si quhet studenti shqiptar, gjatë atyre ditëve kishte mbajtur një ditar, të cilin, para se të vdiste tragjikisht, ia kishte besuar mikut të tij shkrimtar. Në 332
K R I T I K A
këtë ditar interesant, citohen, ndër të tjera, fjalët e poetit të madh, i cili shokut të tij të dhomës, të cilin e quan “arnaut kardash”, i thotë se edhe ai është “pak shqiptar”, sepse “kur kishte qenë foshnje”, “i kishte dhënë gji një grua e shëndetshme shqiptare”, ngaqë “e ëma e poetit kishte qenë shëndetligë”19 dhe se turqit dhe shqiptarët, për të cilët ai kishte respekt të veçantë, edhe pse kishin luftuar mes tyre, kishin qenë miq e jo armiq gjatë historisë.20 Jorgaqi thekson gjithashtu se Hikmeti qe ftuar të merrte pjesë në Kongresin e Parë të Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë në vitin 1957, por nuk kishte mundur të vinte në Tiranë për shkak se nuk mund ta përballonte udhëtimin me aeroplan, që nuk ia rekomandonin mjekët. Tejet i zellshëm në mbledhjen e dëshmive për personazhet e mëdha të letrave, shqiptarë dhe të huaj, Jorgaqi evokon edhe bisedat e shkrimtarit Sterjo Spasse për njohjen e tij me Hikmetin, të cilin shkrimtari i njohur shqiptar e kishte takuar në Kongresin Botëror të Paqes të mbajtur në Stokholm të Suedisë në korrik të vitit 1958. Me këtë rast, pasi i kishte shprehur edhe një herë konsideratën e tij për shqiptarët, me të cilët “ndjehem shumë i afërt”, poeti i shndërruar në legjendë, i flet shkrimtarit shqiptar për mikun e tij të zemrës, piktorin Abedin Dino (1913-1994). “Është një nga miqtë e mi më të dashur” - thotë poeti për piktorin avangard shqiptar Dino, me origjinë nga Çamëria, që jetonte e krijonte në Paris, kujtimin e të cilit e përjetësoi në një vjershë kushtuar atij, në poezinë Para portretit ngarendës të Abedin Dinos, të shkruar më 13 maj 1958.21 Nuk mungojnë në këto kujtime të tërthorta, të frymëzuara nga bisedat me shkrimtarin Sterjo Spasse, as konsideratat për disa personalitete të mëdha historike si Skënderbeu (a propos filmit homonim kushtuar heroit kombëtar shqiptar, vepër e regjisorit sovjetik Jutkeviç), për Mehmet Ali Pashën e vrarë në Kosovë, që paskësh qenë stërgjysh i Nazimit dhe për vëllezërit Frashëri, Naimin e Samiun, alias Shemshetin Samiun, të cilin poeti i madh turk e quan “një nga baballarët e kulturës moderne turke”.22 19
Nasho Jorgaqi, Koha e kujtimeve, OMBRA GVG, Tiranë 2011, f. 544.
20
Po aty.
22
Po aty, f. 548.
21
Nazim Hikmet, Poezi, “Flaka e vëllazërimit”, Shkup 1992, f. 74-75.
333
4. Poet i gjallë e frymëzues Ka shumë tregues se poezia e Nazim Hikmetit, krijimtaria e tij në përgjithësi, është e gjallë dhe vazhdon të lexohet e studiohet edhe sot jo vetëm në atdheun e tij, në Turqi, ku një kohë të gjatë ka qenë e ndaluar, por edhe në vende të tjera të botës, përfshirë edhe Shqipërinë dhe shqiptarët.
Deklarata e cituar më lart e poetit Sokol Zekaj, vargjet e Agollit, kujtimet e Prof. Jorgaqit etj., dëshmojnë se Nazim Hikmeti vazhdon të jetë ende i pranishëm dhe, madje, edhe frymëzues në letrat shqipe. Cilat janë konceptet e tij për poezinë, pikëpamjet dhe preferencat e tij estetike? Në intervistën me të cilën mbyllet libri Peizazhe njerëzore, ku mungon shënimi për vitin dhe tribunën në të cilën është publikuar ajo, poeti i famshëm turk, duke folur për krijimtarinë e tij, ndër të tjera, thekson se “pasqyrimi i realitetit njerëzor” është përmbajtja e poezisë së tij; forma - lakonizmi, konciziteti dhe saktësia, kurse në pikëpamje të shprehjes ai preferon të qenit i drejtpërdrejtë, por jo jetëshkurtër e i zbehtë, sepse, siç shprehet figurativisht në pjesën e dytë të fjalisë: “Të jesh i drejtpërdrejtë, të mos jesh si drita e hënës, por si shkëlqimi i diellit”. 23 Edhe pse vetë i takonte avangardës së kohës, poezisë shoqërisht të angazhuar dhe artistikisht novatore, Hikmeti pohonte se për të nuk ishin të huaja as prirjet dhe tendencat e tjera poetike, mjafton që ato të kenë brumë jetësor, të flasin për botën shpirtërore të njerëzve. “E përsëris, unë pranoj fare mirë edhe koncepte të tjera: poezinë baroke apo retorike, savante apo eksperimentale” (nocione interesante), për të shtuar se për të është e afërt poezia që frymëzohet nga jeta dhe që ka vlerë artistike: ”pranoj gjithë çka vlerë artistike dhe vlerë njerëzore”.24 Hikmeti flet edhe për aspektet e brendshme të poezisë si art: për formën, vargun, ritmin, rimën etj. Duke i dhënë përparësi, si të gjithë poetët e angazhuar, brendisë ideoemocionale në poezi, ai thekson se “mund të shprehesh po aq mirë me vargje të rregullta e të rimuara sa edhe me vargje 23
334
24
Peizazhe njerëzore, f. 347. Po aty, f. 348.
