Data Loading...

JETA_E_RE 2014-2 Flipbook PDF

JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,JETA_E_RE 2014-2,J


974 Views
285 Downloads
FLIP PDF 1.34MB

DOWNLOAD FLIP

REPORT DMCA

Nr. 2, viti XLV Prishtinë 2014

Viti i parë i botimit: 1949 Themelues dhe kryeredaktor i parë: Esad Mekuli

1

2

NR. 1 PRISHTINË 2014

NSH Revistat Rilindja Për botuesin: Demë Topalli Kryeredaktor Agron Y. Gashi Redaktorë Adil Olluri Ardian Haxhaj Adresa www.jeta-e-re.net e-mail: [email protected] Design rrezeARTstudio.com Copyright © NSH Revistat Rilindja

3

4

P ë r m b a j t ja In memoriam..................................................................................... 7 Ali D. Jasiqi: Bota poetike e Besim Bokshit........................................ 10 Ali D. Jasiqi: Ai ishte nxënësi i tij............................................................. 18 BESIM BOKSHI (1930-2014)..................................................................... 23 Besim Bokshi: Porosija e gjyshit............................................................ 24

PROZË.................................................................................................... 33 Philip ROTH: Konvertimi i hebrenjve..................................................... 35 Donald BARTHELME: Qyteti i kishave................................................... 51 Çengiz AJTMATOV: Legjenda e varrezave të Ana Bej-it.................. 57 Horacio QUIROGA: Pula e therur.............................................................. 81 Besnik MUSTAFAJ: Orët e etheve.............................................................. 89 Ibrahim BERISHA: Manuali i pritjes në stacion................................. 105 Haki HYSENAJ: Fundi i një takimi............................................................ 119

POEZI..................................................................................................... 127 Seamus HEANEY: Rrëmihje........................................................................ 129 Wallace STEVENS: Studim i dy dardhave............................................. 135 Alehandra PIZARNIK: Dëshira e fjalës................................................... 145 Nicolas GUILLEN: Nganjëherë................................................................... 153 Azem QAZIMI: Fjala........................................................................................ 157 Dije Demiri-FRANGU: Ne ishim të bukura........................................... 163 Nerimane KAMBERI: Balonat e bardhë................................................. 167 Shpëtim SELMANI: Fatkeqësisht.............................................................. 173

INTERVISTA.......................................................................................... 181 Nathalie Sarraute: Arti i fiksionit........................................................ 183

5

DOSSIER................................................................................................ 203 Paul MULDOON: Zoja jonë e Ardbosë.................................................... 206 Robert Potts: Poeti në lojë....................................................................... 213 Paul MULDOON: Bukuria e Seamus Heaney-it................................... 224 Intervistë me Paul Muldoon: Poezia vjen në trajta të panumërta.................................................................................................... 226

KRITIKA................................................................................................ 239 Fortino Corral RODRIGUEZ: Realizmi magjik: magji apo lojë mashtruese?............................................................................................. 241 Athanase Vantchev de Thracy: Edhe njëherë për poezinë hyjnore................................................................................................................. 249 Manfred Jahn: Kuadri narratologjik...................................................... 261 Muhamet HAMITI: Seamus Heaney poet, për poezinë................... 281 Edmond Çali: Letërsia dhe feja................................................................... 291 Ag APOLLONI: Trilogjia tragjikomike.................................................... 323 Arian Krasniqi: Orestia përballë hamletit......................................... 331 Emin KABASHI: Dita tjetër e Jetës e Adem Gashit............................. 349 Blerina Rogova-GAXHA: “Kolombra” një rrëfim bizar..................... 361

6

I n memoriam

Ali D. Jasiqi Besim Bokshi

7

8

in

memoriam

Ali D. Jasiqi Ali D. Jasiqi lindi në Jasiq të Junikut më 1937. Shkollën fillore e kreu në Junik e në Deçan. Shkollën Normale e filloi në Gjakovë dhe e kreu në Prishtinë. Në Prishtinë e kreu edhe Fakultetin filologjik - gjuhë e letërsi shqipe. Ka punuar gazetar në të përditshmen “Rilindja”, kryeredaktor i re­ vistës për kulturë, art e letërsi “Fjala”, drejtor i Njësisë punues të revistave në kuadër të NGBG “Rilindja” dhe kryeredaktori i revistës letrare “Jeta e re”. Ka qenë sekretar dhe kryetari i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës. Me shkrime letrare filloi të merrej si nxënës. Në fillim ka shkruar poezi dhe proza, për t’u kushtuar mandej kritikës letrare dhe studimit. Vjershën e parë e botoi në “Zani i rinis” më 1957. Ka përgatitur për botim përmbledhjen e tregimeve “Ago Jakupi dhe rrëfime të tjera“ të Mitrush Kutelit, botuar nga Enti i Teksteve dhe Mjeteve Mësimore të Kosovës më 1967, tregimet “Talush Efendia” të Zekeria Rexhës (të nënshkruara me pseudonimin Ramë Zuka), botuar nga “Rilindja” në vitin 1973, për­mbledhjen e poezive për fëmijë “Lulet e para” të Fahredin Gunges dhe Bedri Hyses, ka përgatitur, bashkë me Hasan Hasanin, redaktor, disa numra tematikë të revistës letrare “Jeta e re”. Ka bashkëpunuar me të gjitha revistat letrare që botoheshin në gjuhën shqipe në ish- Jugosllavi. Veprat e tij janë:

“Josip V. Rela “ - “Jeta e re”, Prishtinë, 1968 “Pesha e fjalës” - “Rilindja”, Prishtinë, 1971 “Shfletime” - “Flaka e vëllazërimit”, Shkup, 1972 “Shenjë në lis” - “Rilindja”, Prishtinë 1974 dhe “Naim Frashëri” – Ti­ ranë, 1980 “Premtime dhe realizime” - “Rilindja”, Prishtinë, 1976 “Qazim Tolaj - simbol i drejtësisë pedante”, Prishtinë, 2002

9

“Pesëdhjetë shkrime për poezinë” - “Vatra”, Prishtinë, 2007 “Tridhjetë e një shkrime për prozën, studimet e të tjera” - “Vatra”, Prishtinë, 2007 “Krejt më dukej ëndërr”, “Vatra”, Prishtinë, 2008. Pak kohë para vdekjes Ali D. Jasiqi përgatiti dhe botoi kompletin prej dhjetë vëllimesh, ku është përfshirë e gjithë veprimtaria e tij kritike dhe krijuese. ALI D. Jasiqi

BOTA POETIKE E BESIM BOKSHIT Volumi dhe madhësia e tekstit letrar nuk është kurrfarë garancie për vlerat e amshueshme, për efektin letrar e artistik të realizimit. Ro­ mani apo përmbledhja me faqe ose vargje më të shumta nuk është e thënë të jetë pasqyra më e plotë, më besnike dhe më e gjithanshme e të gjitha preokupimeve të njeriut të kohës kur vepra krijohet, sesa ajo me faqe apo vargje të pakta. Herë-herë këto të fundit çojnë edhe më rëndë në kandarin e peshojave me të cilat i masin vlerat artistike të realizimeve të suksesshme letrare, u mor vesh, kur kemi të bëjmë me realizime të suksesshme letrare e artistike, hartuar nga krijuesit që shkruajnë atëherë kur kanë çka t’i thonë lexuesit, nga krijuesit që e peshojnë dhe e gdhendin me kujdes, maturi e mjeshtëri fjalën, mjetin e të shprehurit artistik, me­ ndimin, nga krijuesit me aftësi krijuese të të vërejturit të zhvilluar. Dihet se prej krijuesve kërkohet paraqitja e problemeve dhe çështjeve jetësore, pasqyrimi i realitetit dhe e krejt asaj që preokupon letrarin, në mënyrë të përmbledhtë, koncize, me fjali të dendura që shprehin mendime të thella, elemente këto që ia shtojnë veprës edhe më shumë vlerën. Veprat e këtilla letrare madje lexohen edhe nga disa herë nga lexuesit, të cilat pas çdo leximi zbulojnë diçka që nuk u ka rënë në sy gjatë leximeve të mëparshme, hetojnë elementet e reja të përjetimit artistik, të bukurisë së fjalës dhe mendimit, që shtyjnë pastaj për të menduar e gjurmuar edhe më rreth problemeve e çështjeve të shtruara e shtjelluara në vepër. Mendimet e këtilla, të njohura që më parë, të imponohen përsëri pas çdo leximi të poezive të Besim Bokshit, pas leximit të gjithsejt trembëdhjetë poezive të 10

in

memoriam

tij mendimesh të thella, mjeshtrish të lakmueshme të të hartuarit artistik, pas leximit të këtyre poezive lirike e refleksive, që shprehin mjaft mirë realitetin e jetës në trojet tona në një kohë të caktuar të zhvillimit shoqëror, që shprehin humanitetin dhe besimin e thellë të njeriut dhe në njeriun. Autori i së vetmes përmbledhje poezish “Në pritje” pa dyshim është ndër krijuesit më seriozë të letërsisë shqipe të kësaj treve, një ndër poetët që me dendësinë e mendimeve, fjalëve e fjalive që shprehin esencën e problemeve, që kujdesin dhe mjeshtërinë e përpunimit të vargut të përvetëson që në kontaktin e parë, qysh prej leximit të vargut dhe poezisë së parë të këtij krijuesi. Së këndejmi edhe kërkesat dhe dëshirat që ai të jetë edhe më i frytshëm për nga sasia, të krijojë edhe më shumë, sepse mundet dhe ka aftësi të japë aso realizimesh ku ndjenjat dhe mendimet shkrihen aq më mirë ndërmjet tyre dhe kështu fitojmë një poezi me kuptimin e plotë të fjalës të llojit më të kulluar të lirikës, poezinë refleksive herë-herë të përzier me elemente të poezisë sociale e të tjera. Kjo nuk do të thotë kurrsesi se edhe me këto poezi që ka botuar gjer më tani, me tetëmbëdhjetë poezitë e përmbledhjes “Në pritje”, ai nuk i ka siguruar vetes vendin në letërsinë shqipe, në historinë e saj në të ardhmen. Përkundrazi. Ka në mesin e këtyre poezive realizime me vlera antologjike, pa të cilat asnjë antologji e poezisë sonë, e poezisë shqipe në përgjithësi , nuk do të ishte e plotë, nuk do të ishte pasqyrë e nivelit të zhvillimit të mendimit poetik ndër ne pa poezitë e Besim Bokshit. Janë këto krijime poetike që nuk i drejtohen vetëm veshit e ndjenjave, por edhe mendjes, për të mos thënë se këtë të fundit e angazhojnë më së shumti. Mund të themi lirisht se Besim Bokshi, si rrallëkush, e kupton me seriozitetin më të madh rolin dhe detyrën e artistit, që frymëzimin dhe lëndën i gjen edhe kur i kërkon, kur i hulmuton dhe kërkon me kujdes çështjet që duhet të shtrohen në krijimet letrare, anipse ai nuk i është kushtuar krijimtarisë artistike aq sa do të dëshironim dhe pritnim prej tij. Bokshi e ka këndin e vet të të vërejturit të problemeve dhe çështjeve të përgjithshme, këndin nga i cili ka shikuar dhe hetuar çështjet esenciale të zhvillimit tonë shoqëror pa u mashtruar asnjëherë. Në zbulimin dhe potencimin e tyre ai nuk është mashtruar as nuk është ndalur as atëherë kur dikush është përpjekur t’ia pengojë shikimin. Thënë me fjalorin e poetit, ai nëpër zgavra i ka shikuar e hetuar problemet e çështjet esenciale dhe nëpër hundë i ka thënë ato që ka menduar kur nuk ka mundur ndryshe, në kohën kur pleshtat e kanë 11

ngritur kokën me kreni pa e parë gropën ku do të varrosej i vdekuri që po vdiste – siç thotë ai me një simbolikë të zgjedhur dhe mjaft të qëlluar. Dhe këto i kanë mundësuar t’i shtrohej çështjet sa më drejt, të quajë gjithçka me emrin e vet për të dhënë një pasqyrë mjaft reale të realitetit në kohën kur e ka shkruar pjesën më të madhe të poezive të botuara në përmbledhjen e vetme. Njeriut si qenia më e vetëdijshme jetësore i ka hije të ruajë në vete virtytet dhe cilësitë më të larta, ndjenjat më të pastra, më humane, pra edhe dashurinë dhe respektin ndaj tjetrit. Ky është një ndër kushtet që siguron edhe fitoren në luftën për jetën më të lumtur, për ardhmërinë më të begatshme. Të këtillë, më në fund, e ka krijuar (apo së paku do të duhej ta kishte krijuar) natyra që në fillim “DIKUSH: Kur zoti e krijoi njeriun “Qe zemrën”, i tha “gjeje dashninë që s’vyshket!”

(“Bisedë”)

-lexojmë në poezinë e Bokshit. Zemra në poezinë e tij ka kuptimin e motorit të organizmit të njeriut për të gjetur ushqimin e saj të përjetshëm, pra dashurinë ndërmjet njerëzve. Por ky mendim që do të duhej të ishte edhe realitet për poetin është mahi përderisa të mos kthehet në kujtime. Sepse, ndonjëri edhe do ta kërkojë atë që vështirë ka për ta gjetur në jetë. Kjo mahi, kjo ironi e jetës la kujtimet më të idhëta në trojet tona, ku njerëzit lindin me zemra të pasherre, të cilat i shfrytëzojnë të tjerët më vonë. Shumë vogëlushë të këtyre trojeve dashurinë më të rëndë se plumbi e kërkuan pijetoreve me fjalën që i kishte zëvendësuar lodrat e tyre, me kikirikat që herë ishin këngë e më shumë lot përvëlues. Sepse, prindërit e tyre, ndoshta i kanë ruajtur haremat e sulltanëve. Të tanishmen, realitetin e së somtes, do të mund ta kuptojmë edhe më mirë duke njohur dhe baticat e zbaticat nëpër të cilat kanë kaluar njerëzit tanë, të këtyre trojeve. Së këndejmi, Besim Bokshi frymëzimet e veta poetike nuk i kërkon dhe gjen vetëm në të tanishmen, por edhe në historinë tonë, në të kaluarën e njerëzvet si pjesë përbërëse të shoqërisë së caktuar, duke i gërshetuar kështu elemetet e momentet karakteristike të së kaluarës me ato të së tanishmes për të dhënë një pasqyrë dhe më të

12

in

memoriam

plotë të çështjeve. E këtillë nuk është vetëm poezia më e mirë e Bokshit, poemthi “Porosija e gjyshit”, por edhe disa krijime të tjera. Poemthi “Porosija e gjyshit” ngërthen në vete jo vetëm porositë e mbështetura në përvojën e madhe jetësore, por edhe brengat e thella të njeriut tonë, të njeriut të fshatit të maleve tona. Është ky një rrëfim tronditës për njeriun më të fortë se shkëmbi, për njeriun që pas të gjitha atyre peripetive, vua­ jteve e fitimeve, lotëve e gazit, hidhërimit e gëzimeve, më të drejt pyeti: “Kur do të bindet ma zoti se njeriu asht ma i fortëma i fortë se shkambi? tinëz e pyetsha veten”.

-për njeriun që pas të gjitha këtyre nuk harron ta lusë nipin që një ditë , kur të kthehet në pushimet shkollore dhe të mos e gjejë, të shënojë se:

“qe një ushtar i qëndrueshëm, por ushtar gjithmone i mujtun, musteqoshi “ynë”. – fjalë këto që ia thotë të birit para se të vritej në luftën për liri. Kjo është ajo ironia e jetës, ajo që e goditi njeriun tonë në të kaluarën. Ushtari i qëndrueshëm mbeti gjithmonë i mundur. Prej citatit të shënuar të poezisë së Bokshit, shumë lehtë mund të hetohet, sepse ajo bie në sy menjëherë, aftësia dhe mjeshtëria e poetit për të paraqitur me pak fjalë, me një kontrast të fuqishëm gjërat dhe problemet për të cilat këndon, për të thënë një të vërtetë të pamohueshme. Gjyshi i poezisë së Bokshit, gjyshi ynë si personifikim i së kaluarës, qe ushtar i qëndrueshëm, por ushtar gjithmonë i mundur. Kontrasti poetik bëhet i qartë dhe i kuptuar kur dimë të vërtetën e rëndë për njerëzit tanë që me të vërtetë gjithmonë ishin të qëndrueshëm në ushtritë e huaja, dhe pas humbjeve apo fitoreve të të cilave mbeteshin përsëri të mundur, në robëri apo edhe duke e gëlltitur kokën për të ruajtur haremet e sulltanit e robëve, fëmijëve për t’u lënë korën e bukës me krypë. Ushtar gjithmonë i qëndrueshëm dhe në të njëjtën kohë ushtar edhe i mundur është vetëm ai që nuk është ushtar i vendit, i kombit të vet, ai që nuk lufton për të mirën e vendit. Historia na mëson se fatkeqësisht të këtillë kanë qëne njerëzit tanë, ndoshta jo gjithmonë me fajin e tyre. Robëria shekullore dhe besimi për lirinë që do të vinte një ditë i shtyri ata 13

të luftonin kurdoherë me qëndrueshmëri për interesat e njërit apo tjetrit sundues, për të dalë gati gjithmonë të mashtruar, pra edhe të mundur. Në poemthin “Porosija e gjyshit” gërshetohen dhe janë prezente pothuajse të gjitha elementet karakteristike të poezisë së Bokshit; meditimet për jetën, lirizmi i thellë dhe rrëfimet prej të cilave nxjerrim idenë, mësimin dhe porosinë e autorit. Bokshi është një prej atyre poetëve që ndjenjat dhe mendimet e frymëzimeve të veta i ka ngritur në një shkallë më të lartë për t’i bërë kështu të përgjitshmë. Ai di të dallojë atë që është eseciale prej asaj që nuk ka rëndësi për një problem, të potencojë atë që është tipike dhe karakteristike për një etapë të caktuar të zhvillimit shoqëror, të hëtojë atë që në një kohë të caktuar e qesin në pah marrëdhëniet e reja shoqërore. Si të këtilla, mendimet dhe idetë e tij fitojnë një kuptim dhe domethënie edhe më të madhe sesa ajo që duket në shikim të parë. Duke i rrëfyer të nipit, bie fjala, për jetën e vet me një përvojë të begatshme, prej së cilës mund të nxirren mësimet e dobishme, gjyshi edhe e këshillon, i mëson atij rrugët që duhet ndjekur në jetë për të mos harruar as kohërat në rrugët e vjeshtës, në rrugët e mbarimit të rëndë. Jeta në robëri, gati gjithmonë të mashtruar, e ka mësuar atë t’i shikojë gjërat më thellë, të shohë kotësinë e përrallave dhe premtimeve, që ndoshta i kanë dëgjuar shpeshherë vetëm për ta harruar vdekjen. Dhe jeta, kushtet nën të cilat ka jetuar e ka mësuar të bëhet i qëndrueshëm, t’i durojë edhe sakrificat më të mëdha – humbjen e djalit në luftë me shpresë se ajo nipit do t’i sjellë kalin e bardhë, në kuptimin simbolik shkollën që ka për t’i mësuar që gjërat t’i shohë ashtu siç janë vërtet, duke mos kërkuar ndihmë prej atij që mundohet të të humbë dhe të të shfrytëzojë për nevojat e veta, për interesat e huaja. Gjyshi i poemthit në fjalë prej asaj që na e thotë poeti në vjershën “Pleqnija”: “Njeriu mendon: A asht ma mirë të vdesim të gjithë, apo të gjallnojmë për t’u tregue fëmijëvet, nipavet se jemi të këqij, shum ma të këqij se ata”.

-në një situatë të caktuar, ka zgjedhur këtë të fundit, jo pse ishte i keq, por pse ishte i bindur se me rrëfimin e vet do t’i ndihmojë nipit të bëhet

14

in

memoriam

edhe më i mirë. Prandaj ai flet, tregon për të gjitha problemet, përvojën e vet jetësore dhe atë që i ka ngjarë atij dhe këtij trolli në të kaluarën, duke filluar që nga shtypjet e të huajve, mërgimet e fshatarëve që niseshin me kosë apo shat në krah dhe ktheheshin me duar thatë, për dasmorët që iknin bjeshkëve me vdekjet e që vinin tinëz në strofullin e gjer te dalja në mal e njërëzve, e luftëtarëve për të fituar njëherë e përgjithmonë lirinë vet, i bindur se ky rrëfim do të ndihmojë mjaft për zbulimin e së vërtetës. Rrëfimi i tij është një histori në vete, një histori reale e së kaluarës së idhët të këtyre trojeve dhënë me mjete dhe me aftësitë krijuese artistike, një histori e vatrave të fyera prej shumëkujt, të cilat, siç thotë poeti, mblidhnin kërcujt e hakmarrjes për t’i parë ngjyrat e agimeve që po qeshnin. Në të vërtetë, Besim Bokshi është krijues që frymëzimet e poezive të veta i kërkon dhe gjen në realitetin e kohës . Mendimet e veta për një problem, për një të vërtetë sado të idhët, ai i thotë me një guxim dhe mjështëri të lakmuar artistike. Duke lexuar poezinë e tij nuk e kemi të vështirë të zbulojmë të vërtetën që e ka shoqëruar zhvillimin tonë vitet e fundit. Situata e krijuar ndër ne në të kaluarën shumë të afërt kishte treguar ëndrrat e dikurshme të njerëzve më progresivë. Kishte ndikuar – thënë me fjalët e poetit – që edhe gjeli të zgjedhte këngën, por mos t’i ngjante bylbylit. Nga frika: “ai këndonte veçse me kohë, porsa dita të agojë, mbasi s’mundet të vajtojë n’kohën tjetër nuk ban za”.

(“Gjeli, qyqja dhe bylbyli”) Bokshi e ndien thellë këtë situatë të krijuar dhe me një simbolikë mjaft të qëlluar e thotë qartë. Mbasi nuk ka mundur, sepse kushtet dhe rrethanat e krijuara nuk e kanë lejuar, të vajtojë , sepse edhe kjo është quajtur si diçka e ndaluar, madje edhe atëherë kur me të vërtetë është dashur të vajtojnte, ka heshtur, nuk ka bërë zë. Këtu duhet kërkuar edhe një prej faktorëve që kanë ndikuar në heshtjen e tij si poet e krijues, anipse kjo nuk e arsyeton kurrsesi. Por sidoqoftë, ai nuk është mashtruar me tingujt që fotografonin nga jashtë kodrat e argjendta, as me thëniet e njerëzve që do të mbesin përmendore të turpëruara të kohërave të fundosura,

15

që përpiqeshin të bindnin të tjerët se çdo gjë është në rregull, e as prej pohimeve të të vegjëlve që ngrinin krye e të të cilëve shumëkush u besonte. Realitetin ai e ka shikuar ashtu siç ishte dhe e ka pasqyruar ashtu siç e ka parë, pa e zmadhuar apo zvogëluar fare, pa u mashtruar nga forma e jashtme të cilën ia japin disa. Por, është përpjekur dhe, kjo, i ka shkuar mjaft mirë për dore, t’u hyjë çështjeve në esencë dhe prej andej t’i ndriçojë. Me gjeturinë e lakmuar të artistit i ka hetuar momentet e reja që vinin në pah, që i zhvillonin në botën e brendshme të njerëzve, marrëdhëniet faktike shoqërore dhe ekonomike. Prej këndit të vet të të vërejturit i ka parë kukuvajkat që mblidhnin ëndrrat e hijshme, ëndrrat më të këndshme të njerëzve në kohën kur telat e shpikur të kohës trumbetonin duke u përpjekur ta fshihnin kështu të vërtetën. Të gjitha këto procese që zhvilloheshin pas perdeve, ai i vërente nga këndi i vet dhe i thoshte në poezi. Dhe kishte çfarë të shihte dhe thoshte. Situatën e krijuar në një kohë të caktuar, atë që tanimë të gjithëve na është e njohur, Bokshi e ka ndier thellë dhe e ka shprehur edhe më fuqishëm. Në poezinë e tij, disa herë zihet në gojë, bie fjala, heshtja e masës së gjerë. Heshtjen për një çast e përvetësoi edhe poeti. Prandej e ka lakmi dhe e do hënën, që gjithçka sheh por nuk flet. Hëna në poezinë e Besim Bokshit nuk ka atë kuptim simbolik e figurativ që ka në disa poezi të tjera të krijuesve të tjerë. Sepse, ajo këtu nuk sheh çiftet e të rinjve që dashurohen, por krimet e ndryshme që bëheshin nëpër dritën e saj të errët, më të errët se të diellit. Poeti digjet ashtu sç digjeshin edhe shumë të tjerë pa lëshuar zë duke shikuar fluturën simbolike që sillej rreth llampës së ndezur, dhe kur kjo do të digjej, i përngjante në njerëzit e masës së gjerë (këtë kuptim edhe e ka ajo në poezi) që do të ecin ngadalë si ai lumi i thellë, që

“me gurgullimë të mbytun si zani i shterun i mordes”. (“Lumi i thellë”)

Poeti është i bindur dhe ka besim se lumi simbolik kërkon një rënie të rrëmbimshme mbi atë që i kishte marrë gurgullimën dhe i kishte ndalur hovin. Aq më parë kur dinte se parapa perdeve, në kështjellat larg kodrave të argjendta, jeta luftonte me vdekjen. Që t’i ndihmonte të parës, 16

in

memoriam

poeti kërkon forcën, rrufenë që çan diellin nga hidhërimi, por edhe borën që mbulon tokën nga acarimi dhe, së fundit, diellin që përvëlon lëkurën. Simbolika dhe metafora e tij këtu është e kuptueshme dhe mjaft e qëlluar. Të gjitha këto e bëjnë Bokshin poet të angazhuar me kuptimin e drejtë dhe të plotë të fjalës, poet që si rrallëkush e pasqyroi realitetin tonë dhe që i shprehu qartë aspiratat e masës së gjerë. Kjo të tregon më në fund edhe për lidhmërinë e tij të nevojshme dhe të domosdoshme si poet me masën, e kjo i ka mundësuar atij t’i hetojë dhe studiojë me kujdes , t’i ndjejë thellë të gjitha çështjet, t’i përjetojë ato dhe t’i shprehë me një guxim të lakmuar në situata të caktuara. Ky është edhe një prej faktorëve që bënë ta çmojmë dhe ta duam poezinë e Besim Bokshit, ta çmojmë edhe autorin e përmbledhjes Në pritje. Së këndejmi edhe mungesat eventuale dhe të natyrshme të vjershave të tij mbesin nën hijen e realizimeve të suksesshme, që fatbardhësisht janë më të shumta. Aq më parë kur kemi të bëjmë me një krijues që kurdoherë i shtron çështjet esenciale, me një krijues që me pak fjalë mund të thotë shumë, të thotë me një mjeshtëri të përvetësuar mirë duke përdorur kështu vetëm ato fjalë që i janë të nevojshme dhe të domososhme për ta parashtruar problemin, shafaqë mendimet dhe ndjenjat dhe idetë e veta. Kujdesi dhe angazhimi i poetit në gjetjen e fjalëve gjegjëse, në gdhendjen e fjalës, vargut e mendimet dhe precizitetin e të shprehurit i japin mundësi atij që me pak fjali të thotë shumë. Kënga e gjashtë e poemthit Porosija e gjyshit, bie fjala, është një prej shembujvet të shumtë që ilustron më së miri këtë mendim: “Të pasherre i lind zemrat kjo tokë! Të hatashëm bahen sytë këndej, Kur shekujt pikojnë frigë o bir.”

Me këto tri vargje është thënë një e vërtetë e pamohueshme për tokën dhe njerëzit tanë, për urtësinë dhe ngjarjet e shënuara që u ka sje­ llë jeta, shekujt, këtyre njerëzve. Kështu vepron Bokshi edhe në kri­ ji­­ met e tjera, pra, edhe në poezinë e parë të përmbledhjes ku me gji­­ thsej shtatë vargje, ku është pasqyruar realiteti i jetës së rëndë bashkë me kërkesat e heshtura të masës, apo edhe më shumë të tjera. Besim Bokshi nuk shkruan vargje me rrokje të matura e as me ri­ ma të puthura. Shkruan pra, në vargun e lirë, duke i dhënë atij një

17

ritëm të gjallë që e dallon mjaft poezinë e vargut të lirë prej prozës. Përputhja e aty-këtushme e rrokjeve që i ndeshim në poezitë e tij i japin asaj një muzikalitet dhe i shtojnë edhe më tepër efektin artistik. Te gjitha këto flasin se prej tij, prej krijimeve poetike të Besim Bokshit, mund të mësohet mjaft edhe për hulumtimin dhe gjetjen e frymëzimeve poetike, edhe për zgjedhjen e problemeve dhe potencimin e çështjeve më esenciale jetësore në krijimtarinë artistike, edhe për mënyrën dhe mjetet artistike me figura që mundësojnë dendësinë e mendimeve , shprehjen e ndjenjave me fjalë të kursyera, elemte këto që e bëjnë poezinë edhe mëtë lexueshme, me efekte edhe më të mëdha artistike e letrare. 1971 Ai ishte nxënësi i tij Kur hyri profesori ky nuk e vërejti fare. Rrinte ulur në bankën e parë të rendit nga dera dhe disi, pa kurrfarë shkasi e qëllimi, bënte disa viza në një kënd të gazetës me të cilën e kishte mbështjellë fletoren e shënimeve. E rroku lapsin me gishtin e madh dhe atë tregues të dorës së djathtë dhe nenin e atij të mesmit e vuri mbi gazetë duke i rënduar e solil fletoren me dorën tjetër. Një vijë e rrumbullakët dhe e mbyllur dallohej mbi shkronjat e shtypit. E shikoi atë për një kohë. Iu duk se shumë lehtë do të mund ta bënte një portret. Të tërhiqte edhe disa vija të tjera dhe portreti ishte gati. Ia kishte ënda të vizatonte. Njëherë, bile, i kishte shkuar mendja se kishte gabuar që nuk iu kishte kushtuar vizatimit. Ndoshta do të kishte pasur më shumë sukses sesa në lëndën që po e studionte. Vizatimi disi e tërhiqte. Shpesh dhe gati kudo tërhiqte viza, më parë aso rrethore, mandej ato të shkurtra, dhe disa pika. Këto pastaj i emëronte ashtu siç i kishte menduar vetë: koka, sytë, vetullat dhe të gjitha organet e tjera që ndodhen në kokën e njeriut. Por, për çudi, të thuash se asnjëherë portretet e këtilla nuk i pëlqenin. Për këtë edhe kishte hequr dorë nga studimi në akademi. Kjo iu kujtua edhe tani. Vendosi që kësaj radhe të punonte më me kujdes, me një vëmendje më të madhe. Do të punoj ashtu siç veprojnë piktorët, i ishte dukur punë e lehtë ajo e piktorëve, që rrokin brushën dhe ‘fët e fët’ 18

in

memoriam

disa lëvizje dore me kujdes dhe ja punimi gati. Por, edhe kësaj radhe, kur e kreu iu duk punë naïve. Nuk i përngjante fare kokës së njeriut. U hidhërua në vete. Pjesën e gazetës në të cilën kishin mbetur që për këtë nuk do të thoshin asgjë tjetër pos vija pa kurrfarë kuptimi, e shkeu. Ashtu të bërë duq e mbante në dorë. Shoku i bankës e shikoi dhe nuk foli fare. Nuk i pëlqeu një shikim i tillë. Dhe vetëm tani i ra ndërmend se ndodhej në një rreth të ri. Të gjithë ishin më të rinj se ky . Disa prej tyre, bie fjala, ai ulur afër dritares, mund të ishte edhe djali i tij. E ky u thoshte kolegë. Po, u thoshte kolegë, sepse bashkë po mundoheshin në bankat e këtij fakulteti të ri, që u hap për herë të parë në këtë qytet. Këtu çdo gjë është e re. E re, ndërtesa e fakultetit, të rinj studentët, të rinj janë edhe profesorët. Ky është më i vjetri ndër të gjithë. Më i vjetër edhe se profesori që po shpjegonte. Nuk dëshironte të mendonte për këto gjëra. I kishte lënë fëmijët në fshat dhe kishte ardhur të studionte. I ishte mbushur mendja se këtij i duhej të koncentrohej në mësim më shumë se të tjerët, por nuk mundej. Duke vepruar kështu, kishte thënë më vete, do të harroj çdo gjë pos asaj për çka kam ardhur. Më kot provoi një gjë të tillë edhe kësaj radhe. Pa dëshirën e tij, disi pa pritur e pa kujtuar, i erdhi një ide e çuditshme. Ide që nuk do ta lejonte të koncentrohej dhe ndiqte mësimin. E kishte njohur dikur këtë profesor. Ndoshta jo si profesor. U mundua t’i kujtonte gjithë njerëzit që i kishte njohur brenda dyzetë e sa vjetësh? Kushedi me sa njeriun është njohur dhe ka biseduar në mal, kur ishte me pushkë në krah, e kush mund t’i numëronte të tjerët nëpër shtëpi të ndryshme të nxënësve. Dhe gati kishte harruar që kishte qenë edhe mësues fshati. Kishte qenë mësues në ditët e para të pasçlirimit, atëherë kur për mësues ndihej një nevojë e madhe. E ky, edhe pse ende nuk e kishte kryer shkollën e mesme, sepse për çshtje politike i pati rënë në sy pushtetit të atëhershëm dhe e patën përjashtuar në vitin e dytë, u detyrua të pranonte detyrën e mësuesit. Disa herë më parë i kishte pranuar dhe i kishte kryer me sukses edhe shumë detyra të tjera, ndoshta, edhe më të vështira, që ia kishte ngarkuar shoqëria. Pse të mos e pranonte edhe këtë! E dinte mirë se më vonë do t’i duhej të kthehej ne bankat e shkollës, për të vazhduar mësimet, atëherë kur nuk do ta linte keq shkollën e fshatit në të cilën do të punonte. “Mund ta kem pasur shok shkolle!” – i kishte thënë por nuk kishte mundur t’i besonte as këtij mendimi që erdhi papritmas. Nuk mund t’i besonte sepse mbrëmë e kishte shikuar albumin e fotografive që e mbante me 19

vete dhe nuk i kujtohej se e kishte parë fytyrën e tij dikund. I erdhi keq pse nuk i kishte sjellë me vete edhe fotografitë e nxënësve. T’i kujtonte herë pas here ato fytyra të qeshura të vocërrakëve këmbëzbathur që e donin aq shumë. Kushedi sa herë i kishin thënë se me mësuesi i tyre është njëriu më i mirë në botë. E ky tani nuk mund ta njohë asnjërin. Si do t’i njihte kur ata tani janë rritur, ka ndryshuar edhe fizionomia e tyre. Ka ndryshuar çdo gjë. Të gjitha duken ndryshe. Ndryshe duket edhe fshati. Ndryshe duket gëzimi e ndryshe vaji në buzët e tyre. Nuk është më ai vaji që shpesh, kur largohej prej tyre, e shtynte të qante edhe mësuesi. Nuk e dinte as vetë pse qante. Ndoshta, pse atyre u kishte falur çdo gjë, ndoshta… Ashtu kokulur bënte disa vija me laps mbi bankë dhe i fshinte përsëri. Dikur e ngriti kokën. Dhe padashtas shikimi i ndeshi në atë të profesorit. Ai e vërente më shumë se të gjithë të tjerët. Kur e shikoi ky, profesori uli kokën, dhe vazhdoi të shpjegonte. Iu duk shikim i keq, nuk i pëlqeu fare. Dinte vetëm një gjë: Tani ndhodhej para një enigma që e mundonte. Zgjidhja e saj do t’i merrte kohë. Pa e zbuluar atë nuk do të mund të qetësohej. Vendosi ta zbulonte. Duhej t’i parafytyronte të gjithë njerëzit që i kishte njohur. Në mos të gjithë, atëherë ata që kishin lënë gjurma në kujtesën e tij. E ky i ruante këto gjurmë, i ruante në shpirt. Ishte vështirë t’i shlyente. As nuk kishte tentuar ndonjëherë t’i shlyente ato. Në mesin e atyre vrragëve që kishin lënë njerëzit, kujtimet e tyre, ishin edhe ato të këtij djaloshi, që për këtë tanimë nuk ishte profesor. Këtu ishte neni që lidhte fijet e një lëmshi të madh, shumë të madh për këtë. Cilat janë gjurmët që kishte lënë ky person në kujtesën e tij? Sikur të mundej do t’i ndante të gjitha pjesët e trurit për të gjetur vrragët e vulosura, kujtimet e idhëta dhe të gëzueshme. Në këtë mënyrë, ndoshta, do të mund t’i dallonte edhe ato të këtij djaloshi dhe kështu do t’i kujtohej çdo gjë. Por, kjo ishte e pamundur. Megjithatë, kishte ngulur këmbë ta zgjidhte nenin për t’i zhvilluar mandej fijet e lëmshit. Për një kohë u bë vesh, ndoshta mos i kujtohej zëri. Ia studio edhe lëvizjet. Iu duk se çdo gjë ishte e kotë. Ia nguli sytë përsëri profesorit. Ai, pasi e shikoi disi përmallshëm, u kthye në anën tjetër, e këtij i mbeti shikimi në dërrasë të zezë. U habit se si profesori kishte shënuar shumë gjëra e ky nuk i kishte parë fare. Edhe shkrimin e kishte të njohur. E kishte parë dikund. Në shkollë, kur ishte mësues apo atëherë kur ishte edhe vetë nxënës. E ky kishte qenë dy herë me ndërprerje, nxënës i shkollës së mesme. Ndoshta nga ata që i shkruan ato letrat e shumta që i pati 20

in

memoriam

endur gjate luftës. Cdo gjë i ishte ngatërruar. Pjesën e gazetës, të cilën kush e di sa herë e kishte bërë duç dhe e kishte shtrirë përsëri e hapi pa kurrfarë qëllimi. E shikonte portretin , ato vijat që i kishte tërhequr më parë. -Sa bukur po vizatuaka profesori,- e trembi zëri i shokut të bankës. I shikoi mirë ato vija me të cilat profesori e konkretizonte mësimin. Edhe vizatimin e kishte të njohur. Shikoi portretin që e kishte bërë vetë, mandej përsëri vizatimin, ato vijat që i kishte tërhequr profesori, në dërrasë të zezë. I krahasoi.Kishin diçka të përbashkët, diçka të ngjashme. Ndoshta vetëm vijat e lakuara të këtyre dy vizatimeve përngjanin mes vete. Nuk ishte i sigurt. I krahasoi duke i shikuar herë njërin e herë tjetrin dhe pas pak u bind se kishte të drejtë të mendonte për njëfarë ngjashmërie në mes të këtyre dy vizatimeve. Kjo ngjashnëri që mund të vërehej vështirë e ktheu për disa vite pas. Kujtimet e sollën në një rrugicë të fshatit. Aty afër shkollës, një rrugicë e vogël për të dy anët e së cilës lëshoheshin fijet e mana­fe­rra­ve, nisej nga mesi i fshatit dhe shpiente në mes të pyllit. Gjithmo­në i kishte pelqyer shëtitja në natyrë. Veçmas tani kur tërë pasditen e kalonte në dhomë duke lexuar. Tani kur për herë të parë ishte në detyrë të re, për të cilën as që kishte menduar se do të ishte e tillë – kaq e vështirë, në një mes të ri me të cilin, nuk ishte mundur akoma të mishërohej. Që nga ditët e para jeta këtu disi i dukej monotone, disi e padurueshme. Vërtet më parë e kishte urrejtur vetminë, e që ajo tani po e shoqëronte në këtë fshat. Doli të shëtiste, të shkonte gjer në qendër te fshatit. Atje do ta gjente dikënd. Do të bisedonte me njerëz, do të shkëmbente mendime. Në qendër të fshatit, aty ku rrinin vazhdimisht të rinjtë, do të jetë edhe tani ndonjëri me të cilin do të bisedojë një kohë,do ta thyejë monotoninë. Ecte i humbur në mendime, pa vërejtur andej e këndej. Ndërroi disa hapa dhe një shushurimë që derdhej nga manaferrat ia trazoi mendimet.U ndal dhe u kthye mbrapa. Një vogëlush ishte strukur në mes të therrave. Sa u gëzua kur e pa, aq edhe i erdhi keq që e shihte ashtu. Copa teshash të vjetra i kishin mbetur në ferra. Vogëlushi strukej dhe qante me një zë të shterur. U nis në drejtim të tij. Vogëlushi, kur e hetoi, mori vrapin. Një fije manaferre iu ngatërrua në këmbë dhe ai u rrëxua. E rroku për krahu dhe e ngriti. Tentoi të bisedonte me të. Në fillim iu duk memec. Vogëlushi nuk i përgjigjej asnjë pyetjeje të tij. U mundua të gjente mënyrat më të mira t’i afrohej, të tregohej i afërt me të. Vogëlushi vetëm dridhej. Dyshoi se në vete mund të kishte diçka që e frikonte atë. E shikoi veten por nuk pa 21

asgjë që mund ta kishte frikuar vogëlushin. Tani iu kujtua që kishte pasur me atë fshatarin, i cili i kishte treguar se si shumë gra në fshat i frikonin fëmijët duke ua përmendur mësuesin. E trou momentin kur kishte vendosur të pranonte të bëhej mësues. Atëherë kishte menduar se askush nuk do të frikohej prej tij, e aq më pak fëmijët që do ta duan. Bisedonte, në të vërtetë ky fliste e ai heshte, me voglushin dhe ia lëmonte flokët, e përkdhelte duke i prekur me dorë gjunjt, që i kishte vrarë kur ishte rrëzuar. Pas pak buzëqeshi. U gëzua. Më vonë ai i tregoi se ishte frikuar nga ky. Ishte frikuar sepse i ishte dukur si ata që i kishin marrë një natë babanë nga shtëpia e nuk ishte kthyer më. Jetonte tani vetëm me nënën plakë. Të nesërmen në bankën e parë të klasës së parë rrinte ulur ai vogëlushi i ferrave. Herë-herë i buzëqeshte mësuesi dhe ai këtij. Në fund të vitit ishte ndër nxënësit më të mirë. Vitin e pestë djaloshi i vijoi mësimet në një shkollë të qytetit. Po atë vit u largua edhe ky nga fshati. Vendin e tij e zuri një mësues vendas. Edhe pse përmallimi i fshatarëve e preku kur u ndan, e ndiente veten disi të lumtur. Nuk e dinte pse; pse erdhi tjetri ta zëvendësonte apo pse pas largimit nga ky fshat do t’i vijonte mësimet më tutje. Të gjitha këto iu kujtuan tani. Këtu në të vërtetë merrte fund pjesa e parë e një romani të pashkruar, pjesa e dytë e të cilit do të duhej të fillonte ndryshe. Me një përmbajtje tjetër e me protagonist të njëjtë. Sa u përmallua kur e kujtoi gjithë këtë, aq u gëzua se e gjeti fijen e lidhur të lëmshit, zhvillimi i të cilit do ta lironte nga një barrë që i ishte ngarkuar prej momentit kur e kishte parë profesorin e ri për herë të parë të dilte para studentëve të këtij fakultetit. E ngriti kokën. Do pika lotësh i ranë nga mjekra në dysheme. E shikoi edhe njëherë djaloshin që i rrinte përballë, pranë dërrasës së zezë dhe shpjegonte, por nuk e dalloi mirë nga lotët. E futi fletoren e shënimeve në xhep dhe pa folur fare, me hapa të lehtë, i përcjellë me shikimet e studentëve dhe profesori doli për dere. Profesori tani nuk e ndiente veten të qetë. Fytyra herë i skuqej herë i zverdhej. Zëri ishte përherë e më i ulët. Thuase i mbeteshin fjalët në fyt . U mbështet në katedër dhe qëndroi ashtu një kohë. Ora e mësimit ende nuk kishte mbaruar. E la shkumësin në një kënd të dërrasës së zezë dhe e përplasi derën. Studentët e shikuan njëri-tjetrin dhe nuk folën fare. Askush nuk dinte çka kishte ndodhur. 1980 22

in

memoriam

BESIM BOKSHI (1930-2014) Besim Bokshi lindi në Gjakovë më 1930. Mësimin fillor e kreu në Tiranë dhe në Gjakovë, ndërsa atë të mesëm në Gjimnazin e Prishtinës. Studimet e larta i kreu në Katedrën e Albanologjisë në Beograd, për t’u kthyer në vendlindje, ku për vite me radhë punoi si profesor në gjimnazin dhe në Shkollën e Lartë Pedagogjike të Gjakovës. Ka punuar në Institutin Albanologjik dhe në Degën e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Prishtinës. Ka marrë pjesë në të gjitha ngjarjet gjuhësore me rëndësi, përfshirë edhe Kongresin e Drejtshkrimit në Tiranë më 1972. Gjatë viteve nëntëdhjetë ka qenë i përfshirë në zhvillimet politike të asaj kohe në Kosovë. Në vitin 1991 është zgjedhur anëtar i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, ndërsa në vitet 2008-2011 ishte kryetar i saj. Vepra shkencore e Besim Bokshit përbëhet nga disa studime monografike nga fusha e morfologjisë historike të gjuhës shqipe, ku veçmas shquhen studimet e tij për fleksionin nominal, për nyjet, për pjesoren etj. Por kontributin më të madh e ka dhënë si albanolog në fushë të historisë së gjuhës, duke studiuar sistemin emëror e nyjor, vetor e foljor me vepra të thella për nga përmbajtja, të plota për nga argumentet, të sakta për nga shembujt. Veprat e tij i kapërcejnë kufijtë e albanologjisë duke dhënë kontribute të vlefshme në fushë të ballkanistikës, romanistikës, sllavistikës dhe indoeuropianistikës. Kultura e gjerë, njohja e shumë gjuhëve të huaja, këmbëngulja për të zgjidhur probleme të vështira e të ndërlikuara të historisë së gjuhës shqipe e vënë këtë dijetar në radhën e më të mirëve të kohës sonë. Veprat e tij, si: “Ndryshimi i strukturës së temave emërore të shqipes” (1971), “Rruga e formimit të fleksionit të sotëm nominal të shqipes” (1980), “Prapavendosja e nyjës në gjuhët ballkanike” (1984), “Pjesorja e shqipes” (1998), “Për vetorët e shqipes” (2004), “Periodizimi i ndryshimeve morfo­ logjike të shqipes” (2010), si edhe një shumicë artikujsh shkencorë, janë një kontribut me rëndësi të veçantë në fushën e historisë së gjuhës shqipe. 23

Është për t’u theksuar këu se Besim Bokshi veprimtarinë e ka filluar si poet. Libri i tij me poezi Në pritje, botuar nga revista letrare ” Jeta e re” më 1966, pati një vlerësim të jashtëzakonshëm në kohën kur u botua, por edhe më vonë. Është përfaqësuar në shumë antologji të poezisë shqipe të botuara në gjuhë të huaja. POROSIJA E GJYSHIT Lehtë për nena lirë e kemi pague çdo muej t’gjallesës sonë. E jeta, si t’donte me na stërvitë me prralla t’vështira, tërhekë na ka me zinxhirë t’karavaneve t’untajeta e dashtun.

Lehtë për ne na prej djepit kemi bajtë ofshamët e gjijve t’shteruna E jeta sprovue na ka ndër shkambijt e qëndresës, aty ku qielli – si saç i skuqunavullon edhe etjen e fundit, o bir. Lehtë për nena moti kemi pa njeriun tue gëlltitë kokën e vet me gjithë andrra. E jeta tërhekë na ka ndër shtigje t’bedelëve me mbrojtë haremet e Sulltanit robëve tue u lanë nji kore t’përzhitun n’langun e krypës, n’langun e kërkesave tona! Lehtë për ne na herët rreshkemi në namët e gjijve t’shteruna! 24

2.

in

memoriam

Lene pranverën t’i gjelbrojë sytë e tu, se randë asht kur kohnat t’harrojnë n’rrugët e vjeshtës, o bir!

Lene pranverën t’i ngjyrosi sytë tu, se vjeshta i ka ditët e hutueme si retë e t’gjata si dyshimet e shpirtit, o bir. Lene .... Lene pranverën t’i gjelbrojë sytë tu! 3.

Lindej njeriu në katundin tonë E qëndronte gjithë jetën mbi harkun e kosës, mbi tehun e shatit njeriu me buzë të çame si toka. E ishte zakon në katundin tonë që fëmijt t’i kishin mollzat e verdha burrat e vegjël me zogjt e trembun kaherë. Kur lodhej dielli ata dilshin te gardhi e pritshin babën. E pritshin njiherë të vetme copën e kangës së grunit. Por – baba kthehej vetëm me gungën e shatit, vetëm me gungën e kosësbaba me zemër të ëame si toka. 25

4.

Shumë herë më janë largue dasmorët e dashnive e kam mbetë vetëm, vetëm, o bir se nji copë e këputun e natës.

Më ka shkue mendja me u pre në tehun e bjeshkëve por bjeshkët të gjitha të nemuna! Vdekja hynte tinëz nëpër baxhën tonë të ftohtë kurse unë, dikur, u pajtova me ndi edhe prrallën e pendlave të kaltërta. Por – dikush në votër, i lumi, ende këndonte kangën e grunit, kangën e largët, kangën e moçme të vorrezave tona. 5.

Kushedi ku ka mbetë tash Cani i çmendun, fqiu ynë i moçëm!

Thonë se ende bredh nëpër mjegullat e largëta, pa mujtë me shue kund flakën, e ballit.

Thonë se asht shtri mbi vetullën e urës së verbueme, fqiu yne i urtë! ... Kur të vret reja, o bir, njerëzit thonë se je dreq. 26

Tash gjithmonë mbas mesnate leh gjatë Bala i vetmuem.

in

memoriam

E neve na ka mbetë nji kujtim për fqiun tonë të moçëm. 6.

Të pasherre i lind zemrat kjo tokë! Të hatashëm bahen sytë këndej, kur shekujt pikojnë frigë, o bir. 7.

Erdhi nji herë nji udhëtar i çuditshëm e i la çelsat e kullave t’errta nëpër çerdhet e lejlekëve.

Të nesërmen – im bir tinëz e përcolli rininë te kroni i shpresave. Atëherë shkrepi ylli mbi ball të Canit tonë e shtigjet muerën ngjyrë të re... -Dil njiherë, oj plakë, thash, se diçka e hatashme po don me ngja!

-Dil, e mbaje në ngryk edhe Shpendin, se çdo ushtar ruen dritaren e dashtun, kur ec nën trumpetën e gjakut...

27

8.

Fërfllaza fishkllonte kangën e egër... Të gjitha ushujzat e shpirtit i lëshova... Kur do të bindet ma Zoti se njeriu asht i fortëma i fortë se shkambi?! - tinëz e pyetsha veten.

Dikush krrati derën time të randë fatin tim të mykun, e më pru letrën e Canit - dikush si fëmijë, me kambë të përgjakuna. - E kush je ti, o bir? – i thash Ti, lajmtari im i vonuem krahëbardhë?!

- Disa më quejnë jetim kurse tjerët shok – ma ktheu.

Po i kujt je, moj furtun’ e papritun, ti andrra e llastueme?

- I livadhit të djegun, mixhok, i livadhit të shkrumuem. Tash rri me shkabat e unta aty ku dashunija ndahet si kafshatë, aty ku plumbi shkon tue rrahë tridhetë e tri herë. A po mbahen, o bir, apo munden në këto ditë dimni kur shpresat i kanë kambët e thyeme? 28

-Po vdesin, mixhok, po vdesin e gjarpni po rritet..

in

memoriam

Thuej le të vijë – pëshpërita me marre se burimet krejt janë shterrë e korbi sykuq ka mbrri tashmë te lisi.

Ai do të kthehet vetëm me ne, se plumbat e kanë qëllue keq, kësaj here shumë keq, mixhok i dashtun..

Mandej muer rrugën e malit syshkaba i vogël e bora i mëshefi shpejt gjurmat e tij.

-Erdhën kohna të çuditshme i thash plakës me zemër të ndalun. -Thyeje magjen ta kallim, se fërfllaza don me këndue sonte kangë shum t’egra e djali do të vonohet kësaj here tepër, oj plaka ime! 9.

E çela dikur letrën, si me çelë vorrine i mbajta mend këto fjalë:

Ti kurrgja s’beson o babë – më shkruente se ti je ushtar i qëndrueshëm por ushtar gjithmonë i mujtun, musteqoshi ynë.

Na do të kthehemi e lirinë do ta sjellim të lidhun me zinxhirët e gjakut, na – ushtri e çuditshme.

29

Këtu i vrami len të gjallë pjesën e tij ma t’madhe e të randueme zemrën e kolonës përpara... Ku asht tymi i oxhakut që spo shihet, o luftar i vjetër? Oh, sa më lehtë do të mbështillet nata e fundit!.. Ty jeta të gatiti edhe nji provë të madhe o ushtar i rreshkuun. Sa bukur që s’matet me ditë, sa lehtë!... Kur të zdirgjet kolona ke me i pa edhe sytë e mij se ajo m’i muer për ditën e madhe..

“Po... ti s’beson, o ushtar gjithmonë i mujtun.. “Sa lehtë, sa bukur...” 10.

Shko, o bir, e lene pranverën të lulzojë në sytë e tu se Cani e hapi zemrën te Ura e ylberave e ta fali kalin e bardhë!

Shko e ktheu ndonjëherë në pushimet shkollore! Une kam përse me të tregue, se unë jam goja e prrallave.

30

E kur të kthehesh po s’më gjete, mos u dëshpro, se unë jam njeri i harruem në rrugët e vjeshtës. Mbi vorrin tim vetëm shëno:

in

memoriam

“Qe ushtar i qëndrueshëm, por ushtar gjithmonë i mujtun, musteqoshi ynë”.



1966

31

32

Philip ROTH Donald BARTHELME Çengiz AJTMATOV



PROZA

Horacio QUIROGA Besnik MUSTAFAJ Ibrahim BERISHA Haki HYSENAJ

33

34

P R O Z Ë

Philip ROTH Roth është shkrimtari më i madh amerikan i gjallë. Veprat e tij janë: Lamtumirë Kollumbus, Ankimi i Portnoit, Pastorali amerikan, Njollë njerëzore, Gjoksi, Profesori i dëshirës, Kafsha duke vdekur, Orgjia e Pragës, Zeckermani i zgjidhur, Inati, Del hija, Nemesis etj. Roth është konsideruar shkrimtari më kontravers amerikan dhe më i nderuari ndër shkrimtarët bashkëkohorë. Dy herë ka fituar çmimin Nacional Book Award, dy herë çmimin Nacional Book Crities, dhe tri here PEN/Faulkner Award. Po ashtu, ka fituar Pulitzer, WH Smith Literary Award, Man Booker International Prize, Princ of Asturias. Për disa vjet me radhë është ndër kandidatët më të përfolur për çmimin Nobel.

KONVERTIMI I HEBRENJVE “Përnjëmend e hap gojën fort e pa lidhje, tha Itzie. “Pse po e hap gojën tërë kohën?” “Nuk e përmenda unë, Izt, nuk e përmenda”, tha Ozzie. “Edhe, çka po të ha palla për Jezu Krishtin?” “Nuk e përmenda Jezu Krishtin. Ai e përmendi. Madje as që e dija se për çfarë po fliste. Jezui është historik, vazhdonte të thoshte. Jezui është historik”. Ozzie e imitoi zërin monumental të Rabinit Binder. “Jezui ishte person që jetoi si unë e si ti” vazhdoi Ozzie. “Ja çfarë tha Binder-i”. “Po a?... Edhe çka! Çka më kërcet nëse jetoi apo jo. Dhe, pse duhet ta hapësh gojën!” Izzie Liberman e pëlqente gojë-mbylljen, posaçërisht kur bëhej fjalë për pyetjet e Ozzie Freedman-it. Zonja Freedman ishte detyruar ta takonte Rabinin Binder dy here më parë lidhur me pyetjet e Ozzie-t dhe këtë të mërkurë, në orën katër e tridhjetë, do të ishte hera e tretë. Itzie preferonte ta mbante nënën e Ozzie-t në kuzhinë; ai pëlqente hollësira të tilla si gjestet, fytyrat, hungërimat dhe zhurmat më pak delikate. 35

“Ai ishte person real, Jezusi, por ai nuk ishte si Zoti, dhe ne nuk e besojmë që ai është Zoti”. Ngadalë, Ozzie po ia sqaronte Itzie-t, i cili kishte munguar nga Shkolla Hebreje pasditen e djeshme, qëndrimin e Rabinit Binder. “Katolikët”, tha Itzie shpjegues, “ata besojnë që Jezu Krishti, që ai është Zoti”. Itzie Liberman e thoshte “Katolikët” në kuptimin më të gjerë – që përfshinte edhe protestantët. Ozzie e pranoi qortimin e Itzi-et me një përkulje të lehtë koke, sikur të ishte puna për një fusnotë dhe ia krisi: “E ëma e tij ishte Maria dhe sigurisht që i ati ishte Jozefi”, tha Ozzie. “Por, Besëlidhja e Re thotë që i ati i tij i vërtetë ishte Zoti”. “Babai i tij i vërtetë?” “Po de”, tha Ozzie, “këtu është çështja, mendohet se babai i tij është Zoti”. “Uee”. “Rabini Binder tha që ajo gjë është e pamundshme-“ “Po pra, e pamundshme. Krejt kjo gjë është pa lidhje. Për të pasur fëmijë, duhet ta bësh atë punë”, teologjizoi Itzie. “Maria duhet ta ketë bërë”. “Këtë e tha Binder-i: ‘E vetmja mënyrë që një grua të ketë fëmijë është që ta bëjë atë punë me një burrë’.” “E tha këtë, Ozz”?” Për një çast u duk që Itzie e la mënjanë pyetjen teologjike. “Ai e tha këtë, ta bëjë atë punë?” Një buzëqeshje e vogël u drodh në pjesën e poshtme të fytyrës së Itzie-t si një mustaqe ngjyrë rozë. “Çfarë bëtë ju Ozz, qeshët apo çka?” “E ngrita dorën”. “Po a? Ç’a the? “Këtu shtrova atë pyetjen”. Fytyra e Itzie-t ndriçoi si shpina e xixëllonjës. “Për ç’a pyete – për atë punën?” Jo, pyeta për Zotin, nëse kishte mundur ta krijonte tokën e qiellin për gjashtë ditë, dhe kishte mundur t’i krijonte të gjitha kafshët dhe peshqit dhe dritën për gjashtë ditë – veçanërisht dritën, ja kjo gjithmonë më mahnit, që Ai kishte mundur ta krijonte dritën. Të krijonte peshq dhe kafshë, punë goxha e mirë-“ “Po valla, goxha e mirë”. Vlerësimi i Itzie-t ishte i vërtetë, por i pa­ imagji­nueshëm: ishte thuajse Zoti atë çast e gjuajti fashën e parë të dritës. “Por, të bërit e dritës ... Puna është... kur të mendosh për këtë, është me të vërtetë diçka”, tha Ozzie. “Sidoqoftë, e pyeta Binder-in: nëse Ai kishte 36

P R O Z Ë

mundur t’i bënte të gjitha gjërat për gjashtë ditë, dhe Ai kishte mundur t’i nxirrte ato gjashtë ditë nga asgjëja, pse Ai nuk do të mund të lejonte që një grua të kishte fëmijë pa e bërë atë punë”. “E tha atë fjalën Ozz, ia the Binder-it?” “Po de”. “Midis klasës?” “Po de”. Itzie e goditi kokën vet anash. “S’po bëj hajgare” tha Ozzie, “kjo nuk është kurrgjë. Pas gjithë asaj që pasoi, kjo është praktikisht kurrgjë”. Itzie u ndal për një çast. “Çfarë tha Binder-i?” “Ai ia filloi prapë duke shpjeguar se si Jesui ishte historik dhe se si kishte jetuar sikur unë dhe ti, por nuk ishte Zoti. Kështu që thashë se po e kuptoja këtë gjë. Çfarë doja të dija ishte diçka tjetër”. Çka donte Ozzie të dinte ishte gjithmonë diçka ndryshe. Herën e parë kishte dashur ta dinte se si mund t’i quante Rabini Binder hebrenjtë “Popull i zgjedhur” kur Deklarata e Pavarësisë pohonte që të gjithë njerëzit ishin të krijuar të barabartë. Rabini Binder ishte munduar që ta bënte dallimin mes barazisë politike dhe legjitimitetit shpirtëror, por atë që donte ta dinte Ozzie me vrull dhe këmbëngulte në përgjigjen, ishte diçka ndryshe. Kjo ish­ te hera e parë që e ëma e tij qe detyruar të shkonte në shkollë. Pastaj, një aeroplan u rrëzua. Pesëdhjetë e tetë njerëz u mbytën në një aksident ajror në La Guardia dhe duke e shikuar një listë të viktimave në gazetë, nëna e tij zbuloi se mes të vdekurve gjendeshin edhe tetë emra hebrenjsh (gjyshja e tij i gjeti nëntë, por ajo e numëroi mbiemrin Miller si hebre); për shkak të atyre të tetëve, ajo tha që aksidenti ajror ishte “tragjedi”. Gjatë kohës së diskutimeve të lira, të mërkurën, Ozzie ia solli Binder-it në mendje këtë punën e emrave hebrenj. Rabini Binder ia kishte filluar ta shpjegonte unitetin kulturor dhe disa gjëra të tjera kur Ozzie u ngrit duke thënë se çfarë donte të dinte ishte diçka ndryshe. Rabini Binder këmbënguli që ai të ulej në karrigen e tij, e ky ishte momenti kur Ozzie gërthiti se ai do të donte që të gjithë pesëdhjetë e tetë të vrarët të ishin hebrenj. Kjo ishte hera e dytë kur e ëma e tij u detyrua të shkonte në shkollë. “Dhe, ai vazhdoi të shpjegonte se Jezui ishte historik e unë vazhdoja ta pyesja. Pa hajgare Itz, ai po përpiqej të më bënte të dukesha budalla”. 37

“E çka bëri ai në fund?” “Në fund ai filloi të bërtiste se unë po bëhesha me qëllim i paditur dhe se nëna ime duhej të vinte prapë në shkollë dhe që kjo do të ishte hera e fundit. Dhe që unë kurrë nuk do ta bëj bar-mitzvan1 nëse varej prej tij. Pastaj Itz, ai filloi të fliste me atë zë sikur të ishte statujë, përnjëmend ngadalë dhe thellë dhe më tha që do të ishte më mirë po ta mendoja atë që kisha thënë për Zotin. Më tha të shkoja në zyrën e tij dhe ta mendoja çështjen”. Ozzie e lakoi trupin drejt Itzie-t. “Itz, e mendova për një orë të tërë solide, dhe tashmë jam i bindur që Zoti do të mund ta bënte atë punë”.