K R I T I K A
të lira”.25 Mjafton të kesh diçka të rëndësishme për të thënë dhe të mos i imitosh të tjerët; të mos biesh në pozita epigone. Se sa ekzigjent ishte ndaj formës së poezisë në të gjithë përbërësit e saj, flet fjalia e tij e prerë në të cilën thotë: “Poezia duhet bërë e tillë që, edhe një presje po t’i heqësh, shembet e tëra”. Kjo do të thotë se poeti duhet të synojë përkryerjen, të ketë kërkesa të larta estetike; të krijojë poezi me vlerë të lartë gjuhësore e artistike, ku çdo element e ka vendin e vet. Tablotë e gjera, lirizmi, konkretësia, prania e personazhit në poezi (Benerxhiu që vret veten për të mos e tradhtuar revolucionin në Indi; sheiku kryengritës Bedredin; studenti abisin që i shkruan letra të shoqes Taranta-Babu nga Italia; njëra nga gratë e poetit, Piraja, së cilës poeti i shkruan vargje nga burgu çdo natë mes orës 21 e 22 etj.), karakteri autobiografik i vargut (le të kujtojmë poezinë e famshme Autobiografi, me të cilën hapen shumica e librave të tij etj.), gjuha kolokuiale e poezisë, stili bisedor, zhdukja e distancës mes poezisë dhe realitetit - janë po ashtu disa nga karakteristikat e poezisë së Nazim Hikmetit. 5. Në vend të përfundimit
Prania e Nazim Hikmetit në letërsinë dhe kulturën shqiptare dhe ra porti i tij me poezinë bashkëkohore shqipe mund të shihet në disa rrafshe: në rrafshin e botimeve dhe përkthimeve të saj në gjuhën shqipe; në rrafshin e ndikimit që ka ushtruar ajo te poetë të ndryshëm; në rrafshin e përkimeve mes krijimtarisë së tij dhe krijimeve të veçanta të poetëve shqiptarë; në rrafshin e intertekstualitetit, të citimeve dhe referimeve që i bëhen krijimtarisë së tij dhe emrit të autorit, si dhe në pikëpamje të frymës së përgjithshme që përshkon një pjesë të poezisë bashkëkohore shqipe, e cila ka të përbashkët me Hikmetin angazhimin për kauzën e revolucionit dhe të luftës për liri e paqe në botë dhe për barazi e solidaritet mes popujve dhe njerëzve. Poetë shqiptarë nga më të njohurit si E. Mekuli, D. Agolli, F. Arapi, A. Shkreli, A. Gajtani, B. Mustafaj, Xh. Spahiu, B. Londo, N. Papleka etj. janë marrë në një mënyrë apo në tjetrën me të: duke e përkthyer, cituar, duke iu referuar në mënyra të ndryshme apo edhe duke i kushtuar vargje. Nuk është marrë, ndërkaq, me ndonjë përjashtim të rrallë, kritika letrare shqipe me këtë poet shumë të njohur në botë, të përkthyer në rreth dyzet gjuhë. Kritiku 25
Po aty.
335
letrar Dalan Shapllo, në një studim të tij me titull “Poezia nëpër kohë”, me të cilin hapët libri me të njëjtin titull, i referohet në dy raste Nazim Hikmetit, duke e cilësuar atë si njërin prej poetëve më në zë të shekullit XX, tok me Elyarin, Lorkën, Ricosin etj., duke nënvizuar se në poezinë e tij ka një gërshetim të epizmit me lirizmin, po edhe se epika jepet përmes botës së brendshme të poetit dhe se poezia (e tij) u largohet soditjeve empirike dhe u hap udhë përjetimeve të thella e meditimit filozofik.26 Ka kaluar gjysmë shekulli nga vdekja e Nazim Hikmetit. Gjatë kësaj kohe në botë kanë ndodhur ndryshime të mëdha dhe një ndër më të mëdhatë është pa dyshim rënia e komunizmit si sistem dhe ideologji, së cilës ai i besoi dhe për të cilën këndoi, shkroi e luftoi gjatë gjithë jetës, por Nazim Hikmeti si poet nuk ka vdekur; ai vazhdon të jetë i gjallë e frymëzues, sepse poezia e tij dhe ai vetë, ndonëse besuan në një utopi, u frymëzuan nga dashuria për njeriun dhe shpirti njerëzor, i cili mbetet, siç dihet, në thelb i pandryshueshëm, pavarësisht nga revolucionet politike dhe shoqërore. Është drita dhe finesa e hollë njerëzore, që e bën interesante dhe tërheqëse poezinë e këtij poeti edhe në kohën tonë. Jo rastësisht, një bashkëkohës i tij dhe një kolos tjetër i poezisë së shekullit XX, Pablo Neruda, në një poezi kushtuar Hikmetit me rastin e vdekjes, e quante mikun dhe kolegun e vet turk “dritëdhënës”, kurse vdekjen e tij e krahasonte me një “kullë që gremiset”. “Çfarë kemi humbur edhe ju, edhe unë/ Kur Nazim Hikmeti ra si një kullë,/ Si një kullë e kaltër që gremiset?/ Më duket herë-herë/ Se dielli iku bashkë me të./ A s’ish ai dita?/ Po, ai ish dita e plotë, e praruar/ Që kryen detyrën e vet për të rilindur/ çdo mëngjes,/ Le të ketë zinxhirë, le të ketë dhe ndëshkime/ Lamtumirë, shok dritëdhënës!” - e mbyll Neruda ligjërimin e tij me rastin e vdekjes së poetit Nazim Hikmet, i cili luftoi gjatë tërë jetës, me vargje dhe me aktivitetin e vet politik, që në botë të mos ketë zinxhirë e robëri, por paqe, liri e dashuri. (Tekst i paraqitur si kumtesë në konferencën shkencore “Aspekte të përbashkëta në kulturën turke dhe shqiptare” mbajtur në Tiranë, më 25-26 maj 2013, nga Universiteti turk “Beder”/ “Hëna e re”)
336
26
Dalan Shapllo, Poezia nëpër kohë, “Naim Frashëri”, Tiranë 1990, f. 71.
K R I T I K A
Marisa Kërbizi (1981) ndoqi studimet në Universiteti i Tiranës, Fakulteti Histori- Filologji, Dep. Gjuhë- Letërsi ku kreu studimet postdiplomike dhe u doktorua me temën Tiparet mod erniste dhe postmoderniste të romanit shqiptar pas viteve 90-të. Ajo është autore e disa studimeve të publikuara në disa revista të njohura, njëkohësisht pjesëmarrëse në shumë konferenca shkencore. Tani është pedagoge e brendshme pranë universitetit “Aleksandër Moisiu” në Durrës për grup lëndësh, si: Letërsi shqipe, Shkrim Ak ademik, Morfologji, Sintaksë, Histori shqipes letrare etj.