Ozzie kishte planifikuar t’i rrëfehej së ëmës për mëkatimin e tij posa ajo të arrinte në shtëpi nga puna. Por, qëlloi e premte në mbrëmje, nëntor dhe tashmë ishte errur, dhe zonja Freedman u fut përmes derës, e vari pallton, e puthi Ozzie-n shpejt në fytyrë dhe u afrua te tavolina e kuzhinës që t’i ndizte tre qirinj të verdhë, dy për Sabatin2 dhe një për të atin e Ozzie-t. Kur e ëma e tij ndizte qirinjtë, ajo i lëvizte krahët ngadalë drejt vetes, duke i zvarritur përmes ajrit, thuajse ishte duke u munduar t’i bi­ ndte njerëzit që ishin me gjysmë mendje për një çështje të caktuar. Dhe sytë e saj do të vezullonin si qelq nga lotët. Madje edhe kur i ati i tij ishte gjallë, Ozzie e mbante mend që sytë e saj qelqoheshin kështu, pra kjo gjë nuk kishte të bënte asgjë me vdekjen e tij. Kishte të bënte diçka me ndezjen e qirinjve. Teksa ajo po afronte flakën për ta ndezur fitilin e qiririt të Sabatit, ra telefoni dhe Ozzie, që po qëndronte vetëm një hap më tutje, nxori dëgjuesen e tij nga trungu dhe e mbajti të mbytur në kraharor, pasi, kur e ëma ndizte qirinjtë, Ozzie e ndiente se atypari nuk duhej të kishte zhurmë; madje edhe frymëmarrja, nëse ishte e mundshme, duhej të zbutej. Ozzie e shtypi dëgjuesen e telefonit në gjoksin e vet dhe e shikoi të ëmën që zvarriste çfarë duhej të zvarriste dhe ndjeu që edhe sytë e tij u bënë të qelqtë. E ëma e tij ishte një grua pinguin, rrumbullake, e lodhur, e thinjur, lëkura e hirtë e së cilës kishte filluar ta ndiente tërheqjen e gravitetit dhe peshën e historisë vetjake. Madje edhe kur ishte e veshur mirë, ajo nuk Ceremoni fetare e shënimit të pjekurisë, kur djemtë hebrenj mbushin 13 vjet dhe janë të përgjegjshëm për veprimet dhe vendimet e veta. 1

38

Ditë pushimi dhe lutjesh në religjionet abrahamike.

2

P R O Z Ë

dukej si një person i zgjedhur. Por, kur ajo i ndizte qirinjtë dukej diçka më mirë; si një grua që e dinte menjëherë se Zoti mund të bënte gjithçka. Pas disa minutave misteriozë ajo e përfundoi ritualin. Ozzie e lëshoi telefonin dhe eci deri te tavolina e kuzhinës ku ajo kishte filluar t’i shtrinte dy vendet për kursin katërsh të shujtës së Sabatit. Ai i tha asaj se ajo duhej të shkonte te Rabini Binder të mërkurën e ardhshme në katër e tridhjetë dhe pastaj i tregoi përse. Për herë të parë në jetën e tyre të përbashkët, ajo i ra Ozzie-t shuplakë fytyrës. Përgjatë tërë ngrënie së mëlçisë së copëtuar dhe supës së pulës Ozzie qau; ai nuk pati apetit për gjërat e tjera. 

Të mërkurën, në më të madhen nga të tri klasat e bodrumit të si­ nagogës, Rabini Marvin Binder, burrë i gjatë tridhjetëvjeçar, i pashëm, me supe të gjera dhe flokë të zeza të shpeshta, hoqi orën nga xhepi dhe e shikoi: ishte në katër. Në pjesën e prapme të klasës, Yakov Blotnik-u, shtëpiaku shtatëdhjetë e një vjeçar, po lustronte ngadalë dritaren e ma­ dhe, duke murmuritur vetmevete, pa qenë i vetëdijshëm nëse ora ishte katër apo gjashtë, nëse ishte e hënë apo e mërkurë. Për shumicën e nxë­nësve, murmuritja e Yakov Blotnik-ut, së bashku me mjekrën e tij kaçurrele bo­ jëkafe, hundën kosë dhe dy mace të zeza që zvarriteshin me këmbët e ty­re prapa tij, e bënin atë një objekt habie, të çuditshëm, relikt të cilit njëkohësisht i frikësoheshin dhe e tallnin. Ozzie-tit, murmuritja e tij gjith­ monë i qe dukur një lutje monotone, kurioze; çfarë e bënte kurioze ishte se plaku Blotnik kishte qenë duke murmuritur aq njëtrajtshëm për shumë vite, saqë Ozzie dyshonte se ai i kishte mësuar përmendësh lutjet dhe ndërkohë e kishte harruar tërësisht Zotin.   “Është koha e diskutimeve të lira”, tha Rabini Binder. “Ndihuni të lirë të flisni për çdo çështje hebrenje – religjionin, familjen, politikën, sportin”. Qetësi. Ishte pasdite e stuhishme, e vranët nëntori dhe dukej sikur atje jashtë nuk kishte pasur e as që mund të kishte ndonjë gjë të quajtur bejzboll. Prandaj, askush këtë javë nuk e tha as edhe një fjalë për heroin nga e kaluara, Hank Greenberg-un – gjë që i kufizoi konsiderueshëm di­ skutimet e lira. Dhe, shpirt-trondituri Ozzie Freedman posa kishte marrë vërejtje nga Rabini Binder. Kur i erdhi Ozzie-t radha të lexonte me zë nga libri i 39

hebrenjve, rabini e kishte pyetur me zemërim se përse ai nuk po lexonte më shpejt. Ai nuk po tregonte asnjë shenjë përparimi. Ozzie tha që ai mund të lexonte më shpejt, po të ishte i sigurt se do të merrte vesh se çfarë thuhej. Sidoqoftë, pas kërkesave të përsëritura të rabinit, Ozzie e provoi këtë dhe tregoi talent të madh, por në mes të një pasazhi të gjatë u ndal shkurtazi dhe tha se nuk po e kuptonte as edhe një fjalë të asaj që po e lexonte dhe ia filloi prapë me ritmin e ngadaltë. Pastaj erdhi shpirttronditja. Për pasojë, kur ia behu ora e diskutimeve të lira, asnjëri nga nxënësit nuk u ndie mjaft i lirë të fliste. Ftesa e rabinit merrte përgjigje vetëm nga murmuritja e plakut të mekur, Blotnik-ut. “Nuk ka ndonjë gjë për të cilën do të dëshironit të diskutonit?” pyeti prapë Rabini Binder, duke e shikuar orën. “Asnjë pyetje apo koment?” U dëgjua një shfryrje nga rendi i tretë. Rabini kërkoi nga Ozzie të ngrihej e ta shprehte mendimin e vet para klasës. Ozzie u ngrit. “E harrova”, tha ai dhe u ul në vendin e vet. Rabini Binder përparoi një rend drejt Ozzie-t dhe e drejtpeshoi veten në cep të tavolinës. Ishte tavolina e Itzi-et dhe korniza e trupit të rabinit vetëm një thikë larg nga fytyra e tij e gozhdoi fort për karrige. “Çohu në këmbë, Oscar”, tha qetësisht Rabini Binder, “dhe përpiqu t’i mbledhësh mendimet”. Ozzie u ngrit. Të gjithë shokët e klasës u kthyen në karriget e tyre dhe e shikuan teksa ai po e kruante jo bindshëm ballin e vet. “Nuk po mund ta mbledh asnjë”, njoftoi ai dhe e plandosi veten poshtë. “Çohu!” Rabini Binder përparoi nga tavolina e Itzie-t tek ajo që gjendej drejtpërdrejt përpara Ozzie-t; kur shpina rabinike iu shfaq, Itzie i ra hundës me pesë gishtat, duke shkaktuar një kukurisje të vogël në klasë. Rabini Binder ishte tepër i thithur në asgjësimin e marrisë së Ozzie-t për t’u penguar nga kukurisjet e vogla. “Çohu Oscar. Cila është pyetja juaj?” Ozzie e nxori një fjalë në ajër. Ishte fjala më e përdorshme. “Religjioni”. “Oh, tash ju kujtohet?” “Po”. “Cila është?” I kurthuar, Ozzie e nxori gjënë e parë që i erdhi. “Pse Ai nuk mund të bëjë gjithçka që dëshiron të bëjë!” 40

P R O Z Ë

Teksa Rabini Binder po përgatitej të përgjigjej, një përgjigje finale, Itzie, dhjetë këmbë prapa tij, ngriti njërin gisht të dorës së tij të majtë, bëri një gjest kuptimplotë drejt shpinës së rabinit dhe klasa shpërtheu. Binder-i u kthye shpejt për të parë se çfarë kishte ndodhur dhe në mes të kësaj gjurulldie, Ozzie bërtiti në shpinën e rabinit atë çfarë nuk mund ta zbrazte mbi fytyrën e tij. Ishte një tingull i lartë, i zvargur, që kishte timbrin e diçkaje të grumbulluar brenda për gjashtë ditë me radhë. “Ti nuk di gjë! Ti nuk di gjë për Zotin!” Rabini u kthye prapë nga Ozzie. “Çfarë?” “Ti nuk di - nuk di!” “Kërko falje, Oscar, kërko falje!” Ky ishte kërcënim. “Ti nuk – “ Si gjuhë gjarpri, dora e rabinit Binder fshikulloi drejt faqes së Ozzie-t. Mbase ishte menduar vetëm si përpjekje për t’ia mbyllur gojën djaloshit, por Ozzie u tërhoq prapa dhe shuplaka iu përplas fort për hunde. Gjaku shpërtheu në currila të shkurtër, të kuq, në pjesën e përparme të këmishës së tij. Çasti pasues ishte pështjellim i tërësishëm. Ozzie ulëriu, “Bastard, bastardi i dreqit!” dhe ia theri jashtë klasës. Rabini Binder u anua një hap prapa, dhunshëm në drejtimin e kundërt, sikur atij po i rridhte gjak, pastaj bëri një kthesë të ngathtë drejt dhe u turr jashtë klasës pas Ozzie-t. Klasa shkoi pas shpinës së gjerë të rabinit dhe, para se plaku Blotnik të arrinte të kthente kokën që mbante nga dritarja e tij, dhoma ishte boshatisur dhe të gjithë ishin drejtuar me shpejtësi drejt kulmit. Nëse do të mund ta krahasonim dritën e ditës me jetën e njeriut; agi­ min me lindjen; perëndimin – uljen pas cepave të bjeshkëve - me vde­kjen; atëherë në çastet kur Ozzie Freedman-i përbirohej përmes qepenit të kulmit të sinagogës – dhe këmbët e tij goditnin si thundra kali krahët e shtrirë të Rabinit Binder – dita ishte pesëdhjetë vjet e vjetër. Si rregull, pesëdhjetë ose pesëdhjetë e pesë e pasqyrojnë saktësisht moshën e pa­sdites së vonë të nëntorit, pasi është ky muaj, kur përgjatë këtyre orëve, vetëdija e njeriut për dritën nuk duket më të jetë çështje e të parit, por e të dëgjuarit: drita firon tutje, në fakt, kur Ozzie e përplasi dhe e mbylli qepenin mbi fytyrën e rabinit, kërcitja e mprehtë e shulit mund të jetë marrë gabimisht për tingullin e dritës së hirtë të pafund që posa ishte shpërndarë nëpër qiell. 41

Me krejt peshën Ozzie u gjunjëzua mbi derën e mbyllur; menjëherë iu bë e qartë se shpatullat e Rabinit Binder do të mund ta fluturisnin atë, duke e bërë cifla drurin e duke e katapultuar trupin e tij në hava. Por, dera nuk lëvizi dhe nën veten ai dëgjoi vetëm gjëmimin e hapave, në fillim thekshëm, pastaj zbehtë, sikur bubullimë që ikën tutje. Një pyetje kërciti mes për mes trurit të tij. “A jam unë?” Për një katërmbëdhjetëvjeçar që posa e etiketoi liderin e tij religjioz si një ba­ stard, madje dy herë, kjo nuk ishte pyetje e pavend. Duke u bërë më e zhurmshme përbrenda tij, pyetja po e shponte – “Jam unë ky? Jam unë ky?” – derisa nuk e gjeti më veten të gjunjëzuar, por duke vrapuar çmendurisht drejt majës së kulmit, me sytë e përlotur fort, grykën duke ulëritur dhe duart e hallakatura në ajër thuajse nuk ishin të tijat. “A jam unë? A jam unë UNË UNË UNË! Duhet të jem unë – por a po ndodh kjo!”  Është pyetja që hajni duhet t’ia bëjë vetes në natën kur e hap me levë dritaren e tij të parë, dhe thuhet se është pyetja që dhëndurët ia bëjnë vetes para altarit. Në ata pak sekonda që iu desh trupit të Ozzie-t të shtyhej në majë të kulmit, mendimet për atë që po bënte filluan të rriteshin shpejt. Duke shikuar poshtë në rrugë, atij iu pështjell krejt lidhur me problemin që ndodhej nën pyetjen: ishte ai që kishte quajtur Binder-in bastard? apo ishte ai që po kapardisej në kulm? Sidoqoftë, skena poshtë sqaroi gjithçka. Hajni rras paratë në xhep dhe arratiset jashtë dritares. Dhëndri nënshkruan për dy veta në hotel. Dhe djaloshi në kulm sheh rrugën plot me njerëz që e vështrojnë gojëhapur, me qafat e shtrira prapa, fytyrat lart, thuajse ai ishte tavani i Planetariumit Hayden. Papritmas, e merrni vesh që jeni ju në kulm. “Oscar! Oscar Freedman!” Një zë u ngrit nga qendra e grumbullit, zë që po të mund të shihej, do të dukej si të shkruarit e një liste. “Oscar Freedman, zbrit poshtë. Menjëherë!” Rabini Binder po bënte me dorë në mënyrë të sertë drejt tij; dhe në fund të asaj dore, njëri gisht kërcënonte. Ishte qëndrimi i një diktatori, por i atij – dhe këtë ia rrëfenin sytë – që shërbëtori personal e kishte pështyrë mjeshtërisht në fytyrë. Ozzie nuk u përgjigj. Vetëm shkurtazi ai shikoi drejt Rabinit Binder. Pastaj, sytë e tij filluan ta rendisnin botën përfund tij, të ndajnin njerëzit nga vendet, miqtë nga armiqtë, pjesëmarrësit nga spektatorët. Si kalavesh i dhëmbëzuar yjesh, shokët e tij qëndronin përreth Rabinit Binder, i cili 42

P R O Z Ë

ende bënte me gisht. Pika më e lartë e njërit nga yjet, të përbërë jo nga engjëjt por nga pesë adoleshentë, ishte Itzie. Çfarë bote që ishte kjo, me ato yje përfund, me Rabinin Binder përfund ... Ozzie, i cili një çast më herët nuk arrinte ta kontrollonte trupin e vet, filloi ta ndiente kuptimin e të kontrolluarit të botës: ai ndjeu Paqe dhe ai ndjeu Pushtet. “Oscar Freedman, po t’i jap tre sekonda për të zbritur poshtë”. Disa diktatorë, për tre sekonda bëjnë gjithçka; por, si gjithmonë, Rabini Binder vetëm dukej si diktator. “A je gati, Oscar?” Ozzie bëri po me kokë, ndonëse për asgjë në botë – qe kjo e ulët apo hyjnore, në të cilën posa ishte futur – nuk e kishte ndërmend të zbriste poshtë, madje edhe sikur Rabini Binder t’ia jepte një milion. “Mirë pra”, tha Rabini Binder. Ai e përshkoi dorën përmes flokëve të zinj Samson, thuajse ky ishte gjesti që përshkruante nxjerrjen e shifrës së parë të tre sekondave. Pastaj, me dorën tjetër, duke bërë një rreth të vogël në hapësirën përreth tij, ai foli. “Një?” Nuk u ndie asnjë bubullimë. Përkundrazi, në atë çast, thuajse “një”shja ishte sinjal për të cilin kishte qenë duke pritur, i mbrami njeri bubullues në botë u shfaq në shkallët e sinagogës. Ai më tepër u përkul te dera e sinagogës, se që doli jashtë, në ajrin që po terrohej. Mbërtheu dorezën me njërën dorë dhe shikoi në kulm. “Oj!” Mendja e vjetër e Yakov Blotnik-ut çaloi ngadalë, sikur mbahej në paterica dhe, ndonëse ai nuk arrinte të shquante saktësisht se çfarë po bënte djaloshi në kulm, e dinte se ai nuk po bënte ndonjë gjë të mirë – e kjo do të thoshte se ajo që po bënte nuk ishte e mirë për hebrenjtë. Ai i ra faqes së ngjitur për kockave të fytyrës krejt lehtë me dorën e lirë. “Pasha Zotin!” Dhe pastaj lëshoi kokën poshtë e vëzhgoi rrugën. Atje ishte Rabini Binder (si dikush në një ankand që ka vetëm tre dollarë në xhep, ai posa e kishte shpërndarë një “dyshe” të dredhuar); atje ishin nxënësit dhe kjo ishte e tëra. Pra, deri këtu, nuk ishte edhe aq keq për hebrenjtë. Por, djaloshi duhej të zbriste poshtë menjëherë, para se ndokush ta shihte këtë gjë. Problemi: si t’ia bënin që atë ta hiqnin që andej? Secili që ka pasur ndonjëherë maçok mbi kulm, e di si ta zbresë atë poshtë. I thërrisni zjarrfikësit. Ose, fillimisht, e thërrisni operatoren dhe e pyesni për departamentin e zjarrfikësve. Dhe, gjëja pasuese është zhurma e madhe e 43

frenave dhe e sirenave dhe bërtitja e instruksioneve. Dhe pa­staj maçoku hiqet nga kulmi. E bëni të njëjtën gjë edhe me djaloshin. Kjo është, e bëni të njëjtën gjë nëse jeni Yakov Blotnik-u dhe nëse keni pasur ndonjëherë maçok. Pas pak, makinat, katra sosh, ia behën. Arritja e tyre mori aq kohë sa Rabini Binder numëroi katër herë për treshen e tij; nuk vendoste dot të ndalonte, po të mos kishin arritur makinat ai do të ishte duke numëruar tri njëqindëshe nga shtatë herë. Shkallët e mëdha ende silleshin në kënd të rrugës kur njëri nga zjarr­fikësit kërceu nga to, e rrasi gypin me turr në hidrantin e verdhë që qëndronte para sinagogës dhe me një përdredhje të fuqishme filloi ta zhvidhosë grykën e tij. Rabini Binder vrapoi drejt tij dhe e tërhoqi për krahu. “Nuk ka zjarr...”. Zjarrfikësi murmuroi diçka që tingëlloi si “Pirdhu” pa shikuar prapa dhe e vazhdoi punën në zhvidhosjen e grykës. “Po atje nuk ka zjarr, nuk ka zjarr...” gërthiti Binder-i. Kur zjarrfikësi murmuroi prapë, rabini ia kapi fytyrën me të dy duart dhe ia drejtoi nga kulmi. Ozzie-t iu duk sikur Rabini Binder po përpiqej t’ia hiqte kokën nga trupi, sikur tapën nga shishja. Ai u detyrua të qeshej me pamjen që e krijuan ata të dy: ishte portret familjar – rabini me kësule të zezë, zjarrfikësi me helmetë të kuqe dhe hidranti i vogël i verdhë prapa tyre, qëndronte galiç, si i vëllai i tyre fëmijë, kryecullak. Nga maja e kulmit Ozzie ia bëri me dorë portretit, një dorë-bërje njëshe, fluturuese, tallëse; duke bërë këtë, këmba e tij e djathtë i rrëshqiti. Rabini Binder mbuloi sytë me duart e tij. Zjarrfikësit reaguan shpejt. Para se Ozzie ta drejtpeshonte trupin, një rrjetë e madhe, rrumbullake, e verdhë, u vendos në lëndinën e sinagogës. Zjarrfikësit që e mbanin rrjetën shikonin drejt Ozzie-t me fytyra të serta, të pandjenja. Njëri nga zjarrfikësit e ktheu kokën drejt Rabinit Binder. “Ç’a asht puna me kët’ thmi, asht budallë a ç’a?” Rabini Binder hoqi duart nga sytë, ngadalë, dhimbshëm, sikur të nxirrte gajtanë që andej. Pastaj bëri një kontroll: asgjë në trotuare, asnjë gjurmë në rrjetë. “A do me kcy a ç’a?” bërtiti zjarrfikësi. Përmes një zëri aspak të ngjashëm me të një statuje, më në fund Rabini Binder u përgjigj, “Po, po, mendoj që po ... ai po kërcënonte të ...” 44

P R O Z Ë

Po kërcënonte? Shkakun pse ishte në kulm Ozzie e mbante mend, ishte të ikte; ai as që kishte menduar të hidhej poshtë. Ai vetëm kishte vrapuar që të ikte dhe e vërteta qe se nuk kishte marrë turr drejt kulmit, ishte ndjekur deri atje. “Qysh e ka emrin?” “Freedman”, u përgjigj Rabini Binder. “Oscar Freedman”. Zjarrfikësi shikoi drejt Ozzie-t. “Ç’a o puna me ty, Oscar? A po kcen a ç’a?” Ozzie nuk u përgjigj. Sinqerisht, pyetja vetëm sa u bë. “Ngo, Oscar, nëse do me kcy, kce – e nëse s’do me kcy, mos kce. Ama, mos na e harxho kohën, a po merr vesh?” Ozzie e shikoi zjarrfikësin, pastaj Rabinin Binder. Ai dëshiroi të shihte Rabinin Binder t’i mbulonte sytë edhe njëherë me duart e tij. “Po hidhem”. Dhe u soll rreth majës së kulmit deri në qoshk, atje ku poshtë nuk kishte rrjetë, përplasi duart anash vetes, duke frushkulluar ajrin dhe pastaj goditi pantallonat shkujdesshëm; filloi të ulërinte si të ishte farë motori “Vhiiiii ... vhiiiiiii”, dhe u përkul mbi cep me pjesën e sipërme të trupit. Zjarrfikësit nxituan ta mbulonin vendin me rrjetën. Rabini Binder murmuriti disa fjalë drejt Dikujt dhe mbuloi sytë. Gjithçka ngjau shpejt, duke u dridhur, si në një film pa zë. Turma, që ishte mbledhur pas makinave të zjarrfikësve, ia dha vikamës si për Katër Korrik, ooooh-aahhh. Në krejt këtë çështje, askush nuk i kishte kushtuar turmës shumë vëmendje, përveç, natyrisht, Yakov Blotnik-u, i cili, duke u mbajtur për doreze, po numëronte kokat. “Fier und tsvansik ... finf und tsvantsik ... O Gut”3 Nuk ishte puna si me maçokun. Rabini Binder përgjoi përmes gishtave të tij, kontrolloi trotuarin dhe rrjetën. Bosh. Por, atje ishte Ozzie që po vraponte te këndi tjetër i kulmit. Zjarrfikësit vraponin pas tij, por qenë të paaftë për t’u shtyrë me të. Po të donte, Ozzie mund të hidhej e ta bënte veten copë e grimë mbi trotuar dhe krejt çfarë do të mund të bënin zjarrfikësit me rrjetën e tyre kur të arrinin te vendi i hedhjes ishte që ta mbulonin skenën. “Vhiiiii ... vhiiiii...” “Hej, Oscar”, piskati zjarrfikësi që mezi merrte frymë, “çka dreqin është kjo, lojë a ç’a?” “Vhiiiii... vhiiiii...” Gjermanisht: “Njëzet e katër ... njëzet e pesë ... o Zot” (shën. i përkth.). 45

3

“Hej, Oscar-“ Por ai tashmë gjendej në këndin tjetër, duke lëvizur egërsisht krahët si në fluturim. Rabini Binder nuk mundi ta duronte më këtë – makinat e zjarrfikësve që ia behën papritur, djaloshin vetëvrasës që bërtiste, rrjetën. Ra në gjunjë i rraskapitur dhe me duart e kryqëzuara në kraharor që ngjanin me një kube të vogël, ai u lut: “Oscar, ndaloje këtë, Oscar. Mos u hidh, Oscar. Të lutem zbrit poshtë ... Të lutem mos u hidh”. Ndërkaq, prapa në turmë, një zë bërtiti, një zë i ri, i vetëm, duke shqiptuar një fjalë të gjatë drejt djaloshit në kulm: “Hidhu!” Ishte Itzie. Ozzie menjëherë e ndaloi fluturimin. “Jepi Ozz – hidhu!” Itzie e lëshoi pikën mbi yll dhe me kurajën, me frymëzimin e jo të një të mençuri, por të një dishepulli, qëndroi fill i vetëm, “Hidhu Ozz, hidhu!” Ende në gjunjë, me duart kaçurrel mbi gjoks, Rabini Binder e përdrodhi trupin. E shikoi Itzie-n, pastaj, në agoni, u kthye drejt Ozzie-t. “Oscar, MOS U HIDH! TË LUTEM, MOS U HIDH ... të lutem lutem ...” “Hidhu!” Kësaj radhe nuk ishte Itzie, por një pikë tjetër e yllit. Në kohën kur zonja Freedman arriti për takimin e orës katër e gjysmë me Rabinin Binder, i tërë qielli i vogël që gjendej poshtë po i gërthiste dhe po e luste Ozzie-n që të hidhej poshtë dhe Rabini Binder më nuk po i lutej të mos hidhej, por po qante në kubenë e duarve të tij.

E kuptueshme që zonja Freedman nuk po arrinte ta kapte se çfarë po bënte i biri i saj mbi kulm. Pra, ajo pyeti. “Ozzie, Ozzie im, çfarë po bën? Ozzie im, ç’është kjo?” Ozzie ndaloi së vhiiii-uriii dhe ngadalësoi krahët poshtë në pozitë lundrimi, të tipit që zogjtë e përdorin kur ka erëra të buta, por nuk u përgjigj. Qëndroi kundrejt qiellit të ulët, të vranët, që po terrohej – drita tashmë po fironte më shpejt – dhe po vazhdonte të lëvizte duart butësisht e të shikonte në një vandak të vogël gruaje që ishte e ëma e tij. “Çfarë po bën Ozzie?” Ajo u kthye drejt të gjunjëzuarit Rabin Bin­ der-it dhe iu rras aq afër saqë vetëm një shtresë terri e trashë sa letra qëndronte mes barkut të saj dhe supeve të tij. “Çfarë është duke bërë vogëlushi im?” Rabini Binder hapi gojën, por nuk mundi të qiste asnjë tingull. Krejt çfarë lëvizi ishte kubeja e duarve të tij; i drodhi para e prapa si puls i dobët. 46

P R O Z Ë

“Rabin, sille poshtë! Do ta vrasë veten. Sille poshtë, vogëlushi im i vetëm ... “ “Nuk mundem”, tha Rabini Binder, “Nuk mundem ...” dhe e ktheu kokën e tij të pashme drejt turmës së djemve prapa tij. “Janë këta. Dëgjoji”. Dhe për herë të parë, zonja Freedman e pa turmën e djemve dhe dëgjoi çfarë po bërtisnin. “Po e bën për ta. Nuk po ia ndien për mua. Janë këta”. Rabini Binder foli sikur në ekstazë. “Për ta?” “Po”. “E pse për ta?” “Ata donë që ai ...” Zonja Freedman i ngriti të dyja duart lart thuajse po drejtonte qiellin. “Për ta po e bën!” Dhe pastaj në një gjest më të vjetër se piramidat, më të vjetër se profetët dhe vërshimet, duart e saj u përplasën poshtë anash trupit të saj. “Kam një martir. Shiko!” Ajo e anoi kokën nga kulmi. Ozzie ende po lëvizte butësisht duart. “Martiri im”. “Oscar, eja poshtë, të lutem”, rënkoi Rabini Binder. Me një zë edhe më befasues, disi të rrafshët, zonja Freedman e thërriti djaloshin të zbriste nga kulmi. “Ozzie, eja poshtë, Ozzie. Mos u bëj martir, vogëlushi im”. Sikur litani e mërzitshme, Rabini Binder përsëriti fjalët e saj. “Mos u bëj martir, vogëlushi im. Mos u bëj martir”. “Ngathalaq, Ozz – bëhu Martin!” Ishte Itzie. “Bëhu Martin, bëhu Martin” dhe të gjithë zërat u bashkuan në këndimin e Martinizimit. “Bëhu Martin, bëhu Martin ...” Disi kur gjendesh mbi kulm, sa më terr që bëhet, aq më pak dëgjoni. E tëra që Ozzie dinte ishte se të dyja grupet dëshironin dy gjëra të reja: shokët e tij ishin spiritualë dhe muzikalë në atë që dëshironin; e ëma e tij dhe rabini ishin me ton të lëmuar, psalmor në atë që nuk dëshironin. Zëri i rabinit ishte i pa-lot, ashtu siç ishte edhe i nënës së tij. Rrjeta e madhe vështronte ngultas mbi Ozzie-n si sy qorr. Qielli i madh, i vranët u shty poshtë. Nga poshtë dukej si dërrasë e hirtë e zhubrosur. Befasisht, duke shikuar lart në qiellin moskokëçarës, Ozzie e mori vesh tërë çudinë e asaj çfarë këta njerëz, shokët e tij, po kërkonin: 47

ata dëshironin që ai të hidhej, ta vriste veten; ata po këndonin për këtë – kjo i bënte të lumtur. Dhe, atje ishte një çudi edhe më e madhe: Rabini Binder ishte në gjunjë, duke u dridhur. Nëse ishte ndonjë pyetje që duhej bërë në këtë çast, nuk do të ishte “A jam unë?”, por më mirë “A jemi ne? ... a jemi ne?” Të jesh në kulm, na doli të ishte gjë serioze. Nëse hidhej, a do të shndërrohej këndimi në vallëzim? A do të shndërrohej? Çfarë do të nda­lo­ nte të hedhurit poshtë? Po të mundte, me një dëshirë të zjarrtë, Ozzie do ta shqyente qiellin, do t’i fuste duart në kraharorin e tij dhe do ta nxirrte diellin; dhe mbi diellin, si mbi një monedhë, do të shtypte HIDHU apo MOS U HIDH. Gjunjët e Ozzie-et u lëkundën e u lëshuan paksa, thuajse po e për­ gatisnin për zhytje. Duart e tij u tendosën, u shtangën, u ngrinë, nga su­ pet e deri te thonjtë e gishtave. Ai ndjeu sikur secila pjesë e trupit do të votonte për të vrarë veten apo për të mos e vrarë – thuajse secila pjesë e trupit ishte e pavarur nga ai. Drita kërciti prapa horizontit gjatë, thekshëm, papritur dhe terri i ri mbështolli shpejt, si me shaka, të kënduarit e shokëve për këtë dhe psalmimin e nënës dhe rabinit për atë. Ozzie ndaloi së numëruari votat dhe me një zë çuditërisht të lartë, sikur dikush që nuk ishte përgatitur për fjalim, ia nisi: “Mami?” “Po, Oscar”. “Mami, në gjunjë, si Rabini Binder”. “Oscar – “ “Në gjunjë”, tha ai, “ose do të hidhem”. Ozzie dëgjoi një rënkim, pastaj një fëshfëritje dhe kur shikoi poshtë në vendin ku ishte duke qëndruar nëna e tij, pa majën e një koke dhe përfund një rreth fustani. Ajo po qëndronte e gjunjëzuar përkrah Rabinit Binder. Ai foli prapë. “Të gjithë në gjunjë”. U dëgjua tingulli i gjunjëzimit të secilit. Ozzie shikoi përreth. Me njërën dorë bëri nga hyrja e sinagogës. “Bëjeni që të gjunjëzohet edhe ai”. U dëgjua një zhurmë, jo e gjunjëzimit, por e tendosjes së trupit e teshave. Ozzie mundi të dëgjonte Rabinin Binder duke thënë, “ ... ose ai do ta vrasë veten”, dhe kur prapë shikoi, atje ishte Yakov Blotnik-u që kishte lëshuar dorezën dhe për herë të parë në jetën e tij gjendej në gjunj, në qëndrimin joçifut të të luturit. 48

P R O Z Ë

Sa për zjarrfikësit – nuk është aq e vështirë sa dikush mund ta imagjinojë, për të mbajtur një rrjetë teksa rrini në gjunjë. Ozzie shikoi prapë rreth e rrotull; pastaj, ende me zë të lartë si të vajzave të reja, e thirri Rabinin Binder. “Rabin?” “Po, Oscar”. “Rabin Binder, a besoni në Zot?” “Po”. “A besoni që Zoti mund të bëjë gjithçka?” Ozzie e anoi kokën në errësirë. “Gjithçka?” “Oscar, mendoj se – “ “Tregomë a besoni që Zoti mund të bëjë Gjithçka” Hezitimi i dytë. Pastaj: “Zoti mund të bëjë gjithçka”. “Tregomë a besoni që Zoti mund ta krijojë një fëmijë pa u bërë ajo puna”. “Ai mundet”. “Tregomë!” “Zoti”, e pranoi Rabini Binder, “mund të krijojë fëmijë edhe pa u bërë ajo puna”. “Mami, thuama edhe ti”. “Zoti mund të krijojë fëmijë edhe pa u bërë ajo puna”, tha e ëma e tij. “Bëje që edhe ai ta thotë këtë”. Nuk pati dyshim se kush ishte ai. Për disa çaste Ozzie dëgjoi një zë të vjetër komik teksa po thoshte, në errësirën që po trashej, diçka për Zotin. Pastaj, Ozzie e bëri secilin ta thotë të njëjtën gjë. Dhe pastaj i bëri të gjithë të thonë se besojnë në Jezu Krishtin – së pari një nga një, pastaj të gjithë së bashku. Kur katekizmi mbaroi, mbrëmja ia kishte filluar. Nga rruga tingëlloi sikur dikush në kulm po pëshpëriste. “Ozzie?” Një zë gruaje guxoi të fliste. “A do të vini tash poshtë?” Nuk u dëgjua përgjigjja, por gruaja priti dhe pastaj zëri që më në fund foli ishte i hollë, vajtues dhe i rraskapitur sikur i një plaku që posa kishte përfunduar së tërhequri kambanat. “Mami, a e sheh – nuk është dashur të më godisje. Nuk është dashur. Nuk është dashur të më godisje për Zotin, mami. Nuk duhet ta godasësh askënd për Zotin – “ 49

“Ozzie, të lutem, eja poshtë tash”. “Më premto. Mami, më premto që nuk do ta goditësh askënd për Zotin”. Ai e kishte pyetur vetëm nënën e tij, por për ndonjë arsye, gjithsecili që qëndronte i gjunjëzuar në rrugë premtoi që nuk do ta godiste askënd për Zotin. U bë prapë qetësi. “Tash mund të vij poshtë, mami”, tha më në fund djaloshi mbi kulm. E ktheu kokën në të dyja anët thuajse po shikonte për dritat e trafikut. “Tash mund të vij poshtë ...” Dhe ashtu bëri, u hodh në mes të rrjetës së verdhë që po vezullonte në mbrëmje sikur një aureolë e madhe. Nga anglishtja: Gëzim Aliu

50

P R O Z Ë

Donald BARTHELME Është një prej tregimtarëve më befasues, më novatorë dhe më të lexuar amerikanë. Lindi në Filadelfia, por u rrit në Hjuston, Teksas, ku u vendos familja e tij, ku ishte vetëm dy vjeç. Nisi të shkruante që fëmijë. Në shkollë të mesme fitoi një sërë çmimesh, si për tregimet, ashtu dhe për poezinë. Studimet i kreu në Universitetin e Hjustonit, ku themeloi e drejtoi revistën letrare Forum. Në vitin 1961, në moshën 30-vjeçare, u zgjodh drejtor i Muzeut të Arteve Bashkëkohore të Hjustonit. Një vit më vonë u shpërngul në Nju-Jork, ku nisi punë si redaktor përgjegjës i revistës artistike e letrare Location. Ka botuar tri romane: I bardhë si bora (1967), Babai i vdekur (1975) dhe Parajsa (1987); tetë përmbledhje me tregime: Kthehu, dr. Kaligari (1964), Praktika të pa­përshkrueshme, veprime të panatyrshme (1968), Jetë qy­tetëse (1970), Trishtimi (1972), Amatorët (1976), Ditë të lavdishme (1979), Gjashtëdhjetë tregime (1981), Gjatë natës nëpër shumë qytete të largët (1983) dhe Dyzetë tregime. Që në vitet ‘60-të Bartelmi ka qenë një bashkëpunëtor i rregullt i revistës së famshme The New Yorker. Ka dhënë leksione shkrimtarie në Universitetin e Bufalos, Universitetin e Bostonit dhe në City College në Nju-Jork. Vdiq më 23 korrik 1989.



QYTETI I KISHAVE

“Po, – tha zoti Filips, – qyteti ynë është, po ashtu, një qytet kishash.” Sesilia pohoi me kokë, pa ia ndarë sytë gishtit të tij tregues. Në të dy anët e rrugës ngriheshin kisha, të cilat qëndronin bri më bri në një larmi stilesh arkitekturore. Kisha Baptiste Bethel ngrihej menjëherë pas Kishës së Lirë Baptiste të Mesisë të Shenjtëruar, Kisha Peshkopale e Shën Palit menjëherë pas Kishës së Hirit të Besëlidhjes Ungjillore. Më tutje ngriheshin Kisha e Shkencës së Parë të Krishterë, Kisha e Hyut, Kisha e Gjithë Frymëve, Kisha e Zojës Sonë të Fitores dhe Kisha e Apostujve të Shenjtëruar. Shtizat dhe këmbanat e ngrehinave tradicionale bënin fqinjëri me hovzimet e gjera imagjinative të konstruksioneve “bashkëkohore”. 51

“Të gjithë këtu tregojnë kërshëri të pashuar në punët e kishës”, – tha zoti Filips. A do mund të përshtatem këtu, vramendej Sesilia. Ajo kishte sosur në Prester për të hapur filialin e një shoqërie që jepte makina me qira. “Nuk më ha meraku për fenë”, – i tha ajo zotit Filips, që drejtonte një firmë shit-blerjesh të pasurive të patundshme. “Tani jo”, – iu gjegj ai. “Ende jo. Por ne kemi plot të rinj të këndshëm këtu. Keni për t’u integruar sa hap e mbyll sytë me komunitetin. Strehimi juaj është punë që s’pret. Shumica e njerëzve, – tha ai, – rrojnë në kishën që e kanë zgjedhur me voli. Të gjitha kishat tona kanë dhoma shtesë. Kam ca apartamente kambanaresh që mund të t’i tregoj. Deri në ç’shumë jeni në gjendje të paguani?” Ata u qerthulluan në një qoshe dhe u përballën me kisha të tjera. Kaluan Kishën e Shën Lukës, Kishën e Epifanisë, Kishën Ortodokse Ukrainase të të Gjithë Shenjtorëve, Kishën e Shën Klementit, Kishën Baptiste të Burimit, Kishën e Bashkuar Kongregacionale, Kishën e Shën Anargjirit, Tempullin Emanuel, Kishën e Parë të Reformuar të Krishtit. Gojët e gjithë kishave ishin të çapëlyera. Brenda mund të shquheshin vagëllimthi dritat. “Mund t’ju jap njëqind e dhjetë”, – tha Sesilia. “A keni këtu ndonjë ngrehinë që nuk është kishë?” “Asnjë”, – tha zoti Filips. “Sigurisht, shumë prej këtyre strukturave të hirshme kryejnë edhe funksione të tjera.” Ai dëfteu një fasadë të bukur xhorxhiane. “Ajo, – tha ai, – është streha e Metodistëve të Bashkuar dhe e Këshillit të Edukimit. Ajo tjetra bri saj, Kisha e Rrëshajave të Antiokisë, ka edhe berberhanen.” Dhe ishte e vërtetë. Një tabelë berberi bardh-e-kuq ishte vënë, pa rënë në sy, në ballë të Kishës së Rrëshajave të Antiokisë. “Ka shumë njerëz që marrin makina me qira këtu?” – pyeti Sesilia. “Apo, më mirë, a do të merrnin, po të kishin mundësi? “Oh, nuk e di”, – tha zoti Filips. “Marrja me qira e një makine lë të kuptohet që ke dëshirë të vesh gjëkundi. Gjindja janë tejet të kënaqur këtu. Zhvillojmë tërë ato veprimtari. S’ma ha mendja se do të zgjidhja biznesin e veturave me qira, po të isha i posaardhur në Prester. Po ju ka për t’ju ecur fjollë.” Ai i dëfteu një ngrehinë të vogël, tepër moderne, me tulla të ashpra, çelik dhe fasadë të qelqtë. “Ajo është kisha e Shën Barnabës. Aty banojnë ca njerëz për së mbari. Darkave gatuajnë spageti të mrekullueshme.” 52

P R O Z Ë

Sesilia vuri re disa krenj që vështronin prej dritareve. Por kur pikasën që ajo s’po ua shqiste sytë, krenjtë u bënë fir. “Mendoni se është e shëndetshme të grumbullohen kapicë kaq shu­ më kisha në një vend?” – e pyeti ajo udhërrëfyesin e saj. “Ngjan i pa­ba­raz­ peshuar, në më kuptoni çfarë dua të them.” “Ne jemi të përmendur për kishat tona”, – ia ktheu zoti Filips. “Janë të padëmshme. Ja tek mbërritëm.” Ai hapi një derë dhe që të dy nisën të ngjisnin një palë shkallë të pluhurosura. Në krye, u futën në një dhomë goxha të madhe katrore, me dritare në të katër anët. Në dhomë kishte një shtrat, një tavolinë, dy karrige, një llambë dhe një qilim. Katër këmbana tejet të mëdha vareshin mu në mes të dhomës. “Ç’pamje!”, – briti zoti Filips. “Eja këtu të shikosh.” “Mos do të kumbojnë tani këto këmbana?” – pyeti Sesilia. “Tri herë në ditë”, – tha zoti Filips, me buzën në gaz. “Në mëngjes, në mesditë dhe në mbrëmje. Sigurisht, kur kumbojnë duhet të bësh mënjanë me vërtik. Po të goditi në kokë njëra prej këtyre vogëlusheve more fund.” “Zot i Plotfuqishëm”, – i shpëtoi Sesiliës. Dhe shtoi: “Askush s’dëgjon të rrojë në apartamente këmbanaresh. Ja përse janë bosh.” “Vërtet kështu mendoni?” – pyeti zoti Filips. “Mund t’ua lëshoni me qira vetëm të posambërriturve”, – tha ajo me ton paditës. “S’jam i zoti për këso punësh”, – ia priti zoti Filips. “Kjo bie ndesh me frymën e vëllazërisë së krishterë.” “Ky qytet është paksa i frikshëm, e dini këtë?” “Ka të ngjarë, por nuk ju takon juve ta thoni këtë gjë, apo jo? Ta kam llafin, jeni e re këtu. Duhet të bëni kujdes për ca kohë. Në qoftë se nuk ju pëlqen një apartament i sipërm, kam një bodrum në Kishën Qëndrore Presbiteriane. Por do t’ju duhet ta ndani me dy zonja që tashmë jetojnë aty.” “Nuk dua ta ndaj me askënd”, – tha Sesilia. “Dua një shtëpi që ta kem të tërën për vete.” “Po pse?” – pyeti me kërshëri zoti Filips. “Për ç’arsye?” “Arsye”, – ia bëri Sesilia. “Jo për ndonjë arsye të veçantë. Vetëm sa dua …” “Kjo s’është e pazakontë këtu tek ne. Shumica e njerëzve rrojnë bashkë me të tjerë njerëz. Burra e gra. Bijtë me të ëmat. Njerëzit kanë shokë dhome. Kjo është një gjë fare e zakonshme.” 53

“Megjithatë, unë dua një shtëpi që ta kem të tërën për vete.” “Kjo është krejt e pazakontë.” “A keni një vend të tillë? Domethënë, përveç këmbanareve?” “Më duket se janë disa”, – tha zoti Filips, me një stepje të dukshme. “Ndoshta mund t’ju rrëfej një a dy syresh.” Ai pushoi për një çast. “Ne, ndofta, kemi vlera të ndryshme prej disa prej komuniteteve përqark”, – shpjegoi ai. “Për ne është shkruar shumë. Dikur Lajmet e Mbrëmjes në CBS na kushtuan plot katër minuta. Këtu e tre a katër vjet të shkuar. Na quajtën “Qyteti i Kishave”. “Po, thelbësore është të kem një shtëpi të tërën për vete, – tha Sesi­ lia, – po arrita të mbijetoja këtu.” “Ky më duket qëndrim i çuditshëm”, – tha zoti Filips. “Ç’sekti i përkisni?” Sesilia nuk u përgjigj. Në të vërtetë, ajo nuk i përkiste asnjë sekti. “Ju pyeta ç’sekti i përkisni?” – përsëdyti zoti Filips. “Unë mund të drejtoj ëndrrat e mia”, – u përgjigj Sesilia. “Mund të ëndërroj çfarë të më dojë qejfi. Po të dua të ëndërroj se po ia shpie për mrekulli, në Paris apo në ndonjë qytet tjetër, bie të fle dhe shoh pikërisht atë ëndërr. Mund të ëndërroj çfarë të më dojë qejfi.” “Ahere, çfarë ëndërroni më shpesh?” – pyeti zoti Filips, duke e kundruar më nga afër. “Përgjithësisht, gjëra që kanë të bëjnë me seksin”, – u përgjigj ajo. Nuk kishte frikë prej tij. “Presteri nuk është nga ai soj qytetesh”, – tha zoti Filips, me vështrim të kallur tutje. ***

Dyert e kishave po hapeshin në të dy anët e rrugës. Grupe të vogla njerëzish dolën jashtë dhe qëndruan atje, ballë kishave, duke vështruar me ngulm Sesiliën dhe zotin Filips. Një riosh bëri përpara dhe sokëlliu: “Gjithkush në qytet ka tashmë makinën e tij! Nuk ka njeri në këtë qytet që të mos ketë makinë!” “E vërtetë?” – e pyeti Sesilia zotin Filips. “Po”, – u përgjigj ai. “Është e vërtetë. Askush s’ka për të marrë makinë me qira. As për njëqind vjet.” 54

P R O Z Ë

“Atëherë, s’kam ç’bëj këtu”, – tha ajo. “Do të shkoj në ndonjë qytet tjetër.” “Duhet të rrish patjetër”, – tha ai. “Tashmë ka një zyrë për dhënie makinash me qira. Në përdhesën e Kishës Baptiste të Malit Moriah. Aty të pret një banak, një telefon dhe një raft me çelësa makinash. Si dhe një kalendar.” “S’kam për të qëndruar”, – tha ajo. “Jo, po qe se nuk ka as edhe një arsye të fortë për biznes.” “Na duhesh”, – tha zoti Filips. “Na duhesh për të qëndruar pas banakut të agjencisë për dhënien e makinave me qira, gjatë orarit të zakonshëm të punës. Kjo do ta bënte qytetin tonë të përsosur.” “S’kam për të qëndruar”, – tha ajo. “Unë jo.” “Duhet. Është thelbësore.” “Kam për të ëndërruar”, – ia ktheu ajo. “Gjëra që s’kanë për t’ju pël­ qyer.” “Ne jemi të palumtur”, – tha zoti Filips. “Tmerrësisht, tmerrësisht të palumtur. Ka diçka që nuk shkon.” “Kam për të ëndërruar të Fshehtën”, – tha ajo. “Keni për t’u penduar.” “Ne jemi si të gjithë qytetet e tjera, veçse jemi të përsosur”, – tha ai. “Palumturia jonë mund të mbahet nën fre vetëm nëpërmjet përsosjes. Na duhet një vajzë që të japë makina me qira. Lypset doemos që dikush të qëndrojë pas atij banaku.” “Kam për të ëndërruar jetën që ju e druani si vdekjen”, – u kanos Sesilia. “Ti je e jona”, – tha ai, duke e mbërthyer për krahu. “Vajza jonë për dhënien e makinave me qira. Bëhu vajzë e mbarë. Nuk ke nga ia mban.” “Prit të shohësh”, – tha Sesilia. Përktheu: Azem QAZIMI

55

56

P R O Z Ë

Çengiz AJTMATOV Ajmatov (1928-2008) është shkrimtari më i njohur i Republikës së Kyrgyzit. Ka shkruar në rusisht dhe kyrgyzisht. Dallohet për një realizëm të gërshetuar me folklor. Është shkrimtari më i përkthyer bashkëkohor i vendeve ish-sovje­ tike. Vepra e tij është përkthyer në mbi 150 gjuhë të botës. Ka qenë tejet aktiv në sferën e aktiviteteve bamirëse, siç është lufta kundër dhunës dhe për paqe ndërmjet njerëzve; anëtar i UNICEF-it dhe i disa shoqatave bamirëse ndërkombëtare. Ka shkruar tregime, novela dhe romane, por edhe trajtesa lidhur me rolin e shkrimtarit dhe misionin e artit në shoqërinë bashkëkohore. Është autor i veprave: Anija e bardhë, Udhëtim i vështirë, Tregimet e maleve dhe stepave, Kur bien malet, Dita zgjat më shumë se njëqind vjet etj, por natyrisht kryevepër e tij llogaritet novela Xhemilja, të cilën Louis Aragon e ka konsideruar si rrëfimin më të bukur në mbarë letërsinë botërore. Fragmenti që po botojmë është nga romani i tij i parë Dita zgjat më shumë se njëqind vjet.



LEGJENDA E VARREZAVE TË ANA BEJ-it

Nga gjysma e dytë e ditës në Oqeanin e Qetë në jug të Aleuteve u ngritën dallgët. Era jug-lindore, e krijuar nga rrymat e kontinentit amerikan, ngadalë po merrte fuqi dhe gradualisht po saktësonte, po fuqizonte drejtimin e vet. Edhe uji u vu në lëvizje në hapësirën grandioze e të hapur, duke u lëkundur rëndë-rëndë, duke u përplasur dhe duke shtyrë gjithnjë e më shpesh dallgët, si kreshta njërën mbi tjetrën. Kjo paralajmëronte nëse jo shtrëngatë, atëherë shqetësim të jetëgjatë. Për aeroplanbartësin “Konventa” këto dallgë në oqeanin e hapur nuk paraqisnin rrezik. Ndonjë rast tjetër, ai as do të mendonte të ndryshonte pozitën e vet. Por, meqenëse nga çasti në çast pritej lëshimi në kuvertë i aeroplanëve që po ktheheshin me nxitim të komisioneve me autorizim të posaçëm pas konsultave me instancat më të larta, aeroplanbartësi preferoi të kthehej kundër erës, për të zvogëluar lëkundjet anësore. Gjithçka kali normalisht. Fillimisht zbarkoi avioni i linjës së San Franciskos, e pastaj edhe ai i Vladivostokut. 57

Komisionet u kthyen në përbërje të plotë, njësoj të heshtur dhe të brengosur. Brenda pesëmbëdhjetë minutash ata tashmë ishin ulur në tavolinën e mbledhjes së mbyllur. Pas pesë minutash pas fillimit të punës së komisioneve në kozmos në bordin e stacionit orbital “Pariteti” paritetkozmonautëve 1-2 dhe 2-1 në Galaktikën e Mbajtësit iu transmetua radiogrami i koduar urgjent: “Kozmonautëve-kontrollues 1-2 dhe 2-1 të stacionit orbital ‘Paritet’. Të paralajmërohen paritet-kozmonautët 1-2 dhe 2-1, të cilët ndodhen jashtë kufijve të Sistemit diellor, të mos ndërmarrin kurrfarë veprimesh! Të qëndrojnë në vend deri në një urdhër të posaçëm të Komandës!” Pas kësaj, duke mos humbur asnjë minutë, komisionet me autorizim të posaçëm filluan të prezantonin pozicionet dhe propozimet e palëve në lidhje me zgjidhjen e krizës kozmike… Aeroplanbartësi “Konventa” qëndronte përballë erës në mes të dallgëve të oqeanit që suleshin pafundësisht. Askush në botë nuk e dinte që në bordin e tij në atë moment po vendosej fati global i planetit… .... Trenat në këto anë shkonin prej lindjes në perëndim dhe nga perëndimi në lindje… Kurse anash hekurudhës në këto anë qëndronin hapësira të mëdha shkretinore – Sari-Ozeki (sarozeki), ose Tokat e stepave të verdha. Në këto anë të gjitha distancat mateshin duke i krahasuar me hekurudhën, si me meridianin e Grinuiçit… Kurse trenat shkonin nga lindja në perëndim dhe nga perëndimi në lindje… ... Kishte mbetur edhe rreth dy orë rrugë deri te varrezat Ana-bejt. Procesioni funeral lëvizte nëpër sarozeki në mënyrë të njëjtë. Duke e caktuar drejtimin, na krye kalëronte Burani Edigej. Karanari i tij ecte gjithashtu në krye me hapa të gjatë e të palodhshëm, pas tij ecnin nëpër djerrinë traktori me rimorkio, në të cilin pranë Kazangapit të ndjerë i vetëm dhe i përmbajtur qëndronte dhëndri i tij, burri i Ajzadës, dhe pas tyre – traktorit “Bellarus”. Kurse anash, herë duke nxituar përpara, herë duke mbetur prapa, herë duke ndaluar për ndonjë arsye të fortë, vraponte gjithashtu me gjallëri dhe vetëbesim Zholbarsi, qeni kuqalosh. Dielli digjte, duke iu afruar zenitit. Prapa kishte mbetur pjesa më e madhe e distancës, kurse sarozekitë e mëdha shfaqeshin para syve 58

P R O Z Ë

pas çdo bregoreje toka gjithnjë të reja dhe të shumta shkretinore, që shtriheshin çdo herë deri te vija e horizontit. Ishte e madhe gjerësia e stepës. Dikur në këto vise jetonin zhuanzhuanët1 që kishin lënë kujtim të keq, ardhacakë të cilët kishin zënë për një kohë të gjatë thuaja tërë krahinën e sarozekit. Në këto vise jetonin edhe popuj të tjerë nomadë, dhe midis tyre zhvilloheshin luftëra të vazhdueshme për kullosa dhe puse të ujit. Fitonin herë njëra herë pala tjetër. Megjithatë, edhe fituesit edhe humbësit edhe më tej qëndronin në këto vise, disa duke i ngushtuar, të tjerët duke i zgjeruar territoret e veta. Jelirazi deklaronte që sarozeki, si vend për jetesë, e kishin hak këtë luftë. Atëbotë këtu binin shumë më shumë shira edhe në pranverë edhe në vjeshtë. Bari kishte mjaft për shumë kope bagëtish të trasha dhe të holla. Atëbotë këtu vinin blerës dhe zhvillohej tregtia. Por, pastaj klima disi shpejt ndryshoi – pushoi së rënit shi, shteruan puset, u tha bimësia ushqimore. Dhe u shpërndanë popujt e fiset e ardhur në sarozeki secili në drejtim të vet, kurse zhuanzhuanët u zhdukën fare. Shkuan në drejtim të Erdilit – kështu e quanin atëbotë Volgën – dhe u futën në anën tjetër të Erdilit, në tokë të panjohur. Askush nuk e dinte, prej nga kishin ardhur, dhe askush nuk e dinte, nga kishin shkruar. Flitej se i kishte goditur mallkimi, - kur po kalonin në grup Erdilin dimrit, akulli në lumë befas ishte hapur dhe gjithë popullata bashkë me tufat dhe kopetë u tretën nën akull… Starozekasit autoktonë – nomadët kazakë – edhe në ato kohëra nuk e braktisën vendin e vet, qëndruan në ato vise, ku arrinin të siguronin ujë nga puset e gropuar rishtas. Por periudha më e gjallë për sarozekasit përshtatet me vitet e pasluftës. Dolën makinat - pompat e ujit. Një pompë uji, nëse makinisti e njihte mirë vendin, mund t’i furnizonte tre-katër stanet e largëta. Arenduesit e kullosave në sarozeki – kolhozet dhe sov­ hozet2 e viseve përkatëse - madje kishin planifikuar për ndërtimin e ba­ zave të përhershme në sarozeki për kultivimin e bagëtisë. Meditonin dhe llogarisnin, si dhe sa do t’u kushtonin femrave këto objekte. Dhe mirë që nuk nxituan. Pa hetuar dhe pa vërejtur në rrethinën e Ana-bejt lindi Zhuanzhuanët, najmanët, torkunët, kiçakët – fise nomade stepke që banonin viset e Sarozekit. 1

Kolhoz, sovhoz – në ish Bashkimin sovjetik – prona kolektive shoqërore, të përbashkëta të një fshati a regjioni, të cilat punoheshin dhe kultivoheshin nga popullata vendore. 59 2

një qytet pa emër – Kutia postare. Kështu deklaronin – po shkoj në Kuti postare, isha në Kuti postare, bleva në Kuti postare, kam parë në Kuti postare… Kutia postare rritej, mori formë, e mbyllur nga të huajt. Rruga e asfaltuar e lidhte atë nga një anë me kozmodromin, nga ana tjetër – me stacionin hekurudhor. Nga kjo edhe filloi banimi i ri, industrial i sarozekit. Nga gjithçka e kaluar në këtë anë kishte mbetur vetëm varrezat e Ana-bejt në dy kodrinat binjake, që ngjanin me gungat e devesë, e që puqeshin njëra me tjetrën – Egiz - Tube, vendi më i preferuar i varrimit në tërë rrethin e sarozekit. Në kohërat e vjetra këtu i sillnin për varrim nga vise aq të largëta, që njerëzit duhej të kalonin natën në stepë. Por, pastaj pasardhësit e të varrosurve në Ana-bej mburreshin me të drejtë me faktin që të parëve të tyre u kanë shprehur respekt të posaçëm. Këtu i varrosnin njerëzit më të respektuar dhe më të shquar në popull, që kanë jetuar gjatë, që kanë ditur shumë, që kanë merituar famë edhe me fjalë edhe me vepër. Elizarovi, ishte ai që dinte gjithçka, ai këtë vend e quante panteoni i sarozekit. Këtu edhe ishte nisur atë ditë procesioni funeral i çuditshëm me traktor e deve nga stacioni hekurudhor Boranli-Burani, i përcjellë nga një qen… Varrezat Ana-bej kishin historinë e vet. Legjenda fillon nga fakti që zhuanzhuanët, të cilët e kishin pushtuar sarozekin në kohët e shkuara, ishin jashtëzakonisht të vrazhdë me ushtarët e zënë rob. Kishte raste që ata i shitnin si skllevër në vendet fqinje, dhe kjo konsiderohej përfundim i lumtur për të robëruarin, nga robi i shitur herët ose vonë mund të ikte në atdhe. Fat i kobshëm i priste ata, të cilët zhuanzhuanët e mbanin vetë si rob. Ata ia prishnin mendjen skllavit me një eksperiment të tmerrshëm – duke vënë në kokë të viktimës shiri. Ky fat i keq zakonisht i priste djemtë e rinj, që ziheshin rob në luftë. Fillimisht ua rruanin tërësisht kokën, duke prerë me kujdes çdo qime deri në rrënjë. Në kohën kur përfundonte rruajtja e kokës, vrasësit me përvojë – zhuanzhuanët, thernin në afërsi një deve të moshuar. Kur i hiqej lëkura, në radhë të parë ndahej pjesa më e rëndë, më e fortë e zverkut. Zverku ndahej në copë, të cilën gjersa akoma avullonte e vendosnin në kokat e rruara të skllevërve, duke ngjitur si zamkë – ngjashëm me kapelat moderne të notit. Kjo edhe nënkuptonte të vendosësh shiri. Ai i cili i nënshtrohej kësaj procedure, ose vdiste, duke mos mundur t’i duronte torturat, ose humbte mendjen për tërë 60

P R O Z Ë

jetën, duke u shndërruar në mankurt3 – skllav, i cili nuk e kujtonte fare të kaluarën e vet. Lëkura e zverkut nga një deve mjaftonte për pesë– gjashtë shiri. Pas vendosjes së shirit, çdo fatkeqi i vendosnin një zgjedhë druri në qafë, në mënyrë që i frikësuari të mos mund të prekte tokën me kokë. Në këtë gjendje ata dërgoheshin larg nga vendbanimet e njerëzve, për të mos i dëgjuar së koti britmat e tyre që të copëtonin zemrën, dhe i linin aty në fushën e hapur, me duar dhe këmbë të lidhura, në vapën djegëse të diellit, pa ujë dhe ushqim. Kjo torturë zgjaste disa ditë. Vetëm patrullimet e shtuara i mbronin në vendet e caktuara kaisonet në rast se bashkëkombësit e robërve provonin t’i shpëtonin ata, ndërkohë që ishin ende të gjallë. Por, këto ndërmarrje ishin teje të rralla, ngase në stepën e hapur gjithnjë mund të vërehej çdo lëvizje. Dhe, nëse më vonë arrinin lajme, që filani ishte shndërruar nga zhuanzhuanët në mankurt, madje edhe njerëzit më të afërt nuk përpiqeshin të shpëtonin ose blinin atë, pasi që kjo nënkuptonte ta kthesh në shtëpi një gogol fantazmë, gogolin e njeriu të dikurshëm. Dhe, vetëm një nënë e najmanëve, që është ruajtur në legjendë me emrin Najman-ana, nuk deshi të pajtohej me fatin e tillë të birit. Për këtë edhe rrëfen legjenda e sarozekit. Prandaj, emri i varrezave Ana-bejt, do të thotë Prehja e nënës. Të flakur në fushë në vuajtje të tmerrshme, në të shumtën e rasteve vdisnin nën diellin përvëlues të sarozekit. Gjallë mbeteshin një apo dy mankurta nga pesë-gjashtë sish. Ata nuk vdisnin nga uria dhe ma­dje as nga etja, por nga vuajtjet e padurueshme, jonjerëzore, që u shkaktonte lëkura e paregjur e devesë e cila thahej, tkurrej në kokë. Duke u shkurtuar pamëshirshëm nën rrezet e diellit përcëllues, shiri tkurrej, shtrëngonte kokën e rruar të skllavit si një rreth i hekurt. Që ditën e dytë fillonte rritja e flokëve të rruara të fatkëqijve. Qimet e egra dhe të drejta aziatike nganjëherë rriteshin në lëkurën e paregjur, në të shumtën e rasteve, duke mos gjetur rrugëdalje tjetër, qimet lakoheshin dhe sërish futeshin në majë të lëkurën e kokës, duke shkaktuar dhembje edhe më të tmerrshme. Torturat e fundit shoqëroheshin me mjegullimin e plotë të arsyes. Vetëm ditën e pestë zhuanzhuanët vinin të verifikonin, nëse ka 3 Mankurt, sipas Ajtmatovit është personi i zënë rob, i shndërruar në krijesë të pandërgjegjshme, i cili i bindet plotësisht vetëm zotëriut dhe i cili nuk kujtonte asgjë nga jeta e kaluar. Në kuptimin figurativ fjala “mankurt” përdoret për të emërtuar personin , i cili ka humbur lidhjen me rrënjët, i cili ka harruar të afërmit. 61

mbetur gjallë ndonjë prej skllevërve. Nëse e gjenin të gjallë qoftë vetëm një prej të përvuajturve, kjo konsiderohej që është arritur qëllimi. Atij i jepnin ujë, e lironin nga prangat dhe me kohë atij ia kthenin forcën, duke e ngritur në këmbë. Ky edhe ishte skllavi-mankurt, i cili ishte provuar me forcë nga mendja dhe prandaj shumë i çmuar, i cili vlente sa dhjetë robër të shëndoshë. Madje ekzistonte një rregull – në rast të vrasjes së robitmankurt në luftimet reciproke, zhdëmtimi për këtë humbje ishte tri herë më i lartë se për jetën e një bashkëkombësi të gjallë. Mankurti nuk e dinte kush është, prej çfarë vendi e fisi vinte, nuk e dinte emrin e vet, nuk e kujtonte fëmijërinë, babanë as nënën - me një fjalë, mankurti nuk e kuptonte veten si qenie njerëzore. I privuar nga të kuptuarit e “unit” të vet, mankurti nga pikëpamja ekonomike kishte një varg përparësish. Ai ishte i barabartë me një objekt të pafjalë dhe prandaj absolutisht i bindur dhe i parrezikshëm. Ai kurrë nuk mendonte të ikte. Për çdo skllavopronar gjëja më tmerruese është rebelimi i skllevërve. Çdo skllav është rebel potencial. Mankurti ishte përjashtimi i vetëm në llojin e tij – ai i kishte rrënjësisht të huaja nxitjet për rebelim, mosbindje. Ai nuk i njihte këto pasione. Prandaj, nuk kishte nevojë të ruhej, të mbahej nën vëzhgim dhe aq më tepër të dyshohej për komplote të fshehta. Mankurti, si qeni, e pranonte vetëm të zotin e vet. Me të tjerët, ai nuk komunikonte fare. Të gjitha instinktet e tij përkufizoheshin në mbushjen e barkut. Interesime të tjera ai nuk njihte. Mirëpo, punën e besuar e kryente vërbërisht, me bindje dhe pa diskutim. Mankurtët kryesisht i detyronin t’i kryenin punët më të fëlliqura, më të rënda ose i angazhonin në zanatet më të vështirë, ku kërkohej durim të topitur. Vetëm mankurti mund të rrinte i vetëm në humbëtirën e pafund dhe të pa njerëz të saroziekit, duke qëndruar i patundur afër kopesë së deveve. Ai i vetëm në atë largësi zëvendësonte shumë punëtorë. Duhej vetëm të furnizohej me ushqim – dhe atëherë ai qëndronte i patundur dimër e verë, pa u egërsuar dhe pa u pikëlluar nga privimi. Urdhri i të zotit për mankurtin ishte mbi të gjitha. Për vete, ndërkaq, pos ushqimit dhe veshmbathjet, vetëm që të mos ngrijë në stepë, ai nuk kishte nevojë për asgjë… Është shumë më e lehtë që të zënit rob t’ia presësh kokën ose t’i shkaktosh çfarëdo dëmtimi tjetër për t’ia thyer shpirtin, se t’ia heqësh mendjen, t’ia shkatërrosh arsyen, t’ia nxjerrësh rrënjët e asaj që jeton me njeriun deri në frymën e fundit, duke mbetur arritja e vetme, e cila ik bashkë 62

P R O Z Ë

me të dhe që nuk arrihet dot nga të tjerët. Por zhuanzhuanët nomadë, e morën nga historia e tyre e errët mënyrën më të tmerrshme të barbarisë, vunë dorë edhe në këtë qenësi të brendshme të njeriut. Ata gjetën mënyrën për t’ua marrë skllevërve mendjen e gjallë, duke shkaktuar me këtë natyrës së njeriut më të rëndin nga të gjithë krimet e menduara dhe të pamenduara. Andaj nuk ishte e rastit që Najman-Ana, duke vajtuar për djalin e shndërruar në mankurt, me pikëllim të dëshpërimit të topitur deklaron: “Kur ta morën mendjen tënde, kur kokën tënde, biri im, e shtrydhën, si arrën me darë, duke shtrënguar kafkën me lëkurën e tharë të devesë, kur ta vunë mbështjellësin e padukshëm ashtu që sytë e tu gati dolën nga gropa, të mbushura me frikë, kur në zjarrin pa tym të sarozekit të grinte etja e vdekjes dhe nuk kishte asnjë pikë, që të binte nga qielli në buzë, - a u bë dielli, i cili i dhuron jetë çdo gjëje, për ty i urryer, dritë verbuese, më i ziu nga të gjithë dritat e botës? Kur gjëma jote, shoqëruar me dhembje, jehonte me zë të mekur mbi shkretëtirë, kur ti bërtisje dhe përpëliteshe, duke e lutur zotin me ditë, net, kur prisje së koti ndihmë nga qielli, kur, duke t’u zënë fryma nga vjellja, trupi i këputur nga dhembjet, dhe duke përpëlitur në fëlliqësirën e neveritshme, e cila buronte nga trupi, të ndrydhur nga agonia, kur shuheshe ti në këtë kutërbim, duke humbur arsyen, i kafshuar nga grumbuj mizash, e mallkoje me forcat e fundit zotin, që na krijoi të gjithë neve në botën të cilën vetë e ka braktisur? Kur terri, muzgu i territ e shoi përgjithmonë arsyen e gjymtuar nga torturat, kur mendja jote, e marrë me forcë, e humbi në pakthim fijen e së kaluarës, kur harrove në përpëlitjet e egra shikimin e nënës, zhurmën e lumit rrëzë kodrinës, ku luaje gjatë ditëve të verës, kur ti e harrove emrin tënd dhe emrin e babait në vetëdijen e rrënuar, kur pamjet e njerëzve, në mesin e cilëve je rritur, janë zbehur dhe është tretur emri i vajzës, e cila të buzëqeshte turpshëm, - vallë nuk mallkove ti, duke rënë në skëterrën e mendjes, nënën, me mallkim të tmerrshëm për shkakun që pati guximin të të ngjizte ty në bark dhe të lindte në jetë për këtë ditë?..” Kjo histori ka të bëjë me ato kohëra, kur zhuanzhuanët, të shtyrë nga viset e jugut të Azisë nomade vërshuan më veri dhe, duke pushtuar gjatë sarozekin, zhvillonin luftëra të pandërprera me qëllim të zgjerimit të pushtetit dhe zënies së robërve. Në fillim, duke shfrytëzuar befasinë e sulmit, në tokat e sarozekit ata zunë shumë robër lufte, përfshirë edhe 63

gra e fëmijë. Të gjitha ata i morën si skllevër. Mirëpo, kundërshtimi ndaj sulmeve të huajve u rrit. Filluan përleshje të ashpra. Zhuanzhuanët nuk kishin ndërmend të largoheshin nga sarozeki, por përkundrazi, synonin në nguliteshin në këto anë të përshtatshme për kultivimin e bagëtisë. Fiset vendëse, ndërkaq, nuk mund të pajtoheshin me këtë humbje dhe e konsideronin të drejtë dhe detyrim të tyre që herët e vonë t’i dëbonin pushtuesit. Sidoqoftë, beteja të vogla e të mëdha zhvilloheshin me sukses të ndryshëm. Por, në këto luftëra dërrmuese kishte momente armëpushimi. Në një prej këtyre armëpushimeve tregtarët, që vinin me karvanë me mallra në tokat e najmanëve, duke pirë çaj, treguan si kishin kaluar stepën sarozeki pa penguar fare nga zhuanzhuanët në puset e ujit, dhe përmendën faktin që e kishin hasur në sarozeki një bari të ri pranë një kopeje të madhe devesh. Tregtarët deshën të bisedonin me të, por ai doli të ishte mankurt. Në shikim të parë i shëndoshë, dhe nuk mund të pandehje fare, që e kanë bërë ashtu. Me siguri, dikur ka qenë si të gjithë të tjerët, edhe vetë fare i ri, vetëm se kishin filluar t’i dilnin mustaqet, dhe kishte pamje të pakëndshme, ndërsa nëse flet me të – sikur të kishte ardhur në këtë botë dje, i gjori nuk mbante mend, as emrin e vet, as të babait dhe as të nënës, as atë ç’i kishin bërë zhuanzhuanët, prej nga ishte, gjithashtu nuk e dinte. Nëse e pyet diç, ai hesht, përgjigjet vetëm “po”, “jo”, dhe gjithë kohën mban në kokë kapelën e futur thellë në kokë. Ndonëse është mëkat, njerëzit qeshin edhe me të gjymtit. Duke folur për këtë ata qeshën për faktin që, me sa duket, kishte mankurt të atillë, të cilit lëkura e devesë vende-vende i ngjitej përgjithnjë në kokë. Për këtë mankurt është më keq se çdo dënim tjetër, nëse e frikon: hajde ta rrjepim kokën. Do të luftojë si hamshor i egër, por nuk do të lejojë t’ia prekin kokën. Këto kapela nuk i heqin as ditën as natën, me to edhe flenë gjumë… Dhe, megjithatë, vazhdonin mysafirët, ndonëse si marrë, por punën e vet, mankurti e kryente me kujdes – ai e përcolli me sy, gjersa karvani nuk u largua mjaft nga vendi në bredhte kopeja e tij e deveve. Kurse njëri prej shoqëruesve të karvanit deshi të tallej duke lozur lojën e përshëndetjes me mankurtin: - Kemi rrugë të gjatë përpara. Kë mund ta përshëndesim, cilës bukuroshe, në ç’vend? Fol, mos ngurro. Dëgjon? Mbase, ndonjë shami nga ti ta dërgojmë? Mankurti heshti gjatë, duke vështruar shoqëruesin, pastaj murmuriti: -Unë çdo ditë e shikoj hënën, edhe ajo mua. Por nuk e dëgjojmë një­ ri-tjetrin… Atje dikush qëndron… 64

P R O Z Ë

Në këtë bisedë në jurtë4 ishte prezent një grua, e cila po u mbushte gotat e çajit. Ajo ishte Najman-ana. Me këtë emër është njohur në le­gje­ ndën e sarozekit. Najman–ana nuk e dha veten në praninë e mysafirëve të rastit. As­ kush nuk e vërejti, sa shumë e kishte prekur ky lajm i befasishëm, si ki­shte ndryshuar fytyra e saj. Ajo deshi t’i pyeste tregtarët për hollësi lidhur me atë mankurtin e ri, por pikërisht kësaj ajo i frikohej – të mësonte më shumë, seç ishte thënë. Dhe arriti të heshtte, duke ndrydhur në vete brengën e krijuar, si një shend i plagosur që klith… Ndërkohë biseda vazhdoi për një temë tjetër, askush më nuk interesohej për mankurtin fatkeq, a pak ka raste të ngjashme në botë, kurse Najman-ana përpiqej të qetësonte frikën, që e kishte mbërthyer, të largonte dridhjen e duarve, sikur vërtet do t’ia zinte frymën atij shpendi klithës në vete, dhe vetëm lëshoi më poshtë shaminë e zezë ceremoniale, që ishte bërë e zakonshme në kokën e saj të thinjur. Karvani i tregtarëve së shpejti u largua në rrugën e vet. Dhe ata natë të pagjumë Najman-ana e kuptoi që nuk do të gjente qetësi, gjersa të mos e gjente në sarozeki atë bariun-mankurt dhe të mos bindej që ai nuk është i biri i saj. Ky mendim i rëndë dhe i tmerrshëm sërish ngjalli në zemrën e nënës dyshimin e fshehur në një parandjenjë të pikëlluar, që biri kishte rënë në fushën e betejës… Dhe më mirë ishte natyrisht, të varrosej dy herë, se të copëtohesh ashtu, duke provuar frikë të pandalshme, dhembje të pakalueshme, dyshim të pandërprerë. Djali i saj ishte vrarë në një prej betejave me zhuanzhuanët në viset e sarozekit. Burri kishte rënë një vit më parë. Ai ishte burrë i shquar dhe i nderuar në mesin e najmanëve. Pastaj, djali shkoi në betejën e parë, për t’u hakmarrë për babanë e vrarë. Të vrarët nuk duhej linin në fushën e betejës. Familjarët ishin të obliguar të sillnin me vete trupin e tij. Por kjo ishte e pamundur të realizohej. Shumëkush në atë betejë të madhe e kishin parë, kur u ndeshëm me armikun fyt-a-fyt, se si kishte rënë, djali i saj, mbi jelet e kalit dhe kali, i egërsuar dhe i frikësuar nga zhurma e betejës, e kishte larguar tutje. Dhe atëherë ai ishte rrëzuar nga shala, por këmba kishte ngecur në yzengji, dhe ai ishte varur i vdekur anash kalit, kurse kali, i tmerruar edhe më shumë nga kjo, e tërhoqi trupin e tij të pajetë me shpejtësi në stepë. Si për inat, kali kishte marrë drejtimin e anës armike. Jurta – kasollë banimi e fiseve nomade të Azisë lindore.

4

65

Pavarësisht nga beteja e zjarrtë, gjakatare, ku çdonjëri duhej të merrte pjesë në betejë, dy bashkëvendës u sulën pas tij, për ta kapur me kohë kalin e frikuar dhe për ta marrë trupin e të vrarit. Por, edhe nga radhët e zhuanzhuanëve, që ndodheshin në pritë në shkurrajë, disa kalorës gërshetave i sulën drejt tyre me britma. Njëri prej najmanëve u vra me shigjetë që në kalë, kurse tjetri, i plagosur rëndë, i kthye prapa dhe, mezi arriti në radhët e veta, ku i përplas në tokë. Ky rast i ndihmoi najmanët të zbulonin me kohë grupin e zhuanshuanëve në pritë në shkurre, e të cilët po përgatiteshin të sulmonin nga krahu në momentin më të përshtatshëm. Najmanët u tërhoqën prapa me nxitim, për t’u rigrupuar dhe për t’u hedhur sërish në betejë. Dhe, natyrisht, askush më nuk mendonte për atë ç’kishte ngjarë me luftëtarin e ri, me djalin e Najman-anës… Najmani i plagosur, ai i cili kishte arritur të kthehej tek të vetët, rrëfeu pastaj që kur u sul pas tij, kali që e tërhiqte djalin e saj, i kishte humbur shpejt nga sytë në drejtim të panjohur… Disa ditë me radhë dolën najmanët për të kërkuar trupin e tij. Por as të vrarin, as kalin e tij, as armët, asnjë gjurmë tjetër nuk gjetën dot. Në faktin që qe vrarë, nuk dyshonte asnjëri. Madje edhe nëse i plagosur, gjatë këtyre ditëve ai do të ketë vdekur nga etja dhe gjakderdhja. Mbajtën zi, vajtuan, për bashkëvendësin e ri që kishte mbetur i pavarrosur në sarozeki të shkretë. Ky ishte turp për të gjithë. Gratë, që ishin mbledhur në jurtën e Najman-anës, i qortonin burrat e vet dhe vëllezërit, duke vajtuar: - E kanë copëtuar kërmë-ngrënësit, e kanë shqyer çakejtë. Si guxoni ju pas kësaj të ecni me kapela burrash në kokë!?. Dhe filluan për Najman-anën ditët boshe në tokën e shkretuar. Ajo e kuptonte, në luftë njerëzit edhe vdesin, por mendimi për atë që i biri ka mbetur i braktisur në fushën e betejës, që trupi i tij nuk i është dorëzuar dheut, nuk i jepnin qetësi dhe prehje. Copëtohej nëna me mendime të hidhura, të pashtershme. Dhe s’kishte me cilin të bisedonte, për ta lehtësuar pikëllimin, dhe s’kishte kujt t’i drejtohej, pos vetëm zotit një… Për ta penguar veten të mendonte për këtë, ajo duhej të bindej me sytë e vet për atë që djali ishte i vdekur. Kush do ta diskutonte pastaj vullnetin e fatit? Atë e hutonte më shumë fakti që ishte zhdukur pa gjurmë kali i djalit. Kali nuk ishte vrarë, ai kishte ikur i frikuar. Si çdo kalë kopeje, herët a vonë kali duhet të ishte kthyer në vendet e njohura duke e sjellë me vete kufomën e kalorësit në yzengji. Dhe atëherë, sado e tmerrshme do 66

P R O Z Ë

të ishte, do të bërtiste, do vajtonte, do ta qante mbi eshtrat e tij dhe, duke grithur fytyrën me thonj, megjithatë do ta bindte veten, e mjerueshme dhe të mallkuar, ashtu që do t’i vinte zor zotit në qiell, nëse është që i kupton alegoritë. Por, prandaj nuk do të mbante asnjë dyshim në shpirt dhe do të përgatitej për vdekje me gjykim të ftohtë, duke pritur atë në çdo moment, pa u kapur, pa ndaluar madje as me mend, për ta zgjatur jetën e vet. Por trupi i djalit assesi të gjendej, kurse kali nuk u kthye dot. Dyshimet e tundonin nënën, ndonëse bashkëvendësit ngadalë filluan ta harronin këtë ngjarje, ngase të gjitha humbjet me kohë fashiten dhe bien në harresë… Dhe vetëm ajo, nëna, nuk mund të qetësohej dhe të harronte. Mendimet e saj silleshin në një rreth të vetëm. Çka kishte ndodhur me kalin, ku u tretën pajisjet, armët – në bazë të tyre, qoftë edhe në mënyrë indirekte, do të mund të konstatohej, çka kishte ndodhur me djalin. Ngase ka mundur të ndodhë edhe që kalin e kanë kapur zhunazhuanët dikur në sarozeki, kur ai kishte humbur fuqitë dhe kishte lejuar ta kapnin. Një kalë tepër me pajisje të mirë është gjithashtu prê. Si do të kenë vepruar ata në atë rast me djalin e saj, i cili ishte varur në yzengji, - e kanë varrosur në dhê ose e kanë hedhur që ta shqyejnë egërsirat e stepës? Po si është bërë, sikur befas ai të ketë qenë i gjallë, akoma gjallë me ndonjë mrekulli? E e kanë vrarë atë dhe me këtë ia kanë shkurtuar vuajtjet, ose e kanë lënë të vdesë në fushë të gjerë, apo...? Po nëse..? Dyshimet nuk kishin fund. Dhe kur tregtarët kalimtarë rrëfyen gjatë kohës së çajit për një mankurt të ri, të cilin e kishin takuar në sarozeki, nuk e imagjinonin ata, që me këtë e kishin hedhur një shkëndijë në shpirtin e lënduar të Najman-anës. Zemra e tij ziente nga një parandjenjë shqetësuese. Dhe mendimi që ai mund të ishte djali i tij i humbur, ia pushtonte gjithnjë më shumë, gjithnjë më e fortë, gjithnjë më fuqishëm mendjen dhe zemrën. Nëna e kuptonte, që nuk do të qetësohet përderisa, pasi të ketë kërkuar dhe parë mankurtin në fjalë, të mos bindet se nuk është biri i saj. Në ato ultësira gjysmë stepike në stanet verore te najmanëve rrjedhin përroska të vogla gurore. Gjithë natën Najman Ana e dëgjoi gurgullimin e ujit të përroit. Për çka mund t’i fliste uji, që ishte aq pak akord me gjendjen e saj konfuze? Kishte nevojë të qetësohej. Të dëgjonte, të ngopej me tingujt e ujit që rridhte, para se të nisej në shkretëtirën e pajetë të sarozekit. Nëna e dinte mirë sa e rrezikshme dhe e frikshme 67

ishte të shkosh vetëm në sarozeki, por nuk kishte dëshirë të bisedonte me njeri lidhur me planin e vet. Këtë nuk do ta kuptonte askush. Madje as njerëzit më të afërt nuk do ta miratonin qëllimin e saj. Si mund të futesh në kërkim të djalit të vrarë kohë më parë? Dhe nëse rastësisht edhe ka mbetur gjallë dhe është shndërruar në mankurt, atëherë do të ishte edhe më e pakuptueshme të kërkohej, të copëtohej zemra së koti, sepse mankurti është vetëm pamje e jashtme, gogol i personit të mëhershëm … Atë natë, para se të nisej, ajo doli disa herë nga jurta. Shikonte horizo­ ntin, përpiqej të përqendrohej, të përmblidhte veten. Hëna qëndronte lart mbi kokë në qiellin e çiltër, duke derdhur mbi tokë dritë të bardhë si qumështi. Jurtat e shumtat bardha, të vendosura në vende të ndryshme rrëzë kreshtave, dukeshin si tufë shpezësh të mëdha, të cilat këtu po kalonin natën, pranë brigjeve të përroskave të zhurmshme. Jo fort larg aulit5, atje ku shtriheshin torishtat e deleve, e edhe më tej, në gryka, ku kullotnin kopetë e kuajve, dëgjoheshin të lehura qensh dhe zëra të mbytura njerëzish. Por Najman-anën më shumë e preknin kënga e vajzave, të cilat ishin zgjuar te luadhet nga ana më e afërt e aulit. Edhe vetë ajo dikur kishte kënduar këto këngë nate… Në këtë vend, me sa mbante mend, prejse e kishin sjellë këtu si nuse, qëndronin ata çdo verë. Gjithë jetën e kishte kaluar në këto vende: edhe kur ishin shumë anëtarë në familje, kur u duhej këtu të hapnin përnjëherësh katër jurta – një zi kuzhinë, një të ndejës dhe dy për fjetje, - edhe më pastaj, pas pushtimit të zhuanzhuanëve, kur kishte mbetur fillikat vetëm… Tani edhe ajo po e linte jurtën e saj të veçuar… Që mbrëmë ishte për­gatitur për rrugë. Kishte marrë ushqim dhe ujë. Ujë kishte marrë më shumë. Në dy kacekë kishte marrë ujë në rast se nuk arrin të gjejë me­ njëherë pus në viset e sarozekit… Që nga mbrëmë qëndronte e lidhur në hurin afër jurtës deveja Akmaja. Shpresa dhe bashkudhëtarja e saj. Si do ta kishte marrë guximin ajo të futej në humbëtirën e sarozekit, nëse nuk do të mbështetje në fuqinë dhe shpejtësinë e Akmajës! Atë vit Akmaja ishte shterpe, duke pushuar pas dy lindjeve dhe ishte në formë të shkëlqyer fizike. Thatime, me këmbë të forta e të gjata, me thundra elastike, akoma të padëmtuara nga pesha dhe pleqëria, me një palë gungash të forta dhe kokë fisnike e të bukur në qafën muskuloze, me flegra lëvizëse, si krahët e fluturës, të hundës, të cilat thithnin fuqishëm ajrin në lëvizje, deveja e bardhë Akmaja vlente sa një kope. Për një këmbëshpejtë të tillë në lulen e fuqisë i 68

Aul – vendbanim nomad, kryesisht me tenda, i fiseve nomade stepike.

5

P R O Z Ë

jepnin dhjetë kokë mëzash të zhurmshëm,në mënyrë që të kishin pasardhës të saj. Ky ishte thesari i fundit, atuja e artë në duart e Najman-anës, kujtesa e fundit e pasurisë së saj të dikurshme. Gjithçka tjetër është tretur, si pluhuri i fshirë nga duart. Përkujtime të gjata, dyzet ditësh, e vjetore – kujtim për të vdekurit… Për djalin, në kërkim të cilit ajo po nisej nga parandjenja, nga dhembja dhe trishtimi, gjithashtu ishte organizuar përkujtimi në prani të një numri të madh njerëzish, të gjithë najmanëve nga viset e afërta. Në të aguar Najman-ana doli nga jurta, tërësisht e gatshme për rrugë. Në të dalë, u ndal, pasi kaloi pragun, mbështeti dorën në derë, ra në kujtime, duke hedhur shikimin e fundit mbi aulin e fjetur, para se të largohej prej tij. Akoma shtathedhur, me bukurinë e mbajtur nga dikur, Najman-ana ishte shtrënguar, siç edhe mund të pritej për rrugë të gjatë. Kishte veshur çizme, shallvare, jelek pa mëngë mbi fustan, mbi supe kishte hedhur gunën e cila varej lirshëm. Kokën e kishte lidhur me shami të bardhë, me skajet e lidhur prapa. Kështu kishte vendosur në planet e saja gjatë netëve – nëse shpresonte se do ta gjente djalin gjallë, përse duhet të mbante zi. Po nëse shpresa dështon, akoma do të mund ta mbështillte kokën me shaminë të zezë përgjithnjë. Mugëtira e mëngjesit e fshihnin në këtë moment thinjat në flokë dhe vulën e vuajtjeve të thella në fytyrën e nënës – rrudhat, që e kishin lëruar fort ballin e pikëlluar. Sytë e saj në atë çast u njomën, edhe ajo ofshau rëndë. A kishte menduar, e kishte imagjinuar se edhe këtë duhet ta kalonte. Por, pastaj mblodhi veten. “Eshhedu-en la illahe illa-llah” (s’ka zot pos Allahut), - shqiptoi ajo versetin e parë të lutjes dhe me vendosmëri u nis drejt devesë dhe e detyroi të ulet në gjunjë. Duke kërcëllitur si zakonisht me paralajmërim, duke mërmëritur me zë të ulët, Akmaja ngadalë u lëshua me gjoks përtokë. Duke hedhur shpejt e shpejt hejbet mbi shalë, Najman-Ana u ngjit mbi shpinën e devesë, e preku atë dhe ajo drejtoi gjunjët dhe u ngrit, duke ngritur zonjën e vet lart mbi tokë. Tani Akmaja e kuptoi se po niseshin në rrugë… Askush në aul nuk e kishte idenë për largimin e Najman-anës dhe, pos simotrës-punëtore të përgjumur, e cila gogësitej me plot gojë, askush nuk e përcolli këtë akt. Asaj ajo i kishte treguar që dje se do të shkonte te torkunët – fisi i saj e vajzërisë – mysafir dhe se nga atje, nëse i kap pelegrinët, do të shkojë me ta në viset e kipçakëve, për të nderuar tempullin e shën Jasavës… Ajo u nis më herët, që të mos e mërzisin me pyetje të ndryshme. Pasi u largua nga auli, Najman-ana mori rrugën e sarozekit, lagësia e turbullt e cilit mezi vërehej në shkretëtirën e palëvizshme përpara… 69

...Trenat në këto anë shkonin nga lindja në perëndim dhe nga perë­ ndimi në jug. Kurse nga dy anët e hekurudhës në këto anë shtriheshin hapësira të pafund shkretinore – Sari-Ozeki. Tokat e mesme të stepave të zverdhura… Në këto anë çdo distancë matet në bazë të hekurudhës, si në bazë të meridianit të Grinuiçit. Kurse trenat shkonin nga lindja në perëndim dhe nga perëndimi në lindje… Nga bordi i aeroplanbartësit “Konventa” u dërgua edhe një radio­ gram i koduar për kozmonautët-kontrollues në stacionin orbital “Paritet”. Në këtë radiogram, me ton të njëjtë kategorik-paralajmërues thuhej të mos kontaktonin me radiolidhje me paritet-kozmonautët 1-2 dhe 2-1, të cilët po qëndronin jashtë Galaktikës diellore, me qëllim të diskutimit të kohës dhe mundësisë së kthimit të tyre në stacionin orbital, por të presion udhëzime nga Drejtoria e përgjithshme. Stuhia në oqean po merrte forcë. Aeroplanbartësi tundej dukshëm në valë. Tërbohej, lozte uji i oqeanit poshtë kiçit të anijes gjigante. Kurse dielli ndrinte njëlloj mbi sipërfaqen e detit, të përfshirë nga lëvizjen e pafund të dallgëve shkumëzuese. Era po frynte me ritëm të qetë. Të gjitha shërbimet në aeroplanbartësin “Konventa”, përfshi këndin e avionëve dhe grupet e sigurimit të interesave shtetërore, ishin në pritje – në gatishmëri të plotë… Ishte dita e dytë që deveje e bardhë Akmaja po cte me trok, duke mërmëritur në mënyrë monotone dhe duke u tundur, nëpër shkurre dhe luginat e stepës së gjerë të sarozekit, kurse pronarja akoma e nxiste dhe motivonte nëpër tokën përvëluese shkretinore. Vetëm natën ndalonin ata pranë ndonjë pusi të rrallë. Kurse në mëngjes sërish niseshin në kërkim të kopesë së madhe të deveve, të humbur nëpër kullosat e pafund të sarozekit. Pikërisht në këtë anë të tokave të mesme, jo fort larg nga skërkës shkretinore Malakumdiçap, e cila shtrihej me kilometra të tërë, e kishin takuar tregtarët e paradokohshëm atë bariun-mankurt, të cilin tani po e kërkonte Najmna-ana. Ishte dita e dytë që ajo po përshkonte tej e tërthorë Malakumdiçapin, nga frika se mund të ndeshej me zhunazhuanët, por sado që shikonte, sado që rrezikonte, gjithandej shihte vetëm stepë dhe shkretëtirë, vegime mashtruese. Një herë, duke u mashtruar nga ky vegim, kishte bërë një rrugë gjarpëruese drejt qytetit në ajër me xhami 70

P R O Z Ë

dhe mure rrethuese. Mund të ndodhë që djali i saj të jetë në këtë qytet, në tregun e skllevërve? Atëherë ajo do të ta vendoste atë në shpinën e Akmajas, prapa vetes, e të provojnë t’i zënë pastaj… Shkretëtira ishte e dhimbshme, prandaj edhe i ishte fanitur diç e tillë. Natyrisht, ta gjesh një njeri në sarozeki ishte shumë e vështirë, njeriu këto është si një grimcë zhavorri, por nëse bëhet fjalë për një kope e madhe, e cila zë një sipërfaqe tejet të madhe, atëherë herët e vonë në ndonjë skaj do të shohësh një shtazë, pastaj do të gjesh edhe të tjerat, kurse pranë tyre doemos do të jetë edhe bariu. Kështu mendonte edhe Najman-ana. Mirëpo, gjerë më tani akoma nuk kishte parë gjë. Dhe po frikohej në mos e kishin dërguar kopenë në ndonjë vend tjetër ose, edhe më keq, nëse i kishin dërguar zhuanzhuanët këto deve të gjitha për t’i shitur në Hiva apo Buhara. Aq do të kthehet në këtë rast bariu nga këto vise aq të largëta?.. Kur e braktisi aulin, nëna e lodhur nga pikëllimi dhe dyshimet, mendonte vetëm për një gjë – vetëm ta gjente të birin gjallë, qoftë edhe mankurt, sido qoftë, le të mos kujtojë dhe kuptojë asgjë, vetëm të jetë biri i saj, gjallë, vetëm gjallë… Mos është pak kjo! Porse, duke hyrë më thellë në sarozeki, duke iu afruar vendit ku do të mund të ndodhej bariu, të cilin e kishin takuar ditë më parë tregtarët me karvan që kishin kaluar këtej, gjithnjë më shumë frikohej ta shihte të birin në si krijesë e gjymtuar mendërisht, kjo frikë e rëndonte dhe tmerronte atë. Dhe atëherë ajo i lutej zotit, që ai të mos ishte ai, jo djali i saj, por ndonjë fatkeq tjetër, dhe ishte e gatshme të pajtohej me faktin që djali saj nuk është dhe nuk mund të jetë i gjallë. Kurse vazhdonte ajo vetëm ta shihte mankurtin dhe të bindej se dyshimet e saja janë të kota, dhe, pasi të bindet për këtë, do të kthehej dhe të mos e torturonte veten, por ta jetonte jetën, si të jetë shkruar… Por pastaj sërish e mbulonte pikëllimi dhe dëshira për ta kërkuar në sarozeki jo dikë tjetër, por djalin e saj, sido që të jetë… Në këtë konfrontim të ndjenjave, ajo kaloi kreshtën e pjerrët dhe befas pa kopenë e madhe të deveve, që kullosnin lirshëm në luginën e gjerë. Devetë e murrme të ushqyera mirë bridhnin nëpër shkurret e imëta dhe ferrave të dendura, duke brejtur majat e tyre. Najman-ana e goditi Akmajan e saj, nxitoi me sa fuqi kishte dhe fillimisht iu zu fryma nga gëzimi që, më në fund, e gjeti kopenë, pastaj e pushtoi frika, e mbërthyen ethet, ishte e tmerruar që do ta shihte të birin, të shndërruar në mankurt. Pastaj sërish u gëzua dhe as që e kuptonte çka po i ndodhte. 71

Ja kopeja që kullot, por ku është bariu? Duhet të jetë diku këtej. Dhe pa në anën tjetër të luginës një njeri. Nga larg zor se und të dalloje kush ishte. Bariu kishte një bastun të gjatë, duke mbajtur nga pas në litar devenë e kalërimit me hejbetë dhe duke vështruar afrimin e saj nën kasketën e kapelës. Dhe ku u afrua, kur e njohu të birin, nuk i kujtohej Najman-anës, si ishte zvarritur nga shpina e devesë. Iu duk se ishte rrëzuar, por ç’rëndësi ka kjo! - Biri im i dashur! Unë po të kërkoja gjithandej! – Ajo u hodh drejt tij si nëpër shkurre që i ndanin. – Jam nëna jote! Dhe përnjëherë i kuptoi të gjitha dhe, duke goditur tokën me këmbë, rënkoi trishtueshëm dhe frikshëm, duke shtrembëruar egërsisht buzët që i dridheshin, në duke u përpjekur të ndalej dhe pa pasur fuqi të përmbante veten. Për të qëndruar në këmbë, u kap fort pas supit të djalit indiferent dhe vazhdonte të qante e të rënkonte, e mbytur nga pikëllimi, e cila e kishte rënduar që moti dhe tani kishte shpërthyer, duke e dërrmuar dhe varrosur atë. Dhe, duke qarë, e vështronte nëpër lot, nëpër balluket e flokëve të thinjura e të lagura, nëpër gishtat që i dridheshin, me të cilët lyente zhulin e rrugës nëpër fytyrë, tiparet e njohura të birit dhe përpiqej ta kapte shikimin e tij, gjithnjë duke pritur, duke shpresuar, që do ta njihte, sepse kjo ishte gjëja më e thjeshtë – ta njohë nënën! Mirëpo paraqitja e saj nuk pati tek ai kurrfarë ndikimi, sikur të kishte jetuar këtu vazhdimisht dhe ta vizitonte çdo ditë në stepë. Ai madje nuk pyeti kush ishte dhe përse qante. Në një çast bariu hoqi dorën e saj nga supi dhe u largu, duke tërhequr pas devenë e vetë të kalërimit me hejbe, në skajin tjetër të kopesë, për të parë mos janë larguar si tepër shtazët e reja që po lodronin. Najman-ana nuk lëvizi vendit, u ul galiç, në ngashërim, duke pushtuar fytyrën me duar, dhe qëndroi ashtu pa ngritur kokën. Pastaj mblodhi veten, u nis pas të birit, duke u munduar ta ruaj qetësinë. I biri-mankurt, sikur të mos kishte ndodhur gjë, e shikonte ftohtë dhe indiferent nën kapelën e ngjeshur fort, dhe diç si një buzëqeshje e zbehtë shkau në fytyrën e tij të drobitur, të vrazhdë e të nxirë nga era. Por sytë, duke shprehur mungesë të dremitur të interesimit për asgjë në këtë botë, mbetën njëlloj indiferentë. - Ulu, të bisedojmë, - duke ofshamë thellë i tha Najman-ana. Dhe ata u ulën në tokë. - A më njeh? – e pyeti nëna. 72

P R O Z Ë

Mankurti tundi kokën duke mohuar. - Po si quhesh? - Mankurt, - u përgjigj ai. - Kështu të quajnë tani. Po emri yt i parë të kujtohet? Kujto emrin tënd të vërtetë. Mankurti nuk foli. Nëna e pa se ai po përpiqej të kujtonte, në flegrat e hundës, nga përpjekja i shfaqën pika djerse dhe sytë ia mbuluan një mjegullnajë e dendur. Mirëpo para tij, si duket, ishte shfaqur një mur i pakalueshëm dhe ai ia dilte ta kalonte. - Po si quhet babai yt? Po ti kush je, prej nga je? Ku je lindur, këtë duhet ta dish? Jo, ai nuk kujtonte asgjë dhe nuk dinte asgjë. - Çka të kanë bërë! – pëshpëriti nëna, dhe sërish buzët e saj u drodhën përkundër dëshirës, dhe, duke gulçuar nga zemërimi, hidhërimi dhe dhembja, ajo sërish nisi të rënkonte, duke provuar më kot të përmbahej. Po vuajtjet e nënës nuk e preknin mankurtin. - Mund të merret toka, mund të merret pasuria, mund të merret edhe jeta, deklaroi ajo me zë, - por kujt ia mori mendja, kush guxoi të vinte dorë mbi mendjen e njeriut?! O zot, nëse ekziston, si i frymëzove njerëzit për këtë? A ‘ka mjaft vuajtje në tokë edhe pa këtë? Dhe pastaj, duke vështruar të birin-mankurt, ajo shqiptoi fjalët e saj atë famshme plot dhembje ,mbi diellin, zotin, veten, të cilat edhe sot i përsëritin njerëzit e ditur, kur bëhet fjalë për historinë e sarozekit… Dhe atëherë ajo nisi vajin, të cilin e kujtojnë edhe sot njerëzit e ditur: - Men botasi logen boz maja, tulibin kelip iskeg[11].  Dhe atëherë u shkëputën nga zemra ankesat e saj, gjëmat e pa­ngu­ shëllueshme mbi sarozekit e pafund… Por të birin e saj, mankurt, nuk e prekte asgjë. Dhe atëherë Najman-ana vendosi t’ia bëjë me dije kush ishte jo me anë të pyetjeve, por me sugjerime. - Emrin yt është Zholoman. Dëgjon? Ti je Zholomani. Kurse babai yt quhej Donenbaj. Si nuk të kujtohet babai? Po, ai që në fëmijëri të ka mësuar të gjuaje me hark. Kurse unë jam nëna jote. Ti je djali im. Je nga fisi i najmanëve, e kupton? Ti je najman… Çdo fjalë që ia drejtonte, ai i dëgjonte pa kurrfarë interesi për fjalët e saj, sikur të mos bëhej fjalë fare. Njësoj ai e dëgjonte, me siguri, cicërimën e karkalecit në bar. 73

Atëherë Najman-ana e pyeti të birin-mankurt: - Po çka qenë para se të vije këtu? - Asgjë, - deklaroi ai. - Natë ka qenë apo ditë? - Asgjë, - ia ktheu ai. - Me kë do të doje të bisedoje? - Me hënën. Por nuk e dëgjojmë njëri tjetrin. Atje ndodhet dikush. - Çka do të doje akoma? - Flokë në kokë, si zotëria. - Më lerë të shoh, ç’të kanë bërë në kokë, - shtriu dorën Najman-ana. Mankurti kërceu me vrull, u zhvendos, vuri duart mbi kapele dhe më nuk e shikoi nënën. Ajo e kuptoi se kurrë nuk duhej ta zinte në gojë kokën e tij. Në ndërkohë në largësi u shfaq një njeri mbi deve. Ai po vinte drejt tyre. - Kush është ai? – e pyeti Najman-ana. - Ai ma sjell ushqimin, - u përgjigj i biri. Najman-ana u brengos. Duhet të fshihej sa më shpejt, gjersa zhuanzhuani i shfaqur në kohë të papërshtatshme të mos e shikojë. Ajo e uli devenë në tokë dhe u ngjit në shalë. - Mos fol asgjë. Unë do të vij sërish, - e porositi Najman-ana. I biri nuk u përgjigj. Ai ishte tërësisht indiferent. Njamna-ana e kuptoi se kishte gabuar, duke kalëruar përmes kopesë që po kulloste. Por ishte vonë. Zhuanzhuani, i cili po i afrohej kopesë, do të mund ta vërente duke kalëruar mbi devenë e bardhë. Duhej të largohej në këmbë, duke i fshehur nëpër shtazët që kullotnin. Pasi u largua në distancë të konsiderueshme nga kullosa, Najmanana u fut në përroskën e thellë, të mbuluar nga dy anët me pelin, duke e ulur Akmajën në fund të përroskës. Prej andej nisi të sodiste. Posi, siç e priste. Megjithatë e kishte vërejtur. Pas pak kohe, duke ngarë devenë me trok, u duk zhuanzhuani. Ishte i armatosur me shtizë dhe shigjeta. Zunazhuani ishte dukshëm i befasuar, ishte në dilemë, shikonte gjithandej, - ku mund të kishte ikur kalorësi me devenë e bardhë, të cilin e kishte vërejtur nga larg? Ai nuk e kishte idenë ç’drejtim të merrte. Vrapoi në një anë, pastaj në tjetrën. Herën e fundit madje kaloi fare afër përroskës. Mirë që Njamnaana ishte kujtuar ta mbulonte gojën e Akmajës me shami. Deveje mund të lëshonte zë në moment të papërshtatshëm. E fshehur pas pelinit buzë 74

P R O Z Ë

shkrepit, Najman-ana e pa zhuanzhuanin mjaft qartë. Ai po kalëronte një deve leshtore, fytyra e tij e mbufatur, e tendosur shihte gjithandej, në kokë kishte një kapele të zezë, si anije, me skajet e kthyer përpjetë, kurse nga pas përpëliteshin, duke vezulluar, flokët e zinj, të tharë të lidhur në dy gërshetë. Zhuanzhunai u ngrit në yzengji dhe, me sytë që shkëlqenin, vëzhgonte përqark, duke rrotulluar kokën dhe me shtizën në gatishmëri. Ky ishte njëri prej armiqve, të cilët e kishin pushtuar sarozekin dhe që kishte marrë peng shumë njerëz dhe i kishte shkaktuar aq pikëllim familjes së saj. Por ç’mund të bënte ajo, një grua e paarmatosur, kundër një luftëtari-zhunazhuani të egër? Ajo mendoi çfarë jete, çfarë ngjarje i kanë bërë këta njerëz aq të egër dhe të pashpirt sa për ta fshirë kujtesën e robit… Pasi vrapoi para-prapa, zhuanzhuani u nis drejt kopesë. Ishte në të ngrysur. Dielli kishte perënduar, porse shkëlqimi i tij qëndroi mbi stepë për një kohë të gjatë. Pastaj përnjëherë errësua. Dhe ra nata e plotë. Najman-ana e kaloi atë natë fillikat vetëm në stepë jo fort larg nga i biri i saj i fatkeq mankurt. Kishte frikë të kthehej tek ai. Zhuanzhunai i paradokohshëm mund të vendoste ta kalonte natën pranë kopesë. Dhe ajo vendosi të mos e lindte të birin në robëri, të bënte gjithçka për ta marrë me vete. Qoftë edhe mankurt, qoftë edhe nuk kupton gjë, por më mirë të qëndrojë në shtëpi, midisi njerëzve të tij, se si bari te zhuanzhuanët në sarozekin e shkretë. Kështu i dëftonte zemra e nënës. Ajo nuk mund të pajtohej me atë me çka ishin pajtuar të tjetër gjithë. Nuk mund të lindte gjakun e vet në robëri. Mund të ndodhë që në vendlindje t’i kthehet mendja, ta kujtojë fëmijërinë… Në mëngjes Najman-ana sërish e shaloi Akmajën. Duke bërë rrugë të gjatë dhe në distancë, ajo iu afrua kopesë, e cila gjatë natës kishte shkuar mjaft larg. Pasi e zbuloi kopenë, për një kohë vështroi nëse kishte ndonjë zhunazhuan. Dhe vetëm pasi u bind se nuk kishte njeri, filloi ta thërriste të birin me emër: - Zholaman! Zholaman! Mirëdita! I biri ktheu kokën, nëna klithi nga gëzimi, por sakaq e kuptoi se ai ishte vetëm reagim ndaj zërit. Sërish provoni Najman-ana ta zgjonte mendjen e fjetur të djalit. - Kujto, si quhesh, kujto emrin tënd! – përgjërohej dhe kërkonte ajo. – Babai yt është Donenbaj, si nuk e di? Kurse ti nuk quhesh Mankurt, 75

porse Zholaman. Këtë emër ta vumë sepse ke lindur gjatë rrugës për në fushimin e madh të najmanëve. Dhe kur linde ti, ne qëndruam aty për tri ditë. Tri ditë kishte festë. Megjithëse krejt kjo djalit të saj mankurt nuk i lindte kurrfarë përshtypje, nëna vazhdonte t’i fliste, duke shpresuar më këto se befas diç mund të ndrinte në vetëdijen e tij të shuar. Por ajo po trokiste në derë të mbyllur. Dhe vazhdonte të përsëriste: - Kujtohu, si të quajnë? Babai ty është Donenbaj! Pastaj i dha të hajë, i dha të pijë nga rezervat e veta dhe nisi t’i këndonte këngë djepi. Kënga atij i pëlqeu shumë. Ai i dëgjonte me kënaqësi, dhe diç gjallë, i ngrohtë shkau në fytyrën e tij të ngrirë, të nxirë nga dielli. Dhe atëherë nëna filloi t’i kërkojë ta braktiste atë vend, të ik nga zhunahzuanët dhe të shkonte me të në vendlindje. Mankurti nuk mund ta merrte me mend si mund të ngrihet dhe të ikte diku tjetër, - po bagëtia? Jo, zotëria i kishte thënë se duhej të qëndronte pranë kopesë. Kështu kishte thënë zotëria. Dhe ai nuk mund të largohet nga kopeja… Dhe sërish, për ta satën herë, Najman-ana provoi ta hap derën e mbyllur të mendjes së gjymtuar, duke përsëritur vazhdimisht: - Kujto i kujt je? Si e ke emrin? Babai yt quhet Donenbaj! Nuk e kishte kuptuar nëna në përpjekjet e kota, sa kohë kishte kaluar, por u përmend kur në skajin e kopesë sërish i shfaq një zhuanzhuan mbi deve. Këtë herë ai ishte shumë më afër dhe po ecte me vrap. Najmanana menjëherë i hipi Akmajës. Dhe nxitoi tutje. Por nga skaji tjetër i kopesë ia kishte prerë rrugën një zhuanzhuan tjetër mbi deve. Atëherë Najman-ana, e goditi Akmajën dhe morri rrugë midis tyre. Deveje e bardhë këmbëshpejtë e largoi atë me kohë, por zhunazhuanët e ndoqën nga pas, me britma dhe duke tundur heshtat. Ku mund të mateshin me Akmajën ata. Ndjekësit po ngecnin gjithnjë më shumë, mbi devetë e tyre leshtore, kurse Akmaja, duke u mbushur frymë, fluturonte mbi sarozeki me shpejtësi të paarritshme, duke e larguar Nasjman-Anën nga ndjekësit vdekjeprurës. Mirëpo, nuk e kishte idenë ajo që, pasi u kthyen te kopeja, zhuna­ zhuanët e mllefosur nismë ta rrihnin mankurtin e gjorë. Por çka mund të nxirje nga ai. ai përsëriste vetëm: - Ajo deklaronte se ishte nëna ime. 76

P R O Z Ë

- Nuk është nëna jote! Ti nuk ke nënë! E di përse ka ardhur? E di? Ajo do të ta heq kapelën dhe ta rrjepë kokën! – e frikonin ata mankurtin fatkeq. Pas këtyre fjalëve mankurti i zbeh, fytyra e tij e zezë mori ngjyrë hiri. Ai mblodhi qafën në supe dhe, duke mbajtur fort kapelën, nisi të vështronte përqark, si bishë. - Por ti mos u friko! Na, merre! – Zhuanzhuani i vjetër ia futi atij në dorë harkun me shigjeta. - Hajt, gjuaj! – zhuanzhuani i ri hodhi kapelën e tij lart në qiell. Shigjeta e shpoi kapelën. – Pa shihe! – i habit pronari i kapelës. – në dua ka akoma kujtesë! Si shpendi, e trazuar nga foleja, vinte rrotull Najman-ana nëpër rrethinat e saorzekit. Dhe nuk dinte si të vepronte, çka të priste. A do ta largojnë tani zhunazhuanët tërë kopenë e me të edhe djalin e saj në ndonjë vend tjetër, të cilin s’mund t’i afrohej, më afër hordhisë së tyre të madhe, apo do të vendosin roje për ta kapur? E thelluar në hamendësime, ajo afrohej rrugëve dytësore nëpër vende të fshehta dhe vrojtonte dhe u gëzua shumë, kur e pa se dy zhuanzhuanët e larguan nga kopeja. Madje kaluan afër saj pa e vërejtur dhe pa kthyer kokën pas. Najman-ana një kohë të gjatë nuk ia ndau sytë dhe, kur ata u tretën në largësi, vendosi të ktheje te i biri. Tani ajo kishte vendosur që me çdo kusht ta merrte me vete. Sido që të jetë sepse nuk ishte faji i tij që fati e kishte katandisur në këtë mënyrë, që armiqtë ishin tallur me të, por në robëri nuk do ta linte assesi. Pastaj le ta shohin najmanët si po i gjymtonin pushtuesit xhigitët6 e zënë rob, si i poshtërojnë dhe ua shlyejnë mendjen, le të tërbohen dhe të kapin armët. Kjo nuk kishte të bënte me tokën. Tokë ka për të gjithë. Mirëpo e keqja e zhuanzhuanëve ishte e padurueshme, madje edhe për fqinjësi armiqësore… Me këto mendime, u kthye Njamn-ana te i biri dhe po planifikonte si mund ta bind, si t’ia mbushte mendjen të iknin që sonte. Tashmë kishte rënë nata. Mbi sarozekit e gjerë ishte lëshuar edhe një natë, duke u përvjedhur pa vërejtur nëpër brigje dhe lugina me muzgun e kuqërremtë, nga radha e pafund të netëve të kaluara dhe të ardhshme. Deveja e bardhë Akmaja e bartte me lehtësi dhe lirshëm

Xhigit – djemtë e rinj që kanë kaluar moshën e adoleshencës dhe janë të gatshëm për luftë. 77 6

zonjën e vet drejt kopesë së madhe. Rrezet e diellit që po pretendonte e ndriçonin qartë figurën e saj midis dy gungave të devesë. Vigjilente dhe e brengosur, Najman-ana ishte e zbehtë por e vendosur. Thinjat, rrudhat, mendimet në ballë dhe në sy ishin si ky muzg i sarozekit, plot dhembje të pashmangshme… dhe, ajo e arrit kopenë, kaloi përmes shtazës që kullosnin, nisi të shikonte, por i biri nuk dukej kund. Deveja e tij me hejbetë po kulloste e lirë, duke tërhequr litarin nëpër tokë… - Zholaman! Zholaman, ku je? – nisi ta thërriste Najman-ana. Askush nuk i përgjigjej. - Zholaman! Ku je? Jam unë, nëna jote! Ku je? Dhe, duke hedhur sytë rreth e rrotull me shqetësim, ajo nuk e vërente, se biri i saj, mankurt, i fshehur në hijen e devesë, tashmë kishte rënë në gjunjë, duke shënjestruar me shigjetën e ngrehur në tetivë. Reflektimi i die­ llit e pengonte dhe qi ishte në pritje të momentit të duhur për të qëlluar. - Zholaman! Biri im! – thërriste Najman-ana, e frikësuar se mund të ketë ndodhur gjë. U kthye në shalë. – Mos qëllo! – arriti të klithte ajo dhe deshi ta nxiste devenë e bardhë Akmaja, që të kthehej me fytyrë, por shigjeta fishkëlleu shkurt dhe iu ngulit në anën e majtë nën krah. Ishte goditje vdekjeprurëse. Najman-Ana u tund mënjanë dhe ngadalë nisi të rrëzohej, duke shtrënguar më këto jelet e devesë. Por, para saj, nga koka i rrëshqiti shamia e bardhë, e cila në ar u shndërrua në shpend dhe fluturoi duke thirrur: “Kujto, u kujt je? Si e ke emrin? Babai yt është Donenbaj! Donenbaj! Donenbaj!” Që nga kjo kohë, thuhet, netëve nëpër sarozeki nisi të fluturojë shpendi i quajtur Donebaj. Kur takon ndonjë udhëtar, shpendi Donenbaj fluturon në afërsi dhe thërret: “Kujto, i kujt je? I kujt je? Si e ke emrin? Emrin? Babai yt është Donenbaj! Donenbaj, Donenbaj, Donenbaj!..” Vendi në të cilin u varros Najman-ana, në sarozeki nisi të quhej varrezat Ana-bejt – Prehja e nënës… Nga deveja e bardhë Akmaja lindën shumë pasardhës. Femrat në gjininë e saj lindnin si ajo, devetë kokëbardha ishin shumë të kërkuara gjithandej, kurse meshkujt, përkundrazi, lindnin të zinj dhe të fuqishëm, si Burani Karanar.7 Kazangapi o ndjerë, të cilin tano po e dërgonin në varrezat Anabejt, gjithnjë këmbëngulte se Karanari nuk ishte nga devetë e zakonshme, 78

Buran - furtunë, shtrëngatë

7

P R O Z Ë

porse kishte origjinë nga Akmaja, deveja e famshme e bardhë, e cila kishte mbetur në sarozeki pas vdekjes së Najman-anës. Edigei ishte i prirë t’i besonte Kazangapit. E përse jo… Burani Karanar e meritonte këtë… Sa shumë sprova kishte hasur, edhe në ditë të mira edhe në ditë të këqija dhe Karanari gjithnjë e kishte nxjerrë nga vështirësitë… Por kohët e fundit dinte të bëhej shumë i keq, na karvan, në ditët më të ftohta kjo ndodhte vazhdimisht, dhe atëherë ai egërsohej, egërsohej fort, edhe dimri egërsohej edhe ai. Dy dimra përnjëherë. Ditëve të tilla nuk kishte asgjë të mirë nga ai… Me një rast ai e kishte zemëruar Edigein, e kishte zemëruar keqas, dhe sikur të ishte, po e zëmë, jo njeri, por, po e zëmë qenie e ndërgjegjshme, kurrë nuk do t’ia falte Burani Edigej Burani Karanarit… Por ç’mund t’i bësh devesë, së trullosur në sezonin e mbarësimit… Pastaj nuk ishte vetëm kjo. Vallë mund të hidhërohesh me shtazë, sepse mund të thuhet se kishte qenë e shkruar. Ç’hynte këtu Burany Karanar? Pastaj këtë histori e dinte mirë Kazangapi, ai e kishte vlerësuar, jo kushdo qoftë... Përktheu: Selim SYLEJMANI

79

80

P R O Z Ë

Horacio QUIROGA Kiroga (1878 – 1937) ishte tregimtar, dramaturg dhe poet uruguaian. Ka qenë mjeshtër i tregimit latinoamerikan, i prozës së gjallë, natyraliste dhe moderniste. Tregimet e tij të shkurtra, që shpesh portretizojnë natyrën me tipare të frikshme e të tmerrshme dhe si armik të qenies njerëzore, e bëjnë të krahasohet me amerikano-veriorin Edgar Allan Poe. Jetoi në vendlindje deri në 23 vjeç, moment kur, pasi vrau aksidentalisht mikun e tij më të mirë, vendosi të emi­ gronte në Argjentinë, vend ku jetoi 35 vjet - deri në vdekjen e tij. Jeta e Kirogës, e spikatur nga tragjedi, aksidente dhe vetëvrasje, arriti kulmin kur vetë ai mori vendimin për të pirë një gotë me cianur në Spitalin e Klinikave të Buenos Airesit, në moshën 58 vjeçare, pasi merr vesh se vuante nga kanceri në prostata. Horasio Kiroga, sa qe gjallë, botoi trembëdhjetë vëllime të ndryshme me tregime dhe tre romane.