INTERTEKSTUALITETI NË ROMANIN E AGRON TUFËS, “MËRKUNA E ZEZË”
(Vështrim krahasues mes figurave femërore në romanin “Mërkuna e zezë” dhe modelit femëror në Kanunin të Lekë Dukagjinit)
Hyrje Roli i femrës në shoqërinë shqiptare është shumë kontroversial, herë nënshtrimi ndaj burrit është i plotë e herë fuqia e saj vendimmarrëse është mahnitëse. Bashkëjetesa mes nënshtrimit dhe superioritetit në figurën femërore, shpjegohet me ndarjen e mprehtë të funksionit të femrësgrua nga femra-nënë. Nëse e para është në funksion të bashkëshortit në shumë zona të Shqipërisë, femra-nënë vlerësohet e adhurohet. Ky dualitet i paraqitjes së figurës femërore sjell pikëpyetje të mëdha: si ndodh që gruaja dhe nëna (dy anë ngushtësisht të lidhura në qëniet femërore) trajtohen në mënyrë diametralikisht të kundërt në shoqërinë shqiptare? Pse femra vlerësohet si nënë e anatemohet si grua? Ndarja mes nënës dhe gruas reflekton shtresëzime të ndryshme kohore lidhur me konceptin e femrës. Sipas studiuesve, vlerësimi për nënën 337
është ngushtësisht i lidhur me mitin e Magna Mater, një arketip primordial, i shtyrë thellë në lashtësi. Nga ana tjetër anatemimi i gruas duhet të jetë një shtresëzim më i ri në kohë, që shënon përpjekjen për ta errësuar figurën e femrës, që zinte në shumë shoqëri një pozicion elitar. Kësisoj binomi nënë-grua shënon dy faza të ndryshme të përcaktimit të vlerës së femrës. Gjatë kalimit nga matriarkati në patriarkati burri nënshtroi gruan, por miti i nënës si një mit i fuqishëm nuk mundi të zhbëhej. Kësisoj në një shoqëri tipike patriarkale si ajo shqiptare, nëna ruajti vendin e saj honorifik, ndërsa funksioni i gruas u errësua, u minimalizua në kodet e reja morale të shkruara e të pashkruara të një shoqërie mashkullore. Operacione të tilla tjetërsuese të figurave mitike femërore kanë ndodhur në kultura të ndryshme (kujtojmë mitin grek të Pandorës ku hyjnesha bujare u kthye në një të vdekshme, që solli sëmundje e të këqija rracës njerëzore) Operacionet tjetërsuese të lidhura me konceptin e gruas, shënojnë ndryshime sociale të mëdha në shoqërinë shqiptare, për të cilat fatkeqësisht kemi pak të dhëna. Ajo çfarë është ruajtur sot, është rendi patriarkal, i cili është legjitimuar nëpërmjet kodeve zakonore e morale. Të dhënat nga matriarkati janë të pakta. Ato vijnë në formën e miteve dhe legjendave, si dhe artefaktet arkeologjike. 1 Megjithatë pranëvënia mes tekstit letrare “Mërkuna e zezë” dhe Kodit Ligjor e moral “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, nuk kërkon të paraqesë një vijimësi hipotetike e segmentit të padokumentuar kohor, kalimit nga matriarkati në patriarkat. Qëllimi i kësaj pranëvënie është zbulimi i shtresave intertekstuale, që lidhin letërsinë me kodin zakonor. 1.1 Matrifokaliteti. “Mërkuna e zezë” është nga të paktat vepra në shqip ku miti i perëndeshës së madhe formësohet bindshëm. Të gjithë shenjat plotësojnë si një mozaik shumëngjyrësh, një parajsë matriarkale, ku Mërkuna barazohet me perëndeshën e madhe. “Mërkuna e zezë” trajtëson një formë shoqërore matrifokale, me nënën në qendër. Në shoqëri të tilla, vetëm nëna dhe fëmijët e saj janë të pranishëm. Meshkujt e rritur, me funksionin e bashkëshortit apo babait, 1 Miti tregon se nga martesa e Kadmit me Harmoninë, lindi Illyrios, i cili u mbështoll nga gjarpri, që i dha atij fuqi magjike. Kësisoj rrëfimi i parë për ilirët antikë, lidhet ngushtësisht me gjarprin dhe fuqitë e tij të jashtëzakonshme. Ky i fundit kthehet në një totem me rëndësi të madhe në botëkuptimin pagan. Ai simbolizon mes të tjerash pjellorinë, pasurinë shpirtërore, jetën, fuqinë. Por simboli i gjarprit, sipas Bachoven-it, Grave-t, etj., është një simbol I pastër matriarkal, që gjendet në shumë kultura.
338
K R I T I K A
ose mungojnë tërësisht, ose janë të pranishëm por të margjinalizuar në jetën e familjes. Tek “Mërkuna e zezë”, prirja drejt një shoqërie matrifokale mund të analizohet në dy rrafshe: a) funksion primar i nënave-grave në marrëdhënien dikotomike burrë-grua / nënë –baba; b) mungesën tërësore të pranisë mashkullore, si pasojë e dëbimit të meshkujve nga areali matricentrik. Nga të dy planet paralele më i vështiri për t’u vërtetuar është i pari, për arsye se pak marrëdhënie përvijohen të plota. Nëpërmjet retrospektivës rrëfehet për lidhjen gjyshe – gjysh: Nuk ma mori mendja se gjyshi thoshte menjimend të vërtetën, andaj i thashë se fort po sajonte, se plak kopuk kishte qenë qyshse kishte qenë i ri. As ai nuk e ngau. Por po këtë i kishte kallxue dajës tand pasdrekekur ky i kishte çue bukë. Ky, si shkarkoi kuelt me mollë e dardhë, më tha vetë. Sajon, kopuku i thashë: sajon se mërzitet në kësollë tue rujt pemë e bereqet. (Tufa, 2009: 22-23) Rrëfimi brendadiegjetik i plakut për qënie reale e mitologjike që mësyjnë për ta zhdukur, tingëllon si thirrje për ndihmë që i bëhet së pari gruas (ajo është qënie e një fare me to, ndaj mund ta shpëtojë), dhe më pas djalit ( pasardhësit të vet biologjik, i cili i detyrohet për ‘jetën’, ndaj është i detyruar ta shpëtojë). Gjyshi nuk përvijohet si kryefamiljari, fjalët e gjestet e të cilët kanë vlerën e ligjit në familje, përkundrazi ai është i dobët e i thyeshëm. Fakti që hapet së pari me gruan dhe jo djalin e tij (burrë tashmë), dëshmon për një pushtet të fshehtë të nënës brenda familjes. Rrëfimi për fjalët e gjyshes përvijojnë raportin që ajo ka me dy brezat mashkullorë brenda familjes, bashkëshortin e djalin. Ajo përdor të njëjtin formulim gjuhësor si kur flet me plakun, dhe kur flet me djalin për plakun. Sema foljore sajon bart një konotacion të theksuar nihilist, nëpërmjet të cilit zhvlerësohet roli i burrit dhe babait. Kujtojmë Kanunin e Lekë Dukagjinit, në të cilin identiteti i mashkullit trajtësohet nga koncepti i nderit (Dy gisht nderë në Iule të ballit na i njiti Zoti i Madh). Sikterisja e plakut bëhet dyplanëshe: Së pari për haluçinacionet e tij me prani femërore (shih: kopuk kish qenë qysh kur kishte qenë i ri), dhe së dyti për mosplotësimin e tagrit brenda familjes (sajon se mërzitet në kësollë tue rujt pemë e bereqet). Kjo paraqitje e lidhjes së ngushtë nënë- djalë dhe vendimmarrja e nënës në momente të rëndësishme të jetës së familjes, kontraston fuqis339
hëm me funksionin e burrit, më të vjetrit të familjes, babait e bashkëshortit, që sipas Kanunit përbëjnë një institucion të qëndrueshëm e drejtues. Sipas Kanunit, sundimi i shpisë i shkon ma të vjetrit në kulm të shpisë. Gruja á n’detyrë me i ndejë nën sundim (burrit) (fq.10). Sundimi i ma të vjetrit theksohet nga kërkesa taksative ndaj gruas për të qëndruar e nënshtruar. Si përgjigjje ndaj kohës së gjatë të mbretërimit të saj, legjitimohet kalimi në një tjetër lloj shoqërie, ku sunduesi detyrimisht është kthyer në të sunduar. Si pasojë kërkohet ligjërisht nënshtrimi i saj. Nëse nënshtrimi i gruas do të ishte një gjendje natyrale (që e tillë kishte qenë prej kohësh), ky detyrim nuk do të shënohej në mënyrë taksative në ligjet e shkruara, por do të funksiononte si rregull moral. Shkrimi i tij parakërkon detyrimin për të kthyer në ligj një gjendje jonatyrale, siç është nënshtrimi i gruas. Edhe në tekstet fetare monoteiste, të cilat janë një burim përhapës i patriarkalitetit (Zoti mashkullor), femra vjen në jetë nga brinja e mashkullit për të “rregulluar” paplotshmërinë e tij. Ndaj përcaktime të tilla si detyrë, sundim etj, shpalosin një realitet të egër, ku pushteti i mashkullit kërkohet të arrihet me forcë “ligjore”. 1.2) Matrifokaliteti tek “Mërkuna e zezë”, shprehet nëpërmjet marrëdhënies së pabarabartë gjyshe – gjysh dhe theksohet nga shestimi mungestar i pranisë mashkullore. Arsyeja e kësaj mungese, lidhet me një traditë të vjetër, që vazhdon njësoj që nga kohë të lashta. Ka kohë që në katundin tonë bëjnë vaki gjëra të çuditshme që s’t’i rrok mendja. Burrat, pa mbushur moshën tënde, sikur i tërheq dikush, sikur i ndjell diç e panjohur, sikur i përndjek një lloj Fryme hakmarrëse… (Tufa, 2009: 58) Ikja e burrave nga shtëpia e prindit tek “Mërkuna e zezë”, është vice-versa në Kanun. Ato që duhet të ikin, pa kthyer kokën pas, pa lënë asnjë gjurmë në vendin ku u linden, janë gratë. Shkëputja e tyre nga “rrënjët”, nga vendi dhe familja, duken si përpjekje për të shkulur çdo lidhje të mundshme me origjinën e tyre, me të shkuarën e tyre. Në Kreun e Njëzetë (Nye i njëzetët) të Kanunit theksohet se Grueja shqiptare farë trashëgimit s’e ka te prindja, as më plang, as në shpi. (fq.14). Pamundësia e prindit për t’i dhënë pasuri vajzës, sjell varësinë e saj ekonomike nga burri dhe familja e tij. Kësisoj “sundimi” i parashtruar më parë në Kanun, vendoset forcërisht nëpërmjet vargojve ekonomikë. Largimi i gruas nga shtëpia e prindërve dhe varësia e saj ekonomike, mund të lexohen si prirje për 340
K R I T I K A
izolim emocional e financiar të saj. Ky është “burgu”, ku duhet të mbahen fajtorët. Faji i kryer? Pushteti i pakushtëzuar gjatë matriarkatit, që burrat nuk e falin dot, ose nuk duhet ta falin, se përndryshe e burgosura rimerr pushtetin. Kjo frikë, shpaloset nëpërmjet sulmit të drejtëpërdrejtë të figurës femërore, nëpërmjet përdorimit të gabimit logjik ad hominem, Kanuja e xen gruen si tepricë në shpi. (fq. 14) Sipas filozofit Charles Taylor, kuptimi i logjikës së ndjekur gjatë ad hominem-it është i rëndësishëm për të kuptuar disa çështje morale (Taylor, 1997: 34–60). “Morali” që imponon ligji, është se gruaja është e pavlerë, tepricë, ndaj i meriton padrejtësitë që i bëhen. Ky kapitull i rëndësishëm i Kanunit, i ndërtuar mbi bazën e faktit (grueja shqiptare farë trashëgimit s’e ka te prindja, as më plang as në shpi) dhe justifikimit arbitrar të tij (grueja si tepricë), dëshmon për një urrejtje të kahershme që shpaloset atëherë kur ligji e bëjnë burrat. 2. Koncepti i shoqërisë matricentrike. Shoqëritë matricentrike ushqejnë një imazh poetik të bukurisë femërore. Joshja nëpërmjet sharmit, është një nga armët më të fuqishme femërore, nëpërmjet të cilit nënshtrimi mashkullor pranohet me dëshirë. Pjesa më e madhe e qënieve mitologjike në folklorin shqiptar, përvijohen si femra me një bukuri trallitëse dhe me një aftësi të jashtëzakonshme në të kënduar e kërcyer. Mposhtja “simbolike” e gjyshit (një mashkull i shtyrë në moshë, i cili nuk duhet të drejtohet më nga instiktet, por nga kodi moral i ruajtjes së nderit) tek “Mërkuna e zezë”, pasqyron pamundësinë e çdo qënie mashkullore për t’i bërë ballë një tundimi të tillë. Bukuria femërore, shoqërohet me këngën e vallen, si elemente artistikë të shprehjes së gëzimit të brendshëm, haresë, kënaqësisë që çojnë drejt aktit seksual. Tët gjyshi ia shqepën shpirtin ata që mos paçin vend, - tha gjyshja dhe bëri ‘ptu-ptu-ptu’ tri herë pas supit të djathtë. Kur i çova bukën një mën gjes, ai tha se s’e kishin lanë rahat tanë natën e lume shpirtënt e humbun. Tha se nuk u kishte shti bar e nuk ua kishte var, por ata bënin shamata, shanin e mandej, kah mesnata e vonë, kishin nisë me hjedhë valle përrotull kësollës tue knue me kangë grishëse: “Me kuleçë e gurabia, ma e madhja ashtë Kumria, Shifja flokun si hardhia, Hajt Alia ke Sulbia (Tufa, 2009:21) Sema flokët (shihja flokun si hardhia), si dhe togu i fjalëve hedh valle bartin një vlerë të rëndësishme konotative. Kujtojmë se qëniet mi341