PULA E THERUR

Gjithë ditën e ditës, ulur në stolin e oborrit, rrinin katër fëmijët idio­ të të çiftit Masini-Ferras. Me gjuhën përjashta, sytë të shastisur dhe gojën hapur, tundnin kokën. Oborri ishte me dhe, nga perëndimi i rrethuar me një mur tullash. Pesë metra më tutje, paralel me të, ishte stoli dhe aty qëndronin ata, të palëvizshëm, me sytë ngulur tek tullat. Çdo ditë dielli fshihej pas murit dhe sapo ai fillonte të binte, idiotët ia nisnin festës. Në fillim u tërhiqte vëmendjen drita verbuese dhe dalëngadalë sytë e tyre gjallëroheshin; në fund qeshnin zhurmshëm, ngecur në atë gajasje të ankthshme, duke parë diellin me një gëzim shtazor, sikur të ishte diçka për të ngrënë. Ndonjëherë, të rreshtuar në stol, gumëzhinin me orë të tëra duke imituar tramvajin elektrik. Të goditur kështu nga vetë inercia e zhurmës së madhe, fillonin të vraponin rreth oborrit duke kafshuar gjuhën e duke pëllitur. Por, thuajse gjithmonë ishin të përgjumur në një letargji të zymtë idiotizmi dhe e kalonin gjithë ditën ulur në stolin e tyre, me këmbët varur e të palëkundshme dhe me pantallonat bërë qullë nga jargët veshtullore. 81

Më i madhi ishte dymbëdhjetë vjeç e më i vogli tetë. Në atë pamjen e tyre zhulanjose e mjerane dallohej qartë mungesa e plotë e më të voglës përkujdesje amësore. Megjithatë këta katër idiotë, kishin qenë dikur magjepsja e prindërve të tyre. Pas tre muajsh martese, Masini dhe Berta e çuan dashurinë e tyre të madhe, burrë e grua dhe grua e burrë, drejt një të ardhmeje akoma më jetike: një fëmijë. A ka fatmirësi më të madhe për dy të dashuruar se sa ky kurorëzim i çmuar i dashurisë së tyre, e çliruar tashmë nga egoizmi i lig i një dashurie të shoqishoqme pa asnjë pikëmbërritje dhe, më e keqja për vetë dashurinë, pa shpresa të mundshme rilindjeje? Kështu e përjetuan Masini dhe Berta, dhe kur fëmija erdhi në jetë, pas katër muajsh martese, besuan se u përmbush lumturia e tyre. Foshnja u rrit e bukur dhe rrëzëlluese, deri sa mbushi një vjeç e gjysmë. Por një natë, në muajin e njëzet, e shkundën spazma të tmerrshme, dhe të nesërmen në mëngjes nuk i njohu më prindërit. Mjeku e ekzaminoi, me atë vëmendje profesionale me të cilën kërkon dukshëm shkakun e së keqes tek sëmundjet e prindërve. Pas disa ditësh gjymtyrët e paralizuara rifituan lëvizjet, por zgjuarsia, shpirti, madje edhe instinkti, kishin humbur fare; kishte ngelur thellësisht idiot, jargavan, pezull, përgjithmonë i vdekur në prehrin e së ëmës. - Bir, biri im i shtrenjtë! - ngashërehej ajo, mbi atë gërmadhë të hatashme të të parëlindurit të saj. I ati, i pikëlluar, shoqëroi mjekun jashtë. - Juve mund t›jua them, besoj se është një rast i pashpresë. Mund të përmirësohet, të edukohet aq sa ia lejon idiotizmi, por jo më tepër se kaq. - Po!... Po!... - pohonte Masini. - Por më thoni, ju mendoni se është e trashëguar, se...? - Sa për trashëgiminë atërore, jua thashë atë që mendova, sapo pashë fëmijën tuaj. Sa për të ëmën, ka një mushkëri që nuk huket mirë. Gjë tjetër nuk shoh veç asaj hukatjeje pak të ashpër. Duhet të ekzaminohet mirë. Me shpirtin e dërrmuar nga brenga, Masini e dyfishoi dashurinë për të birin, idiotin e vogël që paguante marrëzitë e gjyshit. Po ashtu iu desh të ngushëllonte e të përkrahte pa reshtur Bertën e plagosur thellë nga ky dështim i amësisë së saj të re. Natyrshëm, çifti e hodhi gjithë dashurinë e vetë tek shpresa e një fëmije tjetër. Ai lindi, kështu që shëndeti dhe e qeshura e tij e kulluar rigja­ 82

P R O Z Ë

llëruan të ardhmen e shkretuar. Por në krye të tetëmbëdhjetë muajve u shfaqën përsëri spazmat e të parëlindurit, dhe të nesërmen u gdhi idiot. Kësaj here prindërit u zhytën në një dëshpërim akoma më të thellë. Pra gjaku, dashuria e tyre qenkëshin te mallkuar! Mbi të gjitha dashuria e tyre! Njëzet e tetë vjeç ai, njëzet e dy ajo, dhe gjithë ajo dashuri plot pasion nuk mjaftonte për të krijuar një grimcë jete të shëndetshme. Tani nuk kërkonin më bukuri dhe zgjuarsi si tek i parëlinduri, por një fëmijë, një fëmijë si të gjithë! Prej gjëmës së re çelën flakë të reja dashurie plot dhimbje, një dë­ shirë marrëzisht e zjarrtë për të shpëtuar njëherë e përgjithmonë she­ njtërinë e dashurisë së tyre. Papritur erdhën në jetë binjakët: dhe historia e dy të parëve u përsërit pikë për pikë. Por tej hidhërimit të pamasë, tek Masini dhe Berta ngeli një keq­ ardhje e madhe për katër bijtë e tyre. U desh të nxirrnin nga skaji më i thellë i kafshërisë, jo më shpirtrat e tyre, por vetë instinktin e mpirë. Nuk dinin të gëlltisnin, të lëviznin, e as të rrinin ulur. Më në fund mësuan të ecnin, por përplaseshin gjithandej pasi nuk dallonin asnjë pengesë. Kur i lanin, ia jepnin pallmës deri sa fytyra iu skuqej gjak. Gjallëroheshin vetëm kur hanin apo kur vërenin ngjyra të ndritshme ose dëgjonin bubullima. Atëherë, me gjuhën jashtë e plot rrëke jargësh, qeshnin duke shpërthyer në dalldi shtazore. Megjithatë kishin një farë aftësie imituese, por jo më shumë se kaq. U duk se kjo trashëgimi e llahtarshme mori fund me binjakët. Me­ gjithatë pas tre vjetësh u lindi përsëri dëshira e zjarrtë për një tjetër fë­ mijë, duke besuar se gjithë kjo kohë që kishte kaluar i kish dhënë fund kësaj fatkeqësie. Nuk po i përmbushnin shpresat. Dhe me ketë dëshirë të zjarrtë e përvëluese që pezmatohej, nga pafrytshmëria e tyre, u mahisën. Deri tani secili kishte marrë përsipër pjesën që i takonte nga mjerimi i fëmijëve; por etja dëshpëruese për të shpëtuar nga katër qeniet shtazore të lindura prej tyre, nxori në dritë atë nevojën e domosdoshme për të fajësuar tjetrin, e cila është kapital i posaçëm i zemrave të dobëta. Filluan me ndryshimin e përemrave: fëmijët e tu. Atmosfera sa vinte e rëndohej sepse përveç sharjeve kishte dhe tinëzi. - Mendoj - i tha një natë Masini, kur sapo kishte hyrë e po lante duart - se mund t’i mbash më të pastër çunat. 83

Berta vazhdoi leximin sikur të mos kishte dëgjuar gjë. - Është hera e parë - tha pas një copë here - që shoh të shqetësohesh për gjendjen e fëmijëve të tu. Me një buzëqeshje të zorshme, Masini e ktheu pak kokën nga ajo: - Të fëmijëve tanë, do të thuash? - Epo mirë, të fëmijëve tanë, meqë të pëlqyeka kështu. - ngriti zërin ajo. Kësaj here Masini u shpreh qartë: - Besoj nuk po thua se e kam unë fajin, apo jo? - Jo, çne! - buzëqeshi Berta, dyllë e verdhë - Por as unë s›e kam, besoj!... Edhe kjo duhej!... - belbëzoi. - Edhe çfarë duhej? - Që nëse dikush ka faj, nuk jam unë, ngulite në kokë! Këtë doja të thosha. I shoqi e pa një moment me një dëshirë të egër për ta sharë. - Lëre fare! - shqiptoi, duke mbaruar së fshiri duart. - Si të duash; por nëse do të thuash... - Berta! - Si të duash! Kjo ishte përplasja e parë e ndjekur më vonë nga të tjera. Por gjatë pajtimeve të pashmangshme, shpirtrat e tyre bashkoheshin me ekstazë e çmenduri të dyfishtë për një fëmijë tjetër. Dhe kështu lindi një vajzë. Jetuan dy vjet rresht me shpirtin plot ankth, duke pritur gjëmën e radhës. Megjithatë asgjë s›ndodhi, dhe prindërit zbrazën mbi vogëlushen gjithë dashamirësinë e tyre, deri në caqet ekstreme të përkëdhelisë dhe llastimit. Nëse deri këto kohët e fundit Berta kujdesej gjithmonë për fëmijët e tyre, pas lindjes së Bertitës pothuajse i harroi fare të tjerët. Thjesht ku­ jtimi i tyre i kallte datën, si ndonjë krim çnjerëzor që e kishin detyruar ta kryente. Edhe pse në masë më të ulët, Masinit i ndodhte e njëjta gjë. Megjithatë kjo nuk ua solli paqen në shpirtrat e tyre. Sa herë që vajza ndihej pak pa qejf, dilnin në pah, nga frika mos e humbnin, mëritë e trashëgimisë së kalbur. Kishin kaq kohë duke mbledhur vrer saqë gota ishte mbushur plot dhe nga prekja më e vogël helmi derdhej jashtë. Që nga zemërimi i parë i helmatisur kishin humbur respektin për njëri-tje­ trin; e nëse ka diçka nga e cila njeriu ndjehet i tërhequr me një endje të ha­tashme, është momenti kur fillon të poshtërojë plotësisht dikë tjetër. 84

P R O Z Ë

Më parë e përmbanin veten ngaqë dështimi ishte i të dyve; por tani që suksesi kishte mbërritur, secili duke e dashur për vete, e ndiente akoma më të madh poshtërimin që tjetri i kishte shkaktuar duke e detyruar të krijonte ata katër përbindësha. Me ndjenja të tilla, nuk pati më dhembshuri të mundshme për katër fëmijët e mëdhenj. Shërbëtorja i vishte, u jepte për të ngrënë e i vinte në gjumë me një ashpërsi të dukshme. Nuk i lanin pothuajse kurrë. E kalonin gati gjithë ditën të ulur përballë murit rrethues, të braktisur dhe nga çdo përkëdhelje e njëherenjëkohshme. E kështu Bertita mbushi katër vjeç dhe atë natë, për shkak të she­ qerkave që prindërit e kishin tërësisht të pamundur t›ia ndalonin, vogëlu­ shen e kapën ca të dridhura dhe ethe. Dhe frika se mos vdiste, rihapi pla­ gën e përhershme. Kishin tre orë që nuk flisnin dhe shkaku, pothuajse si gjithmonë, ishin hapat e rëndë të Masinit. - Zot i madh! Nuk ecën dot më ngadalë? Sa herë?... - Epo mirë, ja që harroj. Mjaft! Nuk e bëj kastile. Ajo buzëqeshi me shpërfillje: - Nuk të besoj dhe aq! - As unë ty, kurrë nuk do të të besoja dhe aq... E veremosur! - Si? Çfarë the? - Asgjë! - Se ç’të dëgjova! Shiko, nuk e di se ç’the, por të betohem që do të kisha dashur çdo gjë përveçse një baba si i yti! Masini u zverdh. - Më në fund! - pëshpëriti nëpër dhëmbët e shtrënguar. - Më në fund moj nepërkë, e nxore helmin! - Nepërkë, nepërkë, por prindërit e mi kanë qenë në rregull. Dë­ gjove? Kanë qenë në rregull! Im at nuk vdiq i marrë! Fëmijët e mi do të kishin qenë si të gjithë të tjerëve! Ata janë të tutë, të katërt të tutë! Atëherë shpërtheu dhe Masini. - Nepërkë e veremosur! Ja këtë thashë qëparë, këtë dua të të them! Pyete, pyete mjekun se kush ka më shumë faj që fëmijët e tu kaluan me­ ningjitin; im atë apo mushkëria jote e shpuar? Moj nepërkë! Egërsia e tyre sa vinte e rritej, derisa një rënkim i Bertitës ua qepi gojën aty per aty. Në një të mëngjesit dhimbja e barkut kishte kaluar, dhe 85

siç ndodh fatkeqësisht me të gjitha çiftet e reja të dashuruara furishëm dikur, qoftë edhe një herë të vetme, ata u pajtuan me një përzemërsi aq të madhe sa dhe therëse kishin qenë fyerjet ndaj njëri-tjetrit. Dita u gdhi plot shkëlqim, por Berta ndërkohë që ngrihej pështyu gjak. Pa dyshim, fajin kryesor e kishin emocionet dhe nata e keqe që kaloi mbrëmë. Masini e mbajti përqafuar një copë herë të gjatë dhe ajo qau dëshpërimisht, por asnjë prej tyre nuk guxoi të thoshte një fjalë. Në orën dhjetë vendosën që të dilnin, pasi të hanin drekën. Ngaqë s›kishin shumë kohë i thanë shërbëtores të therte një pulë. Dita plot shkëlqim i kishte shkulur idiotët nga stoli i tyre. Ndërkohë që shërbëtorja therte shpendin në kuzhinë, dhe i kullonte gjakun pak e nga pak (Berta e kishte mësuar nga e ëma këtë mënyrë kullimi gjaku për ta mbajtur mishin të freskët), ndjeu një si frymëmarrje pas saj. U kthye dhe pa katër idiotët, sup më sup me njëri-tjetrin, që vështronin gojëhapur punën e shërbëtores. Gjak... gjak... - Zonjë! Djemtë kanë hyrë në kuzhinë. Berta u sos. Nuk donte të shkelnin kurrë atje; madje as në këto kohë plot falje, harresë dhe lumturi të rifituar, nuk mund ta duronte atë vegim të llahtarshëm. Sepse, natyrisht, sa më të furishme ishin vrullet e dashurisë për të shoqin dhe të bijën, aq më shumë acarohej gjendja e saj shpirtërore nga përbindëshat. - Nxirri përjashta, Maria! Shporri! Shporri, të thashë! Katër bishat e gjora, të trandur e të shtytur shtazërisht, përfunduan ne stolin e tyre. Pasi hëngrën drekën, dolën të gjithë. Shërbëtorja iku në Buenos Aires dhe çifti doli shëtitje nga fermat. Kur ra dielli, u kthyen. Ndërkohë që Berta ndaloi një moment të përshëndeste fqinjët përballë, e bija ia mbathi vrapit për në shtëpi. Gjatë gjithë kësaj kohe idiotët nuk kishin lëvizur fare nga stoli i tyre. Dielli kishte kaluar nga ana e murit dhe po binte prapa tij; dhe ata vazhdonin të kundronin tullat, më të pajetë se kurrë. Papritur, diçka u ndërvu midis kundrimit të tyre dhe murit. Motra e tyre, e lodhur nga pesë orë përkujdesje prindërore, donte dhe ajo të kundronte vetë. E ndalur te rrëza e murit, vështronte e menduar pezulin. Ishte e qartë që donte të ngjitej. Më në fund vendosi të hipte mbi një karrige me ndenjësen e prishur, 86

P R O Z Ë

por i duhej ende që të arrinte. Atëherë mori një teneqe vajguri dhe ia doli mbanë duke e vendosur, me një instinkt topografik, vertikalisht mbi karrige. Katër idiotët, me një shikim indiferent, vështronin se si motra e tyre gjithë durim arrinte të mbante ekuilibrin; dhe se si, duke qëndruar në majë të gishtave, mbështeti mjekrën në krye të murit, midis duarve të tendosura. E panë se si shikonte rreth e rrotull dhe kërkonte ku të mbështeste këmbën për t’u ngjitur edhe më. Por vështrimi i idiotëve ishte gjallëruar; po ashtu një dritë ngul­ muese kishte mbërthyer bebëzat e tyre. Nuk ia hiqnin sytë motrës, ndër­ kohë që një ndjenjë e harlisur grykësie shtazore u tjetërsonte çdo tipar të fytyrës. Iu afruan murit ngadalë. Vogëlushja, që kishte gjetur ku të mbështeste këmbën dhe ishte gati të hipte kalipiç mbi mur e me siguri të hidhej matanë, ndjeu që e mbërthyen për këmbe. Poshtë, ata tetë sy të gozhduar tek të sajtë i kallën tmerrin. - Më lësho! Lërmë! - gërthiti duke tundur këmbën. Por e tërhoqën. - Mami! O mami! Mami, babi! - qau me të madhe. U mundua të mba­ hej për skajin e murit, por e shkulën me forcë dhe ra. - Mami! O ma... - Nuk gërthiti dot më. Një nga ata e mbërtheu për fyti, duke i mënjanuar kaçurrelat si të ishin pendë, ndërsa të tjerët e tërhoqën zvarr për këmbe deri në kuzhinë, aty ku atë mëngjes ishte therur pula; dhe duke e mbajtur fortë, i morën jetën dalëngadalë. Në shtëpinë e fqinjëve përballë, Masinit iu bë se dëgjoi zërin e të bijës. - Më duket se po të thërret - i tha Bertës. Të shqetësuar i bënë veshët bigë, por s’dëgjuan gjë. Atë çast u për­ shëndetën me komshinjtë dhe, ndërkohë që Berta shkoi të linte kape­lën, Masini u fut në oborr: - Bertita! Askush s›u përgjigj. - Bertita! - e ngriti edhe më zërin, i merakosur. Dhe heshtja u bë aq ogurzezë për zemrën e tij, gjithmonë të friksuar, sa që shpina iu bë akull nga mendimet e llahtarshme. - Bija ime, bija ime! - vrapoi i dëshpëruar nëpër korridor. Por kur mbërriti përballë kuzhinës, pa një pellg me gjak në dysheme. E shtyu me forcë derën gjysmë të hapur dhe lëshoi një klithmë lemerie. Berta, që po vinte me vrap me të dëgjuar thirrjet plot ankth të ba­ bait, kur dëgjoi klithmën e tij, ia dha dhe ajo britmës. Por kur u turr me 87

rrëmbim drejt kuzhinës, Masini, i zbehtë si vdekja, i doli përpara që ta mbante. - Mos hyr! Mos hyr! Berta arriti të shihte dyshemenë e mbytur në gjak. Vuri duart në kokë dhe u fundos në krahët e tij duke lëshuar një ofshamë të mbytur.

Përktheu nga spanjishtja: Erion Karabolli

88

P R O Z Ë

Besnik MUSTAFAJ Poet, prozator, eseist, diplomat, Mustafaj studioi gjuhën frënge në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja të Universitetit të Tiranës, në të cilin një kohë ishte edhe pedagog. Ka punuar përkthyes, gazetar dhe drejtues revistash kulturore. Pas rënies së diktaturës angazhohet në politikë. Nga viti 1992-1997 ishte ambasador i Shqipërisë në Francë. Veprat e tij janë të botuara në shumë gjuhë: frëngjisht, anglisht, gjermanisht, italisht, greqisht etj. Është fitues i disa çmimeve letrare ndërkombëtare dhe kombëtare. Disa nga veprat e tij janë: Motive të gëzuara,  Pragu i verës, Fytyrë burri, Bregu i lumit të kthjellët, Vera pa kthim, Shqipëria, midis krimeve dhe mirazhe, Një sagë e vogël, Daullja prej letre, Ditari i një ambasadori në Paris, Boshi etj. Së fundi botoi romanin Autoportret me teleskop, i cili nga specialistët e letërsisë u vlerësua si rrëfim brilant autodiegjetik i një forme mjeshtërore autobiografike. Ky fragment është shkë­ pu­tur nga libri në përgatitje Bishti i kometës.

Orët e Etheve I

Kishim kaluar një gjysmëjavë fare të përshtatshme në Lisbonë, - filli­ mi i udhëtimit -, nga ato fillime, kur gjithçka duket e bukur. Më pas kishte ardhur Madridi, ku pothuajse asgjë nuk kishte ecur siç shpresohej, por që unë sot nuk shoh ndonjë të keqe të madhe. Përkundrazi, do të thosha se pritësit spanjollë, me çorganizimin e tyre organik, ku shfaqej edhe më dukshëm një farë bezdie nuk e di deri ku e përligjur për t’u marrë me ne, gjithsesi na kishin ndihmuar në një pikë të paparashikuar sidomos nga ata vetë: e kishin ftohur në kohë euforinë tonë për «javët e mrekullueshme», që kishim përpara, kur do t’i binim kryq e tërthor Europës nga perëndimi në lindje, ndoshta udhëtarët më të përkëdhelur të shekullit në mbyllje, të rrethuar me të gjitha përkujdesjet për fjetjen, ushqimin, vizitat dhe më tej akoma dhe kjo ishte ndoshta më e këndshmja për ne, të rrethuar me zilinë 89

e ëmbël të të panjohurve të kombësive të ndryshme, të cilët në një mënyrë a në një tjetër dëgjonin për aventurën tonë. Kjo zili e të panjohurve, gjuhën e të cilëve në më të shumtën e herëve nuk e kuptonim, nuk kishte asgjë të ngjashme me ndonjë admirim për veprën tonë letrare, por vetëm me fatin që po na jepej për të bërë një udhëtim të jashtëzakonshëm. Me ndonjë përjashtim të rrallë e krejt episodik, veprat e shkrimtarëve të pranishëm nuk ishin përkthyer në vendet ish – komuniste nga do të kalonim e që zinin pjesën më të madhe e më të pritur të udhëtimit tonë. Qoftë edhe si zili, e shpërfaqur ashtu pa ndrojtje në vështrimet dashamirëse të të panjohurve që na rrethonin gjatë ndalesave tona të ngeshme nga një qytet në tjetrin, ajo na përkëdhelte atje ku do të donim ta mbanim fshehtë nga njëri-tjetri: në vanitetin tonë. Kishim lënë, pra, prapa edhe Madridin në të rënë të muzgut, dhe e kishim lënë prapa sinqerisht pa ndonjë keqardhje, kishim kaluar edhe një natë konkretisht të etur, pasi në tren nuk kishim gjetur asnjë pikë ujë për të pirë, - kjo harresë do të ishte shprehja e fundit e çorganizimit të mikpritësve tanë spanjollë - dhe më në fund po koteshim nëpër autobusët e rehatshëm, që na çonin nga stacioni i trenit të Bordosë për në hotel. Ishte një mëngjes të diele me një rigë shiu, që nuk freskonte asgjë, por as nuk e shtonte zagushinë e mesqershorit dhe shkrimtarët koteshin nëpër ndenjëset e buta të autobusëve pa menduar, e them me siguri, as për ngjyrat e munguara të qiellit, as për Monteskienë, madje as për verën e famshme të kësaj krahine. Ata vetëm koteshin, të lëshuar deri në muskulin e fundit, thjesht trupa njerëzorë të dorëzuar dhe unë isha njëri prej tyre. -Ju lutem, asnjë fotografi të shkrimtarëve në gjumë! E qartë një herë e mirë? Kishte folur njëra nga shoqërueset vendase, sepse shoqëruesit tanë ishin dy llojesh: një palë për të na pritur në vendin ku kalonim, detyra e të cilëve mbaronte me t’u larguar ne dhe një palë për t’u kujdesur për ne gjatë gjithë udhëtimit. Shoqëruesja bordoleze u drejtohej fotografëve dhe kameramanëve, që gjendeshin në autobusin tonë e që, natyrisht, ishin njësoj të lodhur si ne, por pa të drejtën për t’u kotur si ne. Ata ishin në punë. Zëri i vendosur i asaj gruaje të vëmendshme u zvarris shumë ngadalë e krejt tinëzisht nëpër trurin tim të squllur dhe nuk e di kur arriti të linte aty vërtet gjurmën e vet të plotë. Ajo Zonjë ua ndalonte kameramanëve dhe fotografëve të merrnin nëpër kutitë e errëta të aparateve të tyre fyty90

P R O Z Ë

rat tona të përgjumura. Pse? pyeta përtueshëm veten dhe po ashtu nuk mora mundimin të çelja sytë për të parë se si ishte engjëlli ynë mbrojtës, ç’shprehje merrte fytyra e saj tek jepte një urdhër të tillë të pazakonshëm. Në fund të fundit, nuk kisha ndonjë arsye ta njihja, nuk më duhej as ngjyra e syve të saj, as emri i saj, nuk më duhej asgjë, që kishte të bënte me shoqëruesit e me shoqërueset, të cilët kisha mësuar tashmë se në trenin tonë quheshin «intendentë», një fjalë kjo e përdorur në shqip, vetëm në fjalorin ushtarak. Por, nuk më duhej as arsyeja pse ne, shkrimtarët, të kredhur në gjumë, mund të ishim tërheqës për fotografët. Me siguri që na kishin mbledhur në këtë udhëtim të papërsëritshëm, më shumë se njëqind shkrimtarë e poetë nga afro pesëdhjetë vende të Evropës, që shkruanim në më shumë se pesëdhjetë gjuhë, për të njohur tjetër gjë nga «intendentet» tona dhe për të tërhequr një tjetër vëmendje nga ajo e fotografëve. Po çfarë do të njihnim gjatë atyre javëve të pazakonshme? Dhe pa iu përgjigjur pyetjes së parë, shtrova të dytën: a do të kishte diçka për të shpresuar se do ta njihnim pak më mirë edhe veten? Kisha pyetur krejt shkujdesshëm, në atë gjendje gjysmaëndrre, gjysmazgjuar dhe për më tepër, fare mahmur. Por, ashtu padashur, kisha zënë një fill mendimi, që nuk do të vononte të më ngatërrohej seriozisht nëpër kokë gjatë gjithë ditëve, që pasuan. Pse-ja ime e parë nuk kishte mbirë në truallin e shkretë të gjumit të lodhjes, por në atë thërrimen regëtitëse të botës së gjallë, e përcjellë sipas mënyrës së vet tek ëndrrat. Edhe në gjendjen më të pavullnetshme unë kisha dashur të dija, dhe do të vazhdoja të gërmoja përtej kureshtjes edhe kur truri im të ishte fare i kthjellët, se përse nuk duheshin fotografuar shkrimtarët në gjumë. Nuk e merrja dot me mend se si dukesha unë vetë, por fytyrat e kolegëve të mi më ngjanin gjithsesi më të fisme ashtu të kredhura në gjumë se sa zgjuar. Ndoshta i bënte të tilla pikërisht fshehja e syve, pra fshehja e asaj shprehjes së lëngshme të vanitetit të mezipërmbajtur tek vërenin zilinë e të tjerëve, ose të publikut, siç do të ishte më e drejtë të thuhej, një ndjesi e njëllojtë si në Lisbonë, si në Paris, si në Madrid apo në Moskë, e që me kalimin e çasteve të para, nuk mbetej më mirëfilli zili. Aty nisnin të përziheshin edhe njëqind tharme të tjera: pak kureshtje, pak nga ai admirimi që kanë ngjallur gjithmonë aventurierët e udhëtimeve të gjata, pak habi, edhe pak zili patjetër. Të gjitha bashkë përbënin lëndën e nevojshme për ta veshur udhëtimin tonë 91

në përfytyrimin popullor në qytetet ku ndalonim me një mister të lehtë. Ky mister u shërbente më së miri të gjitha palëve. Publiku gjente aty arsyen e mjaftueshme për ta mbajtur nga pak vështrimin te ne, gjë që natyrisht kënaqte organizatorët dhe sponsorët, të cilët merrnin lavdërimet e dëshiruara, domethënë shpërbleheshin. Ndërsa, shkrimtarët në fjalë, në sajë të këtij misteri, ndjeheshin të rëndësishëm, madje gati - gati në qendër të një legjende, e cila, sado që fare e përkohshme dhe pa shtrirje përtej qyteteve ku mbërrinin, sepse e ndërtuar jo nëpërmjet veprës së tyre, por nëpërmjet një vullneti të programuar institucional, e që ishte kremtimi në mbarë Evropën i vitit 2000, pra shkrimtarët e zgjedhur ndjeheshin kështu pjesë e një legjende, e cila, sado që fare e përkohshme dhe e lokalizuar, prapë e përkëdhelte lidhjen e tyre zakonisht të fshehur keq me lavdinë e panevojshme, e madje pse jo, edhe me përjetësinë po aq të panevojshme. Ama kishte një dobi: përligjte gjithsesi praninë e tyre në atë tren spektakolar, përligjte para vetes së tyre edhe vazhdimin e udhëtimit deri në mbyllje, pa u mundur nga mërzia e paralajmëruar. Një ngushëllim i tillë ishte fort i përfillshëm për shkrimtarët, të cilët do të kenë pasur ngurrimin e tyre për të pranuar këtë aventurë nëntë javore, që do të thoshte më së paku shumë kohë e shkëputur nga përditshmëria e tyre e zakonshme, ikje nga rutina, brenda së cilës ankthet e tyre janë më të qetësuara. Për aq sa më përket mua, duhet thënë se nuk kam arritur gjatë gjithë udhëtimit t’i përgjigjem asnjërës nga tri a katër pyetjet thelbësore lidhur me arsyen e thellë, që e përligjte pjesëmarrjen time në atë tren. Jo pse e kisha pranuar ftesën, nuk kisha kureshtje të tilla mazohiste, ftesën do ta pranoja, si jo, unë jam më së shpeshti i gatshëm të bëj edhe gjëra fare të kota, kam bërë me bollëk deri tani e me siguri do të bëj të tilla edhe në të ardhmen. Por pse na kishin ftuar, cili ishte qëllimi i një ndërmarrjeje kaq të kushtueshme e të lodhshme veçanërisht për kujdestarët tanë? Du­hej të kishte doemos një qëllim të lartë, të paarritshëm nga mendja ime, isha i sigurt paraprakisht. Deklaratat e zjarrta të udhërrëfyesit to­ në, Tomasit, e që ishte edhe mirëbërësi ynë kryesor, të përsëritura herë në gjermanisht e herë në anglisht në çdo qytet ku ndaleshim, mbi Evro­ pën kulturore, e cila shënonte kufijtë e Evropës së vërtetë, shumë përtej kufijve të Evropës së sotme politike, i dëgjoja gjithmonë me durim, por thellë-thellë nuk më bindnin fort. Duhej të kishte diçka tjetër më serioze, 92

P R O Z Ë

thosha, më të prekshme për të gjithë, domethënë diçka njësoj të prekshme si për ne, udhëtarët shembullorë, ashtu edhe për pritësit tanë gjithandej nëpër hapësirën e kësaj Evrope kulturore. Unë, pra, njëri nga qytetarët ithtarë të kësaj konfederate kulturore, të shtrirë nga Atlantiku në Ural, nuk arrija e nuk arrija ta kapja këtë diçka. Halli për mua zbriste edhe më poshtë, bëhej edhe më konkret, e madje fare konkret. Ashtu si të tjerët, e dija se në mbyllje kisha për detyrë të dorëzoja një tekst jo më të gjatë se pesëmbëdhjetë faqe, e që mund të ishte ese, reportazh, tregim, poezi, çfarëdo. Po çfarë do të shkruanim në të? Për Evropën, dhe kaq. Nuk na u tha më tepër. Një liri e tillë, sado që kontinentale, pushtim i papërmbushur as nga Bonaparti, nuk më kënaqte. Përkundrazi, më shqetësonte me shtrirjen e vet të papërcaktuar. Harta laramane e të quajturës Evropë kulturore më vërtitej nëpër imagjinatë si një teneqe e ndryshkur, e papërdorshme. Gjithçka do të kishte qenë më e lehtë, e pse jo, fare e lehtë, sikur të pranohej që ky ishte një udhëtim turistik, vërtet i veçantë, të themi edhe i jashtëzakonshëm, ama me një bërthamë mirëfilli turistike. Një bamirës, apo edhe më mirë shumë bamirës të bashkuar mrekullisht në kapërcyellin joapokaliptik të shekujve, qofshin këto edhe ministri kulture të shteteve të fuqishme, kompani kombëtare hekurudhash, rrjete hotelerie ndërkom­ bëtare e ku e di unë çfarë tjetër, kishin pasur dëshirën e mirë të krijonin një herë të vetme një qese të përbashkët për t’u paguar një udhëtim ën­ drre njëqind e ca shkrimtarëve evropianë, të cilët do të shihnin kështjella, parqe, muze, biblioteka, rrugë, librari, teatro, kisha e do të takonin nga­ do politikanë, artistë, lypsarë, ushtarë, prostituta, hajdutë në lindje e në perëndim të Evropës, duke shkelur triumfalisht mbi rrënojat ende jo­ plotësisht të fshira të nazizmit e të komunizmit, dy tragjeditë, që do ta bëjnë të paharrueshëm me shumë se gjithçka tjetër shekullin në ikje. Në fund, pas gjashtë a shtatë javësh në lëvizje, në kërkim të kërkimit, secili nga shkrimtarët të dorëzonte një udhëpërshkrim jo më të gjatë se pesëmbëdhjetë faqe, ku të kishte shprehur dëshminë e tij. Me një pjesëtim të tillë mekanikisht të barabartë të vëllimit, që do të përbënte librin tonë të përbashkët kushtuar këtij udhëtimi, ne do të mund të tregonim se zemrën e kishim njësoj të hapur e të ndjeshme ndaj bukurisë së peizazhit, ndaj madhështisë së monumenteve e ndaj dramës së Historisë së kontinentit tonë të ndarë përdhunshëm për herë të parë e le të shpresojmë dhe të fundit nëpërmjet Perdes së hekurt në dy gjysma 93

armiqësore pikërisht gjatë shekullit në ikje. Shkurt, do të ishte një rast i rrallë të tregonim se ndjehemi më në fund vërtet bashkë, dhe barazisht të respektuar e respektues, pavarësisht shpejtësive të ndryshme të për­ caktuara autoritarisht nga politikanët e nga bankierët për atë, që quhet integrim evropian. Por mos e dhëntë Zoti! Asgjëkundi nëpër shpjegimet e nëpër udhë­ zimet e shumta, që na ishin shpërndarë më parë, e aq më pak nëpër fja­li­met e organizatorëve nuk përmendej mundësia për një rrjedhë të këndshme turistike të udhëtimit tonë, a thua se shkrimtarët e kanë të ndaluar me fe të jenë disa javë turistë në jetën e tyre, apo se Evropa e madhe humbet diçka thelbësore nga autoriteti i vet prej zonje plakë po t›u shfaqet turistikisht tërheqëse shkrimtarëve të saj. Udhëtimi ynë përkonte me kohën e parashikuar bujshëm pak dekada më parë për turizmin në hapësirë. Nuk ka asgjë të çuditshme pse asnjëri prej nesh, të njëqind e ca shkrimtarët e poetët e Literaturexpress, nuk bënte pjesë tek ëndërrimtarët e pathyeshëm, që vazhdojnë t›i ruajnë të rezervuara vendet për në fluturimet hapësinore, ani pse teknoshkenca nuk ka asnjë gjasë t›i mbajë premtimet e kësaj natyre, së paku jo lidhur me afatet. Asnjëri prej nesh nuk e ka lexuar as guidën turistike hënore Moon Handbook, suksesin e të cilit nuk e ka cenuar as çmimi prej dhjetë milionë dollarësh amerikanë që do të kushtonte një vajtje-ardhje e thjeshtë e organizuar nga Nasa. Ne nuk ishim interesantë as për publicitetin e Ri­ chard Branson, i cili sapo ka bërë të njohur hotelin e vet, ku mund të shkohet natyrisht po nëpërmjet kompanisë së tij të ardhshme ajrore Virgin Galactic Airways. Madje, ne nuk mëtonim as të ishim ndër njëqind klientët e parë të agjencisë amerikane Space Adventures e cila, pak më realiste, premton sigurisht prekjen e ëndrrës qiellore, por në tokë, me përvojën e mungesës së peshës, e që duhet të jetë një ushtrim me një mjedis të ngjashëm me palestrat ku stërviten astronautët. Të gjitha këto mrekulli të pritura për vitin 2000 do të duhej ta yshtnin edhe më fort përfytyrimin e poetëve pikërisht pse kishin mbetur tashmë në kujtesën e njerëzimit si ish-mrekullitë e të ardhmes së mplakur. Por hë për hë, ne ishim fare të kënaqur me udhëtimin tonë pa të papritura në tren dhe i kishim pranuar pa naze një për një kushtet. Nëse gjërat do të përshkruheshin siç shpaloseshin përpara syve tanë, edhe rezultati nga ana jonë, jam i sigurt, do të ishte qartazi më i dobishëm për 94

P R O Z Ë

vendet që na prisnin, e që zakonisht bënin përpjekjet më të mëdha e më prekëse për të na treguar se sa mikpritës ishin popujt e tyre, sa të bukura i kishin peizazhet, sa të vjetër dhe epike historinë kombëtare, sa të pasur si folklorin ashtu dhe kulturën bashkëkohore. Përshtypjet tona, të hedhura në letër pa vonesë, pra të ngrohura ende me afshin e mirënjohjes, që na kishte drithëruar gjatë vizitave, mund të kishin shërbyer vërtet si material me vlerë për broshurat publicitare të ministrive të turizmit të këtyre vendeve. Nuk na e kërkuan një gjë të tillë dhe as ne, vetë, nuk u shtymë në këtë drejtim pak për t›u bindur ndaj një urdhri të pashqiptuar e pak pse intelektualët evropianë, për arsye të pakuptueshme për mua, kanë arritur ta veshin me një vello poshtëruese fjalën «turizëm». Dhe neve nuk mund t’ia lejonim vetes ta humbnim lartësinë e posaçme, të fituar me siguri me mundim të madh nga intelektualët e kohës moderne, kur janë në udhëtim jashtë oborrit të shtëpisë së tyre. Sidoqoftë, duhet shpresuar se kështu del më për mirë për të gjithë, pasi unë, si dembel që jam, vetëm kështu do të detyrohem të kërkoj më larg, të gërvisht së paku varakun e sipërfaqes, me urimin të kuptoj diçka më shumë, dhe pse jo, të bindem se Evropa kulturore është Evropa, që ka vërtet rëndësi, Evropa e të ardhmes e se ajo nuk është aspak një teneqe e ndryshkur, siç paraqitet shpesh e më shpesh në imagjinatën time të turbulluar kohë e pa kohë nga dyshimet. Për mua nuk do të gjendej kurrë më një rast më i mirë se ky udhëtim për t’u siguruar se edhe ne, të zbuluarit pas rënies së Murit të Berlinit, ishim njësoj si të tjerët, domethënë të barabartë me të tjerët dhe jo pas derës, siç na thuhej rëndom. E dija se nuk do të mungonin ata, që do të më kundërshtonin, duke më thënë se kisha gjetur vetëm një ngushëllim, por unë isha i vendosur të mbahesha fort pas përfundimit tim të ri. Pra, unë si të tjerët, nuk kam asnjë arsye të qëndrueshme të ankohem për asgjë lidhur me shtegtimin Literaturexpress. Përkundrazi. «Pse”-ja e shurdhër, e ngjizur me mundim të madh në trurin tim gjysmaëndërr-gjysmazhgjëndërr tek sapo kisha dëgjuar, po ashtu gjysmaëndërr-gjysmazhgjëndërr, një grua fare të ndërgjegjshme, të qartë e të zellshme për detyrën e vet t’u ndalonte fotografëve dhe kameramanëve të merrnin në kutitë e errëta të aparateve të tyre fytyrat tona të shkrehura në gjumë, pra, edhe ajo «pse», sado që e pavullnetshme, e që fatmirësisht nuk e dëgjoi askush, nuk kishte qenë kurrsesi ankesë. 95

Ishte vetëm një kërcim i vogël së brendshmi, i shtyrë instinktivisht nga kureshtja, nga kërkimi i kërkimit se çfarë po mbronte ajo Zonjë me aq vendosmëri. Për pak javë, deri sa karvani ynë mbërriti në Moskë, isha më fort i prirur të besoja se ajo kishte dashur të na mbronte ne. Ajo ishte aty vetëm për të na mbrojtur ne. Po çfarë nevoje kishim ne për mbrojtje? Në mbështetje të kësaj hamendjeje të pëlqyeshme se ne nuk kishim ndonjë nevojë për mbrojtje, më erdhi edhe shkrimtari austriak Peter Handke, jo ai vetë si person, - e kisha takuar një herë të vetme pesë vjet më parë në një darkë në Paris te një mikesha jonë e përbashkët dhe nuk më kishte lënë ndonjë mall për ta parë prapë, - por një personazhi i tij, edhe ai shkrimtar, i cili, nuk më kujtohej në ç’rrethana, shprehej për një poet klasik se edhe duke prerë thonjtë, kishte dukje fisnike. II

Parë me sytë e shoqërueses tonë bordoleze, neve në gjumë me sa duket na mungonte hija fisnike, pa të cilën nuk mund të paraqiteshim në publik, domethënë nëpër revista me ngjyra, gazeta të përditshme e ekrane televizive. Nisur nga gjithë këto përkujdesje ndaj nesh, do të ishim krejt në të drejtën tonë tashmë të besonim se përbënim batalionin e klasikëve të Evropës së re, poetë e romancierë, dramaturgë e eseistë, kishte midis nesh madje edhe ndonjë skenarist fejtonesh televizive e spotesh publicitare, soj i ri ky për Panteonin letrar të kontinentit të vjetër. Gjithë ç’i nevojitej peizazhit modern të përjetësisë gjendej në atë tren. Më parë se ta kuptonim ne vetë, fatin tonë e kishin ndjerë të tjerët, ata, të cilët na kishin qëmtuar kokërr për kokërr për të na mbledhur në këtë shtegtim, pa asnjë ngjashmëri me varkën e Noes. E kishin kuptuar mandej tërë anëtarët e rrjetit të tyre të gjerë, një rrjet i shtrirë në mbarë kontinentin me burra dhe gra të rinj e më pak të rinj, rrogëtarë e vullnetarë, të cilët organizonin deri në imtësitë më të fundme pritjen tonë me fjalime prekëse politikanësh qysh në stacionet e trenit, fanfara, shfaqje teatrore e folklorike, për t’u vazhduar me recepsione e darka madhështore nëpër kancelaritë e burrave hijerëndë të shtetit, kryetarë bashkishë të kryeqyteteve, ministra kulture, kryeministra, presidentë ku, përveç verës, uiskit, vodkas, pijeve kombëtare nga më të ndryshmet, shpesh të padëgjuara kurrë nga ne, lëngjeve të frutave dhe vetë frutave 96

P R O Z Ë

të freskëta, mishrave, sallatave, peshqve e djathërave më të zgjedhura, kishte gjithashtu prapë fjalime sinqerisht falënderuese për ne, që kishim marrë mundimin t’i vizitonim në këtë kapërcyell të paharrueshëm shekujsh dhe shprehje shprese me zemër në dorë se vendi i tyre do të na linte mbresa të pashlyeshme. Fjalimet ishin gjithmonë optimiste për të ardhmen e përbashkët të popujve evropianë dhe zgjasnin nganjëherë me tepri, është e vërtetë, por të zotët e shtëpisë ishin lehtësisht të falur, sidomos kur fjalimet shoqë­ roheshin edhe me ceremonitë po aq optimiste të shpalljes së fituesve të konkurseve të zhvilluara nëpër shkolla nën përkujdesjen e lartë të zonjave të para të vendit për të vënë dorën në kohë mbi poetët e prozatorët e ardhshëm, ata që do të na zëvendësonin ndërkaq, meqenëse ne ishim tashmë pothuajse të ikur nga përditshmëria e lodhshme e bashkëkohësve tanë, ishim pothuajse klasikët e shekullit të ri, na mbetej ende vetëm një hap për të hedhur e që nuk ishte dhe aq i vështirë: na mbetej të vdisnim. Ky hap i fundit për të mbërritur pavdekësinë varej e s’varej krejt nga ne. Apokalipsi i paralajmëruar qysh në Mesjetë nga Nostradamus e i konfirmuar kohët e fundit edhe nga rrobaqepësi i famshëm parisian, Paco Rabal, përfundimisht nuk po ndodhte, dhe aq më mirë! Zgjidhja e përshtatshme nuk do të kishte qenë te një përmbytje e përgjithshme e tokësorëve të Zotit, edhe sikur të shkohej me shpresën se do të shfaqej një Noe i ri për të shpëtuar një grusht prej tyre. Zgjidhja ishte të zhdukeshim vetëm ne dhe të mbijetonin të gjithë të tjerët për të na kujtuar duke na thurur lavde. Sa më shumë treni shtyhej përpara, drejt veriut të sheshtë, të pakufishëm të Evropës, aq më shumë shtohej gatishmëria jonë për të kryer me përpikmëri aq sa na përkiste vetëm ne. Ishte aq e bukur lavdia, aq dehëse, sa nuk do të mund të ktheheshim më në jetën e mëparshme, e cila, armiqësisht vazhdonte të na ndiqte herë në krah të trenit e herë një hap përpara, me një bindje të neveritshme se në Berlin, në mbyllje të udhëtimit, do të dorëzoheshim sërish në krahët e saj të ashpër si në krahët e bashkëshortes së durueshme, e cila fal zemërgjerësisht arratisjen e përkohshme të burrit me një akrobate kalimtare cirku. Ne nuk ishim të marrë për t’u kthyer në ata krahë të regjur pa pikë lezeti tashmë të jetës së zakonshme. Nga ana tjetër nuk ishim të marrë as për të parë ëndrra me sy hapur e të besonim se mund të mbeteshim klasikë për së gjalli. Shumica e shumicës së efektivit të batalionit tonë 97

ishin tepër të rinj për t’u pranuar si klasikë të gjallë. Evropa, jo vetëm ajo politikja, domethënë e rrejshmja e Brukselit, por edhe ajo e vërteta, e ardhshmja, Evropa e lashtë kulturore, ishte gjithandej njësoj peng i origjinës së vet shpirtërore. Jezui kishte qenë ai që kishte qenë, qoftë i bekuar, ishte sjellë siç ishte sjellë me bashkëkohësit e vet duke mbartur midis tyre, jo vetëm zemrën e vet, por dhe vetë zërin e dhemshur të Perëndisë, kishte predikuar ato që kishte predikuar, por për t’u bërë ai që është prej dy mijë vjetësh e që do të vazhdojë të jetë edhe mijëra vjet të tjerë, iu desh të vdiste, ashtu siç vdiq, i kryqëzuar barbarisht. Ndoshta, po të kishte arritur të mplakej aq sa të mos predikonte më dot, vetëm të zinte vend pranë zjarrit dimër e verë, duke ngrohur këmbë e duar e duke u ankuar për motin, që i ngacmonte reumatizmën. Ai do të pranohej për njëfarë idhulli, le të themi njëfarë senatori i përjetshëm. Ky fat do të kishte qenë sigurisht i lakmueshëm, por pa asnjë ngjashmëri me fatin që i dha vetes në lidhje me përjetësinë. Ai do të ishte pranuar deri në frymën e fundit si njëfarë idhulli apo qoftë edhe si mëshirim i urtësisë, krejt siç pranohen ende sot disa pleq pasi kanë mbërritur në moshën kur nuk u punon më asgjë në kokë e as në trup dhe ata shfaqen nëpër ceremoni përvjetorësh kombëtarë e ndërkombëtarë duke tërhequr këmbët zvarrë e duke shpërndarë rretherrotull një buzagaz të zbrazët, të panevojshëm. Fati i Jezuit në lidhje me përjetësinë ndryshoi rrënjësisht në sajë të vdekjes së tij. Jezui ishte plotësisht i vetëdijshëm për kthesën e mrekullueshme që po merrte jeta e tij ende shumë e re, ndaj dhe i fali, siç e dimë, kryqëzuesit e tij mizorë. Nejse! Kjo ishte tradita ku mbështetej realiteti i kontinentit tonë dhe ne nuk do të kishim më kohë për ta ndryshuar. Ne, të mbuluar në kaq pak javë me dafina gjithëfarëllojesh, latine, gjermanike, sllave, balltike, ishim tashmë pothuajse klasikë, një fat, që na e kishin kujtuar të tjerët, por që ne nuk e kishim kundërshtuar, përkundrazi, e kishim besuar sakaq, qysh mbrëmjen e parë të bashkimit tonë në Lisbonë dhe kishim vazhduar pa ngurrimin më të vogël ta jetonim ketë fat, a thua se ishim përgatitur prej kohësh për një ditë të tillë të madhe. Sa drejt ishte bërë rekrutimi! Me po kaq vendosmëri do ta hidhnin edhe hapin e fundit kur të na jepej shenja, sado që ky hap do të ishte më i dhimbshmi, më i kushtueshmi. Askush nuk pati nevojë të lodhej për të na i mësuar huqet e sjelljes së të mëdhenjve. Doli se e kishim pasur brenda vetes gjithë tharmin e 98

P R O Z Ë

nevojshëm për t’u sjellë denjësisht si pothuajse-klasikë. Pa asnjë marrë­ veshje midis nesh dhe as me organizatorët e udhëtimit, ne kishim vepruar të gjithë njësoj, saktësisht sipas këshillës së Mark Tuenit, një klasik amerikan, vërtet, po s’prish punë, i cili duke folur për veten e vet, thotë se nuk bën asgjë për të dalë në pah, por nuk refuzon aspak të tërheqë vëmendjen e të tjerëve. Modesti, ama pa cenuar vetëdijen e plotë për vlerat sipërore, kaq mund të nënvizonim ne në shembullin, që po ndiqnim e që ishte shembulli i pastër i beatifikimit. Për pasojë, shumë shpejt huqet tona nuk ishin më huqe, ishin vetëm mundësi të pafundme, që u jepnim ne kujdestarëve tanë dhe të tjerëve, të na duronin, të na shërbenin, duke qenë kështu shumë e më shumë në kontakt të drejtpërdrejtë me ne, për të marrë shumë e më shumë nga ndriçimi ynë i brendshëm, nga fisnikëria jonë prej pothuajse-klasikësh për t’u shprehur më mirë me gjuhën e euroqëndrorit, danubiano-parizianit, Peter Handke. E ndjeja një pickim në ndërgjegjen time kombëtare pse po mbështetesha te Peter Handke, qoftë edhe tërthorazi. Gjatë viteve nëntëdhjetë ai kishte marrë krejt vullnetarisht rolin e një avokati të Millosheviçit. Por, përfshirja e gjuhës së tij në të shprehurit tim, do të më ndihmonte në rrethanat ku isha për të fshirë edhe ndonjë hije dyshimi për amerikanofili nga ana ime, gjë kjo e papajtueshme me identitetin e një evropiani të vërtetë, siç ndjehesha unë. Ne e shihnim, pra, qartë e më qartë fundin, ku nuk do të kishim tri lloje zgjedhjesh. Vetëm dy: ose do të ktheheshim pa vonuar në ish-pothuajse-klasikë të Evropës së shekullit të ri, duke u ngjarë kështu disa sportistëve veteranë, të cilët mbërritën Zoti e di se si një ditë prej ditësh deri te stoli i rezervave dhe më pas, një jetë të tërë, u molisën duke kujtuar se si stërviteshin për finalen e madhe, që nuk arritën dot kurrë ta luanin në fushë; ose do të vazhdonim rrugën e nisur, me dashje pa dashje pak rëndësi kishte, por ku nuk do të na mungonte ndihma për të rrokur lavdinë e përjetshme, domethënë do të braktisnim vullnetarisht trupin tonë si gjënë e tepërt, të shpërbëshme nga koha, pra të dëmshme. Do të ishte mëkat i pafalshëm së pari ndaj vetes sonë ta çonim kot mundin e një makine kaq të madhe e komplekse, që punonte për ne prej më shumë se dy vjetësh. Ishte përgatitur gjithçka-gjithçka, që ne të ndjeheshim të sigurtë dhe të qetë në çastin e kërcimit përfundimtar drejt qiellit, që dukej bosh, por që nuk ishte bosh. Nuk ishte vetëm ai konkursi për poetët e prozatorët e rinj, që përmenda më lart e që synonte natyrshëm 99

të na qetësonte shpirtin para ikjes njëherë e mirë nga bota e tallazitur e të gjallëve. Ishte krejt me vend të parashikohej, siç dhe ishte parashikuar se ne, jo të gjithë, por disa prej nesh, le të themi më të ndërgjegjshmit për domosdoshmërinë shoqërore të poetëve, romancierëve e kështu me radhë, nuk do të pranonin të largoheshin vetëm për të kënaqur egon e tyre sado e madhe të jetë ajo dhe t’i linin shoqërisë një zbrazëti të tillë shkretuese. Për më keq, as egoja e tyre nuk do të kënaqej vërtet kështu, pasi nevojiten letrarë të gjallë për ta hedhur herë pas here vështrimin, qoftë edhe të shtirur, në tempullin e përjetësisë, atje ku prehen klasikët, duke ushqyer flakën e vërdheme të mbijetesës së emrit të tyre. Ishte përgatitur, siç shihet, gjithçka-gjithçka, që ne të mos ngurronim ta hidhnim edhe hapin e fundit e që shënonte të vetmin çast gjatë udhëtimit tonë të zilepsur, kur vendimi ynë peshonte pak a shumë barabar me vendimin e bamirësve tanë. Edhe ky ekuilibër kishte kuptimin e vet të fshehtë. Duke marrë parasysh rrezikun e dyshimit të ndonjërit prej nesh në vlerat e trashëgimisë së shkruar, që ai vetë po linte prapa, apo keqardhjen e ndonjë tjetri pse po ndërronte jetë pa shkruar subjektin, për të cilin kishte ëndërruar kaq e kaq vite, një politikan i ri e shumë i suksesshëm, kryetar i bashkisë së njërit nga kryeqytetet e bukura baltike, ishte porositur kush e di nga kush të tregohej me ne plotësisht i hapur. Në sallën e madhe të bashkisë së tij, ku na kishte ftuar për drekë, një ndërtim i hijshëm barok, ku nuk lejohej as pirja e duhanit edhe pse nuk kishte ende ndonjë ligj kundër duhanit, por sepse ai vetë nuk pinte më, rreth një tryeze, ku nuk mungonte asgjë nga kuzhina e pasur vendase për të shoqëruar verërat e mira kiliane, hungareze e gjeorgjiane, me një qetësi buzëqeshëse, që ne nuk e morëm kurrsesi për shpërfillje e as për fodullek, ai na pohoi se kishte shtatë a tetë vjet pa lexuar një libër. Me një llogari të thjeshtë dilte se ai e kishte ndërprerë leximin e librave me ardhjen e lirisë në atdheun e tij dhe ka vend të mendohet se pikërisht kjo gjë i kishte sjellë fat si në biznes edhe në politikë. Ne shpërthyem sakaq në duartrokitje e pasthirrma entuziaste, aq sa edhe ai vetë u befasua e nuk donte të besonte në sinqeritetin e përgëzimeve tona. Kur u bind se ne vërtet ishim fort të kënaqur me ç›kishim dëgjuar, ai u bë me turp e gati ra në gabim të shfajësohej duke na kujtuar se si ia përpinte kohën qeverisja e qytetit, aq sa kishte lënë tashmë pas dore edhe bizneset e veta (mësuam se ishte një nga pasanikët e rinj më të kamur të vendit të tij, i pasuruar, kuptohet, pas rënies së komunizmit). 100

P R O Z Ë

Ai kryetar modern bashkie, nuk e merrte dot me mend lehtësimin, që na kishte dhënë. Ashtu, thjesht e i thjeshtë, siç dinë të flasin vetëm biznesmenët e vërtetë, ai na kishte shfaqur modelin e politikanit, që do ta ndërtonte Evropën e re, atë të shtrirën në kufijtë e vet të natyrshëm midis Atlantikut e Uraleve, kufijtë kulturorë siç thuhet, punë e madhe, shumë e madhe, ama pa marrë orë nga të zyrës e as nga të gjumit, madje as nga të pushimeve, aq më pak nga të pushimeve për të gërmuar nëpër lajthitjet e poetëve e të romancierëve të dikurshëm. Përtej entuziazmit tonë të ndershëm, diku në një horizont të padukshëm për syrin e politikanit të ri, zuri vend edhe keqardhja, masa e së cilës te çdonjëri prej nesh ishte në proporcion të drejtë me lodhjen e shkuar për të mbushur fletore e fletore të tëra me metafora e përshkrime, duke kërkuar me një vullnet prej milingone fjalët që bartnin më shumë nga ç’jepte realiteti, siç do të shprehej Jozef Brodski, e që në hesap të fundit zbulohet si një lodhje krejtësisht e kotë. Pra, nuk do të kishte gjykim të nesërm për trashëgiminë tonë letrare, nuk do të kishte kujtim as harresë të përcaktuar nga cilësia e veprës sonë, përderisa si për njërën edhe për tjetrën librat tanë do të ishin të papërdorshëm. Do të kishte diçka tjetër, më të mirë a më të keqe, por gjithsesi të ndryshme, emri i së cilës do të gjendej me kohë, kur nuk do të kishte kurrfarë rëndësie për ne. Ne na takonte të ishim plot me keqardhje për rininë tonë të qorruar duke lexuar e duke shkruar, kur do të mund të ishim argëtuar nëpër kafenera, restorante, bordello, stadiume e do të kishim pasur kështu, natyrshëm, një lulëzim më të shëndetshëm të personalitetit. Mallkuam Maks Brodin, që nuk e kishte respektuar testamentin Kafkës për të djegur gjithë shkrimet e tij, nuk dinim kë të mallkonim pse kishin mbijetuar shkrimet e Homerit, Dantes, Rabëlesë, Shekspirit, Servantesit, Stendalit, Gogolit, Tomas Manit, Fishtës, Xhojsit, Apolinerit, Kamysë, Mitrush Kutelit, Montales... Lista e atyre, që na kishin vjedhur rininë, ishte tepër e gjatë. Por, gjithsesi më të madhe, shumë më të madhe se keqardhjen, ne patëm mirënjohjen për atë mesoburrë aq të hapur, i cili pa kurrfarë ambiguiteti na dha të kuptonim se përjetësia prej klasikësh të rinj do të ishte për ne as më shumë e as më pak veç një dhuratë, e dhuratat nuk vihen në diskutim. Ne nuk do të kishim asgjë të përbashkët me klasikët e shekullit, që po mbyllej, si Prusti apo Gombroviçi, rreth të cilëve nuk kishin reshtur kurrë grindjet. Ne do të ishim vetëm emra dekorativë, që përfaqësonin 101

fotografi, vetëm fotografi burrash e grashë me pamje detyrimisht fisnike. Sapo diku rretherrotull nesh shfaqej ndonjë kamera apo aparat fotografik, ne duhej të këndellnim mbi fytyrë, në mprehjen e supeve, në nxjerrjen e kraharorit përpara, në lëvizjen e duarve, në kryqëzimin e këmbëve një fisnikëri rrezatuese. Kaq kërkohej nga ne si fillim e mbarim dhe sinqerisht nuk ishte shumë për shpërblimin që merrnim. Ishte një marrëveshje e heshtur, apo edhe e shqiptuar me gjysma fjalësh e që ne dukej sikur e kishim pranuar pa asnjë përjashtim. Jashtë syrit të kameramanëve dhe fotografëve ne kishim liri të pakufizuar ta shpalosnim papjekurinë dhe vulgaritetin tonë. Ky mirëkuptim zgjati pa tronditjen më të vogël deri sa mbërritëm në Moskë. Edhe më e heshtur, por më pak detyruese, siç edhe më pak e sqaruar, ishte marrëveshja tjetër, ajo e qëndrimit tonë përfundimtar përpara pragut, ku fati ynë ndahej në dy pjesë kimikisht të pabashkueshme. Ishte e qartë si drita e diellit se përtej udhëtimit Literaturexpress, pra përtej datës 17 korrik 2000, ne nuk mund të mbeteshim një çetë pothuajseklasikësh. Ose do të ktheheshim prapa, në pikën e nisjes, ku s›duhej të na priste më njeri, e do të ishim një çetë pothuajse-hiçësh, të shpërndarë kokrra-kokrra nëpër Evropën e sotme, atë jo kulturoren, dhe do të vazhdonim të përplaseshim nëpër dyer redaksish për të fituar bukën e gojës; ose do të ishim përfundimisht klasikët e tipit të ri, krejtësisht të përshtatshëm për kohët, që po vinin. E kujtova edhe një herë gjendjen, në të cilën ndodheshim jo se ne kishim ndonjë dilemë tashmë. Ne nuk kishim asnjë dilemë: do të shtyheshim vetëm përpara, përpara me çdo çmim dhe pa pyetur se ku ishte kjo «përpara». Vetëm përpara. Por, me sa duket, ata që na kishin vënë në shina dhe do të na shoqëronin deri te pragu për t’u siguruar deri në fund se ne e kapërcyem me rregull dhe dera e moskthimit u mbyll mirë pas shpinës sonë, kishin ndërmjet tyre disa paqartësira lidhur me mënyrën si do të vihej në skenë çasti ynë i mbramë, gjë që duhej ta zgjidhnin doemos vetëm ata, pasi ne, si frikacakë që ishim për t’u përballur me vuajtjet e trupit, nuk do të mund t’ia dilnim vetë dot mbanë pa u poshtëruar. Ose do ta merrnim edhe këtë punë siç e kemi zakon t’i marrim punët e zorshme, domethënë, duke i shtyrë dita më ditë për të nesërmen, deri sa kjo e nesërme të ishte afati i zbritjes nga treni në Berlin dhe s’do të kishim më kohë për asgjë tjetër veç blerjes së biletës së rëndomtë të kthimit prapa, në atdhetë tanë të panevojshme. 102

P R O Z Ë

Por ne, nuk ndjeheshim fort të shqetësuar, ne e dinim, ose të themi më mirë e ndjenim që skenari nuk mund të kishte harresa kaq të mëdha dhe as vend për improvizime të dyshimta. Ne kishim bërë seriozisht aq sa na takonte, kishim dhënë miratimin tonë pa kushte. Kujdestarët kishin vendosur të mos na zbulonin asgjë paraprakisht, gjë që ishte vetëm në të mirën tonë. Ajo, që do të ndodhte, mund të ishte tepër e tmerrshme, diçka në shembullin e kryqëzimit të Jezuit dhe përfytyrimi i saj rrezikonte gjithsesi të na e ftohte para kohe dalldinë. Gjithçka po shkonte për bukuri. Por kjo heshtje, që u vinte për shtati të gjitha palëve, nuk ishte megjithatë pa asnjë të çarë. Unë vetë, dhe nuk e di nëse isha i vetmi, pasi për gjëra të tilla nuk flitej kurrë midis nesh, shkrimtarëve, pra unë vetë pata dy herë rastin të të vihem shkarazi në dijeni për ç’na priste. Së pari në Lisbonë, kur sapo ishim mbledhur për të filluar shtegtimin. G.M., një gazetare e njohur e televizionit France 2, ulur në kolltukët e rehatshëm të hollit të hotelit për të shkëmbyer dy fjalë njohëse para se të fillonim një intervistë, më pyeti, duke më parë drejt në sy dhe pa asnjë turbullim, nëse në tren do të ndodhte ndonjë vrasje. Unë kisha të drejtë të mos e kuptoja pyetjen, ose ndoshta dyshova në veshët e mi, ose në kuptueshmërinë time të frëngjishtes dhe iu luta si i zënë në faj ta përsëriste. Në fytyrën e saj nuk lëvizi asgjë, vetëm në skajet e buzëve iu përvijua një buzëqeshje e vogël keqardhjeje. Më kishte pyetur vërtet, pa asnjë dredhim, nëse në trenin e shkrimtarëve do të ndodhte ndonjë vrasje. Unë e kundërshtova krejt mendjelehtësisht dhe ajo mençurisht nuk nguli këmbë, vetëm se buzëqeshja keqardhëse në skajet e buzëve të saj u rrit pak si një rrudhë e përmbajtur, gjë që mua më zgjoi një kureshtje të papritur. Pse duhej kjo vrasje? Nuk e kupton vërtet pse duhet? Jo. Kush mund të ishte i vrari? Po vrasësi? Njëri nga ju shkrimtarët shqiptarë, ose dy, ose të tre bashkë vrisni një poet serb, që do të jetë bashkudhëtar me ju. Ose dhe e kundërta, pse jo, shkrimtarët serbë vrasin njërin prej jush, e plotësoi ajo shpjegimin e vet, që aty për aty unë e mora si një hamendje gazmore dhe qesha për ta mbyllur bisedën. Por pak më vonë më dogji. Kisha besim të palëkundur në paaftësinë time për të vrarë. Gazetarja kishte theksuar se i vrari duhej të ishte poet. Nuk kishte përmendur as romancier, as eseist e as autor teatri. Dhe nëse ky i vrarë duhej të ishte shqiptar, mbetej të isha detyrimisht unë. Dy bashkatdhetarët e mi, që do të ishin në tren, shkruanin vetëm tregime e ro103

mane. Lëshova një të qeshur të dytë, kësaj here fort të sikletshme, dhe urdhërova veten të harroja atë, që sapo kisha dëgjuar. Do t’ia kisha arritur me siguri ta harroja sikur në Madrid sportelisti i hotelit të mos më tregonte pa e pyetur unë se gati një vit më parë, njëri nga shkrimtarët më të lexuar të Spanjës kishte shkruar në njërën nga të përditshmet kryesore të vendit se në trenin Literaturexpress do të ndodhte një vrasje. Uf! Unë plotësova në heshtje: I vrari mund të ishte vetëm shqiptar (dhe vetëm poeti, se poeti bëhet menjëherë simbol), dhe vrasësi mund të ishte vetëm serb (jo më kot ishin ftuar autorët serbë, përderisa Serbia edhe një vit pas përfundimit të luftës në Kosovë, vazhdonte të ishte e përjashtuar nga të gjitha veprimtaritë ndërkombëtare). Pastaj do të ngriheshin ata, që do të hakmerreshin për mua, evroperëndimorët e pagabueshëm, të ndihmuar dhe nga evroqëndrorët, që prisnin si nxënës të trembur pas derës për të hyrë në NATO e në Bashkimin Evropian. Do të ngriheshin nga ana tjetër ata, që do t’u dilnin natyrshëm në mbrojtje serbëve, rusët, bjellorusët e pse jo edhe ndonjë tjetër dhe sekondë pas sekonde do të bëhej hataja. Nuk do të mbetej askush i gjallë dhe treni i përmbytur në gjak shkrimtarësh do të vazhdonte ta përshkonte kontinentin tonë si një kalë i çmendur nga veriu në jug, nga jugu në veri deri sa kufomat të ftoheshin plotësisht dhe tmerri të mermerizohej në sytë tanë. Të gjitha këto shtjellime u renditën në kokën time me një shpejtësi të habitshme. Ndër shqiptarët e pranishëm, e thashë dhe e përsëris, fatkeqësisht unë isha poeti i vetëm.