tologjike në botëkuptimin shqiptar shpesh emërtohen nëpërmjet këtyre dy tipareve karakterizuese (kujtojmë Floçkat e Shtojzorvallet). ‘Dorëzimi’ seksual (kuleçë e gurabi janë simbole seksuale femërore), do të thotë nënshtrim mashkullor e pranim i kryefuqisë së femërores së shenjtë. Për këtë dëshmon përdorimi i shkallës sipërore tek më e madhja ashtë Kumria. Kjo armë e fortë femërore, joshja dhe grishja përmes bukurisë, anatemohet e ndalohet në Kanun (Hiret femërore shpalosen qartë nëpërmjet artit; këngës dhe valles). Rreziku i joshjes nëpërmjet të bukurës e kësisoj pranim i dobësisë mashkullore, parandalohen nëpërmjet ligjit. Në Kapitullin e dymbëdhjetë kanonizohet se Në shpi prej së cilës del nusja nuk a kanun me knue, as me qitë pushkë (fq. 17). Kënga e shkrehja e armës simbolizojnë shprehjen e gëzimit. Pyetja që shtrohet është pse pranëvihen këto dy shenja, të cilat kanë të shenjuar të ngjashëm, por jo të njëjtë? Gëzimi i shprehur nëpërmjet këngës dhe gëzimi i shprehur nëpërmjet shkrepjes së pushkës ndryshojnë. Këngët e dasmave janë karakteristike për gratë dhe shprehin botën shpirtërore të ngarkuar emocionalisht dhe të sublimuar në melodi. Qitja e pushkëve është shprehje karakteristike e gëzimit nga burrat, nëpërmjet të cilës ndjenjat e tij bëhen të njohura fshatit a krahinës. Ndalimi i shprehjes së gëzimit jashtë shtëpisë (shkrepja e armës) mund të lidhet me nënvlerësimet që i bëhen figurës femërore. Kujtojmë se: Grueja asht shakull me bajtë (fq.18), ndaj ngjarja që po ndodh, martesa, dimunitivizohet. Ajo që nuk kuptohet qartë është arsyeja pse ndalohet kënga, gëzimi mes vedi të pjesëtarëve të familjes a të njerëzve të dashur. Pse të kënduarit nuk lejohet në shtëpinë e nuses, por nuk pengohet në shtëpinë e dhëndrit? Nëpërmjet këtij qëndrimi të dyfishtë, shenjohet se anatemimi nuk i bëhet procesit të të kënduarit, por specifikisht ndalohet kënga e grave të familjes (këngë të tilla këndohen vetëm nga gratë), ndaj nuses. Ky kufizim i pakuptimtë, mund të shpjegohet me përpjekjen për të shmangur sjellje arketipale, sipas të cilave kënga e vallja mes grupeve femërore mund të evokojë në mënyrë të vetëdijshme a të pavetëdijshme imazhe primordiale nga koha e matriarkatit. Frika është se nëse këto imazhe evokohen, pasojat mund të jenë të pallogaritshme, e nënshtruara me Kanun, mund të kërkojë atë që ka humbur, lirinë dhe fuqinë e kohëve më parë. Kësisoj kënga është po aq rrezikplotë sa dhe pushka. A nuk kishin këngën të vetmen armë sirenat magjindjellëse tek “Odisea”? Nëse ky i fundit zgjedh të 342
K R I T I K A
mos dëgjojë (si simbolikë e një bote të qytetëruar), Kanuni i mbyll gojën “sirenave”, duke i ndaluar këngën. 3. Dashuria e lirë. Përveç matrifokalitetit, një tjetër tipar që e bëjnë ‘Mërkunën’ të konsiderohet si areal matriarkal ështe koncepti i dashurisë së lirë. Lidhja mes dashurisë së lirë e matriarkalitetit ka gjasa të burojë nga mitet antike të krijimit, sipas të cilave universi u krijua si pasojë e vetë-fertilizimit (partenogjenezës) të perëndeshës mëmë. Kjo kujtesë arketipale që bartin femrat në mënyrë herë të vetëdijshme e herë jo, i bën ato superiore. Dashuria e lirë tek “Mërkuna e zezë” konceptohet si mënyrë jetese nga njëra anë, e si ritual për nderimin e femërores së shenjtë nga ana tjetër. Çdo qënie mashkullore kthehet në objekt të dëshirave femëro re; për aq kohë sa duhet (nevojitet) ai mbetet në fshat (a gjallë) dhe më pas dëbohet a vdes. Mitet e partenogjenezës shtresëzohen në të pavetëdijshmen femërore duke i bërë banoret femra të ketij fshati, superiore në raport me meshkujt. (…) Gratë e këtij katundi bien në ujdi me burrat për një periudhë të shkurtër, sa për riprodhim, sa për fashitjen e zjarreve të kurmit, mandej i largojnë duke e kontrolluar vetë shtëpinë. Kur ndonjë grua nuk i bindet këtij rregulli, atë e veçojnë dhe e rrethojnë. Ajo nuk e di se sapo burri i saj të paraqesë rast rreziku, aleatet e Mërkunës e zhdukin. Unë them se mungesa e burrave në katund, lidhet ngushtë me epërsinë që morën gratë qysh prej të Mërkurës së moçme të hakmarrjes. (Tufa, 2009: 79) Sundimi seksual është një nga tiparet kryesore të shoqërive matristike e matriarkale (kujtojmë amazonat). Ndaj tij u morën masa të menjëhershme, që dobësia e burrave të mos egzistonte më. Kësisoj, në kundërpërgjigjje të dashurisë së lirë, u forcua miti i virgjërisë. Në Kapitullin e njëzetenëntë (Nye i njizetenandët), thuhet se Po s’u pru grueja si duhet te burri, kanuja i nep leje me i pre thekun a flokun e me e lshue. (fq.18) Prerja e thekut të flokut është konvencion i bërjes publike të mëkatit të saj. Dënimi i gruas, ndaj thyerjes së mitit të virgjërisë nënkupton njëherësh: a) shëmtimin e saj, dënimin tek e bukura, tek femërorja (kujtojmë floku i gjatë në botëkuptimin shqiptar është tipar parësor i bukurisë. Këtë e dëshmon emërtimi i qënieve mitologjike si Floçka). b) “Vulosja” shoqërisht e mëkatit të saj. Rëndësia që mendimi i tjetrit, mendimi i grupit shoqëror ka për individin në shoqëri të mbyllura si shoqëria shqiptare, janë vendimtare për jetën e individit. Dënimi ko343
lektiv, shoqëror që i bëhet gruas nëpërmjet “damkosjes”, shenjon paaftësinë e saj për të pasur një jetë normale më pas. Pamundësia e saj për t’u martuar sërish, pamundësia për të sjellë në jetë pasardhës biologjikë do të thotë vdekje e femërores brenda saj. Por përveç vdekjes simbolike të gruas nëpërmjet thek-prerjes, Kanuni ligjëron edhe eliminimin e saj fizik, në rast sjelljeje jo të hijshme. Në të njëjtin Kapitull, ligjërohet se: Grueja e ka fishekun në shpin për kurvni. Për këtë punë të pabesijet i shoqi e vret të shoqen e rrin pa ndore, pa besë e pa kenë i ndjekun për gjak, se prindja e nuses së vrame marrin çmimin e gjakut e këtij do t’i napin fishekun e do ti qesin dorëzanë. (Fq. 19) Në emër të ruajtjes së nderit, legjitimohet vrasja. A vjen kjo sepse nderi është një institucion në Kanun dhe ai nuk mund të preket. Në të vërtetë Kanuni nuk parashikon të njëjtën gjë për seksin tjetër. Aktet e shthurjes seksuale (pabesia ndaj partnerit), kërkojnë detyrimisht përfshirjen seksuale të dy partnerëve, nga të cilët vetëm njëri dënohet, vetëm gruaja vritet. Burri jo vetëm e vret të shoqen, por familja e së vrarës legjitimon këtë akt barbar, nëpërmjet garantimit të jetës së dhëndrrit (qitja dorëzanë). Vrasësi kthehet kësisoj në flamurtar të mbrojtjes së Kanunit. Ai nuk duhet të shqetësohet për këtë që bëri, nuk i trembet hakmarrjes së askujt dhe nuk penalizohet ligjërisht. Marrja e fishekut në pajë nga gruaja, legjitimon bashkëjetesën e saj tragjike me