104

P R O Z Ë

Ibrahim BERISHA Është profesor i Sociologjisë në Universitetin e Pri­shti­nës. Ka qenë gazetar dhe redaktor shumëvjeçar i ku­lturës në “Rilindje”, revistat “Ora”, “Ekskluzive”, “Albanica”, “Jeta e re”, themelues dhe udhëheqës i Qendrës për Informim të Kosovës (1990-1993). Disa nga librat e tij, që përfshijnë poezi, tregime e novela, vepra sociologjike e kulturologjike, janë:  Mediat-Agjensët e komunikimeve, Konvergjenca inte­lektuale, Media dhe transicioni, Sociokulturë, Gruaja e vetmisë, Fryma e shiut, Të martën mbrëma, Origjina e ri­njohjes, Hardhia e mureve, Sipërfaqja e së dieles, Fundi është i mundshëm, Kafazi i frikës, Fisi i mbretërve të humbur etj. Është përkthyer në gjuhën gjermane, angleze, frënge, sllovene, boshnjake, maqedone, rumune, malazeze etj dhe është fitues i shumë çmimeve letrare.



MANUALI I PRITJES NË STACION

Zhurmë ishe por nuk kapej lehtë. Vinte nga veriu, që mund të ishte larg sa të hedhje një gur me gjithë forcën e të rriturit trupfortë. Por edhe kjo ishte vetëm hamendje. Në atë karrige ku po qëndroja për të humbur kohën kot, një të diele prilli, ende mirë pa marrë frymë gjallësia e bimëve, dëgjoja dhe vëzhgoja i hutuar se nga po vinte ai zë. Nuk kishte shtëpi tjetër më afër se dykatëshja, muret ngjyrë e kaltër dhe tjegullat e gjelbra. Aq më keq, më bëhej se ishte një fije e hollë audio, që herë ngjante në vaj e herë në këngë. Kisha hamendje në ish zë që vinte nga radioja “Melodia”, se të tilla ishin aparatet në gjithë qytetin tonë, apo gramafoni, me pllakat e zeza që silleshin duke prekur gjilpërën e hollë të ndonjë aparati të vjetër. Binda veten që ishte zë gramafoni sepse këputja e melodisë, që vinte në trajtën e zhurmës së hollë, ndodhte për shkak të pluhurit që mbushte vijat, ku fshihej rikrijimi i këngës. Cila melodi apo këngë mund të ishte kjo? Mbasi zhurma që kapej pjesërisht dukej melodi, mendja lehtë të thoshe, ajo shtëpi e vetmuar sërish kishte aktivizuar gramafonin, dhe ndonjë melodi të traditës folklor105

ike mbushte hapësirën e ftohtë në dhoma e korridore. Ti nuk njeh asnjë rrugë, pse nisesh, mendova. E ndoqa me hapa të vegjël zërin, por nuk po arrija të dalloja tekstin e këngës, po melodia më bëhej gjithnjë e më e pashkëputshme, kështu pak nga pak edhe e njohur. Kur iu afrova shtëpisë, që ishte e mbështetur për dy kurora të mëdha frashëri, më frikësoi dera krejt e hapur. Mas zamani ra lezeti, për herë të parë kuptova fjalët e këngës, e cila vazhdonte me tregimin për sëmundjen dhe humbjen e shpresës për jetë. Si s’u gjet derman për mu, qëndroja te dera dhe isha i trishtuar, mbasi kënga nuk përcillej me instrumente, po këndohej vetëm me zë të zhveshur . Zëri më bëhej aq i thatë sa më ngjante në erën e shkretëtirës që lëshon ndonjë fishkëllimë për të tundur bjeshkët e rërës. Rri këtu derisa të përfundoj kënga, urdhërova veten, për të hequr edhe hamendjen që po më shoqëronte që nga dëgjimi i timbrit të parë. Trëndafilin e shtrëngova, prapë në shtëpi nënës me i shku’, thoshe fjalët këngëtari. Nga zgjatja e afshët e zërit, më bëhej se burri që këndonte fshihej mbrapa ndonjë dritareje, prej nga shpërndante copëzat e fjalëve të dhimbshme. Tash, e kuptova se nuk ishte gramafon as radio, po një burrë i vetëm këndonte brenda shtëpisë, e cila për një kilometër së paku, nuk kishte shoqe tjetër përreth. Mos ma thuaj nanës atë fjalë, se nuk ka nana tjetër djalë, vazhdoi burri këngën e tij, që hapej nga dritaret e shtëpisë dykatëshe. Jehona e zërit më jepte kurajo të mendoja se ai ishte në katin e dytë. Hypi hoxha në minare, dilni shokë se unë kam vdekë. Oh, thashë, oh, çfarë hidhërimi i papërmbajtur. Pushoi pastaj zëri, dhe nuk kisha tjetër zgjidhje, pos të prisja. Prita, mund të ishin bërë dhjetë minuta, por mbasi thirra disa herë: këngëtar, o këngëtar, dhe nuk mora përgjigjem , vendosa të hyja në shtëpi. Gjithnjë duke thirrur: këngëtar, o këngëtar! Askush nuk ishte në katin e parë, kërkova dhe shikova i befasuar, po dukej se kishte kohë që aty nuk qenë njeri. Pluhur, gjëra të vjetra, shpërndarë parregullt, erë e rëndë, kjo ishte e tëra në atë brendësi provokuese. Nëpër rraqe e mbeturina hipa shkallët, kërkova nëpër tri dhomat, pastaj edhe në banjo, e cila binte ndërmjet shkallëve dhe dhomës pa derë. O këngëtar, këngëtar! nuk praja së thirruri. Këngëtar, o këngëtar! dëgjova zërin nga jashtë derës. Pse thërret me kaq frikë, pyeta pa mundur të përcaktoja në ishte i ri apo plak ai që po pyeste. Kur ke frikë, mos lësho zë, mos bëzaj, rri strukur në trishtimin e vetvetes, mendova. 106

P R O Z Ë

Këngëtar, u qas përsëri zëri. Nuk të shoh, por më solli zëri këtu, fjalët e dhimbshme që dalin nga këto dritare dhe mbushin hapësirën me melodi pikëlluese. Mendova, ishte nga gramafoni apo radioja, po nuk shoh këtu të ketë pasur ndonjëherë rrymë elektrike. Nuk mund të gjendem, nuk di çka të mendoj? Asnjë përgjigje nuk dhashë. Unë nuk isha këngëtari, nuk më përkiste mua të flisja në emër të tjetërkujt. Pse pret kot përgjigje, qortova heshtur. Në fund të fundit, kush je t’i për të dhënë përgjigjen. Kisha mbështetur fytyrën në dërrasën e majtë vertikale të dritares, po shihja figurën e njeriut që thërriste pak më parë: Këngëtar, o këngëtar! Nuk paska pasur njeri, por i vdekuri paska kënduar, tha ai, dhe ndërsa shikoja hapësirën e gjerë përpara, ia kisha lakminë vendosmërisë së tij për të ikur nga këtu sa më shpejt. Gjynah të ketë vdekur kaq shpejt, thoshte ai duke u larguar. Vetëm pak minuta më parë, këndonte. Nuk ktheu kokën më nga shtëpia për të më parë për të fundit herë si kisha mbështetur duart në dërrasën e thatë të dritares, pa mundur të shqitja shikimin nga figura që bëhej më e vogël dhe më e largët. Nata ime e gjatë

Por në këtë ditë maji, kur herë-herë drita më e fortë që vjen nga dielli zbuluar në qiellin e peht të qytetit, kotem, me mbyllje dhe hapje sysh, por pa pushuar plotësisht asnjë çast truri im. Nata ime ishte e gjatë. Sapo mbyllja sytë, në një fushë të rrethuar me tela të butë, më shfaqej një vajzë e vogël që thoshte se kishte pasur emër, por e humbi duke ecur shkujdesur në një breglumë pa ujë, por balta të merrte posa afroheshe. Vajza qante me zërin e saj dhe më thirrte herë-herë: ”Më shpëto, po mbytem!”. Nuk shihja njeri tjetër në breglumë ku, për çudi, në një pemë pa gjethe vareshin shumë gurë xhevahiri. Vajza ende qante dhe kur unë me trishtime e frikë iu afrova duke u mbajtur për litarin që e kishte humbur, mundet ndonjë peshkatar i pakujdesshëm që kish mbetur përjetë në kënetë, atëherë e njoha kush ishte ajo. Isha unë, që po zhytesha në baltën e gjallë. Mbas kësaj storeje ëndërruese, nuk më zinte gjumi, më merrte deri në pikën e skajshme të kotësisë, por përnjëherë shkulesha nga kjo përhumbje. Në mëngjes isha zgjuar e dërrmuar, dhe tashti ende e pamundur të mendoja, nën hijen e 107

kësaj peme të porsamugulluar, çfarë ka ndodhur me natën e gjatë, çfarë u bë me atë vajzë, nuk di ta mendoj apo jo, por e shoh se një pjesë e saj është pikërisht këtu, dhe shikon se si humbet përvoja jetësore në rrugë dhe hapësirat e zhurmshme të qytetit të mbytur nga dyoksid karboni. Sa pushova së menduari për natën e vështirë, ra zilja e dëgjova fare pak, se ku isha nga ballkoni, kështu duhej të ndodhte. Kur hapa derën, Moza, fqinja, që kuptohet, kishte ardhur për një kafe mëngjesi, se ishte e diel, të mos harroj, e diela e tretë e marsit, më tha: Nuk jam mirë. Krejt natën nuk kam fjetur, më ka qarë Çika e Vogël. Isha te mjeku, në emergjencë, të shtunave, pediatri nuk punon. Mbas kontrollit mjeku kujdestar më tha: është alergji, por jo nga poleni i luleve, por nga bari i kositur. Aroma e barit të butë që prehet, duket si një vaj i trishtuar, mbush hapësirën me vuajtje, dhe nga butësia e dhimbjes, preken fëmijët me infeksione, të cilat shpesh nuk mund t’u përcaktohet drejt diagnoza. Duken si infeksion goje, veshi, kokëdhembje, temperaturë gjithsesi. Ajo mbylli rrëfimin duke thënë, jam krejt e trullosur, pa gjumë dhe e trishtuar, një kafe nga dora jote më kthen në jetë të zakonshme. Platoni: kërkimi i shpirtit tjetër

Nuk e kam njohur ndonjëherë mëshirën, as dashurinë time ndaj të tjerëve. Nuk kam kuptuar të më dojë ndokush me gjithë shpirtin, zemrën, prandaj as unë nuk kam arritur të ndjej se jam e dashuruar. Sado që më kanë thënë se pa dashurinë bota duket si pa pjesën e vet të pamundshme, unë nuk e pranoj, mbasi po të ishte pjesa tjetër e botës pikërisht ajo dashuri, si do të ndodhte edhe e dyta apo në rastin më të mirë, edhe e treta dashuri. Dua të shpjegoj më konkretisht këtë gjendje. Kur studioja filozofinë, pro­­fesori Emian, me të cilin qeshnim posa dukej në sallën e ligjëratave mbasi mbante pallto dimri edhe kur brenda ishte vapë që nuk durohej, shpjegonte Platonin, duke mos ndarë shpirtëroren nga realja. Humbej në shpjegimet e tij, aq sa shpesh e përsëriste rrëfimin e njëjtë. Thoshte se njeriu ka një jetë më herët, jashtë botës sonë, dhe ardhja në këtë jetë është kërkimi i atij shpirti që ka mbetur në jetën tjetër dhe ata e kërkojnë e kërkojnë derisa e gjejnë. Njeriu është gjysma derisa është vetë, bëhet i kompletuar kur e gjen pjesën tjetër të vetes. Këtë unë e kuptoja si dashuri, 108

P R O Z Ë

por kuptimi im nuk është se vjen nga përvoja, por nga meditimi. Njeriu që nuk gjen dashurinë në këtë botë, megjithëse e kërkon dhe e kërkon, në fund edhe kthehet pa e gjetur, i paplotë dhe i gjymtuar. Shpresa jeton, mbase e gjen atje ku e ka lanë, se prapë, nuk mbetet pa e gjetur pjesën e tij. Unë jam ajo që nuk e gjeta asnjëherë pjesën time në këtë botë, po plakem, thjesht ditët po ikin, por më nuk kam asnjë shpresë se do ta gjej ndonjëherë. Profesori e lidhte gjykimin tij me idealen, atë që synohet dhe është e paarritshme. Idealja nuk takohet, ajo ndiqet, prandaj edhe mbetet e humbur sado që duket e arritshme. Porsa gjendet, më nuk është ideale. Tash, mbas aq vitesh, 35, më duket e pakuptimtë qasja e profesorit. Nuk ndodh diçka e tillë ideale, nuk ndodh pra. E kërkon dhe nuk e gjen, sikur një njeri i humbur në pyll, që nuk di asnjë shteg, por shpreson se do t’ i hapet për një çast një rrugicë shpëtimi. Kur e humb krejtësisht durimin, ulet dhe ëndërron, për të ndodhuren e papritur, shpëtimin e domosdoshëm. Edhe ëndrra nuk sjell asgjë, prandaj i mbetet të vendosë: të rrijë në atë vend koti apo të niset për të kërkuar shpëtimin, t’i bëjë gjërat vetë, duke mos pasur sigurinë se do të arrijë të nevojshmen Gjasa është se me mund të mbërrijë diçka, kjo mbetet përtej fizikes. Prandaj po e përmbyll, mbasi dashuria përtej fizikes nuk është krejt ideale. Kur unë kam hezituar t’ i afrohem Rudit, më vonë, fare pak para se ai të ikte përgjithmonë, edhe pse kurrë nuk ishte plotësisht afër, jam çuditur dhe kam shtruar pyetjen: Pse hezitojnë njerëzit të afrohen, kanë frikë apo nuk shpresojnë? Çka kërkon nuk domethënë se gjen. Madje as nuk kërkon me këmbëngulje. Unë për veten time, thashë, ëndërroj të dua pa hile, madje edhe kur ndodh ndonjë e keqe që më godet nga ti, nuk ngutem të të gjykoj. Pres dhe mendohem se si do të të mbaj ende në zemrën time të papenduar. E gjitha ishte një iluzion, ëndërr. Të tregoj ëndrrën. Pas një dite të gjatë erdhi koha e gjumit. Derisa isha në gjumë unë ëndërrova. Më në fund ia dola të shihja bardh e kthjellur, jo errët. Dhe e di kush me erdhi në ëndërr? Ç’është e vërteta, unë shkova tek ai. Ishte ai qe ka qenë çdo herë, mikpritës, i dashur, i qetë, i buzëqeshur, me natyrë të butë dhe shumë i shoqërueshëm. E mira ishte se unë shkova tek ai dhe ai ishte duke më pritur. Mua nuk bëhej se nuk njiheshim siç ai bënte zakonisht. Zakonisht ëndërroj si Sheshin e Prishtinës, dhe prapë ashtu dukej, vend i madh, i ndriçuar dhe unë erdha aty për të të takuar. Përderisa ecja nëpër shesh që nuk kundërmonte si ngaherë, madje vinte 109

erë e butë bliri, për një çast u duke ti ulur në tavolinë duke pirë kafe. Tre veta që kishin qëndruar me ty deri atëherë, po bëheshin gati të iknin, ndërkaq unë me padurim prisja të të afrohesha sepse doja të ulesha pikërisht aty, afër, për të ndërruar një fjalë. U gëzova shume kur të pashë dhe fillova rrugën drejt teje e buzëqeshur si zakonisht dhe ti ishe duke i dhënë kamerierit paratë, me sytë kthyer nga ai. Ulur po qëndroje dhe kur ktheve sytë nga sheshi, menjëherë në mesin e gjithë atyre njerëzve, po shikoje pa ndonjë fiksim, unë vija drejt teje. Kisha gabuar se nuk ishte shikimi i pafiksuar, e kuptove se isha unë dhe fillove të qeshje. Përderisa u afrova dhe u përshëndetëm, unë si zakonisht që qeshem, të kam thënë se këtu do të të gjejë dhe ja ku të gjeta. Manuali i pritjes në stacion

Nuk jam i pikëlluar, megjithëse cigarja, që nuk qet tym, mbasi e thith, dhe pastaj e derdh me frymë jashtë si avull, lë gjithmonë keqkuptimin për të gjykuar se pikërisht dhimbja është në kulm, prandaj edhe pikëllimi s’ ka si të mos jetë brenda meje. Me atë gjykim më shikon gruaja e gjendur aty qëkur erdha në stacionin e autobusëvete te “Tre Sheshirat”. Thasët me mbeturina afër parmakëve që rrethojnë Radiotelevizionin Publik, më duhmë të thartë, e bëjnë të padepërtueshme edhe erën esmere, të lehtë, që fryn nga juglindja. Madje i thonë stacion këtij kaosi, se nuk dihet asnjëherë orari i ar­ dhjes dhe ikjes së autobusëve, kombibusve dhe veturave të vjetra e të shkallmuara, sa kur hyn brenda të zihet fryma e të vjen me vjell. Porsa ulesh në karriget, rrobat të mbushen duhmë, nga vaji shkëlqyes që ka mbetur ditë mbas ditësh e net mbas netësh nëpër stofin a safitanin e shkyer të ndenjëseve. Ndërsa ajo më shikonte duke bashkëndjderë zhgënjimin me pritjen, unë mbaja në dorë një broshurë manual për mbrojtjen e peshqve në lumenj, liqene, përrenj e pellgje malore. Isha në dilemë të hapja ndonjë faqe të Manualit apo të prisja, pa bërë gjë, kur do të dukej ndonjë auto. Nuk e largoja nga mendja pyetjen: Në sa ora vjen autobusi? Më në fund, mbas pritjeje koti, gjeta gjënë e duhur të bëja. Po lexoja njoftimet për të vdekurit, që për çudi, më ngjanin se ishin shtuar aq shu­më këto ditë sa nuk i zinte xhami i shtëpizës që mbronte udhëtarët nga shiu dhe era. Isha i trembur nga emrat dhe moshat e fytyrave që kishin mbetur 110

P R O Z Ë

në objektive aparatesh të ndryshme, në kohë dhe lokale që tashmë nuk ekzistonin, gjithë duke qeshur, të trishtuar, me turp, po me rrobat më të mira që kishin pasur. Sa isha i ri, mund të ketë pasur plot njoftime të tilla përgjatë rru­ gës kryesore “Nana Terezë”, “Tito”, po nuk më bënin përshtypje, se atë­ herë preokupohesha dhe shikoja gjëra të tjera më të bukura. Ishte eti­ kja, artistikja dhe sensualja, që më tërhiqnin, qoftë ndër njerëzit që vi­­nin nëpër kalldrëmin drejt fundit të sheshit, qoftë nëpër vitrinat e zbu­kuruara me modele të reja, veshjesh, stolish, dekorimesh dhe në fund të fundit, edhe shitëse të reja. Një burrë i moshës sime nuk e thotë lehtë, sa shumë njoftime me shirit të zi përreth, atëherë nuk më thoshin gjë, por sot më japin mesazhin e qartë për çfarë njeriu duhet të mendojë dhe të bëhet gati para se të provojë t’i ndajë paratë për pushimet në det. Në këtë qytet të zymtë dhe të shëmtuar shihje ngjashmëri me fushëbetejat e përfunduara pa fitues. Mbetur pas pasojat e ngrira nëpër mure, xhama, trotuare, ve­ tura. Fotot e kandidatëve politikë po kështu më ngjanin në ngjyra të me­ morialëve: veshshpuar, gojëshkyer, kokëgjysmë. Nuk di çfarë ndodh, por këto letra nuk i heq askush nga xhamat, muret dhe shtyllat. Nuk priti një minutë “Opel astra” i murrmë se ishte mbushur në stacionin e mëparshëm. Më parë ngriti dorë me pesë gishtat, që kuptohej, se tregonte linjën pesë, Gërminë, por pastaj kryqëzoi gishtërinjtë për të treguar se nuk kishte fare të bënte me destinacionin. Ndërsa mua më rrinte shikimi zmbrapës, dhe tash, kur kisha kohë po shpenzoja minutat duke parë herë-herë fotografi të njerëzve që nuk jetonin më, sirena e një “Fordi fiesta” të ngushtë dhe të shkurtër, ngjyrë kaltër e mbyllur, ra dy herë. Ktheva kokën, por nuk po më shkonte në mendje të lëvizja. Nuk ngriti gishtat lart për të treguar linjën, nuk bëri asnjë shenjë dalluese për të treguar nëse do të shkonte në drejtim të rrugës kryesore, për të mbërritur deri te Gërmia, domethënë në fund të qytetit, ku prishtinasit gjenin ajër më të pastër e oksigjen më shumë, liruar nga kreku dhe ahu. Edhe po të ishte drejtimi i duhur, unë thashë nuk e kisha ndërmend të lëvizja. Pse nuk hyn, më shkoi mendja të thosha pse nuk hip, se kjo është një e folur metaforike popullore, prandaj në fund desha ta pyesja: Zonjë, pse nuk shkon? Këtë dua t’ia them gruas që më shikon, ndërsa vetura mbetet derëhapur, me ftesën për të ecur dhe pritjen e padurueshme të shoferit, i cili mund të dojë sherr për të arsyetuar ditën 111

e keqe. Duken pak njerëz megjithëse është mesdita e shkurtit, e diel e trishtuar madje për shkak të mjegullës që nuk lëshon qytetin ka tri javë. Jo, jo, thotë gruaja, dhe më në fund, bëri një hap drejt meje, që kisha mbetur hijeplotë, përballë njoftimeve me foto, rrethuar me shirita të zinj. Kurrë! Bën një cigare? E pini moti, e pyes. Pesë vjet ka, qëkur u martova dhe lashë punën. Pini shumë cigare? Po. Do të më duhej kohë për ta lënë. Nuk do të thotë se patjetër duhet lënë. Edhe ndokush vërtet nuk mund t’ia dalë. Kam provuar disa herë, dhe nuk ia kam dalë asnjëherë. Vështirë ta lësh, e sigurova veten më shumë. Gruaja po shikonte veshjen time elegante. Unë njihesha për veshje moderne me ‘smoking’ slim fit dy-butonësh, ngjyrë hiri HUGO BOSS, i punuar me pëlhure leshi; është i kujdesshëm ndaj detajeve të tjera po njësoj si ndaj prerjes, ngjyrës dhe materialit të ‘smokingut’; duke e kombinuar shaminë e xhepit me këmishën e rregulluar me jaka, që në të parë duket e bardhë, por po ta vëresh më me kujdes, e sheh se është ngjyrë qielli. Këpucët e zeza, po sikur kravata, të lustruara mirë dhe shkëlqyese sa edhe ora Emporio Armani ngjyre ari. Parfumi Versace, nuk mund të kalojë pa u vënë re, derisa manzhetat rrethore i fsheh nën mëngët e setrës. Vetura “Ford fiesta” ende nuk lëviz, shoferi bën me dorë, thotë diçka. Unë mendoj se ai po na shan, ne të dyve, mua dhe këtë gruan, që tashmë ka ndezur cigaren, dhe nuk shikon fare nga dera e hapur e veturës. Qëkur mbërrita në stacion, nuk kisha aspak dilemë se do të prisja autobusin. Po, nëse nuk do të vinte fare autobusi, çfarë do të ndodhte. M’i hanë nervat këta tipa shoferësh, që ngado ecin buzë rrugës, hapin sytë, bëjnë me duar, flasin diçka, duke provuar të tregojnë se ata janë aty dhe presin derëhapur për të bartur ngado kush e kërkon. More idiot, më kërcënoi tashmë, dëgjoj qartë, shoferin. Çka i ke fryrë sytë, pse bëhesh xhentëlmen. Moj idiote, vazhdoi shoferi. Moj idiote që e shikon atë idiot. Do të rrish këtu gjithë ditën. Ai doli nga dera e majtë, kapërceu veturën përpara, dhe iu drejtua gruas. Ç’pret? 112

P R O Z Ë

Mendon se të pret ty. Si nuk vdes nga turpi çka flet, i drejtohem me kërcënim shoferit. Ai nuk thotë asgjë, po më afrohet, ma kap dorën ku e kisha Manualin për Mbrojtjen e Peshqve, dhe me forcë sa nuk ma shkuli në nyja. Copa letre me futi në gojë. Ha letër, më urdhëroi. Ha, të vras tash! Pse, pse, mundohesha të kundërshtoja me këtë pyetje jodome­thë­ nëse duke shikuar dhe kërkuar ndihmë nga gruaja. Ajo ishte indiferente, nuk merrej me gjendjen time. Nuk të hyn në punë ty. Burri im është, tha gruaja. Është hera e fundit, foli gruaja, duke më lënë mua pa frymë. Iu drejtua atij që rrinte në anën e djathtë të veturës mbasi më la të tronditur dhe të poshtëruar. Kjo është hera e fundit që kthehem. E para dhe e fu­ ndit. Kurrë më, po ika, nuk do të më gjesh. Shih, njëherë. Këtu, sa herë ik të gjej, ku tjetër, më së largu në sta­ cionin tjetër, tha burri. Ti idiot, mos rri kot nëpër stacione, se pashë kur kaloi “Opel” i mu­ rrmë, dhe nuk hipe. Ta preu mendja se është grua pa burrë, më kërcënoi ai duke tërhequr për krahu gruan. Po shkoj, më tha, por me krenarinë që thoshte, ma ngriti gjakun sa edhe po ta vrisja nuk do të lirohesha nga urrejtja dhe mllefi. Kjo do të ishte një vrasje e ligjshme, arsyetova mendimin. Falemnderit për cigaren! Dua ta shoh fotografinë e tij këtu, bëri me dorë nga xhami i stërngarkuar me letrat. E tha me plot zë. Po burri u kënaq se ajo përkrah tij, tashmë kish marrë udhën drejt derës së “Fordit”. Kjo gjendje e jo pikëllimit në fillim, kur po pija cigare dhe tymin e thithja me afsh, iku gruaja që më shikonte qëkur erdha në stacionin e autobusëve, pa e kuptuar arsyen, apo vetëm për cigaren, këtu para te “Tre Sheshirat”, po kështu iku bashkë me “Fordin”. Isha i fyer nga poshtërimi që më bëri më pak burri dhe më shumë gruaja, dhe i pashpresë për autobusin. Ndërkohë erdhi një burrë me gruan përdore, të dytë në moshë të thyer. Gruaja kish pamje e fytyrës të përgjumur. Burri me dhembshuri, mbasi ishte dëshmitar i ngjarjes, kur ende në gojë kisha copa letre më pyeti: Në sa ora duhet të vijë autobusi? Nibergu

Gjitha të mirat nuk vijnë bashkë në një dorë, ndahen më shumë të këqija te njëra dhe më pak të mira te tjetra. Gjithmonë kam mendjen, se 113

mua më takojnë më shumë të këqija, provoj t’u ikë, por aq sa provoj e mundohem, bie më thllë në humnerë. Jam e mbuluar nga të këqijat, këtë dua të them pa e fshehur fare. Kështu, po mundohem të kthehem te kuptimi i jetës që na ndjek, dhe vuajtjes që ndeshim, në secilin kthesë. Sado që nuk lë përshtypje se jam e vuajtur, madje edhe bëhem e dashur porsa shoh një njeri me të cilin nuk kam pasur rast të flas asnjëherë më parë, pra, unë arsyetoj atë që thotë edhe Nibergu në intervistën e tij, për ne, prishtinasit: për të huajt janë shumë të dashur. Nibergu, nuk thotë se jeni njerëz apo çka tjetër, por vetëm thotë: janë të dashur. Ndjej dashuri gjithkund ku lëviz, lavdërohet Nibergu. Por, ai nuk e kupton se kjo dashuri me shkëlqim për të huajt, është mosbesim, pasiguri, madje, urrejtje po kaq agresive për vetveten. Goditje e pamëshirshme kundër të pafuqishmit. Nuk dua të flas më gjatë për filozofizmat që thotë Nibergu: prishtinasit janë shumë të dashur. Thotë Nibergu, kanë shumë dashuri, porse nuk thotë ata kanë shumë urrejtje. Fjalë të mira në këtë vend fliten vetëm për njeriun e vdekur, kur ai nuk dëgjon më, dhe pranë varrit apo më të afërmve, kot thuren lavde e himne. Kjo zgjat një ditë, në ceremoninë e varrimit, kur të afërm e të njohur vrapojnë, duke lënë punët e tyre, për t’i bërë nderën e fundit të vdekurit. Secili flet më të mirën, kush nuk e ka njohur dhe nuk di gjë të mirë për të, imagjinon ndogjë, sa për të qenë në rrjedhë të bisedës. Pastaj nis harresa që mbulon mendimin e zbehtë, duke mbetur e strukur vetëm në mendjen dhe dashurinë e më të afërmeve. Nibergu këtë nuk e di, por ai gjykon me mosdijen e tij. Thjesht: është paragjykues. Pendimi i arsyeshëm

Ndodhi Iblisi të mashtroj, joshi të bëjë mëkat Hava, por mëkati i saj krijoi botën humane, bota është mëkat, njeriu nga mëkati është krijuar, disa kemi me pak e më të mëdha e disa më shumë e më të vogla, mëkati mësoi për t’u penduar, njeriu dhe mëkati u bënë bashkë, në fillim nuk kishte mëkat, perëndia i krijoi të gjitha, njeriun e krijoi në fund, e krijoi Iblisindjallin nga zjarri, vendosi të krijonte edhe një krijesë nga balta, së cilës të gjithë iu përkulen, të gjithë e pranuan, djalli refuzoi përkuljen, ky si mbret refuzoi -unë nga zjarri jam, s’i përkulem atij nga balta, i pari djalli bëri mëkat te perëndia, refuzoi t’i përkulej njeriut, Iblisi armik i hapur i njeriut, hakmarrja ishte e pamëshirshme, më jep kohë mu’ -i thotë perëndisë- deri 114

P R O Z Ë

në ditën e fundit a në ditën e kiametit, i bëj për vete-i thotë perëndisë,- me ty nuk do të mbesë as një njeri, perëndia i thotë - të gjitha çka i bënë për vete do t’i marrësh, si djalli dinak Iblisi filloi nga Ademi dhe Hava, kanë qenë vetëm ata dy njerëz në këtë botë, po Ademi nuk ishte «lodër» e lehtë, Ibilisi iu qas pastaj Havës, e gjora femrat përshkruhen mendjelehta, djalli e mashtroi, ajo hëngër një nga pemët e ndaluara (Bibla e përcakton mollë, Kur’ani frut), mollën e ndaluar, mëkati fillon jo nga fruti por nga kafshimi, krejt jeta është mëkat mbas ngrënies së një kokrre, mëkati, armiqësia dhe ndëshkimi vërshojnë si shiu, si bora, si zjarri, burri dënohet të punojë krejt jetën e tij për një kafshatë goje, gruaja të mbajë fryt në bark nëntë muaj pasi e hëngri frutin e ndaluar-shtatzënë, po mos ta kish hëngër a kish me pas mëkat, a kisha me qenë unë a kishe me qenë ti, po të mos ishte mëkati në këtë botë do të kishin mbetur bashkë vetëm Ademi dhe Hava, do të jetonin në paqe jo si burrë e grua e bashkëshortë, por si mashkull dhe femër pa u ndjerë, pa mëkat dhe pendim, pa gjykim dhe ndëshkim. Ps. Molla ndalohet pasi është pema e sherrit, pasi me kafshimin e saj fillon zbulimi i çdo gjëje, Iblisi shërbehet me ato trillimet e tij, provon te Ademi po ai i vendosur dhe i bindur me fjalën që ia kish dhënë Perëndisë e sheh se nuk po bindet, atëherë fillon me femrën dhe ajo e gjora mendjen e lehtë, Zoti na ruajt nga mashtrimet,- i thotë Havës,- nëse ha nga kjo pemë ti do bëhesh udhëheqëse e do ta mposhtësh perëndinë, dëshira e madhe të udhëheqë dhe të bëhet e mençur e zbret në mëkat, me fryti zihet shtatzënia, molla e sherrit, mbasi e ha vet e i thotë Ademit provoje, djalë i urtë ai kafshon mollën, Ademi kërkon falje, perëndia e fal, Ademi nuk ka bërë mëkat përveçse dëgjoi Havën, Perëndia i ndëshkoi të dy, bashkëshortë- i solli në tokë dhe u tha se këtu do jetoni për një kohë, pastaj edhe vdekja që ne e bartim me vete që nga dita e lindjes erdhi bashkë me ata, ajo e fundme vjen dhe u merr bashkë me mëkatin dhe pendimin tuaj të përsëritur, kështu ndodh rikthimi. Nëna dhe babai: Bashkëshortë

Një burr/grua i/e i vërtete është ai/ajo i/e cili/cila ju njeh me të vërtetë, ai/ajo i/e cili/cila sheh dhembjen në sytë tuaj edhe atëherë kur fytyra juaj është e buzëqeshur. Bashkëshortë të vërtetë janë ata që mosmarrëveshjet nga keqkuptimet e mundshme, arrijnë t’i qartësojnë duke qenë të hapur, të sinqertë, dëgjues të durueshëm për atë që tjetri

115

mendon dhe ndjen se është e drejtë. Edhe miqtë e vërtetë duhet të kenë pritje reale nga njëri -tjetri , sepse në të kundërtën mund të zhgënjehen, por edhe kur pritjet e tjetrit tejkalojnë kufijtë, burr/grua i/e vërtetë e kupton që kjo vjen nga idealizimi që burri/gruaja i ka bërë atij/asaj. Burr/grua i/e vërtetë është a/ajo që tjetri gjithmonë llogarit në të. Ai/ajo kur thotë se do të jetë aty , do të jetë aty, në qoftë se mendon diçka mund ta thotë atë, në qoftë se thotë se do ta bën atë do ta bën atë. Burr/grua i/e vërtetë është ai/ajo që bënë tjetrin të ndjehet i lirë për të shpreh ndjenjat dhe mendimet, ai/ajo që nuk paragjykon dhe bën tjetrin të ndjehet keq kur bën ndonjë gabim, por përkundrazi e mbështet edhe më shumë. Bashkëshortë të vërtetë janë ata që nuk i përmbushin pritjet e veta dhe as të njër- tjetrit. Shikimi nga pasqyra

Nuk komunikoj fare ose komunikoj ftohët, si përzierje e ngjyrave: kaltër, gjelbër dhe vjollce. Këto janë ngjyrat e komunikimit tim me botën. Unë jam i ftohët, andaj, dhe nuk qaj kokën pse më paragjykojnë se mbaj këmishë të kaltër, pantallona të gjelbër dhe shall vjollce. Me gjithë këtë paragjykim, mirëkuptues dhe mirëpritës me sinqeritetin dhe dashmirësinë e pashtershme, do të mbetem përherë i penduar dhe i përulur. Po, është një mënyrë për të këputur fijet e këtij pendimi, ajo që do vetë të mendosh se është më e mira dhe më e dobishmja të bësh në çastet e fatkeqësive. Jetojmë për të kuptuar dhe mirëkuptuar gjithë çka jep frymë dhe lumturi, po edhe pritje dhe guxim. Bota u përket të durueshmëve dhe jo guximtarëve. Mirëkuptues gjithmonë edhe në hidhërim pendues, jam duke e shikuar fytyrën time në pasqyrën e vënë në murin ngjyrë shiu. Unë jam pa ngjyrë si shiu, si xhami në dritaren e dhomës sime nën kulm. Mund edhe të jetë sado që ngjyrat janë ashtu si i shohim dhe i ndjejmë dhe jo si dëshirojnë t’i shohin dhe t ‘i ndjejmë ata që na i dhurojnë apo shesin. Unë ty të shoh me ngjyrën e pendimit tim, madje ngrohtë fare, verdhë nga mëkati dhe kuq nga mëshira. Ankthi Lorika

Nuk është e njëjtë, mbasi, kur unë shoh ëndrra, është natë e thellë, ndërsa pikërisht në atë kohë, atje, në oborrin e shtëpisë sime të lindjes, 116

P R O Z Ë

është ditë. Hija e arrës mbulon gjysmën e oborrit. Mesdita, që e mbush hapësirën me ngrohtësi dhe aromë të barit të njomë, kositur për t’u tharë në tuba të vogla, për qengja, viça dhe kuaj, këputet nga fresku i butë i buzëmbrëmjes. Në mëngjes kur zgjohem dhe atje është fundi i ankthit, më mundon përzierja e mendimit me shprehjen që nxjerr belbëzime me plot gabime e thekse të paqarta. Duke menduar ndryshe dhe duke folur ndryshe, zihem ngushtë, madje edhe kur lexoj libra në anglisht, aq më shumë kur shkruaj online esse. Gjendja më vështirësohet nga vocabulari i varfër, mbasi ka aq shumë mungesa në terminologjisë time akademike, sa nuk mjaftojnë edhe javë të tëra orësh mësimi. Ndjehem e lumtur sapo hy në sallën e bibliotekës dhe koncentrohem në lexim, pa hequr mendjeje herë-herë se ende më duhet të punoj shumë për të kuotuar dhe shkruar më lehtë aq që kërkohet dhe vetë unë dua. Në librari, ndal te këndi i psikologjisë. Kërkoj librin, për te cilin kam ardhur duke kaluar nga njëra pjesë e qytetit në tjetrën. “Book” është libraria shitëse më e njohura në qytet, prandaj, ka një muaj kërkonj kohë të lirë për të parë me ngadalë titujt që kanë të bëjnë me interesimin tim. Nga ardhja në Londër, ëndrrat më mbulojnë pa mundur ta heq gjykimin se ato krijesa të befasishme nate, që e bëjnë njeriun të mos gjejë shpjegim, kur shfaqen me përmbajtje rikthimi në ditët e fëmijërisë, në tollovitë e së kaluarës, ditë për ditë më dalin si të vërteta. U besoj ëndrrave, por kjo nuk më shkakton kënaqësi, po vetëm trishtim dhe ankth. I jap detyrë vetës, të përqendrohem për të kuptuar ëndrrat dhe sëmundjet që sjellin paraqitjet e tyre të trishta. Takimi i vonuar

Pas udhëtimit dyditësh, aty në hijen e arrës, jemi ndalur dhe po mendohemi, kah do të na drejtojë furtuna e mosbesimit. E kuptoj nga heshtja, edhe ajo mendohet, për t’u arsyetuar, pse sa herë kthehem në këtë oborr më mbulon trazimi rrënues. Hana ishte e trishtuar, edhe babai, por mbasi kujtoi suksesin e Lo­ rikes, tha se të gjithë njerëzit meritojnë më shumë. Pastaj, tha: vetëm zoti e di se sa ne e meritojmë këtë jetë. Pavarësisht të mirave, lakmia është e madhe, madje edhe për gjëra që nuk kanë ndonjë vlerë. Vlerësimi qëndron pikërisht në mosdijen për 117

pasojën që shkakton lakmia. Po kështu, ata që kanë diç të vlefshme, nuk ia dinë fare rëndësinë dhe i hedhin të mirat në shportën e të këqijave dhe të këqijat i marrin nga shporta e mbeturinave për t’i vendosur në albumet me foto e kujtime të pasistemuara, pa ndonjë kriter kohe apo tematike. Ata që ia dinë vleftën të meritueshmes, e kanë më lehtë të mbrojnë thesarin e tyre, tha babai duke aluduar në suksesin e Lorikës. Mesazhi

Thuaj ose mos thuaj: Pendimi është kompromis, mospajtimi është marrëveshje, hatri është pjesë e bashkëshortësisë, të rinjve nuk u duhet gjithaq ndihma, kur plaken njësoj e kanë, pa besim asgjë, edhe pse një kohë kam qenë deterministe tash nuk jam, jeta ndryshon mendimet, e rëndësishme të mos harrosh të duash, duhet gjykuar veten pse nuk ke dashur më shumë, nuk ke kërkuar më shumë raste, vërtet: diçka nuk e pëlqeja, e diçka që e pëlqeja, isha larg për të arritur atje, të tjerët na duan, të tjerët ne i duam, nuk e zgjedh cilin do ta duash për të dashur, e gjitha është role, dikush i luan më lehtë e dikush më vështirë, të luash role kjo do marrëveshje e pajtim, edhe diçk,a ka njerëz që kanë mëshirë, por nuk kanë kujt t’ia japin dhe vuajnë më shumë se ata që nuk kanë fare çka për të dhënë.

118

P R O Z Ë

Haki HYSENAJ I lindur në vitin 1958, studimet në Degën e Gjuhës Shqipe i ka kryer në vitin 1981. Nga viti 1981 deri në vitin 1984 ka punuar në gazetën e atëhershme “Rilindja”, në faqet e kulturës. Në fakultet është zgjedhur asistent për lëndën Gjuhë e sotme shqipe në vitin 1984. Ka marrë gradën e magjistrit të shkencave filologjike në vitin 1993 me te­mën Tiparet akustike dhe distribucionale të tingujve të gjuhës së sotme shqipe. Në vitin shkollor 1989/90 ka që­ndruar një vit në Institutin e Fonetikës Eksperimentale në Zagreb për specializim në fonetikën eksperimentale. Në vitin 2009 është doktoruar në gjuhësi me temën Gjuha e veprës së Ernest Koliqit. Punon në fakultetin e Filologjisë në Prishtinë, në Degën e Gjuhës Shqipe. Pos karrierës shkencore në fushë të albanologjisë, Hysenaj është marrë edhe me publicistikë dhe me krijimtari artistike.

FUNDI I NJË TAKIMI Në mesin e shumë të tjerëve, ai vazhdonte të thithte cigaren si pa filtër, që dukej se për pak sekonda do t’i harxhohej. Dhe ashtu ndodhi.  Cigarja iu shpenzua e thithakun nuk e hodhi dot. As nuk nxori shkre­pëse për ta ndezur tjetrën, ndonëse dukej se nga xhepi po nxirrte një të re. Ashtu doli. E nxori dhe e ndezi me thithakun që po ia digjte gishtërinjtë. Tash tym më i hollë i shkonte rreth kokës. Pas pak shikoi orën dhe ende pa e përfunduar të dytën e gjuajti. Hyri brenda. Dukej kishte kohën e caktuar. Diç duhej të bënte. Tërë kohën sa ndenji para objektit, ku edhe punonte, nga ana përballë, ajo e shikonte. I dukej njeriu që e kishte menduar. Që e kishte portretizuar ngeshëm, në orët e dëshpërimit të saj. Në kohën kur priste, e lodhur nga pritja, ashtu pa u zhveshur dhe kur me­ snata e gjente duke gërhitur.  Dhe, kishte qëlluar krejt befas ta kishte parë me cigaren si pa filtër dhe i nervozuar tek thithte tymin katran e tek nuk fliste, ndonëse ishte në mesin e njerëzve që vlonin. E, ndonëse shumëçka do ta lidhte me të, 119

nuk i kishte folur. As nuk iu kishte ofruar. As nuk i kishte shkuar pas, tek ai po ngutej të hynte brenda. Asnjë shenjë shenje nuk ia kishte drejtuar.  Do të gjente një kohë tjetër më të përshtatshme. Do të gjente edhe një shkas për ta takuar. Dhe takimi do të ishte shumë zyrtar. Dhe ashtu ndodhi. Një ditë pas e takoi. Fillimisht trokiti në derën e tij. Pasi dëgjoi “Hyr”, hyri brenda. E shikoi drejt në sy. Nuk ia tha asnjë fjalë. Edhe ai e shikoi drejt në sy. Edhe ai nuk ia tha asnjë fjalë. U shikuan si të ishin njohur e si të mos ishin parë që moti. Në të vërtet në atë takim ata u njohën. Të paktën kështu ende besohet. E atë ditë, ndonëse nuk shkëmbyen asnjë fjalë, gati u rrëzua kur u ndanë.  Diçka po ndodhte. Goja iu mbyll kur pa se ajo gati u rrëzua tek po ndaheshin, prandaj edhe mbeti i shtangur në mes të dhomës së punës dhe korridorit. Kështu, gojëmarrë vetëm e shikoi gjatë nga pragu. Nga pragu që ndante dy hapësira. Njëra personale e tjetra e përbashkët.  Gjatë e shikoi. E përcolli gjatë me sy derisa ajo shihej tek po largohej si hije korridorit të ngushtë. Tek po ecte përpara e tek po kthente ndonjëherë rrallë kokën prapa.  Megjithatë, me kokë nuk i dha ndonjë shenjë lamtumire, as kur po bëhej gjithnjë e më e vogël, sa më larg që po e çonin këmbët. Me dorë jo se jo. E ai, këtë të paktën e priste. Kot!  Këtë ajo nuk e bëri se mendoi se mund ta shihnin e mund ta përflisnin. Emrin e palakuar ndonjëherë mendoi se mund t’ia lakonin. Mund t’ia lakonin vetëm se kishte takuar një njeri. Mund t’ia lakonin vetëm se kishte ndenjur pak kohë me të, fare pak, madje pa folur gjë me të. Mund t’ia lakonin se kishte hyrë në dhomën e tij të punës. E pse kishe hyrë as vetë nuk e kishte krejtësisht të qartë. Të gjitha këto po i silleshin vërdallë në mendje e mendjen mjegull e kishte. Vetëm lakimin e kujtonte se mund t’i ndodhte. Tek po ecte me takat goditëse korridorit të ngushtë e të gjatë megjithatë për një çast iu kujtua rrëfimi se si e kishin bërë gazin e botës të mëhallës një shoqen e nënës së saj. E kishin bërë gazin e botës vetëm pse kishte shikuar nga dritarja e katit te dytë, në anën e pasme të shtëpisë. Atë ditë, si për sherrin e saj, siç i kishte treguar nëna, sofrabezin me trosha buke e kishte shkundur nga perëndimi. Fol me askënd nuk kishte. Vetëm troshat kishte shkundur. Por, fjalët se ishte parë në dritaren e pasme 120

P R O Z Ë

të shtëpisë ishin përhapur nga goja në gojë e veshi në vesh. Gaz e kishin bërë. Kështu ishte bërë grua e lëshuar burri e pa të drejtë kthimi. Se martesë të sërishme assesi nuk i kishin mundësuar. As vetë nuk e dinte, madje as kur u qetësua, se si iu kujtua rrëfimi i nënës së vet për shoqen e saj fatkeqe. Tashmë kishte mbërritur në shtëpi. Kishte marrë një shishe uji nga frigoriferi dhe ulur pranë tavolinës, vetëm në kuzhinë, po përpiqej të rikthente kujtimin e pak minutave më parë. Asgjë më shumë nuk iu kujtua pos momentit, kur fare në fund të korridorit, tek po kthehej në të djathtë, pa edhe një herë njeriun me të cilin vetëm kishte ndenjur e me të cilin fare nuk kishte folur. Kështu i dukej asaj. Më pas, si në ëndërr, iu kujtua edhe momenti i marramendjes, kur gati u rrëzuar para këmbëve të tij. Vetëm pasi piu me një gëllënkë ujin kuptoi se diçka jo e zakonshme kishte nisur të zhvillohej në thellësinë e saj. Se vërtet kishte ndodhur gjë nuk i kujtohej. “Diçka po ndodh me mua”- psherëtiu thellë dhe u shtri në treshen e dhomës së pritjes. Vetëm edhe pak çaste u rezistoi kujtimeve. “Cigarja e parë. Tymi. E dyta. Hedhja e saj. Kthimi brenda me shpejtësi. Takimi në ditën e dytë”. Mjegulla tashmë ia kishte mbuluar jo vetëm mendjen.  “Diçka po ndodh me mua”- tha prapë. Kjo qe fjalia e fundit para se të flinte. E, telefonin nuk e dëgjoi fare nga gjumi i thellë që e mbajti për orë të tëra. Tash ju nuk mund ta besoni se kishte fjetur deri në mesnatë. Nuk mund as ta paramendoni, se ta besoni assesi, se gjatë tërë atyre orëve të atij gjumi të rëndë, por të pritur gjatë, ose thënë më mirë, të dëshiruar gjatë, nuk kishte marrë asnjë herë frymë. Të paktën, asaj i dukej se nuk kishte marrë ndonjë herë frymë. Si e vdekur kishte qëndruar mbi treshen e dhomës. Ora po bëhej tamam për të tingëlluar dymbëdhjetë herë. Pas disa sekondash, në momentin kur tre akrepat e saj hipën njëri mbi tjetrin, fiks në dymbëdhjetë, tingëllima e parë vetëm e bëri të kthehej nga e majta në të djathtë. Pesë goditjet e tjera të radhës e bën që të çonte pak kokën. Derisa vazhdonin goditjet ajo ktheu shikimin nga muri.  -“Dymbëdhjetë”- tha me zë të shurdhër. Të shurdhër gati sa të një të shurdhëri. Dhe bëri të ngrihej. Duart nuk i bën e këmbët vetëm iu dridhen. Me u ngrit nuk mundi e me u ul s’kishte nevojë se ulur ishte. Sërish lëshoi kokën mbi këndin e treshes. Filloi të mendonte.  As vetë nuk e dinte si kishte përfunduar në treshen e dhomës së ditës. Nuk i kujtohej pse kishe fjetur ashtu me rroba veshur. I kujtohej se ato rroba për herë të parë atë ditë i kishte veshur.  121

Hutueshëm rrinte e hutueshëm mendonte. Për një çast cingërima e telefonit e frikësoi.  Një zë burri i vinte pas dymbëdhjetës. -“Qysh se dole të kom thirr jo më pak se tridhet herë”- i tha ai. -“Nuk ke pas nevojë”- ia ktheu ajo. -“Pse thu k’shtu?”- i tha ai. -“Se po kom qef”- i tha ajo. -“Nuk kuptoj”- iu përgjigj i shtangur. -“Ma mirë që s’kupton”- i tha e qetë. -“Atëherë ma mirë mos me u pas pa”- i ktheu ai.  -“Sigurisht”- i tha ajo. -“E kur muj me’t pa”- e pyeti si me mjeshtëri. -“Kurrë”-i tha e vendosur. -“Alo”, ishte fjalia e tij e fundit që u regjistrua në celularin e saj. Duket se ajo nuk e dëgjoj fare. E nervozuar fiku telefonin. Me vete mendoi se pse po e shqetësonte ai njeri edhe në mesnatë.  Tashmë ishte ulur në kolltukun afër treshes. Telefonin në dorë e mbante, ndërsa shikonte nga ora. Nuk vonoi dhe sërish cingërima tjetër ia tërhoqi vëmendjen. Shikoi ekranin. I njëjti numër. I njëjti njeri. Fare nuk e aktivizoi. E la të cingëronte 10 herë. Të njëmbëdhjetën edhe vetë e dëgjoi kur sekretaria i tha: -“Nëse keni ndonjë porosi mund ta lini. Faleminderit!” Nuk priti t’i bëjë sërish telefoni. E fiku sërish. Nuk dëshironte të fliste me të. Madje me askënd nuk kishte dëshirë të fliste atë natë. Vetëm mendimet i donte. Ato i pëlqente si rrallë në jetën e saj. Mëngjesi e zuri në kolltuk. Gjumë më s’kishte zënë. Jo se nuk e dëshironte, por gjumi i kishte ikur. Aq larg, sa i dukej se kurrë më nuk do ta zinte. Pa pirë kafenë dhe cigaren, që rrallë e ndizte, aktivizoi telefonin e shkyçur qysh mbrëmë. Mesazhet i vinin një nga një. Ishin 10 thirrje të dështuara dhe një porosi. “Nesër të pres aty ku jem taku”. Me vete tha:-“Ç’po ndodh me mu!”.  La filxhanin pa e zbrazur nga kafeja e mëngjesit dhe cigaren gjysmë të harxhuar e mbyti në kafenë e mbytur telve. Tymi u zhduk si të mos kishte qenë, ndërsa me dy duart shtrëngoi fort kokën. Sërish tha: “Diçka po ndodh me mu”. Atë ditë nuk doli fare. As telefonin nuk e kyçi deri vonë. Ndenji më shumë shtrirë se e ngritur. Me ngrënë ngrëni vetëm fruta. Bukë nuk 122

P R O Z Ë

kishte. As nuk kishte nevojë për të, se oreks buke nuk ndiente. Diç tjetër ziente në veten e saj. Tërë ditën iu kujtua koha derisa po ecte me takat goditëse korridorit të ngushtë e të gjatë, pa kthyer shikimin prapa. Iu kujtua edhe çasti më parë, kur gati u rrëzua tek po ndahej pa lamtumirë.  E, si për inat, sërish iu kujtua ai rrëfimi i nënës për shoqen e saj.  -“Emrin ia kishin lakuar sa e sa herë vetëm pse një ditë kishte shkundur sofrabezin me trosha buke nga ana e pasme e shtëpisë, prej katit të dytë”- i kishte treguar e ëma. -“Fol askujt nuk i kishte”- i kishte rrëfyer fije për pe rastin e shoqes së vet. - “Megjithatë, nga gojëkëqijtë grulëshuar burri ishte bërë”- i kishte thënë ajo. Këtë rrëfim ia tregonte sa herë që vërente ndjenjat po përmbysnin arsyen vajzës së vet. E vajza këtë rrëfim e kishte mësuar si tregimin për zanat. “O Zot, pse me kujtohet ky rrëfim i dreqit?”- pyeti vetën shumë herë gjatë tërë asaj dite. Edhe nënën nisi ta urrente. Në jetën e saj ajo ditë më e gjata iu kishte dukur. Se po bëhej natë e kuptoi tek kur vërejti se nga jashtë, në dhomën e saj, ngadalë po hynin dritat e neonit që qëndronin të ndezura përballë banesës së saj. Për një çast ndërpreu kujtimin për rrëfimin e nënës dhe ktheu kokën kah muri. Ora kishte shënuar njëzetë e dy. Me veta mendoi se si nuk i kishte dëgjuar të rrahurat e saj. -“Në këtë kohë është dashur t’i dëgjoj”-tha me vete, duke mos menduar fare se kjo ishte nata e dytë që rrinte mbyllur. Nuk mendonte ose nuk i kujtohej se kjo mbyllje kishte ndodhur pas takimit që kishte pasur dy ditë më parë me njeriun që nuk e kishte parë e as njohur ndonjë herë.  Në natën e dytë që rrinte mbyllur as që i kujtohej se atë njeri rastësisht e kishte parë për herë të parë në tarracën e një godine shoqërore. Se e kishte përcjell me kureshtje se si ai pinte cigare dhe se si ai shikimin nuk e kthente nga njerëzit që rrinin përballë e rreth tij, madje as drejt saj. Vetëm i bëhej se i kujtohej se atë njeri e kishte menduar. Se e kishte portretizuar netëve te pritjeve të gjata e të zhgënjimeve të panumërta. Në natën e dytë të mbylljes në apartmanin e saj as që mundohej t’i kujtonte çaste e shikimeve në verandë. As cigaren e parë. As të dytën, që ai e kishte hedhur ende pa e djegur të tërën. Nuk i kujtohej ose nuk 123

donte ta kujtonte, assesi takimin në dhomën e tij të punës. As nuk donte të sqaronte veten nëse kishte shkuar qëllimshëm apo e kishte habitur numrin. E, si gati ishte rrëzuar tek po dilte nga ajo derë, trishtohej të kujtohej. As takat korridorit të gjatë nuk donte t’i kujtonte. Asgjë nuk dëshironte t’i kujtohej. Prandaj, e dërmuar sërish mbylli sytë. Me fjet nuk fjeti, se gjumë në sy nuk i vinte. 

Jashtë binte shi. Errësira prishte qetësinë e saj e ajo vetëm kthehej sa në të majtë e sa në të djathtë. Vonë kishin shkuar orët pas mesnate.  Një thirrje telefoni ia tërhoqi vëmendjen. E shikoi. I njëjti numër. I njëjti njeri. E mbylli. Hoqi baterinë nga celulari, ndërsa kartelën me numrin personal e theu në katër pjesë. Iu duk se mund të riparohej dhe mund të përdorej sërish. Ose se mund të shërbente për ndonjë qëllim tjetër. U ngrit duke iu dridhur këmbët dhe me shkrepëse e dogji. E dogji deri sa iu dogjën majat e dy gishtërinjve. Me gishtërinj të djegur e hodhi shkrepësen dhe më pas edhe hirin e kartelës, që ende nuk ishte dekompozuar e tëra. Ashtu e lodhur shkoi drejt vitrinës. Në raftin e parë, aty ku nëna e saj mbante ilaçet, gjeti një laps. Letër nuk gjeti. Mori mbështjellësin e kartontë të njërit prej ilaçeve që e përpiu të tërin më parë dhe në anën e pastër të tij shkroi diçka. Se çka shkroi nuk u kuptua kurrë. U kuptua, ose me mirë të thuhet, u përfol se në ditën e tretë i pari që trokiti në derën e saj ishte një njeri i panjohur për rrethin. Dyshohej se ishte njeriu me të cilin para tri ditëve vetëm sa ishte njohur. Dyshohej se ishte njeriu me te cilin nuk kishte folur asnjë fjalë. Dyshohej se ishte njeriu me të cilin kishte ndenjur, por prekur me të nuk ishte. Të paktën kështu mendonte rrëfimtari. Megjithatë dikush kishte bërë këtë përshkrim: “Ishte.... Ishte njeriu prej të cilit kur ishte ndarë gati ishte rrëzuar. Ishte njeriu me të cilin takuar më nuk ishte. As parë më nuk e kishte. Vetëm një bisedë me të kishte zhvilluar pas atij takimi. Dhe atë me telefon”. E rrëfimtari tha: “Njeriu që kërkonte ta takonte sërish, në ditën e tretë, pasi kishte provuar të fliste me telefon dhe pasi provat e tij kishin dështuar, po trokiste në banesën tashmë të heshtur”. Këtu u tregua i bindur. Shumë nuk vonoi e shumëkatëshja, ku ndodhej banesa e saj, u rrethua 124

P R O Z Ë

me shirita të sigurisë. Se çfarë kishte ndodhur nuk u tha. As rrëfimtari nuk sqaroi gjë më shumë. Megjithatë, askush nuk e mohoi se diçka kishte ndodhur. E sigurt ishte se në gjithë këtë paqartësi një autoambulancë erdhi me alarm. Po, po me alarm mbërriti deri aty. Pas një qëndrimi të shkurtër dyert e saj u hapën e u mbyllën me shpejtësi. Sehirxhinjtë vetëm një pëlhurë të bardhë e panë. Autoambulanca iku me shpejt seç erdhi. Njeriu që kishte trokitur i pari në derën e banesës së saj nuk u pa. Për të nuk mendoi askush nga sehirxhinjtë. As rrëfimtari nuk e përmendi më1. Një ditë pas sehirxhinjtë harruan se kishte ndodhur gjë. Rrëfimtari tregojnë se iku bashkë me autoambulancën.

Rrëfimtari i këtij rrëfimi thotë se ndihet keq që nuk kishte arritur asnjëherë të zbardhte epilogun e ngjarjes së rrëfyer. E këtë ngjarje thotë ta ketë rrëfyer shumë herë deri tash. 125 1

126

Seamus HEANEY Wallace STEVENS Alehandra PIZARNIK

P O E Z I

Nicolas GUILLEN Azem QAZIMI Dije Demiri-FRANGU Nerimane KAMBERI Shpëtim SELMANI

127

128

P O E Z I

Seamus HEANEY

U lind më 1930 në krahinën Deri në Irlandën Veriore. Ko­n­­siderohet ndër poetë më të mëdhenj botërorë. Si dymbë­dhje­të vjeç ai fitoi bursën për të ndjekur kolegjin e Shën Ko­lombit, ku krahas anglishtes mësoi latinisht dhe irlandisht. Studimet i vazhdoi në Universitetin e Mbretëreshës në Belfast, duke u bërë Profesor i Letërsisë në universitet, në Dublin të Republikës së Irlandës, në vitet 1966-1971. Gjatë viteve 1971-1972 ai ishte ligjërues i ftuar në Universitetin Berkley të California-s. Në vitet tetëdhjetë e nëntëdhjetë Seamus Heaney ishte Profesor i Letërsisë në Oksford dhe Profesor i Retorikës dhe i Oratorisë në Harvard. Si poet u bë njohur në fundvitet gjashtëdhjetë, ndërkaq, më 1995 iu dha Çmimi Nobel. Në arsyetimin e Komitetit të Nobelit për Letërsi thuhej se e kishte shpërblyer “për vepra që kanë bukuri lirike dhe thellësi etike, të cilat lartësojnë mrekullitë e përditshme dhe të kaluarën e gjallë”. Libri e tij i parë është pamfleti poetik Elevem Poems (Një­ mbëdhjetë poezi, 1965), për të vijuar me librin e parë poe­tik Dearth of a Naturalist (vdekja e natyralistit, 1966), Wentering Out (Dimërimi), North (Veriu), Field Work (Pu­ na e Fushës, në terrem), 1979, pastaj përmbledhjet: Station Island (1984), The Have Lantern (1987), Seeing Things (1991), The Spirit Leve (1996), Electric Light (2001), District on Circle (2010).

RRËMIHJE Në mes gishtit tregues e pëlqerit Lapsi më rri galiç; i ngrehur si pushkë.

Nën dritaren time, një zë i thekshëm gërryes Kur lopata kridhet në dheun me zhavorr: Babai im rrëmih. E vështroj. Tek përkul shpinën e pocaqisur mbi Lehet me lule; përhumb njëzet vjet

129

Kur gërmuqet ritmikisht nëpër hulli patatesh Ku rrëmihte. Çizmja e rëndë ngjishej në thembër Llagëmi i prekte gjurin fort. Harrte arën, fuste lopatën thellë në dhé Nxirrte patate të reja Na pëlqente t’i çiknim, të forta e të freskëta Për Zotin, plaku ia kishte zanat lopatës. Mu si plaku i vet.

Gjyshi im nxirrte më shumë torfë Se kushdo tjetër te moçalishtja e Tonerit. Një ditë i solla qumësht në shishe Me tapë prej letre. Drejtoi trupin Për ta pirë, pastaj u kthye sakaq Të qokte e priste si mace, të flakte plisa Dheu me krahë; tek lypte e kërkonte Bukëbarin e mirë. Duke rrëmihur.

Aroma e ftohtë e mykut të patates, llokoçitja e Torfës së qullur, prerja energjike E rrënjëve të njoma më zgjohen në kokë. Po unë s’kam lopatë t’i shkoj pas sojit të tyre. Në mes gishtit tregues e pëlqerit Lapsi më rri galiç. Do të rrëmih me të.

130

TRASHËGIMTARI

P O E Z I

Babai im lëronte me kuaj, Shpatullat i hapeshin si velore Në mes bigës së plugut e brazdës. Kuajt mprehnin fuqitë kur u thirrte.

I zanatit. E vinte në vend rrethin e rrotës Dhe mbathte shollëzën e çeliktë që shkëlqente. Plisat e dheut rrotulloheshin pa u thyer. Në fund brazdë, me një të tërhequr të Kaspistrës, penda e kuajve të djersitur Kthehej në arë. Shikimin e picërruar E qepte pas dheut. E maste hullinë me saktësi.

Merrja në thua në tragun e progjeve të tij, Rrëzohesha ndonjëherë në dheun që vizëllonte; Nganjëherë më hipte në shpinë Bija e ngrihesha me ritmin e hapave të tij. Doja të rritesha e të lëroja. Ta mbyllja njërin sy, ta forcoja krahun, Po krejt ç’bëja ishte të shkoja Hijes së tij të gjerë në tokë e në shtëpi. Isha i prapë, vrapoja e rrëzohesha, Dërdëllisja pajanda. Po sot Është babai që merr në thua Pas meje, dhe s’do të shqitet.

131

FARKËTARI Gjithë çka di është një portë kah terri. Jashtë, boshte të vjetër e rrathë të hekurt ndryshken: Brenda, kumbimi i prerë i kudhrës së goditur me çekiç, Shkëndijat që plasin në formë erashke Apo fërshëllimë kur patkoi i ri merr ujë. Kudhra duhet të jetë diku në qendër. E palëvizshme: altar Ku ai derdh veten në trajtë dhe muzikë. Herë-herë, me përparëse lëkure, flokët mbi hundë, Mbështetet jashtë dere, kujton trokëllimën e Patkonjve kur trafiku shkreptin zinxhir Pastaj hungëron, e përplas derën e hyn brenda Ta rrahë hekurin përnjëmend, t’i fryjë gjyrykut. U QËRUA Shkuma e blertë që ka mbuluar anët E gojëzës së frerit vezullues Është cergë bari e pluhuri. Palldëmi i djersitur lëviz Me vështirësi, i ftohtë në dorë Ndërsa veshoket Zgurdullojnë tej kapakëve. Kapistalli, zinxhirët dhe gjurmët Bëhen lesh e li. Duhma e valë i humbet. Erë e keqe e tij është aty qëmoti. U qërua me të shpejtë Vetëm me patkonj mbathur E la stallën shkret. 132

FLUTURIM NË MUAJ MJALTI

P O E Z I

Poshtë, toka arna-arna, tegelë të errët gardhi Shirita të gjatë rruge që lidhin e zgjidhin Fusha e katunde në martesë rasti: Bëjmë pjerrtas mbi liqenin e vogël dhe shtëpinë

Dhe botë e qetë gjelbrake përmbyset marramendshëm Ndërsa ngjitemi e kapërcejmë pamjet e njohura, Zhurma e makinës ndërron. Ti më shikon, Bregu i liqenit humb nën krahun e fluturakes. Dhe, shkoqur prej toke me forcën e zjarrit Rrimë pezull, mrekullishëm, mbi ujin, Peshojmë mbi ajrin e padukshëm Që na mban në fluturim e na shpie tutje.

Para nesh qielli tash u bë vrujim i ngrohtë. Një zë i qetë përmend retë, po ne ndihemi të humbur. Xhepa ajri na e shkundin frikën tek ulemi. Udhëtarët, këtë herë, kanë veçse besimin. MREKULLITARI

I prerë në gardh të gjallë, një shkop lajthie Që ai mbante mbërthyer nga krahët e V-së: I binte kryq-e-tërthor vendit, tek kërkonte Burim uji, me nervozë, po me sigurinë e

Profesionistit. Erdh e shpërtheu si sëmbim. Shkopi përpëlitej me ngërçe të rregullta, Uji i burimit papritmas transmetoi Stacionet e fshehta me një antenë të blertë.

Njerëzit përanash kërkonin ta provonin dhe vetë. Ua jepte shkopin pa bërë zë.

133

Shkopi u rrinte i vdekur në dorë derisa shkujdesshëm Ai kapte kyçet e duarve që prisnin. Lajthia çohej peshë.

Përktheu nga anglishtja: Muhamet HAMITI

134

P O E Z I

Wallace STEVENS Një nga poetët më të mëdhenj amerikanë të shek. XX. U lind në Riding, Pensilvani, më 2 tetor 1879, dhe vdiq në moshën shtatëdhjetë e gjashtë vjeçare në Hartford, Konektikat, më 2 gusht 1955. U arsimua në Harvard (1897-1900) dhe New York Law School, ku dhe u diplomua më 1903. Më 1916 nisi punë në departamentin ligjor të shoqërisë së Aksidenteve dhe Dëmshpërblimeve të Hartfordit, ku punoi për pjesën më të madhe të jetës. Vdiq, më 2 gusht 1955. Poezi: Harmonium (1923), Ide të rregullit (Ideas of Order, 1935), Tërfil i bufit (Owl’s Clover, 1936), Njeriu me kitarën e kaltër (The Man With the Blue Guitar, 1937), Shënime për një trillim të epërm (Notes Towards a Supreme Fiction, 1942), Pjesë të një bote (Parts of a World, 1942), Esthétique du Mal (1945), Tri fragmente akademike (Three Academic Pieces, 1947), Bartje në verë (Transport to Summer, 1947), Një primitiv si rruzull (Primitive Like an Orb, 1948), Aurorat e vjeshtës (Auroras of Autumn, 1950), Poezi të përmbledhura (Collected Poems, 1954), Vepra Postume (Opus Posthumous, 1957), Palma në skaj të mendjes (The Palm at the End of the Mind, 1967); Ese: Engjëlli i nevojshëm (The Necessary Angel, 1951); Drama: Tre udhëtarë vështrojnë lindjen e diellit (Three Travellers Watch the Sunrise, 1916), Karlosi mes qirinjve (Carlos Among the Candles, 1917).

STUDIM I DY DARDHAVE i Opusculum paedagogum.  Dardhat nuk janë vjola, Nudo a shishe. Ato nuk shëmbëllejnë me gjë tjetër. ii Janë trajta të verdha Të mbrujtura me lakore

135

Që mbufaten në bazë. Janë të fshikura nga kuqëlimi.

iii Nuk janë syprina të sheshta Meqë kanë konture të lakuara. Ato janë të rrumbullta Por konike në majë. iv Në trajën e tyre Ka grima të së bruztës. Një gjeth i tharë varet Nga bishti.

v E verdha shkëlqen. Shkëlqen prej lloj-lloj të verdhash, Të limontave, portokallive e të blertave Që harlisen mbi lëkurë. vi Hijet e dardhave Janë cirka mbi një petk të blertë. Dardhat nuk shihen Siç do donte vëzhguesi.

KRIMBAT NË PORTË TË QIELLIT

136

Nga varri po sjellim Badrulbadurën, Brenda barqeve tanë, ne karroja e saj. Ja një sy. Dhe ja, një e nga një, Pulitjet e atij syri dhe qepalla e tij e bardhë. Ja faqja ku ajo qepallë ulej, Dhe, gisht pas gishti, ja dora Gjenia e asaj faqeje. Ja buzët, Dëngu i trupit dhe këmbët.

...................................................... Nga varri po sjellim Badrulbadurën.

P O E Z I

PËR POEZINË MODERNE Poezia e mendjes në aktin e gjetjes Së asaj që do të mjaftojë. Jo gjithnjë i është dashur Të gjejë: skena ishte gati; ajo përsëriste Gjithçka kish skenari. Pastaj teatri u shndërrua Në diç tjetër. E shkuara e tij qe veç se kujtim. Ajo duhet të jetë e gjallë, të mësojë të folmen e vendit. Duhet të përballë burrat e kohës dhe të takojë Gratë e kohës. Duhet të vramendet për luftën Dhe të gjejë çfarë do të mjaftojë. Ajo duhet Të ndërtojë skenë të re. Duhet të ngjitet në atë skenë Dhe, si një aktor makut, ngadalë e Mendueshëm, të thotë fjalë që në vesh, Në më të brishtin vesh të mendjes, të përsëdysë, Saktë, atë që do të dëgjojë, me zërin E së cilës, një publik i padukshëm dëgjon, Jo dramën, por vetveten, të shpehur Me një emocion sikur dy njerëz, sikur dy Emocione të bëheshin një. Aktori është Një metafizikan në terr, ai nduk një tel metalik, që lëshon Tinguj që kalojnë nëpër saktësi të befta, që ngërthejnë Plotësisht mendjen, poshtë së cilës nuk mund të zbresë, Përtej së cilës nuk don të ngjitet. Ajo duhet Të jetë gjetja e një ëndjeje, mund të jetë Për një burrë që bën patinazh, për një grua që kërcen, për një grua Që krihet. Poezia e aktit të mendjes.

137

JETA ËSHTË LËVIZJE Në Oklahoma, Boni e Xhozi, Të veshura me petka basme, Kërcenin rreth një cungu. Ato klithnin, ‘Ohjaho, Ohoo’... Kremtonin martesën E mishit me ajrin. GOTA E UJIT Që gota do të shkrijë në vapë, Që uji do të ngrijë në cikmë, Do të thotë se ky objekt është vetëm gjendje, Një ndër shumë syresh, midis dy polesh. Kësisoj, Këto pole ekzistojnë në metafizikë.

Këtu në qendër rri gota. Drita Është luani që zbret të pijë. Atje Dhe në atë gjendje, gota është një pellg. Të kuq janë sytë e tij dhe të kuqe kthetrat Kur drita zbret të njomë bulçitë e saj me shkumë.

Dhe në ujë barojat gjarpërushe përsillen. Dhe atje e në një tjetër gjendje – përthyerjet, Metaphysica, pjesët plastike të poezisë Kërcasin në mendje – Por, Gaztor i majmë, i shqetësuar Për gjithçka gjendet këtu në qendër, jo në gotë,

138

Por në qendër të jetëve tona, kësaj here, sot, Është një gjendje, kjo pranverë mes politikanësh Që luajnë me letra. Në një fshat indigjenësh, Ka ende gjëra për t’u zbuluar. Mes qensh e bajgash. Dikush do të vijojë të luftojë kundër mendimeve të veta.

DIELLI KY MARS

P O E Z I

Ndriçimi i tepruar i këtij dielli të hershëm Më jep mundësi të nxë sa i errët jam bërë,

Dhe rindrin gjëra që priren të kthehen Në ar në bruzin më të gjerë, dhe të jenë pjesë

E një shpirti të kthyer në një vetje të përparshme. Kjo, gjithashtu, kthen nga jashtë ajrin e dimrit, Si një fani që vjen të trallisë Cepin e syrit. Elementi ynë,

I ftohtë është elementi ynë, dhe ajër i dimrit Sjell zëra si të luanëve që zbresin.

Oh! rabin, rabin, ruaje shpirtin tim Dhe ji savanti i vërtetë i kësaj natyre të errët. NJERËZ TË MBRUJTUR PREJ FJALËSH Ç’do ishim ne pa mitin seksual, Ëndërrimin njerëzor a poezinë e vdekjes? Të tredhur të përhënur – Jeta mbruhet Prej propozimesh për jetën. Ëndërrimi

Njerëzor është një vetmi ku Radhisim këto propozime, të shkulura nga ëndrrat, Nga yshtjet e tmerrshme të dështimit Dhe nga frika se dështimet dhe ëndrrat janë një. E tërë raca është një poet që shkruan Propozimet tuhafe të fatit të tij.

139

SHTËPIA QE E HESHTUR DHE BOTA E PRAJTË Shtëpia qe e heshtur dhe bota e prajtë. Lexuesi u bë libri; dhe nata e verës Qe a thua qenia e vetëdijshme e librit. Shtëpia qe e heshtur dhe bota e prajtë.

Fjalët thuheshin si të mos kish libër fare, Vetëm lexuesi epohej mbi faqe,

Donte të epohej, gjakonte të ish I urti për të cilin libri është i vërtetë, për të cilin

Nata e verës është a thua përsosmëri e mendimit. Shtëpia qe e heshtur pse ashtu duhet të ishte. Qetësia ishte pjesë e kuptimit, pjesë e mendjes: Futje e përsosmërisë në faqe.

Dhe bota qe e prajtë. E vërteta në një botë të prajtë, Ku s’ka tjetër kuptim, është Në vetvete qetësi, ajo është verë e natë, është Lexuesi që, vonë, epohet dhe lëçit. NJË TJETËR GRUA QARAMANE Zbraze hidhërimin Prej zemrës së stërhidhur, Sado që brenga s’ka për t’iu lënuar. Helmi rritet në terr. Në ujët e lotëve Lulesat e tij rriten. 140

Qëllimi i madhërishëm i të qenit, Përfytyrimi, i vetmi realitet Në këtë botë të përfytyruar

P O E Z I

Të lë ty Me atë, që asnjë trill s’e cyt, Dhe ti nga vdekja shporohesh. QIRI LUGINE

Qiriri im digjej fillikat në një luginë të paanë. Rrezet e natës stërmadhe puqeshin mbi të, Gjersa fryu era. Rrezet e natës stërmadhe Puqeshin mbi shëmbëlltyrën e tij, Gjersa fryu era. ZHGËNJIM I ORËS DHJETË Shtëpitë janë yshtur Prej këmishësh nate të bardha. Asnjëra s’është e blertë, A e purpurt me rrathë të blertë, A e blertë më rrathë të verdhë, A e verdhë me rrathë mavi. Asnjëra syresh s’është e çuditshme, Me çorape dantelle Dhe brez me rruaza. Njerëzit nuk do të Ëndërrojnë babunë dhe mëtrikë. Veç, aty këtu, një detar plak, I dehur dhe në gjumë me çizme, Kap tigra Në mot të kuq. 141

TREMBËDHJETË MËNYRA PËR TË PARË NJË MËLLENJË i Ndër njëzet male me dëborë, E vetmja gjë që lëvrinte Ishte syri i mëllenjës. ii Qeshë me tri mendje, Si një pemë Ku rrinë tri mëllenja.

iii Mëllenja shtillej në erërat e vjeshtës. Ish pjesëz e pantomimës. iv Një burrë dhe një grua Janë një. Një burrë, një grua dhe një mëllenjë Janë një. v Nuk di kë të pëlqej, Hijeshinë e eptimeve, A hijeshinë e aluzioneve, Mëllenjën tek fishkëllen Apo fill pas fishkëllimës.

vi Heje akulli vishnin dritaren e lartë Me qelq parak. Hija e mëllenjës E përshkonte lart e poshtë. Mërzia Qëmtonte te hija Një arsye të palexueshme. 142

vii O burra imcakë të Hadamit, Përse përfytyroni zogj të artë? A s’e shihni mëllenjën Si u sillet nëpër këmbë Grave aty pranë?

P O E Z I

viii Njoh thekse të fisme Dhe ritme të kulluara; Por di edhe Se mëllenja plekset Në gjithë çka di.

ix Kur mëllenja m’u tret sysh, Shenjoi skajin E një prej qerthujve të shumtë.

x Duke parë mëllenjat Që flatrojnë në dritën e blertë, Edhe kurvat e eufonisë Do të klithnin në kupë të qiellit. xi Ai shëtiti nëpër Konektikat Në një karro qelqi. Njëherë e sëmboi frika, Pse hija e karros I ngjau Si mëllenjë. xii Lumi po rrjedh. Mëllenja duhet të flatrojë. xiii Pasditja qe e ngrysur. Binte dëborë

143

Dhe dukej që s’do rreshtte. Mëllenja u ul Në degët e kedrit. Çaj Kur veshi i elefantit në park Rrëgjohej në cikmë, Dhe gjethet në shtigje Rendnin si minj, Drita e llambës sate ra Mbi nënkresa të shndritshme, Prej hijesh deti dhe hijesh qielli, Si ombrella në Java.

Përktheu nga origjinali: Azem QAZIMI

144

P O E Z I

Alehandra PIZARNIK Poete e shquar argjentinase, përfaqësuese e rëndësishme e surealizmit poetik, Pizarnik Ishte bija e një çifti emigrantësh rus me origjinë hebreje. Mbaroi Universitetin e Buenos Airesit për letërsi, gazetari dhe filozofi (1957). Jetoi në Paris (1960 – 1964), ku përktheu disa poetë të shquar francezë dhe publikoi poezi dhe kritika në gazeta të ndryshme. Aty krijoi miqësi me Hulio Kortazarin, Roza Çakelin dhe Oktavio Pazin. U kthye në Buenos Aires (1964), ku botoi vëllimet më të rëndësishme të saj me poezi: Punët dhe netët (1965), Nxjerrja e gurit të çmendurisë (1968) dhe Ferri muzikor (1971). Fitoi bursën Guggenheim (1969) dhe atë Fullbright (1971). Këto vite jetoi në Nju Jork. Më 1971 shkroi në prozë Kontesha gjakatare. Më 1972, si pasojë e gjendjes së saj depresive, shtrohet në spitalin psikiatrik Pirovano të Buenos Airesit. Më 25 shtator 1972, në moshën 38-vjeçare, kur kishte dalë prej këtij spitali, me një leje për fundjave, i jep fund jetës, duke gëlltitur 50 hapje Seconal. La si trashëgim 16 libra, shumica e të cilëve janë vëllime me poezi.

DËSHIRA E FJALËS Nata, përsëri nata, e magjishmja urtësi e territ, përkëdhelje e ngrohtë e vdekjes, një çast ekstaze për mua, trashëgimtare e një kopshti të ndaluar.

Hapa dhe zëra nga caku i errët i kopshtit. Qeshje në brendësi të mureve. Mos e beso që janë gjallë. Mos e beso që nuk janë gjallë. Në çdo çast e çara në mure dhe arrakatje e shpejtë vajzash që isha.

145

Bien vajzat prej letre me ngjyra të ndryshme. Flasin ngjyrat? Flasin imazhet prej letre? Vetëm të praruarat flasin, po prej tyre asnjë nuk është këtu. Eci midis mureve që afrohen, që bashkohen. Nga mbrëmja në agim kjo murmurimë: nuk erdhi se nuk vjen. Dhe pyes. Po kë? Thotë se pyet, do të dijë kë pyet. Ti tashmë me askënd nuk flet. E huaj deri në vdekje po vdes. Tjetër është gjuha e atyre që japin shpirt.

Kam shpërdoruar dhuntinë për të shpërfytyruar të ndaluarit (i ndjej të marrin frymë brenda mureve). E pamundur të rrëfej ditën time, jetën time. Por sodit absolutisht vetëm lakuriqësinë e atyre mureve. Asnjë lule nuk rritet, as do të rritej nga mrekullia. Me bukë e ujë tërë jetën.

146

Në kulm të gëzimit kam pohuar për një muzikë asnjëherë të dëgjuar. E çfarë? Jetofsha vetëm në ekstazë, duke bërë trupin e poezive me trupin tim, duke shpëtuar çdo frazë me ditët e mia dhe me javët e mia duke e ngjallur poezinë me frymën time ndërsa çdo shkronjë dhe çdo fjalë u blatoftë në kremtime për të jetuar.

COLD IN HAND BLUES 

P O E Z I

e çfarë do të thuash do të them vetëm diçka e çfarë do të bësh do të fshihem pas fjalëve po pse kam frikë DIKUR  pyll muzikor zogjtë vizatonin në sytë e mi kafaze të vegjël HIJE E DITËVE QË VIJNË  Nesër me hirin e të vdekurve do të ma veshin agimin, me lule do të ma mbushin gojën. Do të mësohem të fle në kujtesën e një muri, në frymëmarrjen e një kafshe në gjumë të thellë. KUJTESË  Harpë qetësie ku frika bën folenë. Rënkim hënor i gjërave që do të thotë mungesë. Hapësirë ngjyre e mbyllur.

147

Dikush godet dhe përgatit një arkëmort për kohën, tjetër arkëmort për dritën. I MUNGUARI  I Gjaku kërkon të ulet I kanë vjedhur arsyen e dashurisë. Mungesë lakuriqe. Hutohem, dalldisem. Ç›do t›i thosha botës nëse Zoti do ta kishte braktisur ashtu? II

Pa ty dielli bie si një i vdekur i braktisur, pa ty e marr veten në krahët e mi dhe e shpie në jetë për të lypur afsh. HIRI 

148

Nata u copëtua nga yjet duke më parë në kllapi ajri hedh urrejtje duke hijeshuar fytyrën e tij me muzikë. Së shpejti do të ikim Ëndërr e fshehtë paraardhëse e buzëqeshjes sime

bota është ligur dhe ka zinxhir por jo çelës dhe ka tmerr por jo lot. Ç›do të bëj me veten time? Se prej Teje jam kjo që jam Por nuk kam të nesërme Se prej Teje... Vuan nata.

P R O Z Ë

KËNGË  koha ka frikë frika ka kohë frika shëtit nëpër gjakun tim shkul më të mirat fryte të miat rrënon ledhin tim të shkretuar rrënojë e rrënojave vetëm rrënojë dhe frikë shumë frikë frikë. FRIKA  Në qiellin e vdekjeve të mia ende ka frikë. E di ti ç›është frika? E shoh frikën kur them emrin tim. Është frika, frika me sombrero të zezë duke fshehur minj në gjakun tim, apo frika me buzë të vdekura duke pirë dëshirat e mia.

149

Po. Në jehonën e vdekjeve të mia ende ka frikë. KUFIJ TË PADOBISHËM  një vend nuk them një hapësirë flas për çfarë flas për çfarë nuk është flas për çfarë njoh jo koha vetëm gjithë çastet jo dashuria jo po jo një vend i munguar një fill i mjerë bashkimi. ZGJIMI 

150

Zotni kafazi u bë zog dhe fluturoi dhe zemra ime u çmend sepse i ulërin vdekjes dhe përtej erës u buzëqesh përçartjeve të mia. Si t›ia bëj frikës si t›ia bëj frikës në buzëqeshjen time nuk vallëzon drita as stinët nuk djegin më pëllumba në idetë e mia. Duart e mia janë zhveshur lakuriq

dhe kanë shkuar aty ku vdekja mëson si të jetojnë të vdekurit. Zotni ajri ma ndëshkon qenien Përtej ajrit ka monstra që pijnë gjakun tim Është gjëma Është koha e zbrazëtisë së pazbrazur Është çasti për t›i vënë kyçin gojës të dëgjosh të dënuarit të bërtasin të kundrosh emrat e mi të varur në asgjë. Zotni jam njëzet vjeçe dhe sytë e mi njëzet vjeç janë e megjithatë nuk thonë asgjë. Zotni e kam harxhuar tërë jetën në një çast Pafajësia e fundit ka shpërthyer Tani është kurrë o asnjëherë apo thjesht ishte Si nuk vras veten përpara një pasqyre dhe të zhdukem për t›u ridukur në det ku një anije e madhe do të më priste me drita të ndezura? Si nuk i nxjerr venat dhe me to një shkallë të bëj për të ikur në anën tjetër të natës? Fillimi i ka dhënë dritë fundit Gjithçka do të vazhdojë njësoj Buzëqeshje të harxhuara Interes i vëmendshëm Pyetjet gur më gur Gjeste që imitojnë dashuri Gjithçka do të vazhdojë njësoj Por krahët e mi mundohen botën të përqafojnë,

P R O Z Ë

151

sepse ende nuk i kanë mësuar se tashmë është tepër vonë. Zotni hiqi arkëmortët nga gjaku im Kujtoj fëmininë time kur unë isha një plakë Lulet vdisnin në duart e mia sepse vallja e egër e gëzimit u shkatërroi zemrën Kujtoj mëngjeset e zinj me diell kur isha vajzë e vogël domethënë dje domethënë ka shekuj Zotni kafazi është bërë zog Si t›ia bëj frikës?

Përktheu nga origjinali: Bajram Karabolli

152

P O E Z I

Nicolás Guillén (1902 – 1989) poet kuban, i konsideruar si përfaqësuesi më i shquar i të ashtuquajturës poezi zezake e Amerikës Qendrore, po ashtu edhe poeti kombëtar i Kubës, ngaqë vepra e tij letrare është e lidhur ngushtë me kulturën afrokubane. Punoi si tipograf para se t’i kushtohej gazetarisë dhe të njihej si poet. Qysh i ri mori pjesë aktive në jetën kulturore e politike kubane, gjë që i kushtoi arrestime, disa herë dhe mërgimin nga atdheu. E filloi veprimtarinë letrare në mjedisin e postmodrnizmit dhe përkrahu në të përvojat avangardiste të viteve ‘20, duke kultivuar si askush tjetër poezinë negre ose antilane. Nga pozitat e veta të mulatit, me një ndjenjë të veçantë ritmike, trajtoi tematikën e kryqëzimit, në konteksti social dhe politik që manifestonte shtypja e ashpër dhe skllavëria që vuante populli zezak. Më vonë poezia e tij u angazhua me shqetësimet politike e shoqërore, me problemet kubane e amerikane, me problemet e vëllezërve të racës dhe gjithë të varfërve në botë. Veprat e tij poetike përbën 29 vëllime me poema e poezi dhe është e përkthyer në disa gjuhë.



NGANJËHERË....

Nganjëherë kam dëshirë të jem spitullaq dhe të them: Ju dua si i marrë. Nganjëherë kam dëshirë të jem budalla dhe të bërtas: Oh, sa të dua! Nganjëherë kam dëshirë të jem një fëmijë që qan i strukur në ëndrrën e tij. Nganjëherë dua të jem i vdekur që të ndjej, poshtë tokën e lagët nga lëngjet e mia, ku të më rritet njé lule duke më shpërthyer gjoksin, një lule që të thotë: Kjo lule, është për ty.

153

PEMA Pema që gjelbëron çdo pranverë, nuk është më e lumtur se unë, përsëri i lulëzuar. Gjethet e verdha ranë, dhe te trungu im vijnë të rejat, të dridhura, për të thurur kodet e tyre, dhe ka zemra të mbërthyera, prej shigjetash shpuar, e të gjalla në atë vdekje. Kur them: të dua, zërin tim e përsërit era dhe sipër meje, atje lart, me emrin tënd luan një zog, bir marsi e bir prilli. GJËEGJËZË Mëngjes nga dhëmbët, nga lëkura si natë. Vallë, ç’është, ç’nuk është? Zezaku.

Femër është, e bukur nuk është dhe vjen e të urdhëron. Vallë, ç’është, ç’nuk është? Uria.

154

Skllave e skllevërve, për të zotët despotë. Vallë, ç’është, ç’nuk është? Kallami i sheqerit.

Turpi i njërës dorë që tjetra përherë e di. Vallë, ç’është, ç’nuk është? Lëmosha.

P O E Z I

Një burrë që po qan me të qeshurën që mësoi. Vallë, ç’është, ç’nuk është? Unë.

Shqipëroi: Bajram Karabolli

155

156

P O E Z I

Azem QAZIMI Poet, shkrimtar, studiues dhe përkthyes tashmë i njohur. U lind në Strugë, më 6 shkurt 1977. Ka kryer Fakultetin e Gazetarisë në Universitetin e Tiranës, dhe Masterin Shkencor në Antropologji Kulturore, pranë Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimeve të Artit (Qendra e Studimeve Albanologjike), po në Tiranë, ku po vazhdon edhe doktoratën. Ka botuar: “Të bekuarit, sfera” (tregime, 2005), “Ajri i kryqëzimit” (poezi, 2008),“Për dhunitinë e mahnitjes” (poezi, 2013), “Fjalor i mitologjisë dhe demonologjisë shqiptare”, “Fjalor i krishtërimit”, “Libri i fshehtë i bogomilëve”, si dhe këta libra të përkthyer nga letërsia botërore: William Faulkner, “Një trëndafil për Emilinë” (tregime të zgjedhura), “Tregime amerikane të shekullit XX”, “Poezi anglosaksone e shek XX”( përkthyer me Gazmend Krasniqin), Vasko Popa, “Homazh ujkut çalaman”, John Banville, “Deti” (roman), Jorge Luis Borges, “Libri i qenieve imagjinare”, Jorge Luis Borges, “Libri i rërës” (tregime), Oscar Wilde, “Salomeja” (dramë), “Libri egjiptian i të vdekurve” dhe “ Shqipëria e Poshtme” nga John Foster Fraser. Një kontribut të çmuar ka dhënë në Institutin e Studimit të Krimeve e të Pasojave të Komunizmit. Që prej prillit të këtij viti boton dhe drejton të përmuajshmen letrare “Helicon”.

FJALA Pasi ka vuajtur, si shenjtorët e mëdhenj, sfilinë e vegimeve, fjala vjen të shërojë, themelon republikën e të përunjurve, merr në prehër më shumë njerëzim se Maria.

157

VËLLAIT TIM Qysh në fillim jeta jonë kërkoi kuptimin dhe gjeti fragmentet. Kishte ditë kur fëmijëria vinte e ëmbël, shpirti porosiste butësi. Mishi ynë atëherë merrte ngjyrën e paradave dhe e folura e ngjyroste me britma triumfi sheshin e lojës. Ajri nginjej befas me aromën solemne të letrës dhe të bojës së shtypit, a thua se do të lindte Librin. Kjo lumturi e re na diktonte fjalë që fëshfërinin si mëndafsh nga Kina. Tani nga fëmijëria jonë kanë mbetur vetëm pemët prej hiri në skaje të poemës, të gjitha të mbushura me zanore e pleqëri. ELSINOR Pesha e zotave mëshon mbi Elsinor, ku dimri shpalos prozën e tij të sheshtë. Hamleti sodit lumin e Heraklitit dhe drurët që kanë veshur cegëm të hollë nën dritën e ftohtë të parkës.

Gjithë natën përgjoi imagjinatën e zemrës dhe neurozën e ndehu si mot stuhie: pak si i ndrojtur, tërë shprehi shajnie, mbi një piedestal reje, ati Hamlet, ia beh pezull një kut mbi mëngjes.

158

Drita e faktit vallë do ta lëbyrë? Vallë vrasja do ta shërojë shtetin, apo do të themelojë një traditë që për at do ketë një teh të mprehtë agu?

TRAKTAT I SHKURTËR PËR IKONOGRAFINË

P O E Z I

Kamjen e gjith’ trajtave të zotërojë ngjyra. Të ndërkrehet natyra e saj e amshuar: trupat, ashtu tinëz, t’i mbrujë me dëshira.

Alle të jetë mishi, po rëndese çliruar; çdo gojë – vigjilje e një lavdi; dhimbje’ re të shprehet me vaje plojësh t’vjetra. Veç me një shtytje të lehtë të dritës, dhe n’ujdi me kanonin, në dorë të erës si fener t’lëkundet kryet e shën Gjonit. Pak e zezë të mjaftojë për mëkatin, dhe e bardha, në mos qoftë savani, le të jetë zambaku i Lajmit.

Dhe që të kryhet vepër e shenjtë, furça të kalojë mes tundimeve të botës, mjaft që të rigjejë shpirtin e saj asket. (ECONOMIA CATHARON) E kush jam unë të të gjykoj, shpirti im? por nëse vërtet do të ishe një i urtë, ç’do të të duhej, o shpirt, t’i ndragie me kuptim sendet? A s’qe përpara njohjes dritë?

Bashkë zbuluam të mirën dhe të keqen, e për këtë s’na u desh asnjë frut Parajse. Dhe ti që thua se balta s’na përket! Dëgjo, shpirti im, mos u ngut: kur, si në provëz, në grykë

159

të nëpërduket grahma, kur nga krahët e engjëllit balta të rrëzohet, pse të gjakojmë, o shpirt, më kotë Parajsën? A s’do të jetë, më në fund, koha të bëhemi të vdekshëm? «ECCE HOMO»

Edhe një përpjekje të mbrame, përpara se pluhuri të vërë gjumë mbi sendet, përpara se e dukshmja në hon të shndërrohet: është viti një mijë e nëntëqind e dyzet e një dhe im gjysh shkruhet si me grafit në luftë. Është një hije e zhyer, si njollë vaji.

Ai mund të vdesë dhe të ketë gjithçka i duhet një burri: një zemër të zbrazët, si një librari e dorës së dytë. Ndërkaq, dhimbja do të jetë bërë e mundshme. Planeti i trëndafiltë do të kundërmojë erë buke dhe dyshimi. Më vonë do të lindë një brez serioz, i aftë të shpëtojë nga hamendjet e mëdha të zemrës.

Si bimë kopshti do të kultivohet utopia, po edhe paskëtaj njeriu do të jetë po ai dollap me rrangulla.

160

Dhe drita, e gjymtë do të lindë nga trupi i tij në vaj.

*** Ah, si do të lulëzojë një ditë, e pa vënë re, një dhimbje e rrethuar prej lëndës së një ndjese, dhe ti, e mbrujtura me thelb, o zemra ime, do të ngjizësh një kujë të re, të lëmuar. Kur të kaloj në udhën e brengës sate, një përnderim i lashtë do të më pushtojë, i njëkohshëm me elementet. Vdekje, mëmë e dhembshur, vdekje, ne që ta kemi kaq shpesh nevojën, ruajmë ende diç nga i kthjellëti shqetësim i zotave.

P O E Z I

NJË POET Këto pak gjëra që t’ua lëmë trashëgim elegjiakëve: në fëmini ai vuante nga demoni i simetrisë; ngado e ndiqte një shpurë shprehish abstrakte, një metër i çalë, një ritëm azmatik. Tash që ka shtuar plehun e konkuistave e pezmi i është ngjitur prej muskujve në fjalë, ka mësuar të fyejë qenien me pandehma, dhe të lëvdojë hiçin. Tash gjithçka që prej, Midë i trëndafiltë, e shndërron në baltë. PËR EPËRSINË E TEORISË Në Katedrën e Letërsisë kanë sjellë bori prej teneqeje, për ta nxjerrë nga plogështia, për të ngritur muret; por këtë ne tashmë e dimë: e turmës është mbretëria. Ata do të donin t’i mbysnin njëherë e përgjithmonë të gjithë ata që ngrihen mbi hiperbola të hareshme, përtej asaj gjuhe të hirshme fshatarake, që kakaris

161

nga të gjithë qymezët. Kujt, pra, i duhen ato vepra, që i vënë stërkëmbësha imagjinatës së tyre, të gërryer nga teoritë? Të rroposet, pra, arkitektura e vegimit, që i bën qëndresë kuptimit të tyre. Mjerë ai që s’e kanë krijuar turmat, mallkuar dora tinëzare që shprish statuskuonë dhe vë mëngjes në rrjedhë.

162

P O E Z I

Dije Demiri-FRANGU Profesoreshë në Fakultetin e Filologjisë, Demiri që një kohë të gjatë ligjëron lëndën: Letërsia shqipe për fëmijë. Ka botuar dhjetëra përmbledhje me poezi për të rritur e fëmijë, si: Buzëqeshja s’është larg, Flurudhë, Ta shoh botën si gotën, Gjithësia si qershia, Këmbët e erës, Prekja e vdekjes, Sfinga, Shpirti i luleve, Tallje e bekuar etj. Ka publikuar studime për letërsinë për fëmijë dhe të rritur, si dhe është përkthyer në disa gjuhë të huaja. Së fundmi ka botuar librin studimor: Letërsia për fëmijë (gjeneza, fenomene, autorë).

NE ISHIM TË BUKURA

(Shoqeve të gjeneratës sime)

Hynim mendimeve të djemve si fije bari për të dalë lule të acarta

në korzo çdo natë i ndërronim fustanet bënim gara me vashat serbe kush e ndiqte modën më afër plot sy na ngjiteshin nëpër fustane si grejzi na ngjiteshin fytyrave, këmbëve ….

ne shpërndanim habi nëpër fytyrat e qytetit ua vilnim mendtë djemve që mbaheshin trima e luanin futboll oborreve të shkollave ne gjimnazistet e gjeneratës së 5

fytyrë engjëjsh ishim

163

e djallushe na zinin se qafën litar kishim ku mund të varnim djaloshin e parë që mund të na pëlqente gjimnaziste kur ishim

ecnim duke krijuar shtrëngatë goca plot shëndet dhe pa dietë gjithë dëborë fytyrat tona pa puder

ne krijonim psikozën e rinisë në qytet hipnozë bënim çdo gjest

ishte koha kur dashurohej përnjëmend në flokë zjarri rrinte ndezur

e shprushnim duke hedhur bishtalecat përpjetë melankolia e gjeneratës sime sa e bukur ishte

Merreshim edhe me politikë në ilegalitet dërgonim poezitë

vetëm në gramatikë bënim gabime

sapo ishte mbajtur Kongresi i Drejtshkrimit e ushtronim në letra dashurie 164

kishim prirje të shkruanim në gazeta

të këndonim në Shoqëritë artistike në radio të jepnim intervista me porosi - lexoni më shumë! Na ishim vërtet goca të bukura!

P O E Z I

NËNAT E PLAKURA Ruajnë molekula tona në trupat e tyre Këmbët i kanë udhë të pashkelura Gungaçe me plot vija gjaku Fshehin barkun në plazh- me shami (shtretërit tanë të parë -mbushur ujë e dashuri) e kofshët, kodrina të shkreta nga gishtërinjtë e burrave s’mbahen dot më nënat tona nisin e tuten nga sytë-meshkuj asnjë dritare trupi s’mund e hapin gjinjtë si retë pa formë s ‘u mbahen dot nga eshtrat

e sërish vazhdojnë të mendojnë në dietë dhe në formën e parë -eh ëndrrat, çdo portë moshe hapin NË PERIFERI   Në periferi jetohet qetë   njerëzit jetojnë me kujtime si mes tehe thikash

165

  dhe heshtin një zë nuk e lëshojnë   jetohet qetë në periferi   dashurohet qetë dhe injoranca qetë vret

166

P O E Z I

Nerimane KAMBERI Ka mbaruar shkollën fillore dhe atë mesme në Belgjikë, në drejtimin e gjuhëve dhe latinishtes. Dy vjet të fakultetit juridik i studioi në Belgjikë, pastaj u kthye në Kosovë ku studioi juridikun dhe gjuhën e letërsinë frënge. Doktoroi në Universitetin e Prishtinës në vitin 2012 me temën Kritika franceze për Ismail Kadarenë. Punon si mësimdhënëse në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë frënge të po këtij Universiteti. Ka punuar si asistente dhe përkthyese e shumë medieve botërore franceze, anglo-saksone dhe spanjolle. Shkruan për revistën on-line Le Courrier des Balkans. Në moshë shumë të re botoi dy libra për të rinj: Anjesa dhe doktor Simoni dhe Anjesa dhe shtatë pikturat (frëngjisht dhe shqip, Belgjikë) si dhe përmbledhjen për të rritur Bluxhinet e grisur. Vëllimi me dhjetë tregime të shkurtra “Një ditë ndoshta” është botuar në vitin 2006. Është anëtare e Pen-Qendrës së Kosovës

BALONAT E BARDHË

(Marinit, që lindi pas lufte)

Ti s’ke lindur në kohëra të këqija Qielli atë ditë s’kishte vranësira Jo si yt vëlla Që ikte nga kufiri në kufi Me plot trishtim në sy Trishtimin e mijërave fëmijë Ai ikte me çizme të gomës Ku ishte ngjitur pak baltë e Kosovës Balonat e tu sot janë ngjyra plot, të kuq, të kaltër, të gjelbër Por ti nuk i do balonat e bardhë Si e kuptova, ti kaq i vogël, se ato balona kërkonin paqe

167

Në kohë të luftës, rrugëve të kryeqytetit, fëmijë me balona të bardhë vëllai yt kërkonte paqe. DIELLIN KËRKUAN Diellin e kërkuan Fëmijë si ti, Burra, gra Dhe të tjerë fëmijë Ecën, ecën, ecën Diellin, Dielli im Kërkuan Kaq ditë pa një rreze Kaq vite me shi Ata fëmijë Shi rrebesh Jo nuk ishin ca pika që ranë mbi qelq Shi, thuaj se s’do të ndalej kurrë Një grua, një burrë Ecën, ecën, ecën Diellin, Dielli im Kërkuan. DJALI ME LULE Birit tim Bindit, në ditën e Shën Valentinit

168

Në dorë mban lule të kuqe, Trëndafila Dikur mbaje balona të bardhë, por atëherë ishe fëmijë Jetoje në një kohë pa kohë Mbaje balona të bardhë, për paqe, Sot je bërë burrë, moti i ke lëshuar balonat në qiell,

Si një thirrje për ndihmë, për shpëtim Sikur ata të pashpresë që hedhin shishe në det SOS kërkojnë ndihmë Por, Prishtina nuk ka det, as lum Ku ta hedhesh atë shishe I hedhe balonat. Nuk e kishim menduar kurrë Se lufta do të mbaronte Do të bëheshe burrë Dashurinë ta përjetoje. Biri im, i përgjëroheshe Shën Marisë për liri Sot i përgjunjëzohesh Marisë për dashuri Mari quhet ajo e bukura vajzë që të pret Këtë ditë të të dashuruarve Mari apo ndryshe, nuk është me rëndësi, Mari e quaj për të gjitha ato vajzat që janë rritur Si ajo që sot të pret, i pret lulet e kuqe E pret djalin me lule, djalin me balona.

P O E Z I

KALLIRI I GRURIT Nisu rrugës tënde, biri im Dhe të lutem mos e kthe kokën Pasi të më përqafosh, ec drejtë S’dua të m’i shohësh lotët Ec, ik, vrapo, që mos mundem të të nxë Të të kthej në shtëpi, pranë meje, pranë të tjerëve Do të kalosh male, kodra, dete Mos ju përgjigj thirrjeve të Sirenave. Do të shohësh fytyra të ndryshme, Përgjigju përshëndetjeve të tyre. Nisu në pelegrinazhin tënd, Në bredhjet e tua, Bëftë zoti mos të zgjasin dhjetë vjet,

169

Do të shohësh shtatë mrekullirat e kësaj bote, Jo shtatë po aq sa kanë mbetur Do të vërtetosh se toka është e rrumbullakët Dhe se njeriu kurrë nuk ngopet Biri im, a do të kthehesh të më tregosh Për Muret, për Pemët e mbjellë një ditë të rëndësishme Apo për Memorialët e ngritura në kujtim të të rënëve Do të më tregosh, rapsodi im, për marrëzirat e njeriut Për zbulimet e tij për të dhënë vdekjen Ndalu të kapitulli i jetës Ngritu në këmbë kur të dëgjosh himnet, këngët vajtuese, këngët patriotike, Baladat e dashurisë, violinat e ciganëve të hareshëm Përshëndeti flamujt, kryetaret, priftërinjtë, gjyqtaret, qyqanet Simbolet që s’bën të preken dhe që s’të prekin. Mëso diç, për këtë punë je nisur, Të mësosh nga jeta. A i ke paluar librat? Bën miq sa më shumë. Por zgjodhi pak. Ata që shajnë, rrahin, vrasin, qeshin me ironi dhe lavdërojnë me prapavijë Mos i shti në rrethin tënd, ata i përkasin rrethit të ferrit. Mund të të lëndojnë keq. Kur të shqyen këpucët, dhe fillojnë të të ajën këmbët, Kur të rriten thonjtë, Dhe lëkurën ta bëjnë gjak, Lidhe grykën e strajcës tënde dhe mendohu të kthehesh. Të më tregosh, të më mësosh për të qeshurat e fëmijëve Matanë oqeaneve, për lotët e vajzave të dashuruara. Të ma pikturosh jetën me ngjyra plot. Mos e harro asnjë detal, biri im. Kthehu, të pres, kalliri im grurit Dielli im i korrikut që djeg arat e vendit tënd.

170

PLUHUR

P O E Z I

Ah ! rrugët me pluhur Pas shiut Ç’të mbetën nga ato vite? Sokaku i boshatisur Pse mendohesh? Ç’të duhet të kthehesh mbrapa Shih si e humba Si u humba, si humba Në këto shtigje kujtimesh Memzi në gjysmë gjumë Ndiej atë aromë Në ëndrrat që nuk mbarojnë kurrë Në ëndrrat që nuk mbahen mend Se sapo zgjohesh Harrohen Kur eci në qytetin e zhurmshëm, të pistë. Kthehem në shtëpi Me një barrë të rëndë mbi supe E lëshoj mbi qilim. SI NJË KËNGË E VJETËR Si një këngë e vjetër Fillon gjëma e saj Dikush tha se ishte një thirrje Ndoshta, filloi si gjëmë Dhe doli këngë, Një zë të hollë që vinte nga dritarja E hapur kah fushat, kah mali Perdja valëvitej, e bardhë, tepër e bardhë U këput perdja, e mori era, e çoj kah fushat, kah mali, Kënga e ndoqi i pas. 171

172

P O E Z I

Shpëtim SELMANI Ka mbaruar masterin në Fakultetin e Arteve – Aktrim dhe po ashtu është para përfundimit të Fakultetit të Sociologjisë në UP. Libri i tij i parë është Brenda Guacës. Përveç poezisë shkruan prozë dhe drama.



FATKEQËSISHT Nëse je demokrat i përbetuar, të quajnë komunist i regjur, nëse je komunist i regjur, të quajnë demokrat i ndyrë, nëse je kafshë paqësore, të quajnë njeri të prishur, nëse je njeri relativisht i mirë, të quajnë kafshë zemërake, me çdo kusht ti duhesh të jesh ashtu se çfarë të thonë, me çdo kusht ti duhet të jesh ajo se çfarë shohin ata tek vetja e tyre.   Nëse je ëndërrimtar i lindur, të quajnë gjumash të vdekur, nëse je gjumash i arsyeshëm, të quajnë ëndërrimtar qesharak, nëse je ateist i përndjekur, të quajnë besimtar të devotshëm, nëse je besimtar shëndetlig, të quajnë ateist të dhjamosur, me çdo kusht ti duhesh të jesh ashtu se çfarë të thonë, ajo se çfarë shohin ata tek vetja e tyre.   Nëse je ithtar i zjarrtë i pushtetit, të quajnë revolucionar, nëse je revolucionar largpamës, të quajnë instrument pushtetar, nëse je nacionalist i njëmendtë, të quajnë patriot i dalë mode, nëse je patriot i vërtetë, të quajnë nacionalist i dalë mendsh, me çdo kusht ti duhesh të jesh ashtu se çfarë të thonë, ashtu se çfarë të thonë.   Nëse je i çmendur i zakonshëm, të quajnë mençurak i jashtëzakonshëm, nëse je mençurak i guximshëm, të shpallin si emblemë çmendurake, nëse je dashnor i madh, të quajnë kurvar i pistë,

173

nëse je kurvar i bajatshëm, të shpallin Eros. me çdo kusht ti duhet të jesh ashtu se çfarë thonë, kështu ka qenë dhe kështu do të jetë.   Nëse je gjeth në pemë, të quajnë krimb në rrënjë, nëse je krimb në rrënjë, të quajnë Zog në degë, nëse je i pronësuar, të quajnë të lirë, nëse je i lirë, të shpallin si pronë e dikujt, me çdo kush ti duhet të jesh ashtu se çfarë thonë, kështu ka qenë e dashur, kështu do të jetë.   Fatkeqësisht.

174

Fifteen Feet Of Pure White Snow    Kur zgjohem herët në mëngjes lodhur nga ëndrra të pakuptueshme, fërkoj sytë, shoh dritaret e avulluar, dëgjoj zëra që vijnë nga njerëz që kurrë nuk do t’i njohë pastaj fishkëllima veturash më futen padëshirueshëm kudo në trup, mbuloj fytyrën me duar, provoj të mos qaj, mërzitem dhe nuk dëshiroj të jem pjesë e asnjë gjëje. Kur shoqërohem nga një grua me një aparat fotografik në duar që shëtitet në mes varrezave duke i bërë të vdekurit edhe më të përjetshëm se sa janë, kur shoh një qytet nga lart,

P O E Z I

me turbullohen mendtë, cfarë bëjnë të gjithë këta njerëz në të, ku duan të dalin, cfarë mendojnë se janë dhe çfarë i jep kuptim përsëri fërkoj fytyrën me duar, provoj të jem burrë, mërzitem dhe nuk dëshiroj të jem pjesë e asnjë gjëje. Kur shoh se si dielli pak para se të përfundojë lëpihet në mure të shtëpive të vjetra ngutem të shkoj në shtëpi, të dëgjoj Nick Cave and the Bad Seeds, të lahem dhe ashtu i lagur të futem në shtrat, më në fund dreqi ta hajë, edhe të qaj deri në qiell duke dashur që kësaj radhe përfundimisht të mos jem pjesë e asnjë gjëje.   Mirëpo e di që cdo dëshirë është futur pesëmbëdhjetë këmbë nën bardhësinë e borës së pastërt. *****

Nuk besoj në art, dikujt duhet t’i shërbesh tha Dylani, nuk besoj në demokraci, demokracia është mut tha Hemingëay, nuk i besoj shteteve sepse përkundër asaj që tha Trumani, ata duan dominim, shtetet e mëdha sillen si gangster, ato të voglat si prostituta, thotë Kubriku, nuk i besoj natës, Morrisoni e sheh si të mërzitshme për pidhat, nuk i besoj asaj që u tha, nuk e di nëse u tha dicka e palëkundshme, nuk i besoj gadishullit të shëmtuar ballkanik, nuk e di nëse ka diçka më të shëmtuar,

175

nuk i besoj unioneve të paqes, paqja prodhohet nga lufta tha Kornej, nuk besoj në dashuri, ma ha mendja se nuk ka mbetur asnjë dhomë e zbrazët për të, nuk besoj në njerëz, sepse Hertha Muller, e quajti njeriun fazan i madh mbi tokë, fazanët sipas hulumtimeve të fundit janë specie në zhdukje e sipër, nuk i besoj luftës, Russell tha që lufta nuk përcakton kush ka të drejtë, ajo përcakton ata që mbesin, nuk i besoj lumturisë, Nick Cave as që merrej me të, nuk i besoj parasë, është e vetmja perëndi grindavece që jeton mes duarsh njerëzish, nuk i besoj Lenonit sepse as vetë ai nuk besonte gati askund, nuk i besoj femrave sepse Bukoëski thotë se janë si macet, bëjnë gjithmonë çfarë duan ata, në mes stërgjatjeve të mia, qëndroj buzëvarur duke dashur të ja dal ndërkohë shoh se si vetja më ik nga duart pa kthyer kokën mbrapa, drejtë asgjësimit shpirtëror, drejtë shuarjes dhe forcës së besimit heroik në asgjë. ***** Jam i sulmuar nga të gjitha anët, katër Shpëtima të heshtur, qëndrojnë të gatshëm, me dhëmbë jashtë ndërkohë hëna është rrudhur dhe është gati të bie mbi kokat e zogjve të natës.

176

Nata zbulon më shumë se kaq, ajo është kështjella prej terri ku korridoreve të saj hanë njëri-tjetrin dashnorët hakmarrës.

Mijëra shkaqe për të bërë vetëvrasje dhe cuditërisht asnjë shkak serioz ngase era e vashave që dalin jashtë na trimëron zemrat dhe fisnikëron mendjet tona të shëmtuara.

P O E Z I

Tragjikisht, ne nuk marrim atë që e meritojmë ose nëse e marrim jetojmë me bindjen se meritojmë dicka tjetër.

Pra, brenda nesh, asgjë nuk i shpëton kthetrave të zhgënjimit, arti edhe më tej mbetet lule e shkelur. PLEQTË E FRANKFURTIT Ata sillen rrugëve të bukura të Frankfurtit me një dozë përçmimi për çdo gjë që është e gjallë, fytyrat e tyre janë të vrazhda dhe qentë e tyre të vegjël kënaqen që zotërohen nga ato forca të pakta, ata shohin ku ka karrige të zbrazura në mënyrë që kur të ulen të qëndrojnë katër orë pa thënë asnjë fjalë, në mes të kësaj heshtjeje të rëndë pleqtë e Frankfurtit ushqejnë pavdekësinë e tyre me Croissant-ët e furrave të bukës dhe haptas shihet se për ta asgjë tjetër e përtejme nuk ka rëndësi, ata e shkulin vdekjen nga vetja e tyre dhe me të qëllojnë shtëpinë e Gëtes, ata e heqin vdekjen nga zemrat e tyre dhe e hedhin në Main dhe

177

pastaj çelësat e dashurisë që rrinë varur në urë ndryshken nga vështrimet e trishtueshme, nga vështrimet refuzuese të pleqve të Frankfurtit.

Ata bartin në supet e tyre peshën barbare të Luftës së Dytë Botërore dhe luten që të shërohen bijtë e tyre që flasin me mure, çojnë dashuri me lisa e gjejnë lumturinë në Metrot e stresit, pleqtë e Frankfurtit, të frikshëm dalin dhe të frikshëm futen në shtëpitë e tyre përrallore. Kushedi se ç’kujtime të fuqishme jetojnë ende brenda shtëpive të Pleqve të Frankfurtit, që nuk e kanë njërin gisht të dorës.

LETËR PËR DAVE BRINKS

178

Dave, jam ende këndejpari, jam pa banesë me qira, e kam përzënë veten nga njëfarë çerdhe e  dijes ama çuditërisht  gratë më thonë që  jam i dobishëm për proceset e këtushme

shoqërore, Dave, ka mëngjese kur ndihem i pavlefshëm, i paaftë për të jetuar dhe i dëbuar  nga vështrimi i Zotit të dritës, Zotit të errësirës, ajo… është larg  dhe nuk mund të mbijetoj më në ëndrrën e mbështjellë nga çorapet e mëndafshta, nuk mund të vazhdoj më të torturohem nga ideja e vetëvrasjes Dave, dhe e di… e di, që këtë e bëjnë të dorëzuarit, depresivët,  ata që dhimbjen e çfarëdoshme e kanë ushqim të tepërt e të njëjtë, Dave,  nuk dua të jem artist, as poet,  as mut,  as njeri, jam lodhur nga të qenit diçka në diçkatë e të tjerëve  por disi ndenja e të qenit peshkatar në ndonjë tokë të harruar në fund të fundit më ngacmon, Dave, kam frikë nga të  fshehtat që i dimë dhe nuk i themi, ato janë bërthama  të rrezikshme, që shkatërrojnë  biologjinë e dashurisë, që ohh, ohh, ka shkuar në dreq të mallkuar

P O E Z I

179

bashkë më besnikërinë  e qenit të fundit që jetonte këndej, Dave, a beson se do t’ia dalim mbanë? a beson se më nuk do ta jetojë askush fëmijërinë time? a beson se të mjerët do të braktisen  nga ndershmëria e tyre, hmm? a beson se do të kthehet dinjiteti ynë rrëmbyer nga bijtë e së keqes demokratike? Dave,  një Demokraci e mirë është e fuqishme vetëm brenda një shpirti të begatshëm dhe vetëm aty të vegjlit mbesin të vegjël, të rriturit bëhen te rritur, a beson përnjëmend  se poemat do të na hijeshojnë  qeniet tona të parrëzueshme, Dave? Dave, me shumë vështirësi, jam këndejpari, i gjysmërrënuar nga himni i ri njerëzor, pa dëshirë të madhe për vizione të reja, pa dëshirë të madhe për të ardhmen e prerë në qafë, me gojën mbushur gjak.

Sepse besoj se bukurisë së paqes së përbotshme Dave, i këndohet vetëm në gjendje vetmie të thellë andaj lutem që të jesh i rrethuar nga zogjtë. Përgjithmonë. 180

I ntervista

Nathalie Sarraute

181

182

P R O Z Ë

Nathalie Sarraute Është shkrimtare dhe studiuese franceze me origjinë ruso-hebraike. Lindi më 18 korrik 1900 në Rusi, ndërsa u shpër­ngul në Paris, së bashku me babain e saj. Sarraute studimet i kreu në Sorobonë, në lëmin e letërsisë komparative. Punimet e para shkencore të saj ishin mbi veprën e Marsel Proust-it dhe Virginia Woolf-it. Ajo është jashtëzakonisht e njohur me romanet e saj Portreti i njeriut të panjohur (parathënien ia ka shkruar Jean-Paul Sartre), Midis jetës dhe vdekjes, Tropismes, Planetarium, Fëmijëria, pastaj me librat Isma, Këhtu flasin budallënjtë, Futi i artë, Përdorimi i gjuhës etj. Ndërkaq, vepra ndër më kryesoret në fushën e shkrimeve diskursive është Kohë dyshimesh, që së bashku me librin Për një roman të ri të Allan Robbe-Grillet merren si dy libra-manifest të formacionit të Romanit të RI (Nouveau Roman). Është pëtkthyer në njëzet e ketër gjuhë të botës. Nathalie Sarraute vdiq më 19 tetor 1999.