vdekjen. Kësisoj nga perëndeshë e jetës në një të shkuar të largët, gruaja në Kanun shenjohet si skllave e vetë vdekjes. Mungesa e të dhënave plotësuese, se në cilat raste flagrande shthurjeje, gruan e pret vdekja, thekson se ai që vendos për jetën dhe vdekjen është burri. Në dorë të tij është të cilësojë flagrante atë që është, por dhe atë që s’është e tillë. Kësisoj ky ligj i Kanunit kanonizon inversin e dashurisë së lirë gjatë matriarkatit. Nëse femrat zgjidhnin meshkujt, sipas preferencave të tyre seksuale dhe më pas i dëbonin ose i vrisnin ata, tashmë jeta e femrës varet nga keqdashja e mashkullit për të parë si shthurje veprimet e saj. Dashuria e lirë kthehet në monogami detyruese të njëanshme (taksative vetëm për femrat), ndërsa vrasja e meshkujve pas riprodhimit kthehet në vdekje të femrave. Ashtu siç shihet asgjë nuk ka ndryshuar në Kanun, vetëm se tashmë femrat përjetojnë terrin e pushtetit te tyre dhe burrat sublimojnë nëpërmjet ligjit, urrejtje të mbledhur shumëshekullore. 4. Adhurimi i kryeperëndeshës. Tipari më i rëndësishëm matriarkal është mënyra e përvijimit të kryeperëndeshës dhe ritet e adhuri344
K R I T I K A
mit të saj, të cilat ngjasojnë me ritualet misterioze të kultit para-kristian të perëndeshës së madhe Magna Dea. Në qendër të dhomës ngrihej një drugë tepër e madhe rrotulluese, të cilën e rrotullonte Nafaka duke kënduar diç që nuk arrinte gjer tek veshët tanë. Një tufë vajzash të reja, të zhveshura vetëm në mbathje, me cicat që u tundeshin dhe me flokët e krehur shkrifët që vareshin teposhtë supeve dhe shpinës, ndiqnin në ecje rrethore Nafakën, duke kënduar gjithashtu, zëulët e duke pështjellur fije të tjerra rreth boshteve që mbanin në duar(…). Të gjitha lëvizjet e shkathëta ritualore të duarve të saj gjatë ftllimit të fijeve, nxirrnin në pah kularë e byrzylykë të thurur me fije gjithëngjyrash, gjer sipër parakrahut. Gjithçka ndiqte një ritëm monoton harmonik dhe të përl logaritur (Tufa, 2009: 136) Rituali i mësipërm ka për qëllim nderimin e aspektit femëror të universit. Druga rrotulluese, ecja rrethore, kularët e byrzylykët me fije gjithfarësh, janë simbole femërore. Kjo ceremoni zhvillohet gjatë hënës së plotë dhe trajtat e rrumbullakëta (të shenjuara nga semat e mësipërme), kthehen në simbol të formës sferike hënore. Lakuriqësia femërore shërben si shenjues për disa të shënjuar. Së pari, funksioni i saj është identifikues. Adhurueset e reja të perëndeshës së madhe (vajzat), shenjohen nëpërmjet këtij tipari. Së dyti, funksioni i saj është himnizues. Nëpërmjet paraqitjes së lakuriqtë të trupave të rinj femërorë, falënderohet kryeperëndesha për dhuratën e bukurisë me të cilën i ka shpërblyer qëniet e ngjashme me veten. Se treti, funksioni saj është utilitar. Ekspozimi i zhveshur ndaj dritës hënore do të thotë ‘përthithje’ maksimale e energjive që vijnë prej saj. Sipas studiueve, fillimi i religjionit hebraik konsiderohet të jetë fundi i periudhës së artë të perëndeshës. Sipas Marija Gimbutas-it, sistemi patriarkal u shtri me shpërndarjen e gjuhëve Proto-Indo-Evropiane në fil lim të periudhës së bronxtë. (Gimbutas,1982: 74) Këtë mendim ndan dhe Stone, e cila i përshkroi shoqëritë e lashta (përfshirë dhe atë egjiptiane) si parajsa matriarkale, të cilat u shkatërruan nga Indo-evropianët patriar kalë. Sipas saj, hebrenjtë levitë duhet të kenë qenë indo-evropianë për shkak të botëkuptimit të tyre qartësisht patriarkale. Për të ka lidhje të qëndruesh me mes mizogonisë e urrejtjes për perëndeshën që karakterizon shoqërinë izraelite, me lindjen e kristianizmit në një kohë më të vonë. (Stone, 1974: 110) 345
Kjo mizogoni shprehet e fortë dhe në romanin e Tufës. Përpjekja për të zëvendësuar Perëndeshën nënë me Zotin mashkullor, në veprën e tij përvijohet me anë të një dyluftimi të dhunshëm, ku humbësi është i destinuar të kthehet në pulvis et umbra. Karakterizimi i perëndive nëpërmjet emërtimeve simbolike, sheston marrëdhënien e krijuar mes tyre; marrëdhënie kjo mes paraardhëses (shih Mërkuna) dhe pasardhësit (Enjtit). Sipas gjyshes, qyshse s’mbahet mend, në katund qenkan përplasur egër nata e grave, Mërkuna, me natën e burrave, Enjtin, që i bie ditë e enj te. Perëndia e grave shfaroste burrat të Mërkurën dhe perëndia e burrave, hakmerrej të Enjten. Si ka dëgjuar gjyshja, një të enjte të moçme burrat na u mblodhën bashkë dhe ia mësynë katunditnë çdo prag, duke i tërhequr zvarrë përjashta nën hënë, çupëlina, vasha të reja, nuse të sapoardhura e gra në mesmoshë, pa dallim farefisnie. Pasi i nxjerrin jashtë me forcë, i tërheqin zvarrë për flokësh, mandej i përdhunojnë katundçe një për një, i rrahin e i mbyllin në një kullë dhe për tri netë rresht i përdhunuan e i lanë pa ngrënë pa pirë. Gratë gjatë gjithë atye ditëve iu lutën perëndisë së tyre, Mërkunës, gjersa kur erdhi vërtet nata e mërkurë, u ngritën në mesnatë dhe të prira nga Mërkuna i mësynë të gjitha pragjet, i vranë të gjithë burrat e katundit, duke ua nxjerrë zemrat jashtë e duke ua hedhë qenve në rrugë. Që atëherë, gratë nuk i lenë më të ngrenë krye meshkujt, duke ndjekur këshillat e perëndisë së tyre (Tufa, 2009: 80) Rrëfimi retrospektiv për kohë qyshse s’mbahet mend, sendërton ngjarje pothuajse mitike. Lufta midis paraardhëses e pasardhësit, Nënës së madhe a Babait hyjnor gjendet pothuajse në të gjitha mitologjitë. Kujtesa dramatike e dhunimit të pësuar, sjell risemantizimin e mitit kryeperëndëshës si perëndeshë e hakmarrjes (antinom i karakterizimit egalitarist të Nënës së madhe). Mbizotërimi i foljeve në tekst, theksojnë veprimin (dhunimin), përdorimi i kohës së pakryer (rrahin, mbyllin, përdhunojnë etj), shenjon ngarkesën emocionale bashkëshoqëruese. Në këtë mënyrë rrëfimi brendadiegjetik krijon paralelisht dy realitete; së pari përvijon ngjarjen mitike; së dyti trajtëson emocionet. Ngjarja e pambaruar (koha e pakryer) që përsëritet në vetëdijen a pavetëdijen e Mërkunë-ndjekëseve, i bën ato ta vazhdojnë luftën me llojin e kundërt (jo thjesht të ndryshëm) me to. Si përfundim: Romani “Mërkuna e zezë” është një roman që ngrihet mbi intertekstin. Në pamje të parë duket sikur dy janë nivelet kryesore in346