ARTI I FIKSIONIT Intervistë e Nathalie Sarraute dhënë revistës së mirënjohur letrare amerikane Paris Review

Shusha GUPPY, Jason WEISS

Libri i parë i saj “Tropizma”, një përmbledhje tekstesh të shkurtra që u shfaq më 1939, shënoi një drejtim të ri në letërsinë franceze Nathalie Sarraute ishte tetëdhjetë e trivjeçare kur botoi të parin libër më të shitur, “Fëmijëria”. Ndryshe nga librat e saj të mëparshëm, kjo ishte një vepër autobiografike. Kujtimet nga fëmijëria e saj ruse dhe franceze paraqiten nga një fjalë apo veprim i risjellë në kujtesë, që shndrit për një çast dhe shuhet. Dalëngadalë formohet mozaiku, si një kujtim përdëllyes për prindërit e vet, ndarja e hershme e të cilëve ndau më dysh dhe dashurinë e saj. 183

Ajo u lind në vitin 1900 në Ivanovo, afër Moskës. Në librin Tropizmat, ajo i për­shkruan tropizmat si “lëvizje të brendshme, të cilat gatisin dhe u paraprijnë fjalëve dhe veprimeve tona, në kufi të vetëdijes sonë.” Ato ndodhin në çast dhe për t’i kuptuar në hovin e bashkëveprimeve njerëzore, kërkohet vëmendje tepër e kujdesshme. Tropizmat u bënë çelësi i tërë ve­ prës së saj të mëpastajshme. E çmuar shumë në Francë, Sarraute është përkthyer në njëzet e katër gjuhë; të katërmbëdhjetë librat e saj, përfshirë tetë romane, pjesa më e madhe e të cilave gjenden të përkthyera në gjuhën angleze, janë botuar nga Braziller dhe Riverrun. Që prej 1960-ave, ajo është një udhëtare e rregullt, e ftuar nëpër universitete anekënd botës. Bashkëshorti, të ci­lin e takoi kur ajo studionte për drejtësi, e ka shoqëruar gjithmonë në udhë­ timet e saj. Ajo i viziton SHBA-të herë pas here dhe për herë të fundit ishte në New York në shtator të vitit 1986, për premierën amerikane të dramës së saj “Për asgjë të rëndësishme”. Në njëzet vjetët e fundit, Sarraute shkonte çdo mëngjes për të shkruar, në të njëjtën kafene të lagjes në Paris. Intervista që pason, u bë në shtëpinë e saj, në zonën e gjashtëmbëdhjetë, afër Muzeut të Artit Modern.  INTERVISTUESI: Keni shkruar romanin tuaj të parë në moshën dymbëdhjetëvjeçare, më pas gjer në moshën tridhjetë e dyvjeçare – nuk shkruat asgjë. Përse? NATHALIE SARRAUTE: Nëna ime shkruante gjatë gjithë kohës dhe unë për ta imituar atë, shkrova një “roman” të mbushur me gjithë banalitetin që kisha mësuar nëpër tregimet e dashurisë gjer atëherë. Ia tregova një mikeshës së nënës, e cila më tha: “Para se të shkruani romane, duhet të mësoni drejtshkrimin!” Psikologët do të mund të shihnin në atë episod, një traumë tipike të fëmijërisë. Në të vërtetë, mendoj se nuk kam shkruar pastaj gjer vonë, sepse nuk kisha çfarë të thosha. Në lice më pëlqente të shkruaja ese, sepse temat imponoheshin nga jashtë. Kjo gjë më bëri të kuptoja se sa kënaqësi ishte të shkruaje fjali të organizuara mirë, në stil klasik. Ndiheshe në harmoni me klasikët dhe e sigurt në shoqërinë e tyre. Ndërkaq, në shkrimet e mia unë hidhesha në një hapësirë pa mbrojtje. Ngecja dhe belbëzoja, pa askënd për të më ofruar siguri. Romani tradicional, me fabulën dhe personazhet e tij etj., - nuk më interesonte. Kisha pranuar tronditjen e Proust-it më 1924, zbulesën e një universi të tërë mendor dhe mendova se pas Proust-it, nuk mund te 184

P R O Z Ë

ktheheshe te një roman i Balzakut. Pastaj lexova Joyce-in, Virginia Woolfin etj… Mendoja se “Zonja Dallouei” ishte një kryevepër dhe se monologu i brendshëm i Joyce-it ishte një zbulesë. Në fakt, mendoja se një letërsi e tërë kishte zërë vendin e gjithë asaj që ishte shkruar më herët. Por, siç thashë, unë vetë nuk shkruaja, sepse në atë kohë s’kisha asgjë për të thënë.  INTERVISTUESI: Filluat t’i shkruanit “Tropizmat” kur ishit tridhjetë e dyvjeçe; është një libër i shkurtër, i përbërë nga njëzet e katër pjesë, por, megjithëkëtë, ju mori shtatë vjet kohë! SARRAUTE: Pesë vjet, por që gjithashtu janë shumë. Pastaj m’u deshën dy vjet të tjerë për ta gjetur një botues. Më në fund, një botues shumë i mirë, Robert Lafont, i cili kishte zbuluar Céline-in dhe Queneau-n, - mori librin tim. E botoi me të njëjtën përmbledhje me Queneau-n. INTERVISTUESI: Si arritët gjer te forma e atyre pesë teksteve të para? SARRAUTE: E para doli ashtu siç ishte në libër. Ashtu kërkova unë. Mbi disa të tjera m’u desh të punoja shumë.  INTERVISTUESI: Dhe përse e zgjodhët emrin “Tropizma”? SARRAUTE: Ishte një term i cili qëndronte në ajër, me prejardhje nga shkenca, biologjia, nga botanika. Mendova se i përshtatej asaj lëvizjeje të brendshme, të cilën dëshiroja ta paraqisja. Kështu, kur m’u desh të zgjedhja një titull për t’ia paraqitur botuesve – e zgjodha këtë.  INTERVISTUESI: Ku e dinit se çfarë ishin në atë kohë tropizmat? Si e kuptuat që e kishit gjetur? SARRAUTE: Nuk e kam ditur gjithmonë, por mund t’i zbuloja në shkrim. Nuk përpiqesha t’i definoja, thjesht, lindnin vetvetiu.  INTERVISTUESI: Tropizmat shpesh duket sikur veprojnë përmes një ndjeshmërie poetike. SARRAUTE: Gjithnjë kam menduar se nuk ka një kufi, një ndarje ndër­ mjet poezisë dhe prozës. Michaux, shkruan prozë apo poezi? Ose Francis Po­ nge? Janë të shkruara në prozë, por gjithashtu janë poezi, sepse është ndjesia ajo që përçohet përmes gjuhës.  INTERVISTUESI: A e kishit menduar se tropizmat ishin prozë, a ishit në dilemë se si ta quanit? SARRAUTE: Vërtet, nuk i bëja vetes pyetje të tilla. E dija se e kisha të pamundur të shkruaja në forma tradicionale, sepse kjo dukej se nuk kishte të bënte me atë që përjetohej. Po t’ia vishnim atë personazheve, personaliteteve, fabulës, vinim re çdo gjë që perceptonin shqisat tona dhe 185

mua kjo gjë më interesonte. Duhej ta kapje çastin, duke e zgjeruar dhe duke e përpunuar atë. Këtë u përpoqa ta bëja te “Tropizmat”.  INTERVISTUESI: A e kuptuat në atë kohë se kjo ishte rruga të cilën duhej ta ndiqte vepra juaj? SARRAUTE: Kuptova se një rrugë qëndronte hapur para meje, një rrugë e cila më eksitonte. Ishte sikur ta kisha gjetur tokën time, mbi të cilën mund të ecja përpara, ku asnjeri nuk kishte shkelur para meje. Një terren për të cilin unë isha përgjegjëse.  INTERVISTUESI: A pyesje veten tashmë se si duhej përdorur në kontekste të tjera, si p.sh. në roman? SARRAUTE: Jo, aspak. Mendoja vetëm të shkruaja tekste të shkurta të asaj natyre. S’mund ta imagjinoja si të mundur, të shkruaja një roman të gjatë. Dhe më pas, ishte vështirë të gjendeshin këso tekstesh; çdo herë dukej sikur filloje një libër të ri nga e para; prandaj, vendosa që mbase do të dukej interesante të zgjedhja dy personazhe të ngjashme, tërësisht të rëndomta, sikur te Balzaku p.sh., një koprrac dhe vajzën e tij dhe të paraqisja gjithë tropizmat që zhvilloheshin brenda tyre. Kështu shkrova “Portreti i të Panjohurit”.  INTERVISTUESI: Në fakt, do të mund të thuhej se, të gjitha ose pjesa më e madhe e tropizmave të cilat mund të gjenden te njerëzit, - mund të gjenden gjithashtu edhe te një person i vetëm. SARRAUTE: Absolutisht. Jam e bindur se secili e ka të tërën të ndryrë brenda vetes. Në nivelin e jashtëm të veprimit, nuk mund të më shkojë mendja aspak se Hitleri ngjan me Joan of Arc (Zhan D’Arkën). Por, mendoj se në nivelin më të thellë të tropizmave, Hitleri dhe Stalini duhet të kenë përjetuar të njëjtat tropizma sikur ato të çdokujt tjetër.  INTERVISTUESI: Tropizmat duket sikur mund të hyjnë edhe në fushën e shkencave shoqërore. SARRAUTE: Po. Tani jam bërë më shumë e përdorshme. Vepra ime dikur ishte tërësisht e mbyllur për njerëzit. Për një kohë të gjatë njerëzit nuk mund të depërtonin në të; nuk arrinin të hynin në këta libra.  INTERVISTUESI: Përse mendoni se ka ndodhur kjo? SARRAUTE: Sepse është e vështirë. Ngaqë unë zhytem drejtpërdrejt, pa ofruar ndonjë pikë referimi. Nuk dihet se ku gjendesh dhe cili është cili. Flas menjëherë për gjërat thelbësore dhe kjo është e vështirë. Për më tepër, lexuesit kanë shprehi të kërkojnë kornizën e romanit tradicional – personazhe, fabula – dhe nuk i gjejnë, prandaj humbasin. 186

P R O Z Ë

INTERVISTUESI: Nga këtu lind dhe pyetja se si duhet lexuar këta libra. Ti i shkruan pa subjekt, për shembull. SARRAUTE: Po deshët, ka subjekt, por jo subjekt të zakonshëm. Është një subjekt i përbërë nga veprimet ndërmjet qenieve njerëzore. Nëse njëri gjen interesim në punën time, atëherë ndjek njëfar lëvizje të veprimeve dramatike që zë vend në nivel të tropizmave dhe të dialogut. Është një veprim tjetër dramatik nga ai i romanit tradicional. INTERVISTUESI: Keni thënë se parapëlqeni një lexim relativisht të pa­ shkëputur të librave tuaj. Por i tërë leximi është një njëfarë mënyre një përvojë fragmentare. Me romanin tradicional, kur merr dhe vazhdon leximin e lënë në gjysmë, - për të zbuluar se ku ke mbetur, duhet të fiksoni personazhet dhe subjektin. Sheh ndonjë mënyrë tjetër në librat e tu, që të mund të ndiqet rruga dhe moment i lënë në gjysmë? SARRAUTE: Nuk e di. Nuk e di se si më lexon dikush tjetër. Nuk mund ta vë veten në vendin e lexuesit, ose të kuptoj se çfarë po kërkon ai, çfarë sheh ai. Nuk e kam idenë. Asnjëherë nuk mendoj për lexuesin kur shkruaj. Përndryshe, do më duhej të shkruaja për gjëra që i përshtaten atij ose që e kënaqin. Dhe me vite nuk i kanë pëlqyer, nuk është interesuar. INTERVISTUESI: Madje edhe pas kaq shumë librave, nuk u dekurajuat? SARRAUTE: Jo, aspak. Gjithmonë kam pasur mbështjetjen e njëjtë, që nga fillimi. Me “Portretin e një të Panjohuri”, kisha përkrahjen e Sartreit. Në atë kohë Sartre ishte i vetmi që po bënte diçka rreth letërsisë; kishte një revistë. Bashkëshorti im ishte gjithashtu jashtëzakonisht përkrahës, që nga fillimi. Ai ishte një lexuesi im i mrekullueshëm ; gjithmonë më ka inkurajuar shumë. Kjo kishte shumë domethënie për mua. Mjafton të kesh një lexues të vetëm, i cili kupton se çfarë dëshiron të bësh. Prandaj, si të thuash, kjo ishte një vetmi madhështore, por thellë brenda saj nuk ishte vetmi. Sartre u impresionua nga “Portreti i një të Panjohuri”. Prandaj, kjo gjë ishte shumë inkurajuese. Më pas, kur përfundoi “Martereau”, Marcel Arland u eksitua mjaft dhe e mori ta botonte me Gallimard-in. Në atë kohë ai po e redaktonte “Nouvelle Revue Française”. Gjithmonë kam pasur një numër lexuesish entuziastë. Kur doli libri “Tropizma”, mora një letër entuziaste nga Max Jacob, i cili në atë kohë ishte një poet shumë i admirueshëm. Pra, s’mund të them se ishte një vetmi e plotë.  INTERVISTUESI: A u përpoq Sartre ose të tjerët t’ ju quanin ekziste­ ncialiste? 187

SARRAUTE: Jo, aspak. Ai tha se do të ishte mirë t’ju shkruaja një parathënie, se përndryshe do ngelni pa botues, meqë në atë kohë ai ishte shumë i famshëm. Por, përkundër parathënies nga ai, askush nuk e donte librin dhe në fund një botues i vogël e mori. Pati vetëm një shkrim për të, por dhe ai u injorua. Më vonë Sartre më tha se, nëse këmbëngul të shkruani në këtë mënyrë – do ta flijoni jetën tuaj.  INTERVISTUESI: Simone de Beauvoir, edhe pse nuk kishte gjë kundër njerëzve të cilët e rrethonin Sartre-in, ose kur ai kishte afera me aktore dhe sekretare të bukura, megjithëkëtë thuhej se bëhej tmerrësisht xheloze ndaj femrave me inteligjencë superiore, të cilat mund t’i afroheshin Sartre-it dhe kështu, ajo prishi miqësinë tuaj, apo jo? SARRAUTE: Është e vërtetë se ajo na ndau tërësisht. Por kisha dëgjuar se ajo nuk mund të duronte që Sartre të kishte një raport intele­ ktual me dikë, qoftë mashkull apo femër. Ajo ia prishi miqësinë edhe me Merleau-Ponty, Raymond Aron, Kamynë . . . Dëshironte të ishte e vetmja. Por Sartri më pëlqente shumë. Kishte një vëmendje që tregonte fisnikëri dhe mendoj se ishte i ngrohtë. Simone de Beauvoir, nga ana tjetër, ishte e ftohtë dhe jo e afërt, e meqë ishin bashkë, kjo gjë ndikonte edhe në karakterin e tij, ndonjëherë. Ai ishte një dëgjues i jashtëzakonshëm.  INTERVISTUESI: Kjo gjë mund të shpjegojë se përse disa femra jo­ she­shin prej tij, megjithë fizikun që kishte. SARRAUTE: Nuk e di, meqë unë sigurisht nuk kam qenë njëra prej tyre! Më pëlqente si mik, por fizikisht më dukej ndër burrat më të neveritshëm që kisha parë ndonjëherë – ishte e tmerrshme! Aspekti fizik i një mashkulli ka qenë gjithmonë shumë i rëndësishëm për mua.  INTERVISTUESI: Po për feminizmin tuaj? SARRAUTE: Kam bërë luftë për votën e gruas më 1935. Gjithmonë kam qenë feministe për aq sa kam dashur të ketë të drejta të barabarta për femrat. Por ideja e “shkrimeve femërore” – më trondit. Mendoj se në art ne jemi hermafroditë. Truri ynë nuk dallon, por gjer më tani femrat kanë qenë më pak të arsimuara, prandaj kanë prodhuar më pak vepra arti. Njerëzit gjithmonë i krahasojnë femrat me njëra-tjetrën. Njëherë në një konferencë më pyetën se cila ishte ngjashmëria ndërmjet Marguerite Yourcenar dhe Marguerite Duras. Unë ju thashë se kishte një ngjashmëri të jashtëzakonshme: të dyja quheshin Marguerite! Përndryshe s’mund të gjesh as lidhjen më të vogël ndërmjet të dyjave. 188

P R O Z Ë

INTERVISTUESI: Disa njerëz shohin një anësi feministe në veprën tuaj. SARRAUTE: Imagjinojeni! Por unë thuajse kurrë nuk mendoj për gjininë kur shkruaj për personazhet e mia. Shpesh parapëlqej të shkruaj ai për ajo, sepse ai është asnjanës, ndërkaq ajo është vetëm femërore. Te “Planetariumi” është një grua plakë e cila shqetësohet se rezja e derës nuk është montuar mirë në derën e saj. E kështu një djalë i ri më shkroi duke më thënë se “kjo grua plakë jam unë!” Më shpjegoi se sapo ishte martuar dhe kishte lëvizur në një apartament të ri dhe se kishte disa detaje pikërisht sikur të personazhit tim. Mund ta imagjinoni se sa e lumtur që isha! Ca kohë më parë, mora një tezë doktorate, temë e së cilës ishte pozita e gruas në romanet e mia! U befasova shumë! Por, sikur të dëshiroja të diskutoja pozitën e gruas, nuk do t’i kisha shkruar këta libra të cilët i kam shkruar. Pozita e gruas është gjëja e fundit që më bie ndërmend kur shkruaj.  INTERVISTUESI: Për t’u kthyer te tropizmat, a mendoni se ka dhe të tjerë shkrimtarë të cilët kanë mundur të gjejnë mësime nga kjo fushë?  SARRAUTE: Nuk mendoj se kam ndonjë imitues. Mendoj se është një fushë e cila është vërtet imja.  INTERVISTUESI: A do të ishte e mundur të përdoreshin tropizmat në një roman më tradicional? SARRAUTE: Nuk e kuptoj se si. Çfarë interesi do të kishte? Sepse, në një roman më tradicional, personazhet paraqiten me tiparet e perso­ nalitetit të tyre, ndërkaq tropizmat janë tërësisht momente të cilat ndo­ dhin në ato pak çaste, brenda secilit prej nesh. Çfarë do i sillte kjo gjë për­shkrimit të një personazhi? INTERVISTUESI: Sikur në momentin e tropizmave, personazhi zhduket. SARRAUTE: Ai shpërbëhet para kompleksitetit të jashtëzakonshëm të tropizmave brenda tij.  INTERVISTUESI: E që një gjë e tillë ndodh te vepra “Martereau”. SARRAUTE: Martereau shpërbëhet. Edhe te “Portreti i të Panjo­ hurit”, plaku, babai, bëhet aq kompleks saqë, ai i cili kërkon të shohë brenda tij, braktis kërkimin e tij dhe në atë moment ne përfundojmë me një personazh të romanit tradicional, i cili shkatërron gjithçka. Te “Martereau” është personazhi nga romani tradicional, ai i cili shpërbëhet në fund.  INTERVISTUESI: E megjithëkëtë, te “Planetariumi” duket se më shumë se kudo tjetër, ju përdorni personazhe tradicionale. 189

SARRAUTE: Me qëllim. Meqë janë ngjasime, vepra quhet “Planeta­ rium” dhe përbëhet prej yjeve të pavërteta, si imitim i qiellit të vërtetë. Ne gjithmonë jemi yje për njëri-tjetrin, të ngjashëm me ata që ne i shohim në planet, të zvogëluar, të dobësuar. Prandaj, ata e shohin njëri- tjetrin si personazhe, por prapa këtyre personazheve të cilët ata shohin, që ata emërtojnë, ka një botë të tërë, të pafundme tropizmash, të cilën u përpoqa ta paraqitja aty.  INTERVISTUESI: Sa i takon brendësisë së shkrimeve tua, a ka qenë ndonjëherë vështirë të qëndroje në ato thellësi? SARRAUTE: Jo, e vështirë është të qëndrosh në sipërfaqe. Njeriu mërzitet aty. Ka shumë modele të admirueshme të cilat ta bllokojnë rrugën. Dhe kur të dalësh në sipërfaqe, për të bërë diçka, atëherë është punë e lehtë, por është shumë e lodhshme dhe zhgënjyese.  INTERVISTUESI: Keni thënë se te romanet ju shkruanit draftin e parë drejtpërdrejt nga fillimi gjer në fund. SARRAUTE: E para, mua gjithnjë më duhej ta shkruaja fillimin, i cili do të ishte tërësisht i përfunduar, faqet e para duhej të ishin të shkruara siç duhej. Sikurse një pedanë kërcimi nga e cila hidhem, nuk mund ta ripunoja tekstin më tej. Punoj mbi të shumë dhe më pas e përfundoj. Por, pas kësaj, shkruaja prej njërit fund në tjetrin. Kështu punoja dikur, por jo tani. Shkruaja nga një fund në tjetrin, në një formë e cila ndonjëherë ishte e vështirë, zbuloja lëvizjet e përgjithshme dhe më pas rishkruaja të tërën. Kishte kaluar një kohë e gjatë, ndonëse ende frikësohesha të prisja dy a tre vjet të tillë, për t’ia filluar nga e para. Prandaj, tani shkruaj gradualisht, përfundoj secilin fragment dhe vazhdoj më tutje. E kam ndërruar sistemin para gjashtë vjetësh, qëkur shkrova “Përdorimi i Gjuhës” dhe “Fëmijëria”.  INTERVISTUESI: Te “Martereau” narratori flet për rëndësinë e fjalëve, për atë se çfarë fshehin ato. Për Martereau-n, i cili më shumë është një personazh tradicional romanor, fjalët janë “objekte të forta e të ngurta, të një rrjedhe të vetme.” Do të mund të thuhej se në librat e tu, ndihet njëfarë ngashënjimi i fjalëve. SARRAUTE: Po, mua fjalët më interesojnë. Në mënyrë të pashma­ ngshme, ato janë vetë lënda e veprës sime. Ashtu sikurse piktorit që i inte­reson ngjyra dhe forma.  INTERVISTUESI: Disa thonë që problemi kryesor në roman është koha. Në librin tënd me ese, “Koha e dyshimit”, ju thoni se “koha e tropizmave 190

P R O Z Ë

nuk është më ajo e jetës reale, por e një të tashmeje pambarimisht të gjerë.” Në romane, prandaj, koha është pa dyshim, e komplikuar. SARRAUTE: Gjithmonë janë çastet. Më në fund, çdo gjë ndodh në të tashmen. Unë preokupohem me këto lëvizje të brendshme, nuk më intereson koha.  INTERVISTUESI: A ndodh kjo, sepse ju shpesh bëni pa subjektin? SARRAUTE: Pa dyshim. Ka të bëjë me një zhvillim dramatik të këtyre lëvizjeve të brendshme – kjo është koha. Nuk ka referencë të jashtme.  INTERVISTUESI: Atëherë, pra, është njëfarë arratisje nga koha. SARRAUTE: Koha mungon, - si të thuash.    INTERVISTUESI: Si e kuptuat se mund t’ia bënit pa subjekt, në fillim fare? SARRAUTE: Kjo pyetje nuk m’u paraqit asnjëherë. Me atë që me­ rresha unë, subjekti nuk hynte në punë aty. Iu qasa sikur poezisë; ai që shkruan poezi nuk merret me çështje të tilla si subjekti. Ishte një territor i lirë; nuk kishte kategori të para-ndërtuara në të cilat unë isha e detyruar të hyja. INTERVISTUESI: Në fakt, gjen pak ngjashmëri me poezinë në veprën tuaj. SARRAUTE: Ashtu shpresoj. Është një libër i shkruar, me titull “Ndër­ mjet Jetës dhe Vdekjes” nga një Australian, i cili e quante veprën e vet një “poezi e diskursit”. E quante një poezi romanore. Jo një roman poetik, sepse ai ishte shkruar.  INTERVISTUESI: Keni lexuar shumë poezi? SARRAUTE: Kryesisht, jo. Kam lexuar pak. Siç e dini, leximet e tjera nuk kanë luajtur rol të madh në veprën time.  INTERVISTUESI: Atëherë kush ishte i rëndësishëm për ju? SARRAUTE: Ai që më ndryshoi tërësisht ishte Proust-i, - ishte një zbulesë e një bote të tërë dhe Joyce, gjithashtu. Monologu i brendshëm i Joyce-it. Këta janë ata, pa të cilët unë nuk do të mund të kisha shkruar kështu siç kam shkruar. Ne gjithmonë fillojmë nga paraardhësit tanë. Po të kisha shkruar në shekullin e tetëmbëdhjetë, nuk do të shkruaja në këtë mënyrë. Duhej të kishte pasur shkrimtarë të tillë para meje, të cilët do të hapnin sfera të tilla.  INTERVISTUESI: A nuk ishin shumë e re kur i lexuat ata? SARRAUTE: Po, Proust-in e kam lexuar kur isha njëzet e katër vjeçe, ndërkaq Joyce-in rreth moshës njëzet e gjashtëvjeçare. 191

 INTERVISTUESI: Në njërën nga esetë tuaja, ju citoni një frazë nga Katherine Masdfield. “kjo dëshirë e tmerrshme për të krijuar kontaktin.” Por, sapo një person të ndërmarrë një rrugë më eksperimentale, sikur kjo juaja p.sh., çfarë ndodh me atë nevojë? A kishit menduar dhe ju njësoj për ata rreshta? SARRAUTE: Jo; kur punoj, unë asnjëherë nuk e definoj veten nga jashtë; nuk kualifikoj atë që bëj. Kërkoj të kuptoj se çfarë ndjehet, çfarë ndiejmë. Nuk e di se ç’është, prandaj më intereson – pikërisht sepse nuk e di me siguri se çfarë është. Ato kanë qenë ese teorike; nuk kanë të bëjnë asgjë me veprën time të shkruar. Nuk e vë veten në atë distancë, - unë gjendem tërësisht në brendësi.  INTERVISTUESI: Në esenë “Kohë dyshimesh”, ju shkruani se romani “është bërë vendi i mosbesimit reciprok” ndërmjet lexuesit dhe shkrimtarit. A mendoni se me romanin bashkëkohor, ky mosbesim është thelluar edhe më, është bërë më serioz? SARRAUTE: Dëgjoni, kjo është një pyetje krejtësisht personale. Mua nuk më interesojnë shumë personalitetet e personazheve ose subjekti, përveç në rastet kur jam duke lexuar Agatha Christie-in ose ato romane që më entuziazmojnë. Kur shoh një roman të shkruar në atë formë – mund të më argëtojë, mund të ketë copa jete apo përshkrime të sjelljeve, por nuk mund të them se kjo gjë më intereson mua si shkrimtare. Natyrisht, ka nga ata të cilëve u pëlqen një gjë e tillë dhe njerëzit vazhdojnë të shkruajnë në atë mënyrë.  INTERVISTUESI: A mendoni, për shembull, se romani bashkëkohor është bërë më konservator? SARRAUTE: Ka pasur një periudhë gjatë së cilës ne u zbrapsëm, në një gjendje dalldie, te tradita. Kishte një tendencë të fuqishme akademike, në teatër gjithashtu dhe kudo tjetër. Dhe tani gjithashtu mendoj se po ikim prej saj edhe njëherë tjetër. Admirimi për akademizmin po bie.  INTERVISTUESI: Në qoftë se ekziston diçka e tillë si evolucion i romanit, a e shihni atë si një rrugë njëdrejtimshme? SARRAUTE: E dini se nuk jam kritike. Lexoj vetëm atë që më intereson, ato gjëra që kalojnë në rrugën time. Nuk kam asnjë opinion për evolucionin e tanishëm të letërsisë. Mendoj se shkrimtarët e grupuar nën termin “nouveau roman” të gjithë kanë vazhduar së shkruari, secili në mënyrë të vet, vepra të cilat kanë ngelur të gjalla për një kohë të gjatë. 192

P R O Z Ë

INTERVISTUESI: Në disa raste, veçanërisht në esenë tuaj mbi Floberin, ju keni shkruar rreth përjashtimit të dekoreve të vjetra të tilla si subjekti dhe personazhet. Por a janë këto dekore të vjetra gjithashtu të padobisme; a nuk ekziston asnjë e vërtetë tek e cila mund të arrihet me anë të tyre? SARRAUTE: Mund të arrish te disa të vërteta të caktuara, përveç të vërtetave tashmë të njohura. Në njëfarë shkalle, ajo tashmë është e njohur. Mund ta përshkruani realitetin sovjetik në mënyrën e Tolstoit, por nuk mund asnjëherë t’ia dilni që të depërtoni më thellë sesa Tolstoi me përshkrimin që i bën shoqërisë aristokrate. Do të mbeteni në të njëjtin nivel të mendjes sikur Ana Karenina dhe Princ Bolkonski në qoftë se ju përdorni formën të cilën e ka përdorur Tolstoi. Nëse përdorni formën e Dostojevskit, ju do të arrini në një nivel tjetër, i cili gjithmonë do të jetë nivel i Dostojevskit, çfarëdolloj shoqërie që të përshkruani. Kjo është ideja ime. Nëse dëshironi të depërtoni më thellë, duhet të hiqni dorë nga të dyja dhe të kërkoni diçka tjetër. Forma dhe përmbajtja janë e njëjta gjë. Në qoftë se merrni një formë të caktuar, ju arrini gjer te një përmbajtje e caktuar me atë formë, e jo me ndonjë tjetër.  INTERVISTUESI: Por megjithëkëtë, forma është diçka të cilën e zbulonit çdo herë. SARRAUTE: Forma duhet zbuluar çdo herë. Është ndjesia ajo që nxit formën.  INTERVISTUESI: Në esenë tuaj “Biseda dhe Nën-biseda”, ju flisni për disa ide të caktuara që Virginia Woolf dhe të tjerë kishin për romanin psikologjik dhe ju sugjeroni që mbase ai lloj romani nuk kishte ofruar aq sa kishin shpresuar ata në atë kohë. SARRAUTE: E kam thënë në kuptim ironik. Unë jam pajtuar me të. Ç’është e vërteta, nuk më pëlqen shprehja psikologjike, e cila është përdorur shumë shpesh, sepse të shtyn të mendosh për psikologjinë tradicionale, interpretimin e ndjenjave. Por, unë do të thosha se universi i mendjes është i pacak, i pafuntmë. Prandaj, secili shkrimtar mund të gjejë aty, çfarë të dëshirojë. Është një univers po aq i pafuntmë sa dhe vetë ne dhe ka shkrimtarë të cilët edhe më do të zbulojnë vende të cilat ne nuk i kemi hedhur në dritë.  INTERVISTUESI: Në të njëjtën ese ju gjithashtu flisni për shembullin amerikan si një arsye për të shikuar përtej psikologjikes. Për kë e kishit fjalën, përveç Faulkner-it! 193

SARRAUTE: Për bihejvioristët. Ata ishin tërësisht në kundërshtim me të. Steinbeck-u, Caldwell-i nuk ishin aspak psikologjikë. Për shkakun e tyre, psikologjia u përçmua. Por, nga ana tjetër, kishte ndikim të madh te njerëzit si Kamy-ja, me romanin “I huaji”. Në atë kohë ishte e modës të thoshe se nuk kishte vetëdije dhe se nuk kishte interesim për të.  INTERVISTUESI: Te “Biseda dhe Nën-biseda,” ju, në mënyrë të posaçme, diskutoni problemin se si duhet shkruar dialogjet tani, që të mund të dëgjohej nën-bisedimi. Si arritët gjer te stili juaj i kapjes së atyre niveleve njëherësh, në mënyrën se si shkruani dialogun? A ndodhi duke eksperimentuar shumë? SARRAUTE: Jo; vjen vetëm nga intuita, ai përbën një punë të palodhshme kërkimi, me qëllim të ristrukturimit të të gjitha këtyre lëvizjeve të brendshme. Për ta rijetësuar, për ta zgjeruar, për ta paraqitur në lëvizje të ngadalësuar. Sepse është shumë i rrufeshëm. Zhduket shumë shpejt dhe është shumë vështirë për ta kapur.  INTERVISTUESI: Keni shkruar se metodat tradicionale të të shkrua­ rit të dialogut nuk do të funksiononin më. SARRAUTE: Jo për mua. Sepse unë do të duhej ta vija veten në një distancë të madhe nga vetëdija në të cilën jetoj. Unë jam e zhytur aty brenda dhe përpiqem të realizoj lëvizjet e brendshme të cilat prodhohen në atë vetëdije. Dhe nëse them, “Henri tha” ose “u përgjigj Zhani,” unë bëhem dikush i cili paraqet personazhin nga jashtë.  INTERVISTUESI: Njëra prej gjërave që dallon shkrimin tuaj, janë shenjat e pikësimit, të cilat i përdor me shumë kujdes. SARRAUTE: Në disa prej librave të mi të fundit ka shumë elipse, më herët kishte më pak. Konsideroj se kjo gjë e parandalon dikë që t’i lexojë këto lëvizje, të cilat janë shumë të shpejta dhe të ndërprera, pa frymëmarrje. Ka nevojë për një frymëmarrje të caktuar kur lexohet dhe elipsa e kijon këtë frymëmarrje. I jep fjalisë më shumë fleksibilitet.  INTERVISTUESI: Le të flasim rreth veprës suaj të teatrit. Përse filluat të shkruanit drama? SARRAUTE:Ishte thjesht një kërkesë nga radioja në Stuttgart. Një djalë i ri gjerman, Werner Spiess, erdhi të më takonte në radio atje. M’u lut që ta shkruaja një dramë për radio. Ishte viti 1964. Dëshironte diçka të re, në një stil i cili nuk do të ishte stil i rëndomtë; nuk kishte rëndësi madje edhe nëse ishte shkrim i vështirë. Fillova duke e refuzuar. Ai erdhi për të dytën herë dhe unë e refuzova përsëri. E më pas mendova rreth kësaj një ditë dhe mendova me 194

P R O Z Ë

vete që mbase do të mund të shkruaja një dramë për radio, e cila do të ishte tërësisht një çështje e dialogut. Nuk kisha menduar në do të mund ta bëja, sepse për mua dialogjet përgatiten me anë të nën-bisedimit, para-dialogut. Dialogu vetëm sa heq sipërfaqen e nën-bisedës. Kështu vendosa që çdo gjë të ishte pjesë e dialogut, ajo e cila ishte para-dialog të përfshihet në dialog. Të tjerët më vonë thoshin se dramat e mia, në raport me romanet, ishin sikur një dorashkë e kthyer mbrapsht. Çdo gjë që ishte brenda, tani ishte jashtë.  INTERVISTUESI: Cila dramë ishte ajo? SARRAUTE: E para ishte “Heshtja”, më pas “Gënjeshtra”, pastaj katër dramat e tjera. Gjithmonë, së pari interpretoheshin për radion e huaj.  INTERVISTUESI: A është kjo arsyeja se përse ju pothuajse asnjëherë nuk i vini ndonjë drejtim tekstit, duke qenë se ato shkruheshin për radio? SARRAUTE: Pikërisht, sepse nuk janë shkruar për skenë. Ka qenë vetëm njëra dramë, për të cilën kam menduar që të luhet në skenë. Ka qenë drama “Është aty”, por megjithëkëtë, jo shumë. Mbi të gjitha, unë i dëgjoj bisedat dhe zërat dhe nuk e shoh fare hapësirën teatrale, aktorët. Krejt ajo është punë e regjisorit, e cila është një punë interesante, sepse duhet të mendohet çdo detaj.  INTERVISTUESI: A i keni ndjekur ndonjëherë provat teartrale? SARRAUTE: Po, i kam ndjekur. Në fillim me Jean-Louis Barrault, pastaj me Claude Regy, e më pas me Simone Benmussa. Nuk mund të flas shumë, përveç intonacionit. Por jo për veprimet e aktorëve - ato janë punë e regjisorit.  INTERVISTUESI: A ishin edhe kërkesat e dramave e tjera, të ngjashme me kërkesën e parë? SARRAUTE: Gjithmonë ishin për radio dhe gjithmonë nga i njëjti person. Pastaj, pasi radioja e Stuttgartit nuk bënte më me drama të vështira, atëherë i bëri radioja në Cologne. Dhe radioja franceze, gjithashtu. Çdo herë pasi përfundoja një roman, më pëlqente të shkruaja një dramë radioje. Më shkëpuste nga rutina, duke bërë një ndryshim për mua.  INTERVISTUESI: A ka ndryshuar shumë përvoja juaj e të shkruarit që nga koha kur ishit e re? A keni prirje të tjera? SARRAUTE: Nuk mendoj se ka ndryshuar. Mendoj se gjithnjë hasim në vëshirësi të njëjta, për çdo libër të ri; nuk mund të ketë pëvetësim të përvojës. Çdo libër i ri është krejtësisht një sferë tjetër, në të cilën duhet të përpiqeni të zbuloni formën dhe ndjesitë e saj dhe vështirësitë janë të njëjta sikurse në fillim. Nuk shoh avancim. Për mua nuk ka përvojë te­ knike të grumbulluar. 195

 INTERVISTUESI: A ishte më ndryshe të shkruarit në kohën kur fëmijët i kishit të vegjël? SARRAUTE: Jo. Unë fillova të shkruaja kur vajza ime e tretë nuk kishte lindur ende, dy të tjerat ishin të vogla; kjo gjë nuk luante rol. Gjithmonë kisha kohë të mjaftueshme për veten. Nuk besoj se femrat e borgjezisë mund të pretendojnë se nuk mund të shkruajnë vetëm sepse kanë fëmijë. Kjo është absurde. Claudel ishte ambasador i Francës në Washington dhe shkroi një numër të madh veprash dhe asnjëherë nuk pushoi së qeni ambasador i gjithë asaj që përfaqësonte. Prandaj, kur ke dikë që kujdeset për fëmijët e tu dhe më pas kur ata të shkojnë në shkollë, atëherë është e pamundur të mos gjesh kohë për dy a tri orë në ditë për të shkruar. Por jo gjithçka është e njëjtë, sepse gruaja prapëseprapë ka më shumë punë për të bërë sesa burri. Në këtë rast plotësisht e kuptoj se është e pamundur të gjesh kohë për veten për të shkruar. Por, nuk mund të mendosh njësoj për gratë e sferës intelektuale, e cila është gjithmonë një sferë borgjeze. Veçanërisht më parë – atëherë secila gjente këdo që dëshironte për t’u kujdesur për fëmijët. Nuk kishte kurrfarë problemi për këtë gjë. Tani është bërë më vështirë.  INTERVISTUESI: Duke marrë parasysh cilësinë personale të shkri­ meve tuaja, a mendoni se fakti i të qenët grua ju ka dhënë ndonjë qasje të veçantë për një formë të tillë? Sikur t’ju ketë parapërgatitur drejt personales në vend se të ishte e drejtuar jashtë, kah veprimi njerëzor. SARRAUTE: Jo, nuk mendoj fare ashtu. Nuk mendoj se Proust-i, Henri Xhejmsi ose dhe Xhejms Xhojsi kanë marrë një drejtim tjetër, përveç asaj drejt personales. Është një çështje e temperamentit të shkrimtarit.  INTERVISTUESI: A shihni ndonjë dallim ndërmjet shkrimeve të fe­ mrave dhe atyre të meshkujve? SARRAUTE: Jo, nuk shoh asnjë dallim. Nuk mendoj se vepra e Emili Brontës është një shembull i shkrimit të gruas, në mesin e grave të cilat vërtet kanë shkrime të mira. Nuk shoh dallim. Para së gjithash thoni “Ja se ç’do të thotë të jesh femër” dhe më pastaj ti vendos se është feministe. Henri Xhejms gjithmonë gjendet në detajet e momentit, në qëndisjet e tij. Ose Prousti më shumë akoma sesa shumica e shkimtareve femra. Mendoj se në qoftë se femrat si Emili Brontë do të dëshironin të mbanin pseudonimin e tyre, do të kishin plotësisht të drejtë. S’mund ta gjesh një mënyrë të shkruari mbi të cilën do të ishte e mundur t’ia ngjitni etiketën femërore ose mashkullore; thjesht është shkrim, një shkrim i admirueshëm, kjo është e tëra. Ka tema në shkrim 196

P R O Z Ë

të cilat janë shumë femërore, plot gjallëri dhe ka femra të cilat shkruajnë për temat femërore si amësia, e që është diçka krejt tjetër.  INTERVISTUESI: Që të ndërrojmë temë, le të flasim rreth cigareve. A keni qenë gjithmonë duhanpirëse? SARRAUTE: Mjerisht! Nuk duhet të pij, por nuk e përdor shumë. Gjashtë a shtatë cigare në ditë. Prapëseprapë nuk janë pak. Kam një shprehi shumë të keqe. Kështu, që të mos pij, e mbaj një cigare në gojë për aq kohë sa shkruaj. Nuk e ndez. Kjo ma jep të njëjtën ndjesi, sepse harroj. Mendoj për diçka dhe harroj në e kam ndezur apo jo. Duke qenë se përdor cigare të lehta dhe nuk e gëlltis tymin, e kam të njëjtën përshtypje të pirjes edhe nëse nuk e ndez në të vërtetë. INTERVISTUESI: Sa për të hyrë në lojë, në fakt. SARRAUTE: Pikërisht. Është një veprim për efekt, diçka që ti e ndien.  INTERVISTUESI: I keni shkruar gjithë këta libra, nga i pari gjer tek i fundit – në të njëjtën kafene, në të cilën punoni çdo ditë. Përse jo në shtëpi? SARRAUTE: Së pari sepse shtëpia është plot me fëmijë; bashkëshorti im ka qenë avokat dhe i pranonte klientët në shtëpi, prandaj unë nuk mund të punoja. Të shkosh në kafene është sikur të udhëtosh – largoheni nga ambienti juaj dhe zhurma. Të shkruarit është punë e vështirë – është sikur të hidhesh në një hapësirë pa ajër. Përpiqesh ta shmangësh me çdo kusht – duke kërkuar një copë letre të humbur, të përgatitësh një gotë çaj, çdo gjë. Në kafene ju i përvisheni menjëherë punës. Askush nuk më ndërpret dhe nuk dëgjoj biseda të tjera. Bëja të njëjtën gjë çdo herë gjersa një ditë instaluan një gramafon me monedha brenda në kafene dhe kjo gjë nuk më lejonte të mendoja. Kështu e kam rregulluar një si stallë lopësh përgjatë oborrit dhe çdo mëngjes shkoj aty për të punuar.  INTERVISTUESI: Keni qenë e bekuar me një martesë të lumtur gja­ shtëdhjetëvjeçare. A mendoni se kjo gjë ju ka ndihmuar që të shkruani, duke ju ofruar një ambient të sigurt emocional? SARRAUTE: Unë nuk i përdor fjalët lumturi ose dashuri, me shkronja të mëdha. Vetëm mund të them se ka pasur një mirëkuptim të madh ndërmjet nesh dhe se kam pasur mbështetjen e plotë nga ai, rreth letërsisë.  INTERVISTUESI: Gjithashtu keni qenë e bekuar me shëndet të mirë dhe një jetë të gjatë. A mendoni ndonjëherë për vdekjen? SARRAUTE: Në moshën time në qoftë se nuk mendoni për vdekjen, për çfarë tjetër mund të mendoni? 197

INTERVISTUESI: A besoni në jetën e përtejme? SARRAUTE: Besimtare nuk kam qenë kurrë. Për mua vdekja ia vë kapakun çdo gjëje. Por, nuk i dihet. Mendoj se ata të cilët kanë besim, të cilët ndjekin rrugën e Zotit, janë me fat.  INTERVISTUESI: A mund të flasim rreth konceptimit të disa prej librave tuaj? P.sh., a ka lindur vepra “Frutat e artë” nga një përvojë me botën letrare? SARRAUTE: Jo aspak. Unë nuk marr pjesë në botën letrare. Nuk kam vajtur asnjëherë në ahengjet letrare. Ai libër ka të bëjë me një për­vojë të brendshme. Ka të bëjë me një lloj terrorizmi rreth një vepre arti e cila ngritet gjer në qiell e që nuk mund të arrihet. Aty ku ekziston njëfarë perde e opinioneve të përcaktuara, e cila të ndan nga ajo vepër, atëherë ne ose e adhurojmë atë vepër ose e urrejmë; është e pamundur t’i afrohemi, sepse para së gjithash, në ambientin parisien, edhe pa vajtur fare nëpër ahengje me kokteje, madje edhe në shtyp, mbretëron njëfarë terrorizmi i një miklimi të përgjithshëm dhe ti nuk ke të drejtë të kesh një mendim të kundërt, nëse do që ti afrohesh. Dhe kur të fillojë së rëni, në atë moment nuk keni të drejtë të thoni se është e mirë. Këtë kam dashur ta paraqes – këtë jetë të një vepre arti. Dhe kjo vepër arti – ç’është? Më duhej ti afro­hesha, por ka qenë e pamundur. Prandaj gjithçka që gjejmë aty, çdo gjë që kërkojmë në një libër, s’ka asgjë të bëjë me vlerën e tij letrare.  INTERVISTUESI: Ka një mori zërash në atë libër. SARRAUTE: Kështu ndodh edhe me librat e mi të mëvonshëm. Ekzistojnë gjithë këta zëra, pa pasur nevojë të shfaqim interesim se cili personazh flet. Nuk ka fort rëndësi.  INTERVISTUESI: A ka pasur procese të cilat përsëritin vetveten, ose në konceptimin e tyre ose në elaborimin e romaneve? SARRAUTE: Nuk më ka interesuar që çdo herë të vazhdoj të bëj të njëjtën gjë. Kështu që, unë do të përpiqesha ta zgjeroja domenin tim në ato hapësira të cilat gjithmonë kanë qenë në të njëjtin nivel të këtyre lëvizjeve të brendshme, të depërtoja gjer në brendësi të atyre vendeve të cilat nuk i kisha shkeluar më parë.  INTERVISTUESI: A jeni habitur me fatin e ndonjërit prej librave tuaj? SARRAUTE: Jo. Në fillim isha më pesimiste. Vërtet mendoja se nuk do të kuptoheshin fare.  INTERVISTUESI: Keni thënë se lëvizja e “nouveau roman” ju ka ndihmuar që të lexoheni. Por, kjo ideja e përkimit në një të ashtuquajtur lëvizje, a nuk ju ka kufizuar, po ashtu? 198

P R O Z Ë

SARRAUTE: Jo. Dhe askush prej tyre që është klasifikuar apo që i ka takuar kësaj lëvizjeje, siç keni qenë të aftë ta vëreni, nuk ka shkruar gjëra që kanë mundur të kenë ngjashmëri me njëri-tjetrin, çfarëdo që të ketë qenë. Kanë mbetur tërësisht të ndryshëm nga njëri-tjetri dhe kanë vazhduar secili rrugën e vet.  INTERVISTUESI: Esetë tuaja kanë qenë ndër të parat që u morën me problematikën e zakonshme të grupit. A keni ndier ndonjëherë ndonjë përgjegjësi për këtë lëvizje? SARRAUTE: Jo, aspak. Kam reflektuar mbi këto çështje rreth romanit para të tjerëve, sepse të tjerët ishin diku njëzet vjet më të rinj se unë. Nuk e kam ndryshuar mënyrën time të të menduarit që nga librat e mi të parë. Nuk kam luajtur nga vendi. Mund t’i përsëritja pikërisht të njëjtat gjëra të cilat i kisha thënë kur kam shkruar “Mosha e dyshimit”. Kam bindjen e thellë se format e romanit duhet të ndryshojnë, pra që është e domosdoshme që të ketë një trasformim të vazhdueshëm të formave në të gjith artet – në pikturë, në muzikë, në poezi dhe në roman. Se ne nuk mund të kthehemi te format e shekullit të nëntëmbëdhjetë ose të vendosim ndonjë shoqëri tjetër aty, pa marrë parasysh çfarë. Kështu që, Alain Robbe-Grillet u interesua— ai është personi që bëri shumë për ta nisur lëvizjen e nouveau roman. Po punonte në “Les Éditions de Minuit”; dëshironte t’i ribotonte “Tropizmat”, të cilat kishin mbetur jashtë shtypit. Dolën në të njëjtën kohë me “Xhelozinë” dhe në atë moment në Le Monde, një kritik pati shkruar: “Kjo është çfarë quhet nouveau roman,” edhe pse ai e urrente. Ishte një emër i cili i përshtatej Robbe-Grillet-it aq mirë; - tha ai, Kjo është madhështore, kjo është ajo për të cilën kemi nevojë. Dëshironte ta themelonte një lëvizje. Unë për vete nuk jam në gjendje për ta bërë një gjë të këtillë. Gjithnjë kam qenë shumë e vetmuar.  INTERVISTUESI: A ka patur ndonjëherë ndonjë takim të grupit? SARRAUTE: Asnjëherë. Madje as diskutime. Nuk kishte asgjë të përbashkët me surrealistët, ku kishte një grup, një udhëheqës -—André Breton, pra, asnjë të këtij lloji. Nuk e kemi parë kurrë njëri-tjetrin.  INTERVISTUESI: Si i kishte zbuluar Robbe-Grillet të gjithë shkrim­ tarët e tjerë për t’i bërë bashkë si një lëvizje? SARRAUTE: Ishte në “Les Éditions de Minuit”. Robbe-Grillet gjeti Michel Butor-in, i cili kishte shkruar “Passage de Milan”, të cilën dhe e botuan. Ai zbuloi edhe Claude Simon-in si dhe Robert Pinget-in. Robbe199

Grillet dhe Jérôme Lindon, i cili është drejtor i “Les Éditions de Minuit”, punuan bashkë. Në këtë mënyrë ata formuan një lloj grupi.  INTERVISTUESI: A ka pasur lëvizje të tjera eksperimentale të cilat të kanë interesuar? SARRAUTE: Jo, kam kaluar krejt pranë tyre. Lëvizja surrealiste, për shembull, ka mundur të më interesojë, por në të vërtetë aspak nuk doli të më interesonte.  INTERVISTUESI: Po lëvizja “Oulipo” në vitet 60-të, që përbëhej nga Georges Perec, Raymond Queneau, Italo Calvino? SARRAUTE: Më pëlqente shumë çfarë bënte Queneau. Siç ju përmenda, libri im i parë “Tropizma”, doli në të njëjtën përmbledhje me librin e tij “Pema e rrjepur”, me botuesin Robert Denoël. Dhe vërtet më pëlqeu ky libër i tij.  INTERVISTUESI: Cilin nga librat tuaj parapëlqeni më shumë? SARRAUTE: E kam të vështirë ta them. Nuk i rilexoj. Dhe ndonjëherë i them vetes se më duket që veçse e kam bërë një gjë të tillë dhe se nuk më kujtohet se ku.  INTERVISTUESI: A ju ka kënaqur një libër më shumë se të tjerët? SARRAUTE: Edhe kjo është po aq e vështirë. Ka gjithmonë dyshime sa i përket asaj se çfarë dëshiroj të bëj.  INTERVISTUESI: Madje edhe dyshimet paskan luajtur rol konstruktiv, ndonjëherë? SARRAUTE: Nuk e di. Mendoj se është shumë e vështirë dhe se është më mirë të mos kesh dyshime fare.I kam zili ata të cilët nuk kanë aspak dyshime. Ata janë njerëz të lumtur.  INTERVISTUESI: Në “A i dëgjoni ata?”, duket sikur çdo lëvizje fillon me një ekuilibër qendror: nga njëra anë dy miq dhe një gur para-kolumbian, të cilin ata e admirojnë dhe në anën tjetër, fëmijët lart shkallëve me të qeshurat e tyre. Çfarë ju nxiti të gjurmoni këtë dinamizëm? SARRAUTE: Gjithmonë më ka interesuar raporti ndërmjet një vepre arti, dëshira për të komunikuar dhe ajo se çfarë ju sjell vepra e artit. Gjithashtu, raporti ndërmjet njerëzve të cilët e dashurojnë shumë njëritjetrin. Kam menduar se është një konstruksion zbavitës, nuk e di. Çdo herë ekziston një pikë shmangieje, por e dini se është jo fort e vetëdijshme. Të shfaqet dhe nuk e di se si dhe përse.  INTERVISTUESI: Autobiografia gjendet larg veprës suaj; prandaj lexuesit dhe kritikët përfundojnë duke qenë kureshtarë rreth jetës suaj. I 200

P R O Z Ë

jepni pak rëndësi kësaj gjëje. Përse mendoni se shumë shkrimtarë seriozë këmbëngulin që të mos shkruajnë autobiografi në librat e tyre? SARRAUTE: Mendoj se në çdo libër ne vëmë një pjesë të madhe të përvojës, të cilën ne vetë e kemi jetuar pak a shumë dhe se nuk mund të gjendet asnjë libër i vetëm që të mos ketë përvojë jetësore në të. Madje edhe Kafka. Kafka nuk e ka përjetuar “Procesin”, por ka një univers të tërë në të cilin ai ka jetuar, që ka qenë pranë tij dhe të cilin ai e ka transmetuar te “Procesi” ose “Kështjella”. Është një zhvendosje; është një metaforë për atë që ai ka ndier më së shumti, dhe që ne e ndiejmë gjithashtu.  INTERVISTUESI: Por ndonjëherë duket sikur ekziston një lloj mos­ besimi në autobiografi. SARRAUTE: Kur kemi një autobiografi të vërtetë. Që do të thotë se, njeriu dëshiron të paraqesë çdo gjë të cilën e ka ndier, dhe se si ka qenë. Ekziston gjithmonë një mise en scéne, një dëshirë për ta paraqitur vetveten nga një këndvështrim i caktuar. Jemi aq të ndërlikuar dhe kemi aq shumë tipare, prandaj ajo që më intereson mua në një autobiografi është ajo të cilën autori dëshiron që unë ta shoh. Ai dëshiron që unë ta shoh në atë mënyrë. Kjo gjë më dëfren. Dhe kjo është gjithmonë e rreme. Nuk më pëlqen fare Frojdi dhe e urrej psikanalizën, por, një pohim i Frojdit që më është dukur gjithmonë interesant dhe i vërtetë është kur thotë se, të gjitha autobiografitë janë false. Mbase sepse unë mund ta krijoj një autobiografi e cila do të paraqes një shenjtor, një qenie absolutisht idilike dhe gjithashtu mund ta krijoj një tjetër autobiografi e cila paraqet një demon dhe kjo e tëra do të jetë e vërtetë. Ngaqë të gjitha janë të përziera bashkë. Për më tepër, nuk mund ta arrish të tërën. Kur shkrova veprën “Fëmijëria”, u ndala te mosha dymbëdhjetë vjeç, pikërisht sepse kjo është ende një periudhë pafajësie në të cilën gjërat nuk janë të qarta dhe mbi të cilën unë u përpoqa të rigjeja ato momente të caktuara, përshtypjet e veçanta dhe ndjesitë. INTERVISTUESI: Mbi çfarë po punoni tani?  SARRAUTE: Është diçka në një formë të papërdorur më parë dhe nuk e di se si do të dalë. Tani kam përfunduar dy të tretat e librit, por nuk e kam me ngut për ta kryer. Nuk e di se çfarë do bëj pas këtij. INTERVISTUESI: Libri juaj “Përdorimi i Gjuhës” të kujton librin tuaj të parë “Tropizmat”. Prapëseprapë janë tekste të shkurtra, tërësisht të ndara nga njëri-tjetri, edhe pse këtu ju i quani disa gjëra me një fjalë të veçantë. 201

SARRAUTE: Dhe ajo quhet “Përdorimi i Gjuhës”. Gjithmonë fillon me fjalën e folur. Fjala godet si gur dhe bën lëvizje vorbulluese.  INTERVISTUESI: A ishte konceptuar si libër që nga fillimi? SARRAUTE: Ishte menduar paraprakisht që secili prej teksteve do të qendërzohej rreth një fjale, ndërsa “Tropizmat” nuk ishte konceptuar paraprakisht. Aty unë shkrova tekstet njërin pas tjetrit, pa e ditur vërtet se ku isha, gjatë procesit të të shkruarit.  INTERVISTUESI: Libri juaj më i fundit, “Fëmijëria”, është gjithashtu krejt i ndryshëm. Përse keni përdorur formën e dialogut për të evokuar këto kujtime? SARRAUTE: Kjo lindi natyrshëm, sepse mendova se nuk është e mundur ta shkruaja. Gjer në atë moment, gjithmonë kisha shkruar fiksion. Kisha një liri të madhe; Shpikja situata në të cilat i vija nën një dritë të caktuar, gjëra të cilat më interesonin. Dhe te “Fëmijëria” do të kapesha për diçka e cila ishte e fiksuar, që ishte tashmë e kaluar. Ishte e kundërt me çfarë kisha punuar më parë. Kështu mendova se nuk mund ta bëja. E shënova këtë dialog dhe më shërbeu për t’ia filluar librit. Pas kësaj, përgjatë gjithë librit kisha këtë vetëdijen e dytë, që ishte vetja ime e dytë dhe që kontrollonte çfarë unë bëja, dhe e cila më ndihmonte të ecja përpara.  INTERVISTUESI: Kujtimet në libër shpesh veprojnë sikur tropizma. SARRAUTE: Zgjodha kujtime në ato vende ku kishte tropizma, sa më shumë që ishte e mundur. I japin lëvizje formës. Përktheu: Sazan KRYEZIU

202

dossier

Paul MULDOON

203

204

D O S S I E R

Paul MULDOON Paul Muldoon ka lindur në Armagh, Irlandë të Veriut, në vitin 1951. Ka studiuar në Universitetin Queen’s, Belfast dhe ka punuar për BBC-në në Belfast si producent televiziv dhe i radios. Libri më i ri i tij i poezive është Maggot (Farrar, Straus dhe Giroux, 2010). Para kësaj ka botuar Plani B (Enitharmon 2009), bashkëpunim me fotografin Norman McBeath, po ashtu Kur pitja u hap (2008), Pranimi i për­gjithshëm (2006), Gjerësi kuajsh (2007) dhe Ranë dhe zall i Moy-it, që e fitoi Çmimin Pulitzer. Libra të tjerë të poezive janë: Poema 1968-1998 (2001), Zogjtë (1999), Sanë (1998), Haiku Hopewell (1997), Natësore e goditësit narcisoid (1997), Shkarjet e Karry-it (1996), Poezi të reja të zgjedhura 1968-1994 (1996), Analet e Kilit (1994), Madoc: një mister (1991) dhe Të takosh britanikun (1987). Ai po ashtu ka shkruar librete për operat Bandanna (1999) dhe Ballë shkëlqimtar (1993); dramën Gjashtë burra shërbyes të sinqertë (1995); dhe ka redaktuar Libri i Faber-it i bishave (1997), Bajroni thelbësor (1989) dhe Libri i Faber-it i poezisë bashkëkohore irlandeze (1986). Muldoon-i është shpërblyer me Bursën Guggenheim në vitin 1990, me Shpërblimin T.S. Eliot për Analet e Kilit në vitin 1994, Shpërblimin e Akademisë Amerikane të Arteve dhe Letrave në vitin 1996 dhe Çmimin e Irish Times për Letërsi për Poezitë e reja të përzgjedhura në vitin 1996. Në vitin 2003 fitoi Çmimin Griffin International për Ekselencë në poezi. Paul Muldoon-i ka dhënë mësim në një numër universitetesh amerikane dhe britanike, përfshirë Universitetin Cambridge, Universitetin Columbia, Universitetin e Kalifornisë në Berkeley dhe Universitetin e Massachusetts-it. Aktualisht është profesor i shkencave humane në Universitetin Princeton dhe profesor i poezisë në Oxford.

205

Zoja jonë e Ardbosë I Mu atje, në cep të fushës me gjineshtra, Mu atje ku gjembaçët lulëzonin. Rrinte ajo si në Betlehem Një natë të një mijë e nëntëqind e pesëdhjetë e treshit a katrës. Mbështetur pas portës, vajza Pa bagëtinë të mëgjunjej, e u mëgjunj dhe vetë. II Them se e bija e një bujku Mund ta shpleksë Udhën dredha-dredha kah kërthizë e Krishtit. Kush mund ta njohë të njohshmen? Qumështin e gjirit të Mëmës Virgjinë? Një pupël nga e Shenjta Frymë? Murrizin?*Pusin e shenjtëruar? Gjakimi ynë për të patur në jetë më shumë Se veç punë, veturë, shtëpi e grua – Palëvizshmëria e ujit që rrjedh. M’a kënda të vramendem, tek përshkoj këto akra, Se një pus i shenjtë s’është më i cekët As më pak i thellë se pellgjet e Shilohut, Murrizi jo më pak i vërtetë sesa Kryqi. III Mëmë e Krijuesit dhe Shëlbyesit tonë, Mëmë e dashur, Mëmë e adhuruar, Virgjinë e dhembshur, Virgjinë e përnderuar, Mëmë e paprekur, Mëmë e papërlyer. Unë eci gjer në brez mes purpurit e arit, Me një krah të gjatë sa dhe tjetri.

________ * Në origjinal: fairy thorn: në Irlandën e Veriut, kaçubja e një murrizi që, edhe kur rritet në mes të fushës, nuk e trazon njeri, nga frika se fati i keq do ta ndjekë këdo që e pret. 206

Shëtitorja

D O S S I E R

Tani që mori fund Po përpiqem ta ndërmend, Jo se largësia i kthjellon gjërat. Zuri fill në mugëtirë Tek ecnim nëpër kor të agut Pas një të kremtje që kish zgjatur tërë natën, Me mëllenjën e guhakun,* Me mullibardhën që kërmillin E cimbis, dhe ne që kapemi përdore A thua se mbarë bota na është shtruar ndër këmbë. ________

* Guhak: pëllumb i egër.

Immrama Edhe unë e kam ndjekur frymën e tim eti Nga kasollja me trina prapa mali Ku ai kish lindur dhe qe rritur, Tuberkulozin dhe skarlatinën,

Fermën ku qe pajtuar me mëditje për së pari, Në Uigën,* në nyjën hekurudhore të Krujit,* Një kantier ndërtimi prej nga ia mbathi Dhe thuajse sosi n’Argjentinë.

Mali po zbret me lajthi, Kantieri i ndërtimit është ende një skutë e ndyrë, Kurse ai kuturisi gjer në Brazil. 207

Ja tek rri në verandë, pi rum Me një burrë që nazist mund të jetë, Teksa të bijtë flenë ndën xhiblikë.* ________

* Wigan: qytetet industrial në Veri-Perëndim të Anglisë, në Greater Manchester. *Crewe: qytet në Anglinë Veri-Perëndimore, në Cheshire. *xhiblik: rrjetë për t’u mbrojtur nga mushkonjat, kunupierë.

Pasqyra kujtimit të tim eti I Ai s’ish më im atë po unë qeshë ende i biri; do të pëfytem me atë paradoks të ftohtë, me shtatin e largët, në petkat e së dieles, që të nesërmen u varros. Një ditë e madhe për lotë, rrufitësit e sherit, për uski, sanduiçë me mish kau e çaj. Na rrëfente një shok i vjetër i tim eti për ekskursionin e tyre njëditor në Jugal në vitet tridhjetë, se si kish qenë patrneri i tij i parë në itinerarin Kork/Skiberin në fund të të dyzetave. Qenë ca karta meshe në shqemin e dhomës së ndenjes që mbrunin një gjysmëhënë qark qelqes, që ia dhuruan kur doli në pension.

208

II Nuk e kuptova gjer dy ditë më vonë se pasqyra ia kish marrë frymën. E përbindshmja pasyrë e moçme viktoriane

me kornizë të praruar që e gjetëm në shtëpinë trikatëshe kur erdhëm nga fshati: druaja se mos zbriste tinëz nga muri dhe më përlante në mes të natës me një kafshatë. Kur po lyente dhomën e gjumit e kish zbritur pasqyrën fillikat; pas pak, mori ngjyrë terrakote dhe zemra iu bë copë atë natë.

D O S S I E R

III S’i mbetej veç se t’i futej punës, të mbulonte me letër muri plasat, të bojatiste dritaren e lartë, të kruante derën, si atë të një kripte. Ku e kapa pasqyrën më hyri frika në palcë. M’u bë sikur ende aty frymonte. E dëgjova të thosh me një pëshpërimë të paqtë: ja, po të ndih. Dhe e kthyem pasqyrën në vendin e saj mbi oxhak, im atë që e mbante dhe unë që ngulja gozhdët. “Turistët”

Im at, ime më, im vëlla, ime motër dhe unë, tok me xha Patin, xhaxhanë tonë të sertë, që e donim mbi të gjithë, u vumë për udhë atë të djelë korriku me Fordin e tij rrangallë jo për të vizituar ndonjë varrezë – një kish vdekur nga herpesi, tjetri nga zjarrmia, gjunjët e të tretit qenë bërë pelte –

209

por karuselin flakë të ri në Ballygawley, i pari në Ulsterin qendror.