K R I T I K A
tertekstuale: 1.miti i perëndeshës së madhe 2. Kodi normative i Kanunit. Nëpërmjet përqasjes mes dy niveleve intertekstuale mund të arrihet përfundimi se ndoshta kemi të bëjmë me një marrëdhënie lineare vazhdimësie dhe ndryshimet mes dy niveleve intertekstuale, varen nga ndryshime në kohë. Nëse miti i Magna Deas paraqet fazën e parë të marrëdhënieve shoqërore, kodifikimi i Kanunit lidhet me një fazë të dytë të mëvonshme, kur ligjet kishin nevojë të shkruheshin që të zbatoheshin, kur femra dhe funksioni i saj në shtëpi e jashtë saj zhvlerëohet… në kohën e Burrave. BIBLIOGRAFIA
Gimbutas, M. The Goddess and Gods of old Europe, Thames and Hudson Ltd., London, 1982 Stone, M. When God was a woman, Harvest, Orlando, 1974 Taylor, Charles (1997). "Explanation and Practical Reason". Philo sophical Arguments. Harvard University Press. Tufa, Agron. Mërkuna e zezë. Tiranë, Toena, 2009. Walker, B. The Woman's encyclopedia of myths and secrets, San Francisco, Harper & Row, 1986
347
348
K R I T I K A
Sulejman DËRMAKU Ka studiuar për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Fillimisht ka punuar në arsim, pastaj, tash e mbi 35 vjet, në Ndërmarrjen e Revistave “Rilindja” të Prishtinës (gazetar, redaktor gjuhësor, redaktor dhe kryeredaktori revistës ” Shkëndija”). Aktualisht është redaktor në revistat «Teuta» dhe “Ekonomia” të Prishtinës. Që nga themelimi i Shoqatës së Gjuhës Shqipe të Kosovës është anëtar i kryesisë dhe sekretar profesional i saj. Ka lëvruar pothuajse të gjitha llojet e shkrimeve informative-analitike dhe letrare-publicistike. Merret me problemet shoqërore dhe me ato arsimore-pedagogjike e gjuhësore, si dhe me shkrime letrare. Është autor i librave: “Kosovarja '90”, përmbledhje intervistash me personalitete politike, shoqërore, letrare, artistike e kulturore; “Dërmaku”, monografi (me bashkautorë); “Në emër të popullit” dhe “Ta rrënojmë të vjetrën”, satira; “Fundshekull” dhe “Fillimshekull”, publicistikë.
KRONIKË E NJË KOHE MAKABRE
(Ramadan Haziri, “Plisat” (roman), Saga, Prishtinë, 2013)
Ramadan Haziri tashmë është emër i njohur për lexuesit. Lindur më 10 prill 1940, në Muhoc të Ferizajt, shkolluar në vendlindje dhe në Prishtinë (Normalen dhe Fakultetin Filozofik, Dega e Historisë), ka punuar në arsim nëpër fshatra e në qytetin e Ferizajt dhe në Kaçanik, mësues i historisë. Nga viti i largët 1957 u ndoq pareshtur nga pushteti i ish-Jugosllavisë. Për shkak të veprimtarisë së tij atdhetare u burgos disa herë. Në vitin 1981 u largua dhunshëm nga puna e mësimdhënies. Më 1985 u dënua me 12 vjet burg, prej të cilave i mbajti gjashtë. Deri më tani ai ka botuar 28 tituj, vepra zhanresh të ndryshme; Publicistikë: Arti i atdhedashurisë (1999),Tiranë; Tregime: Moçalet e Sa zlisë (2002), Oaza e Ilirisë (2003); Romane për fëmijë: Dragoi i shportës (2005), Në kohën e amazonave (2006); Romane: Njerëz dhe minj (2004), Streha e shpëtimit (2004), Imazhi i vëllait në sytë e motrës (2005), Ikje 349
tej fatit (2005), Kalorësit e mjegullës I, II e III (2006), Krenaria (2007), Vrasësit e dashurisë (2007), Pushka e Hasimes (2007), Ari (2007), Qerrja e fatit (2008), Treni me murtajë (2008), Matanë mjegullës (2008), Prin ci dardan (2010), Të mbijetosh gjëmën (2012), Pinjollët e atdhetarëve (2012), Udhëkryqet e fatit (2012), Mësuesja Verë (2013), Rrisku i berberit (2013), Merimanga e robërisë (2013), Bijtë e Dardanisë (2013), Plisat (2013); Dramë: Kaçaku i ferrës (2010). Dy librat fundit të Ramadan Hazirit, që dolën nga shtypi ditë më parë, ‘Bijtë e Dardanisë’ dhe ‘Plisat’, janë dy romane që për temë kanë ngjarje periudhash të ndryshme historike. Derisa në romanin e parë, nëpërmjet bëmash të kohëve të mugëta të bijve të Dardanisë, sidomos Kostandinit, trajtohen ngjarje të një historie të lashtë të paraardhësve tanë, në romanin e dytë, tek i cili do të përqendrojmë vëmendjen tuaj, trajtohen ngjarje të historisë sonë të re, pas Luftë së Dytë Botërore, kur u rrënuan iluzionet që ishin mbjellë për agun e një lirie kombëtare. Konsideorhet se është tepër e vështirë të shkruash roman me temë historike, ngaqë kërkon kohë të gjatë e mund për hulumtimin e fakteve. Mirëpo, pikërisht, në hullitë e këtij hulumtimi qëndron dhe kënaqësia. Autori Haziri, duke qenë historian me profesion dhe shkrimtar me vokacion, ia ka dalë mbanë me sukses kësaj pune në 28 vepra, që ka botuar deri tani, të cilat, secila në mënyrën e vet, ngacmojnë imagjinatën e çdo shtrese lexuesish. Ndërkaq, kur bëhet fjalë për romanin Plisat, me plot gojën mund të thuhet se kjo vepër është një kronikë e njëmendtë e një kohe makabre, kur gjithçka ishte e nderë nga makthi që mbretëronte si pasojë e padrejtësive dhe e terrorit që në vazhdimësi ushtrohej mbi plisin, shprehur figurshëm, siç është i figurshëm dhe dykuptimësh edhe vetë titulli i romanit. Dhe, kjo tani po ndodhte në një periudhë kur ishin mbjellë iluzione se mugëtira e kohëve të shkuara do të davaritej pikërisht nga ky sistem “human e popullor” (siç ishte vetëproklamuar). E pikërisht kur rrënohen iluzionet, zhgënjimi është tepër i madh. Mbase ngjashëm po ndodh edhe me shtetin e shtetësinë tonë në ndërtim, aq të gjakuar ndër mote, e tani aq të zhgënjyer me aktualitetin. Duke i vendosur kryepersonazhet e romanit në vend të papërcaktuar, po aq të njohur, meqë bashkëkohës të tyre janë gjallë, autori Haziri ka arritur të shpërfaqë thellësinë e shpirtrave të Plisit e Hoxhës, e nëpërm350
K R I T I K A
jet rrjedhës së ngjarjeve që zhvillohen jo vetëm në Ferizaj e rrethinë, po anekënd Kosovës, edhe gjakimet e të gjithë shqiptarëve për një jetë të dinjitetshme. Është ky një roman që flet për njerëzinë, humanizmin, lirinë, duke mos lënë anash as dashurinë me tamam, siç është manifestuar atëbotë, një dashuri autentike e kohës, platonike, nënshtruar kanunit e adeteve të kohës, sipas të cilave udhëhiqej e mbahej gjallë qenia e plisit ose plisi si qenie. Thuhet se është e zakonshme që në të shkuarën të kërkohen, e shpesh edhe të gjenden, paralele me kohën e tashme, aktuale... Edhe autori Haziri në f. 100 të romanit pohon: “Në atë gozhdë, ku të kanë ngelur të varur syri e zemra të moshës së rinisë, në pleqëri, aty do të varet edhe truri!” Romanin e karakterizojnë imazhe e momente jo të imagjinuara, por reale, gjuha e qartë e toni subtil, ndonëse herë-herë i mbështjellë me velin e vrazhdësisë së kohës, të personazheve dhe botëve të tyre në dukje të brishta, porse njëherësh aq të forta. Protagonistët nuk janë fiktivë, por realë, të kohëve të kaluara, por mtaforikisht edhe të kohës sonë, me të gjitha preokupimet e aktualitetit, po edhe të së shkuarës e të së ardhmes. Nëpërmjet narracionit psikologjik të personazheve të romanit, autori Haziri eksploron labirintet e shpirtit të njeriut tonë, në skutat e të cilit kurrë nuk u shua zjarri për lirinë dhe këtë në mënyrë të rrjedhshme e shtron para lexuesit. Ato, personazhet e romanit, pra, nuk janë as superheronj, as imagjinarë. Janë vdekatarë të rëndomtë, njerëz të mjedisit tonë, por, sipas tipareve, edhe njerëz që lexuesi i secilit mjedis mund t’i gjejë edhe në mjedisin e vet. Titulli Plisat, veç kuptimit të parë, këtu ka më tepër kuptimin e figurshëm të nacionit, që simbolizon kjo qeleshe, por edhe emërtimin e njërit nga dy kryepersonazhet, dhënë sipas kësulës që mban. Brenda kopertinave të këtij romani autori Haziri ka përmbledhur tërë realitetin e hidhur në shtjellat e kohëve të mugëta për shqiptarët, duke filluar me pjesëmarrjen e shqiptarëve në Luftën e Dytë Botërore, që në këto treva, shih paradoksin, u quajt madje nacionalçlirimtare, e deri në vlimet gjithëpopullore për liri e të drejta në fund të shekullit XX. Pra, edhe vetë pjesëmarrësit e betejave të kësaj lufte mbi kurriz të tyre përjetuan të kundërtën e nacionalçlirimtares – mbase do të mund të thuhej zhdukjen nacionale, kurdo që u jepej rasti bandave sllave të të gjitha ngjyrave, 351
shpesh të kamufluara nën yllin pesëcepësh partizan, siç ishin masakra e Tivarit, e Drenicës, e Gjilanit e shumë të tjera në fillet e krijimit të një shteti kinse të barazisë, të lirisë e të mirëqenies, ndërsa për shqiptarët ishte bërë shtet i pabarazisë, i rirobërimit dhe i vazhdimit të varfërisë si në pushtetet e mëparshme të shtetit të emërtuar i sllavëve të jugut. Paradoksalisht, jo vetëm që populli shqiptar s’po gëzonte frytet e luftës antifashiste, por përkundrazi, vetëm sa kishte ndërruar forma e robërisë, tani e mbështjellë me parulla të një rendi kinse internacional të barazisë ndërmjet njerëzve, i cili në praktikë vazhdonte avazin e sistemeve dhe pushteteve të shkuara, veçse tani me një perfiditet që para botës shpërfaqej si demokraci. Madje plasoheshin parulla ngushëlluese, kinse ky sistem qenkësh vetëm një fazë kalimtare drejt një sistemi ideal për njerëzimin, ani pse shqiptarët në vazhdimësi dergjeshin në errësirën e diktaturës së re, që propagandonte me plot gojën lirinë, e shqiptarët i trajtonte si robër, propagandonte barazinë, e shqiptarët i diskriminonte në çdo hap, propagandonte mirëqenien, e shqiptarët, jo jetonin po mezi gjëllinin, të këputur nga fukarallëku i skajshëm, vuanin madje edhe për kordhën e bukës, duke qenë dhe në zgrip të ekzistencës biologjike, propagandonte barazinë, e shqiptarët trajtoheshin në mënyrë aq të pabarabartë, propagandonte parajsën e kësaj bote e shqiptarëve jetën ua bënte ferr të kësaj bote. Ata jetonin në ankth, në errësirë, në skëterrë, vetëm pse nuk ishin sllavë. E, pra, ata nuk kishin kërkesa fantastike, por reale, tokësore. Imagjinata e tyre nuk kishte gjakimet siç i ka njeriu i botës së lirë, përgjithësisht. Kërkesë e tyre e vetme ishte liria kombëtare, nëpërmjet saj sendërtimi i ëndrrave shekullore për jetë të dinjitetshme, për jetë vertikale, pa nënshtrime e pa nënçmime, pa padrejtësi, pa urrejtje. Ëndërr ishte ajo që dëshironin, ndërsa jeta ishte zgjim, realitet i kundërt me ëndrrën, me gjakimin. Veprimet e Serbisë, nën maskën e shtetit të sllavëve të jugut dikur, po pastaj edhe hapur, mund të vlerësohen, shprehur me fjalorin e veprës së Borhesit, Histori Universale e Poshtërsisë, që, kundruall shqiptarëve, mjerisht, po vazhdon edhe sot, duke ndryshuar vetëm format e veprimit. Autori Haziri, edhe vetë i gjendur në vorbullën e padrejtësive sllavokomuniste, nuk e ka pasur të vështirë të transponojë realitetin që e ka intriguar atë në çdo hap, si një mësues me ambicie iluministe dhe liridashëse. Të heqësh dorë nga liria, do të thotë të heqësh dorë nga dinjiteti 352
K R I T I K A
yt njerëzor, të heqësh dorë nga të drejtat e tua njerëzore, madje të heqësh dorë edhe nga detyrimet e tua, thotë Zhan Zhak Ruso. Pikërisht për këtë edhe autori Haziri mbetet, thënë figurshëm, një rebel i përjetshëm, duke pasur si moto konceptin se rebelimi nuk është asfarë kërkese për liri të gjithëpushtetshme. Përkundrazi, rebelimi udhëheq procesin kundër lirisë së gjithëpushtetshme. I rebeluari do që të pranohet fakti se edhe liria ka kufij, përbrenda të cilëve ndodhen qenie njerëzore, sepse pikërisht kufijtë janë mundësi rebelimi të atyre qenieve. Dhe, duke qenë këmbëngulës, ai zbulon se labirinti durimtar i linjave narrative vizaton edhe gjurmët e imazhit vetjak. Ndaj, ndonëse romani nuk është autobiografik, megjithatë nuk është e vështirë, jo vetëm të supozohet, porse edhe të konstatohet se në të ka shumë elemente autobiografike. Mbase, veç të tjerash, edhe për këtë ai lexohet me një frymë, siç është bërë zakon të thuhet për veprën që nuk mund ta lësh pa e mësuar vazhdimin, edhe pse vëllimi i romanit është pothuajse 300 faqe.
353
354
Nr. 1, viti XLIV Prishtinë 2014
Botimin e këtij numri e financoi
Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit Republika e Kosovës
355