Xha Peti po na rrëfente se si një natë diku pranë Ballygawley-t, e kish ndaluar Policia Speciale* dhe, pasi ia kish bërë biçikletën copë,

e kish shtrënguar të këndonte Sashin dhe të mallkonte Papën. Grykën e revoles ia kishin ngjeshur në ballë aq fort, sa edhe kur mbërriti në shtëpi i dukej qartë shenja e një O-je. ________

* Në origj. B-Specials, Policia Speciale e Ulsterit (e njohur kryesisht me emrat «B-Specials» or «B Men›»), polici gjysmë ushtarake rezervistësh në Irlandën e Veriut. U themelua në tetor 1920, pak kohë pas ndarjes së Irlandës.

Takim me britanikët I takuam britanikët në mes të dimrit. Qielli kish marrë ngjyrë livandoje ndërsa bora livando në blu. Mund të dëgjoja, që poshtë,

zhaurimën e dy rrëkeve që zbrisnin (të dyja të ngrira përsipër) dhe, për t’u çuditur, veten tek bërtisja në frëngjisht

nëpër atë lirishtë pylli. As gjeneral Xhefri Amhërsti 210

as kolonel Henri Buketi nuk mund ta gëlltisnin duhanin tonë.

Sa për kundërmimin e pazakontë që përndahej kur koloneli shkundte shaminë:

D O S S I E R

C’est la lavande, une fleur mauve comme le ciel.*

Ata na dhanë gjashtë grepa peshkimi dhe dy batanije të qëndisura me li.* ________

* Fr. në origjinal: “Kjo është livandoja,/ një lule e purpurt si qielli.” * Me sëmundjen e lisë.

Erë e pemë Ashtu si më e shuma e erës Ngjet ku ka pemë,

Kështu dhe më e shuma e botës përqendrohet Rreth nesh. Shpesh aty ku era i ka mbledhur Bashkë pemët,

Një pemë do ta rrokë Tjetrën në krahë dhe do ta përqafë. Degët shtrëngohen Me tërbim,

Vetëm se s’është dashuri e vërtetë. Ato e shkërrmoqin njëra-tjetrën.

Shpesh mendoj se jam Si pema e vetmuar, që s’zë kurrkund vend,

211

Gjersa krahu im nuk mund dhe nuk do Të thyejë tjetrin. Po prapë me eshtrat e mia të shkërmoqura Parathem një mot të ri. Irlanda Volksvageni i parkuar në zbrazëti, Punon shtruar. Ti mëdyshesh në janë dashnorë A burra ata që kthehen me ngut Nëpër dy fusha dhe një lumë. E Enjtja e Shenjtë Janë të mirë njerëzit e këtushëm që na lënë të rrimë kaq vonë, Kohë pasi janë ulur qepenat. Një kamarier shket nga kuzhina me një pjatë Jahni, a ndonjë supë të trashë, Dhe zë vend dy tryeza më tej. Ne e dimë, unë e ti, se kaq qe, Se diçka është futur midis nesh, Çfardo që të jemi, a çfardo që të qemë.

Kamarieri e pastron pjatën me bukë Dhe e than verën e mbetur. Pastaj rregullon sërish, një e nga një, Thikën, pirunin, lugën, pecetën, Vetë tryezën, karrigen e huajtur, Buzëqesh dhe i përkulet mungesës së vetë.

Zgjodhi dhe përktheu nga origjinali enkas për “Jetën e re”: Azem Qazimi 212

D O S S I E R

POETI NË LOJË I vlerësuar gjerësisht si njëri nga poetët më të mëdhenj të gjeneratës së tij, ai gjatë fëmijërisë ka qenë i frymëzuar nga Irlanda Veriore dhe nga konflikti etnik atje. Por, thonë disa kritikë, vepra e profesorit të Oxford-it është me paramendim tepër e errësuar.

Robert Potts Takimi i parë mes Seamus Heanay-it dhe 17-vjeçarit Paul Muldoonit ka ushqyer një numër anekdotash. Ishte thënë se Muldoon-i kishte dërguar disa poezi te Heaney, duke e pyetur “Çka nuk është në rregull me to?”, ndaj së cilës laureati i Çmimit Nobel qe përgjigjur “Asgjë”. Në një rast tjetër, mendohet se Heaney kishte thënë: “Muldoon-i nuk ka çka të mësojë nga unë; unë mund të kem ndonjë gjë për të mësuar nga ai”. Siç e kujton vetë Muldoon-i ngjarjen, mësuesi i tij, Jerry Hicks, e njoftoi me Heaney-n me fjalët: “Ky është djaloshi që do të jetë madje më i mirë se ju”, gjë që, siç shprehet Muldoon-i, “ishte e papërshtatshme dhe shumë e sikletshme”. Hicks-i pastaj, në një shprehje teatrale, shtoi: “Rara avis” (zog i rrallë, lati­ nisht; shën. i përkth). Sot Muldoon-i gëzueshëm thotë: “Nuk e di nëse jam një zog i çuditshëm, por këtë e vendosin të tjerët. Si për shumicën e gjërave”. Ka ende diçka djaloshare lidhur me Muldoon-in dhe diçka që ngjan me zogun; forma. Me syze, sy që kapsit dhe një tufë flokësh të dallgëzuara që gjithmonë duken paksa të hallakatura, pavarësisht motit. Ndonëse këtë vit mbush 50 vjet, ka dukje të një rioshi dhe sjellje të tillë. Dhe ndonëse Faber posa ka botuar, në një volum, tetë librat e tij kryesorë të poezisë deri më tani, Poems 1968-1998, që e kanë sjellë në Britani nga Princeton-i për lexime dhe ligjërata, ai është gëzueshëm i mahnitur nga ideja që ndonjë nga këto ka ndonjë rëndësi; edhe më pak që ai ka ndonjë rëndësi. Me sa duket kjo është diçka që të tjetër e kanë vendosur. Të tjerët e kanë vendosur Muldoon-in “mes disa poetëve të rëndë­ sishëm të gjysmëshekullit tonë”; “poeti më i rëndësishëm anglishtfolës 213

që nga Lufta e Dytë Botërore”; që ai ka “talent enorm”. “Mendoj se nuk ka ndonjë tjetër që shkruan sikur ai”, thotë Michael Longley-i, i cili vetë, rishtazi, ka marrë një tufë çmimesh të mëdha dhe është shpërblyer me Medaljen e Mbretëreshës për Poezi. Si njeri, Muldoon-i është modest deri në heshtje dhe derisa “është mirënjohës për mënyrën si poezitë e tij janë pranuar – njerëzit kanë qenë shumë, shumë ... të këndshëm”, ai thjesht mendon që ka qenë fatlum dhe ia lë fatit këtë. Kjo heshtje, të përmbajturit, ka ngjashmëri me poezinë e tij; Alan Jenkins-i, redaktor i shtojcës Times Literary, thotë për të: “Ai është si nxënës shkolle para se t’jua thotë një fshehtësi; ‘Shiko çfarë kam në xhep’, por kurrë duke e nxjerrë tërësisht atë që ka brenda”. Kur Muldoon-i me të vërtetë ishte nxënës shkolle, në vitet 1950 dhe ’60, ai jetonte në Collegelands, afër Moy-it në Armagh-un rural. E ëma e tij, Brigid, ishte mësuese shkolle; i ati, Patric-u, që kishte bërë punë të ndryshme gjatë tërë jetës, u bë kopshtar shitoreje dhe, në prag të vdekjes, fermer i këpurdhave. Muldoon-i ishte më i madhi nga të tre fëmijët; motra e tij tash jeton në Irlandën e Veriut, pasi kishte jetuar disa kohë në Angli, ndërkaq i vëllai në Kanada. Territori i shtëpisë fëmijërore së Muldoon-it është kthyer kohë pas kohe në poezinë e tij. (Vërtet, një rresht në “Yarrow” (lloj luleje) thotë: “Ora. Grunari. Terreni tepër familjar”.) “Është një pjesë e bukur e botës”, thotë Muldoon-i. “Ende është vendi ‘që është djegur në retinë’ dhe ndonëse nuk kam qenë atje prej se e kam lënë universitetin para 30 vjetësh, është vendi që e konsideroj shtëpinë time”. Jenkins-i, që e kishte vizituar vendin së bashku me Muldoon-in në vitet 1980, shprehet përmes një perspektive jo të kapshme për fëmijën e atëhershëm, duke theksuar që hapësira përreth një kohë kishte qenë shtëpi për “burra të vështirë, njerëz që qenë të përzier në shumë mënyra me IRA-n” dhe duke rikujtuar tronditjen e tij, si anglez vizitor, që madje edhe një pjesë aq e qetë e botës, ishte në mënyrë “groteske” e lidhur me vdekjet e dhunshme. Muldoon-i nuk i rikujton ndonjë nga këto kur kishte qenë fëmijë, por tensionet politike gjenden në poezi. Një nga poezitë e tij të hershme, Anseo, është për një shok shkolle që bëhet intendent i IRA-s, duke aplikuar disiplinën e ditëve të tij të shkollës ndaj trupave të tij të rritur. “Ishim një shtëpi mjaft jo-politike; prindërit e mi ishin natyrisht nacionalistë, por kjo nuk ishte ndonjë gjë, siç e rikujtoj, kishte hapësirë të madhe të diskutimit. Por, kishte patrulla; një prani ushtrie; lëvizje 214

D O S S I E R

trupash; ndarje sektare. Dhe ai rajon i veçantë ishte enklavë nacionaliste, teksa pranë ishte famullia ku Rendi Orange (organizatë protestante) ishte themeluar; do t’i dëgjonim daullet mbrëmjeve. Por, mendoj që nëna ime në veçanti, mund të na ketë mbrojtur nga e tërë kjo. Për më tepër, nuk jemi shoqëruar aq shumë. Ishim rishtas të ardhur, të rinj në atë rajon dhe nuk kishim shumë lidhje”. Në vitet e adoleshencës, ishte i vetëdijshëm për demonstratat e të drejtave civile dhe arsyet për to; diskriminimet në sigurimin e banesave apo “shkeljet e dinjitetit”, siç e shpreh me butësi. Muldoon-i i ri kishte “një jetë imagjinative shumë të fuqishme”, duke shpikur “skenarë” së bashku me fëmijët e tjerë; në oborrin pas shtë­ pisë do të ndërtonin “anije piratësh, kështjella, kamionë”; madje, pasi kishin parë Katër Etërit, një deve. Disa nga këto lojëra të imagjinatës, një përzierje historie dhe fiksioni të djaloshit, janë evokuar në poezinë e tij të gjatë, Yarrow. Jenkins-i sugjeron që të shkruarit e Heaney-it ishte inkurajim i vlefshëm për Muldoon-in adoleshent; i tregonte atij se “ai mund të shkruante për jetën e tij, madje edhe nëse shumica e saj kishte shkuar duke ecur përmes fushave – gjë që edhe kishte ndodhur”. Muldoon-i tashmë kishte filluar të shkruante – “të shkruar siç di të bëjë vetëm një adoleshent”, qeshet. Tash duket e çuditshme që një poet, puna e pjekur e të cilit përqafon një gamë aq të gjerë idesh dhe ngjarjesh, nga përplasjet koloniale nëpërmjet hortikulturës, filozofisë, gjuhësisë dhe le­tërsisë, e deri te rok muzika dhe antropologjia, do të ketë pasur një edukim aq të qetë, rural. Një pjesë e ngazëllimit të tij për librat mund të ketë ardhur nga e ëma e tij, edhe pse Muldoon-i, duke menduar për këtë, thotë: “Jam i habitur ta mendoj këtë. Ndaras nga pamfletet e Shoqërisë Katolike të së Vërtetës, disa libra mbi shenjtorët, nuk kishte në thelb asnjë libër në shtëpi, përveç një Enciklopedie Botërore për Juniorët, të cilën sigurisht që e lexoja vazhdimisht. Njerëzit do të thonë, mendoj, se kjo do të numërohet në interesin tim, si copëza misterioze të llojllojshme të informacionit. Deri në njëfarë mase, isha autodidakt”. Megjithatë, ai i kujton disa mësues të mëdhenj në Kolegjin e Shën Patrikut, në Armagh – Sean O’Boyle-in, Jerry Hicks-in dhe John McCarter-in – që i dhanë lëndët e irlandishtes dhe angli­ shtes, dhe ia mësuan këngët dhe poezitë folklorike irlandeze. Në vitin 1969, Muldoon-i shkoi në universitet, në English Queen’s në Belfast. Këtu takoi Heaney-in prapë, i cili, në vitet 1960-të, kishte qe­ në pjesë e grupit të shkrimtarëve të krijuar nga Philip Hobsbaum-i, që 215

kishte bërë aq shumë për t’ia paraqitur publikut britanik veprën e Heaneyit. “Grupi i Belfastit”, siç u bë i njohur, që përfshinte Heaney-in, Michael Longley-in dhe Derek Mahon-in, po i gëzohej gjeneratës së dytë, në të cilën Muldoon-i takoi poetët Ciaran Carson-in, Medbh McGuckian (më vonë e para femër shkrimtare në rezidencë në Queen’s) dhe Frank Ormsby-in, kampion konsekuent i punës së poetëve të Ulster-it. Longely-i i përshkruan si “një gjeneratë brilante. Ndiej që ata dekonstruktojnë gjithçka që unë dhe Seamus e Derek Mahon-i kemi bërë bashkë me aq durim dhe është madhështore që duhet të rrimë në këmbët tona, gjë që kjo gjeneratë e re më ka detyruar ta bëj”. Muldoon-i thotë: “Mendoj se ishte mjaft kuptimplotë, për mua sigurisht që po. Ishte ngacmuese. Por atëherë isha 19, 20 vjeç dhe në universitet, pra gjithçka ishte ngacmuese, me të vërtetë”. Gjatë kohës në Queen’s, Muldoon-i e botoi librin e tij të parë, New Weather (Mot i ri), me shtëpinë botuese Faber&Faber, një sukses vetëm pakëz i cenuar nga fakti se një gabim shtypi e kishte vënë tërë tekstin në italik. Karriera prej studenti e Muldoon-it, sidoqoftë, nuk po dëshmohej këmbëngulëse. Longeley-i thotë që ajo thjesht “ishte plotësisht e padallue­ shme – mendoj se ai mund ta ketë arritur një ‘dështim të lejuar’. Ai nuk kishte shkëlqyer në provimet”. Muldoon-i e pranon këtë, në kohën kur kishte diplomuar në vitin 1973, “Isha ndalur. Me të vërtetë, do të duhej të përjashtohesha. Në parim kisha humbur interesin në gjysmë të rrugës. Jo se nuk kishte njerëz të mëdhenj për të më mësuar, por ndalova së shkuari në ligjërata dhe në vend që ta bëja gjënë e duhur, sorollatesha. Nuk e di pse po qesh për këtë – nuk jam krenar për këtë”. Ka disa shpjegime për këtë, mendon ai. Ai tashmë kishte botuar një volum me poezi, kishte “zbuluar kënaqësitë e alkoolit” dhe takoi gruan e tij të ardhshme, Anne-Marie Conway-in; ishin të dy studentë dhe u martuan në vitin 1973, pasi Muldoon-i diplomoi. Ishte viti kur i vdiq e ëma, pas një sëmundjeje të gjatë, nga kanceri. Ishte gjithashtu viti i Të Dielës së Përgjakshme dhe konflikti etno-nacionalist. Muldoon-i mban mend që dasma e tij rastisi me një grevë të këshillit të punëtorëve në Ulster dhe ai “mezi kishte arritur të shkonte në kishë, duke kaluar të gjitha llojet e bllokadave. Nuk qeshë në gjendje të shkoj në shitore për ta blerë kostumin e dasmës; ishte e mbyllur. Pra”, shton me qëndrimin e tij tipik të rezervuar, “ishte një kohë goxha e ashpër”. Longely-i, i cili, sikur Muldoon-i, nuk brengoset shumë për të folur për atë periodë, përkujton 216

D O S S I E R

që qenë bërë miq dhe që pinin bashkë – “pirje serioze, siç e quajmë këtu” – dhe pranon që “kalonim shumë kohë në pijetore dhe shumë kohë duke shikuar derën e pijetores”. Bernard O’Donoghue, poet dhe pedagog Oxford-i, mik i Muldoon-it që nga mesi i viteve 1980-të, përmend që Muldoon-i “ishte një nga të parët shkrimtarë irlandezë të veriut që botohej kur konflikti etno-nacionalist ishte në kulm. Ai është një poet i konfliktit që nga fillimi, i matur që nga fillimi. Dhe për këtë shkak, dhembshuria në veprën e tij është aq e rëndësishme. Në një botë të tensionuar, zëri që bërtet më së shumti nuk është domosdo edhe më i lavdërueshmi. Është një pafajësi tallëse në poezitë, një mënyrë shqetësuese e raportimit të dhunës – tmerrshëm i drejtpërdrejtë, gjysmë humoristik – kjo funksionon si taktikë shokuese. Funksionon si mënyrë për të përçuar se sa tronditëse është dhuna”. Jenkins-i nënvizon, ngjashëm, se “Paul-i e urren dhunën. Po, ai mendonte se ushtria britanike nuk do të duhej të ishte atje, por ai urren çdo formë dhune”. Muldoon-i tash mendon se të pirët e tij ishte mënyrë për t’u bërë i mpirë; ndaj atmosferës politike, sigurisht dhe mbase ndaj sëmundjes së nënës. Sidoqoftë, ajo çfarë është e dukshme, poezia injektohet me imazhe politike, apo imazhet mund të lexohen politikisht; imazhet e integritetit, ndarjes dhe mosmarrëveshjes, për të mos përmendur martesat e përziera (volumi i tij i dytë qe titulluar Mules (Mushkat). Idili rural është atje, pranë tyre një numër poezish tinëzare, poezish seksi për dashurinë dhe lidhjet dashurore, por ka edhe poezi si Të takosh Pancho Villa-n (gjeneral revolucionar meksikan), ku lidhja mes politikës dhe poezisë pastorale është problematizuar me mendjemprehtësi. Për 13 vjet pas diplomimit të tij të pashquar, Muldoon-i punoi për BBC-në si producent artesh. Lidhur me këtë, ai, si gjithherë, me humor dhe duke tallur veten, ia atribuon punësimin faktit se karroja e çajit kishte arritur gjatë intervistës së tij të punës dhe “Isha aq në qejf saqë u anova krejt natyrshëm dhe thashë ‘Dëshiron dikush një filxhan çaj?’. Ata do të kenë menduar ‘Ja një sjellës çaji për zotat’, çfarë në të vërtetë është një producent radioje”. Longley-i, megjithatë, e përshkruan atë si “një nga art producentët më të mirë që BBC ka pasur ndonjëherë. Ishte i përpiktë. Sipas atyre që kanë punuar me të, madje edhe puna që bënte me shkresurinat ishte më e mira që kishin parë ndonjëherë. Ai punonte me efikasitet enorm dhe origjinalitet. Jo si dikush që kishte bërë një karrierë 217

të padukshme universitare!” Gjatë kësaj kohe, Muldoon-i botoi edhe dy libra – Why Brownlee Left (Pse iku Brownlee) (1980) dhe Quoof (1983) – dhe martesa e tij me Conway përfundoi me divorc, pas vetëm pak vitesh. Më vonë ai kishte një lidhje disavjeçare me artisten Mary Farl Powers; jetuan bashkë në Irlandën Veriore, por u ndanë në vitet e hershme 1980-të. Ajo vdiq nga kanceri më 1992. Poezia e Muldoon-it Incantata, një nga elegjitë e famshme të shekullit të 20-të, qe shkruar për të. Ai e shkroi atë “për katër ose pesë ditë, në tërësi”, dhe ka një strukturë të mrekullueshme, në kuptimin e skemës së rimave, sintaksës dhe plotëninë e detajit. Njëri seksion i referohet një incidenti kur ai dhe Powers-i po jetonin në Irlandën Veriore dhe një prift i vizitoi për të hetuar nëse po jetonin në mëkat. Jenkins-i ishte aty atë ditë; ai e kujton Muldoon-in “që ishte zbardhur tërësisht nga inati... ishte shumë argëtuese, por dukej se mund të ishte shndërruar në diçka mjaft të shëmtuar”. Në vitin 1986, i ati i tij vdiq. Muldoon-i ka shkruar elegji për të atin vazhdimisht, së fundi në The Epistle To Timothy (Letër Timothy-it); për të ëmën ka shkruar elegji, më në fund, në The Annals of Chile (Analet e Kilit) (1993). Ai e lë përshtypjen se i kishte marrë kohë derisa i kishte sqaruar ndjenjat ndaj saj, duke pranuar se “Jam i sigurt që ne kishim disa punë të pakryera mes veti”, dhe duke e nënvizuar tendencën e tij, vazhdon: “për t’i dhënë vlerë të atit dhe, kam frikë, për ta demonizuar atë për shkak të disa tendencave që ajo kishte: ajo ishte shumë e ashpër. Mendoj se ky ishte zëri i ulët i ligështimit të fëmijërisë sime ‘idilike’. Jenkins-i sigurisht që mendon se ka “diçka të errët me Paul-in e që ka të bëjë me të ëmën e tij dhe mendoj se shumë nga kjo po çlirohet në veprën e tanishme të tij”. Në Analet e Kilit, Muldoon-i i imagjinon varrezat e prindërve në Collegelands: “ku, ndonëse ajo i parapriu atij/me nja dhjetë vjet të mira, skeleti i nënës sime/ ia arriti ta krimbonte/rrugën deri te sipërfaqja ku gjendej plaku/ dhe ajo edhe njëherë e vuri atë nën gishtin e madh të dorës”. Teksa elegjia vazhdon, një portret i hollë simpatik më në fund shfaqet. Muldoon-i tashmë ishte duke jetuar me një grua që u bë bashkë­ sho­rtja e tij e dytë, romancierja Jean Hanff Korelitz. Qenë takuar në një kurs të shkrimit kreativ në Arvon, ku ajo ishte studente. Jenkins-i e kujton “çastin kur ajo ia vuri syrin Paul-it, ajo mendoi vetmevete ‘ai është burri me të cilin do të martohem’”. Kur e pyeta për këtë, përgjigjja e Muldoon-it është: “Nuk ma merr mendja!” 218

D O S S I E R

Në vitin 1986, Muldoon-i vendosi ta braktiste BBC-në: “U bë më vështirë – pothuajse çdo muaj duhej t’ia mbushnit mendjen dikujt të fu­ qishëm lidhur me programet e arteve. U bë e lodhshme, fizikisht dhe me­ ndërisht”. Një organizatë irlandeze e arteve, Aosdána, ia ndau një bursë; kjo e çoi Muldoon-in për një vit në Dingle në Irlandë, vend ky i famshëm mbase për faktin se filmi E bija e Rajanit qe incizuar atje. (Muldoon-i shprehet në një poezi se Zoti, i fyer nga përdorimi i shiut artificial gjatë xhirimeve, atje të bjerë shi që nga atëherë). Pas kësaj, ai dha mësim të anglishtes dhe shkrimit kreativ në Caius College, Cambridge dhe në Universitetin e East Anglia. Ndër studentët në Cambrigde ishte edhe Lee Hall-i, shkrimtar i filmit hit britanik, Billy Elliot. Hall-i i kujton mësimet javore të Muldoon-it mbi shkrimin: “Më pëlqente tepër. Do të bëja përpjekje të ngathta në mësime dhe madje të këndoja disa këngë dhe Paul-i do të merrte në gjithçka hapërimin e tij të madh. E shoh lozonjar në vargun e tij, në mënyrë të mistershme, plotësisht i pasigurt kundrejt institucionit që e kishte angazhuar, por pa poza rezistence – distanca qe mbajtur dhe integriteti i tij i gëzuar qe ruajtur; ishte i dëfryer, mund të dyshojë dikush, por kurrë i vetë-kënaqur. Dhe ndonëse nuk mbaj mend pothuajse asgjë nga ajo çfarë thoshte, do të thosha që ai ishte mësuesi më i mirë i të shkruarit që kam takuar ndonjëherë, për shkak se ishte pa program apo metodë dhe ishte aq miqësor”. Giles Foden-i, romancieri dhe redaktori letrar i Guardian-it, ishte gjithashtu njëri nga nxënësit. “Njerëzit tash flasin për pjerrtësinë e Muldoonit në kuptimin kritik dhe atyre ditëve ai edhe ishte i këtillë goxha shumë. E kishit ndjenjën që po ndodhin plot gjëra në brendësi dhe kjo ju bënte më të vëmendshëm ndaj asaj që thoshte. Sikur ‘gjejeni një territor’, për shembull. Apo: ‘nganjëherë është më mirë të gjesh subjekte të vogla, subjekte delikate, para se t’i sillni armët e mëdha’. Ai posa kishte përfunduar Meeting the British (Të takosh britanikun), kur kishte thënë diçka përgjatë atyre rreshtave – dhe kjo ishte saktësisht çfarë po bënte në atë libër: duke përdorur grepa peshqish dhe batanije për të karakterizuar mizorinë koloniale”. Të takosh britanikun e zhvillon më tutje stilin aludues, lozonjar dhe ambivalent që poezia e Muldoon-it e kishte pasur që nga kohët e hershme. Ata që e donë veprën e Muldoon-it, e përmendin pikërisht këtë cilësi; Jenkins nënvizon se “gjithçka ndodh në margjina”; O’Donoghue flet se si poezitë “ju godasin; ka gjithmonë një ndjenjë çasti për poezinë e Paul-it, diçka që nuk 219

është thënë fare, diçka që ju bën të brengoseni”. Është poezi që, derisa në sipërfaqe kërkon për precizitet, është e kujdesshme se çfarë po lë jashtë; kurrë nuk vjen ndjenja që poezia është mbyllur, pasi duket sikur sugjeron se çfarë nuk mund të thotë apo të përmbajë. Pas Cambridge, Muldoon-i shkoi në Amerikë me Jean-en, ku jeton që nga atëherë; aktualisht është drejtor i programit të shkrimit kreativ në Princeton. Duket tmerrësisht i lumtur: i martuar lumturisht; dy fëmijë, Dorothy Aoife, nëntëvjeçare dhe Asher, njëvjeçar; dhe ka një shtëpi të bukur. Sigurisht, kjo periudhë ka parë veprën e tij më frymëzënëse; ndonëse jo e pëlqyer nga gjithkush, këto libra kanë qenë burim i reputacionit të tij si një poet i shquar i gjeneratës së tij. Lozonjar, erudit, mendjemprehtë, kompleks, vargjet e tij nuk e përfillin përmbledhjen e lehtë të përshkrimit. Madoc: një mister (1990), për shembull, libri i parë pasi arriti në Amerikë, i mahniti kritikët; për disa ishte një libër ambicioz dhe i mrekullueshëm, për të tjerët ishte joatraktiv dhe me paramendim i errësuar. Libri është poezi e gjatë narrative. Poetët romantikë Robert Sou­ they-i dhe Samuel Taylor Coleridge-i konceptuan një plan për të themeluar një bashkësi pansokratike (egalitare) në Amerikë; plani nuk u realizua, por Muldoon-i imagjinon se çfarë do të ndodhte nëse do të bëhej. Takimet me indianët amerikano-veriorë janë të përziera me intriga politike; e kemi një kalë që flet, i quajtur Bucephalus; poezia (origjinale) e Southey-it, Madoc, invokohet e mbështetur në arritjen e hershme mitike në Amerikë të pri­ jësit mesjetar uellsian; dhe, sikur kjo të mos ishte e mjaftueshme, e tërë narrativa lexohet nga retina në tretje e sipër e një njeriu të quajtur South, i zënë në një të ardhme të largët në grindjet e huaja fisnore, në një kube që dikur ishte Irlanda. Në maje të saj, secili segment i strofës i poezisë së gjatë është i mbi-titulluar me një emër filozofi apo mendimtari, që nga grekët e vjetër e deri te Stephen Hawking-u e Jacques Derrida; strofat mbartin lidhje herë të fortë e herë më pak të fortë me jetën, veprën apo emrin e mendimtarëve. Një përmbledhje e këtillë nuk mund të përçojë tërë atë që ndodh në poezi; sigurisht jo zgjuarsinë, lojën e fjalëve dhe shakatë që e bëjnë narrativën të mbushur me gjëegjëza. Mbase këtu është çelësi për ta lexuar Muldoon-in. Siç thotë Bernard O’Donoghue-i: “Ai është si Beckett-i; është argëtues. Nëse nuk mendoni se është argëtues, nuk do ta kuptoni. Duhet të akordoheni me mënyrën e tij të mendimit dhe shkrimit”. Apo, siç thotë 220

D O S S I E R

vetë Muldoon-i, në mënyrë më lakonike: “Kënaqem duke u argëtuar. Është pjesë e asaj që është dhe asaj që jemi”. Në volumet pasuese, Muldoon-i shkruan më shlirshëm. Poezitë e shkurtra, lirike ende janë aty, por duket se po jehojnë apo parashikojnë dizajnin e suitave më të gjata, përcjellëse të poezive. Rimat aq të lehta saqë mezi shihen apo dëgjohen kundrejt fjalëve dhe frazave të përsëritura; dallimet e papërfillshme mes fjalëve të afërta sinonimike janë të bashkuara në bashkëtingëllim të ngjashëm, por përndryshe janë fjalë dhe emra që nuk kanë lidhje mes veti. Bëhet çdo herë e më vështirë për të bërë dallimin mes dizajnit dhe rastësisë fatlume; mes seriozitetit dhe humorit; mes saktësisë dhe paqartësisë. Achillea millefolium: with its bedraggled, feathery leaf and pink (less red than mauve) or off-white flower, its tight little knot of a head, it›s like something keeping a secret from itself, something on the tip of its own tongue. (Achillea millefolium: me gjethet e fëlliqura me pupla dhe lulja rozë (më pak e kuqe se jargavan) apo më pak e bardhë nyja e saj e vogël e lidhur e një koke është sikur diçka që mban një sekret nga vetvetja, diçka në maje të gjuhës së vet). O’Donoghue e sheh këtë anë lozonjare të Muldoon-it si një përpjekje serioze, duke e lidhur me kohën e konfliktit etnik: “Është retorikë që e minon sigurinë, për shkak se ‘siguria’ nënkupton dikë që vritet”. Jenkins-i dhe Longley-i marrin tjetër qëndrim, në tërësi duke preferuar poezitë e mëhershme dhe më të shkurtra. Siç thotë Longley-i: “Për mua, Zgjimi i 221

Fineganit është harxhim i mrekullueshëm i kohës, punë për akademikët. Nganjëherë pyes nëse edhe Paul-i bën kështu. Por, i them atij: ‘Do të doja të shkruaja poezi të imta që i prekin njerëzit’ dhe Paul-i thotë ‘Besoje a jo, edhe unë’. Muldoon-i e ka thënë këtë më parë dhe është marrë si ironike: “Çfarë mundohem të bëj është të shkruaj poezi që janë të qarta kristal dhe sipërfaqet e të cilave janë të tejdukshme dhe menjëherë të prekshme”. Është e mundshme – më shumë se e mundshme – që ai edhe e ka përnjëmend. Komentet e tij për procesin e tij të shkrimit të poezisë janë konfuze dhe kontradiktore, por duket se ai e sheh veten thuajse është thjesht dirigjent apo mami i secilës poezi; që ai duhet të jetë vigjilent për atë që “poezia” është duke provuar të bëjë. Kjo është një ide e kompozicionit poetik me trashëgimi fisnike, që kthehet prapa deri te Ion-i i Platonit, por që ende tund epokën teknokratike. Siç thotë Alan Jenkins-i për aspektet e tjera të veprës së Muldoon-it: “Çfarë duhet të kuptoni është se për Paul-in, e mbinatyrshmja është e natyrshme”. Shamanizmi, folklori dhe aspektet e tjera shpirtërore në poezi nuk janë lojëra të përshtatshme apo referenca për Muldoon-in; këto janë të trajtuara me më shumë respekt se kaq. Këto janë, mbase, gjëra të rënda për publikun bashkëkohor, posaçërisht sa u përket rrjedhshmërisë gjuhësore, virtuozitetit teknik dhe ambicies arkitekturore. Në vitin 1999, Muldoon-i u zgjodh, pa kundërshtime, profesor i poezisë në Oxford; ka pesë vjet që e jep këtë lëndë. Edhe në ligjëratat e tij ai përfshin gamë të gjerë të çështjeve dhe është aludues, duke bërë lidhje të çuditshme dhe analogji mes teksteve dhe ideve në dukje të palidhura dhe duke zbuluar etimologji për të cilat shkrimtarët nuk mund të kenë qenë të vetëdijshëm. O’Donoghue-i thotë se këto “nuk janë të menduara të jenë bindëse; janë vetëm një mënyrë e organizimit të materialit. Është një intertekstualitet, që në një nivel, po tallet me akademinë”. Madje edhe adhuruesve të tij, erudicioni i Muldoon-it u duket tepër lozonjar, duke dyshuar se ai ka një dëshirë xhojsiane “për t’i mbajtur profesorët e zënë me punë”. Profesori i Oxford-it, Valentine Cunningham-i e sheh përdorimin e tij të analogjisë “të jashtëzakonshme dhe të drejtuar gabimisht, krejtësisht asociative, me kërcime të krisura, të shpikura... Mendoj se kështu punon mendja e tij dhe është thellësisht ngatërruese. Nuk mendoj keq për poezinë e tij, përveçqë deri tash i ka infektuar edhe 222

D O S S I E R

ligjëratat e tij; dhe më pëlqen si njeri, por kritika e tij letrare, apo historia letrare apo harta kulturore – quajeni si të doni – nuk është e mirë. Është Poterë; një çmenduri asociative”. O’Donoghue-i, megjithatë, thekson se Muldoon-i është “komunikator i frikshëm; ligjëratat e Oxford-it janë sukses i popullarizuar. Madje edhe kur janë aluduese apo të çuditshme apo të pavërteta, ka një mendim që të gjithë janë të interesuara për to, gjatë tërë kohës”. Muldoon-i nuk e konsideron poezinë e tij “të vështirë”; ai mendon që nuk dimë edhe aq mirë ta lexojmë poezinë. “Jam i tronditur, tashmë kur po jap lëndën e poezisë, me nivelin se sa mirë jemi të shkolluar t’i shikojmë filmat; e kuptojmë, pa e marrë vesh se sa e kuptojmë, gramatikën e filmit. Dhe ne e kuptojmë gramatikën e muzikës së popullarizuar, që vazhdimisht kumton të gjitha llojet e aluzioneve dhe gamën e gjerë të ideve komplekse muzikore – kurse, si shoqëri, ende nuk i kemi zhvilluar mënyrat tona të leximit në një nivel të tillë. Po ta bënim, nuk do të kishte problem. Paj, e them këtë, por duhet të mësojmë, në secilin rast, si ta lexojmë një poezi”. Nuk ka rëndësi; Muldoon-i është i pashqetësuar nga argumentet mbi ndikimin letrar apo reputacionin, i patrazuar nga publiku apo mungesa e tij. Ka një arsye të fortë për këtë, posaçërisht mes poetëve irlandezë, që kanë parë ngarkesën e popullaritetit dhe famës mbi një talent si Seamus Heaney; siç thotë vetë Muldoon-i: “Nuk i dua tërë ato broçkulla që vijnë me famën; aq shumë gjëra janë të panevojshme”. Të gjithë pajtohen që pesha e pritjes që vjen së bashku me shkallën e popullaritetit letrar mund të jenë të dëmshme për një poet. Muldoon-i është “i interesuar në gjënë e radhës që do të vijë. Në të vërtetë, kjo është e gjitha që më intereson”; apo, mbase, për të huazuar një nga rreshtat e tij aktualë, ai është “duke ecur në ajër,/ duke u hedhur, kërcyer, duke pushuar në mes të karrierës”.

223

BUKURIA E SEAMUS HEANEY-IT Paul MULDOON Ky tekst është lexuar si eulogji në funeralin e Seamus Heaney-it, në Dublin, më 2 shtator 2013 I telefonova njëherë Heaney-it, para shumë vitesh. Ndoshta tridhjetë vjet më parë. Telefonata u përgjigj prej njërit nga djemtë. Michael-it, jam goxha i sigurt. Ishte adoleshent në atë kohë. Duke e njohur që kur ishte fëmijë, më erdhi mirë që kisha shansin të flisja pak me të dhe ta pyesja se çfarë po bënte. Pas një copë kohe Michael-i kuturisi, “Mendoj që do të dëshironit të flisnit me kokëtulin?” Duke mos qenë prind në atë kohë, u shtanga pakës nga familjariteti, ndoshta tepër-familjariteti i kësaj nomenklature. Edhe po të mos e quante Seamus-in “kokëtul” mu para fytyrës (gjë që jam i sigurt që nuk e ka bërë), tashmë e kuptoj që ishte çast i të folurit. Ishte çasti që sugjeronte qëndrimin mrekullisht relaksues mes babait dhe të birit adoleshent, të tillë që tash e shoh të zorshëm për t’u arritur e mbajtur. Seamus Heaney, i njohur në tërë botën nuk ishte kurrë njeri që e merrte veten shumë seriozisht, sigurisht jo mes familjes dhe miqve. Ai e kishte, mbi të gjitha, një aftësi sinjalizuese që ta bënte secilin prej nesh të ndihej i lidhur jo vetëm me të, por edhe me njëri-tjetrin. Të gjithë ne kemi kaluar shumë vite duke menduar për poezinë e tij. Do të kalojmë edhe shumë vite duke menduar për të. Sot jam fokusuar më shumë në personin se në poetin. Personin i cili bëri gjithçka con brio, “me vrull”. Ishte ky, Seamus Heaney që e kishte ndryshuar përshkrimin e Yeats-it të karrocës së bronztë në poemën e tij “Who Goes With Fergus?” (Kush shkon me Fergus-in) dhe i referohej BMW-së së tij si “veturë e tunxhtë”. Megjithëse Seamus Heaney-in që kemi ardhur ta nderojmë sot këtu mund të përshkruhet kështu, “i tunxhtë” është fjalë që mezi vjen në mendje. Çdo gjë që ka shije të paraqitjes së qëllimshme do të kishte qenë mjaft e papërshtatshme. Sikur që çdo gjë që do të godiste poshtërsinë e shpirtit. Fjala që mund të vinte në mendje është “bujaria”. Dhe, madje edhe “mburrja”. Kjo e fundit mund të duket pak e çuditshme, por e ruaj një kujtim të veçantë kur po luaja futboll me Seamus-in, Michael-in dhe Christopher-in në apo diku rrotull Glanmore-it. Kur them “futboll”, duhet të jem i qartë, 224

D O S S I E R

posaçërisht kur ky do të mund të ishte në atë epokë i kuptuar si lojë e huaj. Ta themi në këtë mënyrë. Nuk ishte lojë ku talenti i Seamus-it shkëlqente. Ishte futboll galik dhe më duhet të ju them se po flas si dikush me supe të mbuluara nga Seamus Heaney. Më hodhi tutje sikur plugu borën. Sado që ishte dashamirës. “Dashamirës” është një fjalë tjetër që vjen në mendje. Në fakt, “dashamirës” është disi jo-adekuate. “Zemërgjerë” më vjen më afër. Tema e zemrës: kur Seamus-it para disa vitesh iu vendos në zemër e monitorohej nga një vegël elektronike, ai njoftoi për këtë pothuajse me kënaqësi. “Të bekuar janë stimuluesit kardiakë”. Fama e madhe e zemërgjerësisë tërhoqi edhe të famshëm të tjerë, natyrisht. Lëvizësit dhe tunduesit gjithmonë tërheqin lëvizës dhe tundues. Ishte Michael-i (apo Christopher-i i ri, mbase?), që u ishte paraqitur disa mysafirëve në darkë dhe ai i kishte pyetur “Për çfarë jeni të famshëm?” Për t’u kthyer te kapaciteti i Seamus-it për të bërë con brio, mendoj që nuk kam parë kurrë më parë një qenie njerëzore, duke përjashtuar Usain Bolt-in, të lëvizë me aq shpejtësi dhe saktësi siç kishte bërë Seamus Heaney kur dëgjoi që Catherine-Ann, që atëherë sa kishte filluar të çapitej, po qante e shqetësuar që ishte rrëzuar në oborr. Ai vrapoi shpejt, e mori në krahë dhe e solli në vend të sigurt. Ishte kapaciteti i pashembullt i Seamus Heaney-it të na mbante të gjithëve në krahë ashtu që po e nderojmë sot. Megjithëse Seamus-i na ndihmoi t’i zhvillonim fuqitë imagjinative, ne vetëm pa-përsosmërisht mund të imagjinojmë se nëpër çka po kalon Maria. Ajo mbi të gjithë e di për atë atributin tjetër të Seamus Heaney-it. Po mendoj për bukurinë e tij. Sot mbajmë zi me Marinë dhe fëmijët, edhe familjet, kombin dhe tërë botën. Ne e kujtojmë bukurinë e Seamus Heaney-it – si bard, dhe qenien e tij.

225

POEZIA VJEN NË TRAJTA TË PANUMËRTA (Intervistë që Paul Muldoon i ka dhënë revistës The White Review)

Figurë e madhe e poezisë angleze për dekada me radhë, Paul Muldoon-i ka gëzuar një ndër karrierat më të suksesshme të gjeneratës së tij. Përmbledhjen e parë e kishte botuar sa ishte student në universitetin Queen, Belfast. siç thuhet, mësuesi i Muldoon-it kishte dërguar një tufë poemash te Seamus Heaney (duke e pyetur atë se çfarë “nuk ishte në rregull me to”, ndaj së cilës Heaney ishte përgjigjur “asgjë”) dhe Heaney më vonë e rekomandoi veprën e Muldoon-it te botuesi i tij Faber & Faber, Charles Monteith. Rezultati qe New Weather (Moti i ri) (1973), përmbledhje baladash, këngësh dhe aluzionesh për artefaktet në dukje të parëndësishme të jetës së përditshme. Muldoon-i që nga atëherë ka shkruar njëmbëdhjetë përmbledhje me poezi, ka fituar Çmimin Pulitzer për Moy Sand and Gravel (Ranë e zhavorr i Moy-it) (2002) dhe dha mësim në Oxford, Cambridge dhe në Universitetin East Anglia. U shpërngul në Shtetet e Bashkuara në vitin 1987 dhe aktualisht është redaktor i poezisë në The New Yorker dhe profesor i shkencave humane në Princeton, New Jersey, ku libri i tij i fundit The word on the street (Fjala mbi rrugë) – përmbledhje e rok-lirikave të shkruara për bendin e tij Wayside Shrines – merr detaje të jetës. Paul Muldoon-in nuk i pëlqen të ecë udhës së vjetër. Ta lexosh poezinë e tij, është të familjarizohesh me bindjen e tij kryesore që poezia vjen në trajta të panumërta, të ndryshueshme. Mprehtësia e qartë, ndjeshmëria therëse për atë çfarë nënkuptojnë fjalët, shkathtësia verbale dhe pranëvënia e lirë e diksionit – nga errësimi intelektual e deri te shprehja e ulët dhe demonike – e përshkojnë veprën e tij. Por, cilësia e ndryshueshme është qartazi manifest i librave që ka botuar që nga shpërngulja e tij në Shtetet e Bashkuara. Në poemën e gjatë sa një libër ‘Madoc’, në MADOC: A MISTERY (1990), Muldoon-i mendon se Samuel Coleridge-it dhe Robert Southey-t u teket ta gjejnë një komunitet Pantisokratik1 në Amerikën Veriore – mbase duke dramatizuar zhvendosjen Ka kuptimin e qeverisjes nga të gjithë.

1

226

D O S S I E R

e vet gjeografike – në seksione të shkurtra të emëruara sipas filozofëve të ndryshëm, diagrameve dhe mbërthimin e çuditshëm të rrëfimtarisë koherente. THE ANNALS OF CHILE (Analet e Kilit) (1994) zhvillon formën e pseudo-autobiografisë të eksploruar në MADOC, siç e imagjinon jetën e të atit të Muldoon-it, atëbotë kultivues i këpurdhave, gjë që mund ta ketë shtyrë të shpërngulej nga Irlanda në Argjentinë. HORSE LATITUDES (Gjerësi kuajsh) (2006), kombinon elegjitë për të dashurën e dikurshme dhe motrën e ndjerë të Moldoon-it, me një sekuencë të nëntëmbëdhjetë soneteve gjatë të cilave Amerika niset në invadimin e Irakut. MAGGOT (2010) ofron një shikim më të përqendruar, dritëshkurtër të rënies së të gjitha gjërave - njerëzore, shtazore, verbale – ku referencat për pop kulturën japoneze dhe mito­logjinë perëndimore janë të ndërlidhura me lojën etimologjike Libri i fundit i Muldoon-it, THE WORD ON THE STREET (Fjala mbi rrugë), është zgjerim i interesimit të tij në gjetjet formale dhe kulminacion në interesimin jetësor për pop dhe rok muzikën. Përveç bërjes muzikë me bendin Wayside Shrines, ai ka bashkëpunuar me muzikantin Warren Zevon-i në një këngë që më vonë qe kënduar nga Bruce Springsteen-i, ka shkruar libreto për opera, ka botuar SONGS AND SONNETS (Këngë dhe sonete), ku hapur hulumton relacionin mes poezisë dhe këngës dhe në këto vitet e fundit, ka shkruar disa poema me refren (titulli poem in, për shembull, është sekuencë e nëntë soneteve petrarkiane ku secila përfshin një refren të përsëritur). Zëri poetik i Muldoon-it në mënyrë unike bashkon vetëdijen e thellë të kanonit akademik me gjuhën bashkëkohore të përditshme – të filtruar përmes idiomave, këngëve dhe klisheve ba­ shkëkohore. U takuam në restorantin Peels në Bowery, New York, në mën­gje­­sin e së martës së shenjtë. Kujdesi i tij bujar ishte gjatë tërë kohës i kombinuar me humorin e tij të tërthortë. Diskutuam për lirikën, intuitën, prozodinë ... dhe vezët. The White Review — Të flasim për librin tuaj më të ri, THE WORD ON THE STREET (Fjala mbi rrugë). Kur ia keni filluar të bëni muzikë e këngë? Paul Muldoon — Për të folur saktësisht, personi i parë me të cilin kam punuar e që më ka bërë t’ia filloj ishte Warren Zevot-i. Fatkeqësisht, ai as për së afërmi nuk është i mirënjohur sa do të duhej të ishte. Por, mendoj 227

se ai ishte me të vërtetë një shkrues i hatashëm këngësh, përnjëmend e kam. Ai e takoi Stravinsky-n kur kishte qenë fëmijë, pastaj kishte luajtur në piano nëpër turne me vëllezërit Everly. Dhe pastaj u përzi me Jackson Browne-in, me Eagle-s dhe tërë ata të tjerët. Ishte shkrues këngësh që e kam admiruar për një kohë të gjatë dhe siç ndodhi, pata mundësinë të shkruaja diçka për të. Dhe, kështu me të vërtetë ia filloi kjo gjë. The White Review — Si erdhi mundësia? Paul Muldoon — Erdhi pasi i shkrova një letër adhuruesi. Vetëtimë në qiellin e kaltër. Ishte duke e shkruar një album me disa njerëz të tjerë. Kam mësuar shumë nga ai, çfarëdo qoftë. Natyrisht, dikush mëson, dikush duhet të besojë se po mëson. Posaçërisht si mësues, duhet të besoj se mund ta mësoj dikë për diçka, përndryshe nuk do ta bëja këtë. Në anën tjetër, në të vërtetë është e dyshimtë si dikush mund ta mësojë veten. Po kuptoj teksa po plakem se sa pak di për çfarëdo qoftë. Kjo që po e them është e vërtetë e rëndomtë, por është e vërtetë. Në të gjitha fushat e jetës. Madje edhe për këtë menynë e kafjallit: sa di unë për vezët? Për dreq jo edhe shumë. Pa marrë parasysh se e di që vinë nga pulat. E di si funksionojnë? Jam goxha i sigurt që këndesat nuk i bëjnë – e di që nuk janë të nevojshëm – dhe prapë duhet të mendoj për këtë. Sa në të vërtetë di për suxhukun? Sa di për avokadon? Kur mendojmë për këtë, madje edhe për gjërat më familjare të jetëve tona, ne dimë pak, si për shembull, për kafenë. Ka aq shumë kafe në botë, në këtë çast, por në të vërtetë ne jemi të mbytur nga informacionet. Por, a di ndokush diçka për këtë? Sidoqoftë, çfarë dua të them është kjo: sa pak dimë. Pjesë e efektit të goditjes është, mendoj – dhe kjo është madhështore në fakt, nëse e pranoni – që, kur të uleni për ta shkruar një poezi, e kuptoni që nuk keni ide. Unë nuk kam ndonjë ide... The White Review — Ku t’ia nisni? Paul Muldoon — Ku t’ia nis. Nuk kam shkruar ndonjë poezi, ka kohë dhe mendoj – siç mendojnë shumë njerëz – që nuk do ta shkruaj ndonjë tjetër. The White Review — Shpresoj të mos jetë e vërtetë. Paul Muldoon — Paj, e dini, është vetëm njëra nga ato gjëra. Është vetëm pjesë e marrëveshjes. Më mirë të ndalosh se të merresh me të... The White Review — Që keni shkruar muzikë për këngët më parë... Paul Muldoon — Paj, jam munduar. 228

D O S S I E R

The White Review — Për The Handsome Family? (Familja e këndshme)  Paul Muldoon — Po: keni të drejtë. Për Familjen e këndshme – që janë absolutisht brilantë. Do të doja që ajo çfarë kam bërë me ta të ishte më e mirë se ç’është. Ata janë mrekullisht të krisur, me vizione të shtrembëruara për botën, dhe kjo më intereson. Mënyra e tërthortë e të menduarit për gjërat është pashmangshmërisht më interesante dhe mendoj se është çfarë flasim kur flasim për të qenë në komunikim me ndërgjegjen tonë. Dikush mund ta kultivojë këtë deri në një masë. Dikush mund t’ia vërë syrin kësaj shprehjeje të çuditshme, imazhi të çuditshëm, imazhi goditës, pra në këtë kuptim dikush mund ta edukojë veten. Është zakoni i të qenit injorant. I dua përshkrimet – të disa poetëve të mëdhenj – të kësaj gjendjeje. Wordsworth-i e quan ‘pasiviteti i mençur’; po rrini shtrirë atje në pirg, por jo në një pirg total, e dini? Poezitë e mëdha vijnë nga ajo hapësirë: injoranca. Kur jep mësim në Princeton, për shembull, u them studentëve, ‘Për çka duam të punojmë me të vërtetë tash, është ajo çka ju nuk e dini: kushti i mosdijes’. Ka shumë njerëz që shkruajnë poezi, nuk e çajnë kokën për këtë ide dhe të cilët në fakt mendojnë se e dinë se çfarë po bëjnë – në të vërtetë, për secilën degë të jetës – dhe me sa duket janë duke e bërë një gabim të tmerrshëm. Kjo është gjëja më e vështirë për ta mësuar. Është tunduese të mendojmë se dimë çfarë jemi duke bërë. The White Review — Ajo ndjenja e sigurisë? Paul Muldoon — Këtë kulturë, apo moshën e dikujt nuk e nderon pasiguria. Apo jo? Njëra nga gjërat që thotë Obama e më pëlqen është: ‘Mirë, më lejoni të mendoj për këtë...’ dhe ‘Ende nuk jam i sigurt për t’u përgjigjur për këtë gjë’. Mendoj se është gjë e madhe për gjithkënd ta thotë këtë. I inkurajoj studentët e mi ta thonë këtë. Ekziston një mendim që teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, me të cilën në njëfarë mënyrë kemi qenë duke jetuar, mund të mos jetë krejtësisht e saktë. Do të ngurroja për të vënë pikën për ndonjë gjë, është apo nuk është relativiteti... The White Review — Vezët. Paul Muldoon — Vezët. Absolutisht. The White Review — Deri në çfarë niveli mendoni që një tekst kënge mund t’i qëndrojë leximit në letër? A i mungon diçka që të jetë përnjëmend efektiv? 229

Paul Muldoon — Po, në njëfarë kuptimi, absolutisht. Ka kontradikta për tërë projektin, për shkak se kur dëgjoni fjalët dhe muzikën së bashku në një këngë, kjo në vetvete është e përsosur. Tash, njëra nga gjërat që vendosëm herët lidhur me The word on the street ishte që do të shtonim një vijë informacioni në libër se si mund t’i dëgjonit këto këngë. Disa kopje u publikuan së bashku me CD-në. E njoh traditën e botimit të teksteve të këngëve. LP-të. Janë të ngjashme me CD-të, nëse nuk ju bën telashe shpenzimi edhe i do parave. Por, në shumë raste, madje edhe te shkrimtarët e dhënë pas fjalës, kjo nuk ndodhë. Kam vënë re se CD-ja më e re e Bob Dylan-it – që është CD me të vërtetë e madhe – nuk ka shumë nga fjalët, ndërsa tridhjetë vjet më parë do t’i kishit. Cila është arsyeja që ndodh kjo, sinqerisht nuk e di, mund të jetë për shkaqe ekonomike. Por, sigurisht që nuk është, pasi mendoj se ai dëshiron që teksteve të këngëve t’u kushtohet rëndësi. Unë jam i interesuar për tekstet e këngëve të tekstshkruajtëve si për shembull Ian Dury dhe The Blockheads. Tekstet e këngëve të Ian Dury-t posa kanë dalë, plot me copëza të ndryshme, të edituara nga e bija e tij dhe është gjë e mrekullueshme t’i kesh e t’i lexosh. Dy nga heronjtë e mi të mëdhenj, mes të tjerëve, janë Leonard Cohen-i dhe Paul Simon-i. The White Review — Librin tuaj të fundit ua keni kushtuar...  Paul Muldoon — Po. Poezitë e Leonard Cohen-it janë, siç doli, tekste këngësh. Nëse mendoni për këtë, ato janë poezi këngësh. Tekstet e këngëve mund të jenë menduar si poezi. Mendoj për tekstet e këngëve të Cole Porter-it si për poezitë dhe kështu bëjnë njerëz të ndryshëm, këto tashmë janë në Bibliotekën e Amerikës, së bashku me Emerson-in dhe Whitman-in. Kur kam filluar të mendoj për këtë, kam pyetur botuesit e mi nëse mendonin që ishte ide e mirë, pasi njerëzit në të vërtetë nuk dinë si t’i lexojnë këto gjëra në letër. Kjo traditë ka shkuar, me të vërtetë. Por, mendova, cila do të ishte gjëja më e keqe që mund të ndodhte? The White Review — Duke e lexuar librin, kam kuptuar sa pak kohë kam kaluar duke i shikuar tekstet e këngëve në faqet. Paul Muldoon — Është Shekspiri? Jo. Por, duke thënë këtë – dhe si­ gurisht që nuk po e krahasoj veten me Shekspirin – që Shekspiri ka shkruar tërë kohës tekste këngësh dhe lloje të tjera të çmendura për shfaqjet. Nëse i shikoni poezitë e W. B. Yeats-it, siç kam bërë një ditë tjetër për shkak se 230

D O S S I E R

e mora me mend që do të flisja për to, i lexova duke parë një veçanti: sa shumë nga to janë këngë? Nuk kam bërë ndonjë analizë akademike, por ndjenja ime thotë që 50 për qind të këtyre janë këngë, ose kanë elemente të këndimit. Pra, shumë nga to kanë refren: janë të ndara, janë në kursiv. Shumë nga to janë të quajtura ‘Këngët e këtij’ apo ‘Këngët e asaj’. The White Review — Tash është çasti i mirë të flasim për përdorimin tuaj të klishesë... Paul Muldoon — Absolutisht. Këto tekste këngësh janë të mbushura me klishe. Janë. E dikush mbase nuk do t’i mbushte kaq paturpësisht poezitë me klishe. Në anën tjetër, ripërdorimi i klisheve është sport i preferuar i shumë poetëve. Në shumicën e gazetave, kryetitujt janë të mbushur me klishe. Dhe shumica e kryetitujve mbështeten në lojë fjalësh dhe klishe. The White Review — Çfarë ju bën të mendoni se klishetë duhet të ringjallen: Çfarë potenciali kanë? Paul Muldoon — Një nga arsyet që janë shfrytëzuar deri në vdekje është se ka diçka të saktë në to. The White Review — Ja një përdorni e që më pëlqen: ‘Mendoni që po kënaqeni jashtë me miqtë, por ju vetëm po mbylleni brenda’. Paul Muldoon — Jam disi i interesuar për muzikën kantri dhe më pëlqen të mendoj, po si në një lojë, për titujt e këngëve të muzikës kantri. Kjo është një nga to. Pothuajse gjithmonë nuk e keni të domosdoshme ta shkruani këngën. Duhet të shpreheni, ‘Mendoni që po kënaqeni me miqtë jashtë, por ju vetëm po mbylleni brenda’. Mund ta shprehni me kapelën në kokë apo cigaren në buzë. The White Review — Pra, ka një mënyrë të funksionimit të klishesë, strukturalisht, për ta ankoruar tekstin? Bëhet qendër përreth të cilës lëviz pjesa tjetër e tekstit. Paul Muldoon — Po. Shumë nga titujt janë shprehje të klishetizuara. Janë fraza të klishetizuara. Dhe një gjë që më tërheq, mendoj, është se kur njeriu ka ku të ankorohet, si te refrenet, kori – atëherë një nga gjërat më të këndshme të përdorimit të frazave të klishetizuara është se përbëjnë themelin e gjërave. Dhe duke përdorur klishenë si një lloj vend-ankorimi, mund ta lejoni që balloni të fryhet pakës apo barka të ngrihet pakës. Dhe, ju mund të bëni të gjitha llojet e gjërave të çmendura me vargun. Shumë nga këto këngë janë vetëm një ide, që rrahin deri në vdekje. Kjo është e vërteta për shumë poezi. Njerëzit i marrin në mënyra të ndryshme. 231

The White Review — Mendoni se ka diçka potencialisht çliruese në të punuarit me format, strukturat e të cilave janë deri diku formulative? Strukturat që kanë modele që mund të përcillen? Paul Muldoon — Për mua, kjo është njëra nga gjërat më interesante. Mendoja, si shumë njerëz, se të shkruarit e një kënge do të ishte i lehtë si ngrënia e pites. Një tjetër klishe kjo. Në parim, shumë budallenj e bëjnë këtë dhe mund ta bëjnë. Dhe, shihet që këtu nuk është puna, aspak. Sa më shumë që kam provuar ta bëj – kam supozuar gabimisht që ishte gjë e lehtë – aq më shumë kam kuptuar se sa e vështirë ishte. Pasi këto gjëra nuk janë absolutisht rigjide në strukturat e tyre, janë më rigide se shumica e poezive të mia. Disa nga poezitë e mia janë mjaft rigjide, të ndërtuara në ato trajtat tradicionale, por asnjëra nga to, apo vetëm disa, janë po aq strikte aq sa një këngë duhet të jetë. The White Review — Mendoni që është më lehtë ta filloni një tekst kënge se një poezi? Paul Muldoon — Kjo është një pyetje shumë interesante. Fraza që posa përdora ‘i lehtë si ngrënia e pites’, disi kam qenë ngurrues për të. Ta shprehim kështu: Them që është e pakonceptueshme ta titulloj një poezi ‘I lehtë si ngrënia e pites’, por nuk është e pakonceptueshme për nisjen e këngës. Është shumë e vështirë të shpjegohet pse është kështu, por mendoj që e dini pse është kështu. Gjithsecili që po dëgjon këtë do ta dijë saktë se për çfarë e kam fjalën. Si mund ta keni menjëhershmërinë? Nuk e di nëse është imazh i denjë, por më godet: kur dikush ndërton një pallat, ai në fund ka fasadë të jashtëzakonshme, por muret sigurisht që janë të bëra me rrënoja. Dhe kur thyhet metafora, është atëherë kur i shihni rrënojat jashtë gjërave. Por, mendoj se ka hapësirë për rrënoja në muret. Nuk e di çka do të thotë kjo. The White Review — Kur shkruani tekste këngësh, a mendoni për rimat në fillim, apo ato vijnë teksa shkruani? Paul Muldoon — Vijnë. Njëra nga gjërat që bëj është të thururit. Për shkak se, që të kthehemi te ndërtimi, shpesh e përshkruaj veten si punëtor ndërtimtarie. Mbrëmë shkova të shoh një nga grupet teatrore që i pëlqej më së shumti. Janë një grup komedie/muzikor improvizues të quajtur Baby Wants Candy. Luajnë një herë në javë në New York. Janë absolutisht të magjishëm. Mund të jenë tetë në skenë dhe e kanë një piano. Janë muzikantë shumë të aftë. Ia fillojnë mahnitshëm: e pyesin publikun për një ide lidhur 232

D O S S I E R

me titullin e një melodie, bëhen propozime të ndryshme dhe ata e zgjedhin njërën. Mund ta luajnë ‘The Tragedy of Big Macbeth’ apo diçka të këtillë, një lloj i ngjeshjes së çuditshme. Pastaj ia nisin këngës së parë. Njëri nga ta lëviz përpara dhe e këndon pikës e hapjes. Të tjerët e përcjellin, si kori. Dikush tjetër lëviz përpara për ta kënduar një varg tjetër, pastaj të gjithë e dinë kur duhet për të vazhduar bashkërisht, si një kor. Ku dua të dal, edhe pse nuk po jam shumë i qartë, është se ka mo­ dele, të cilat këto struktura i përcjellin. Në këtë dhomë në Peels, ka disa aspekte të caktuara që janë të përbashkëta për shumicën e dhomave: dyshemeja, tavani, muret. Dhe këto janë gjëra që janë bërë me një arsye. Gjëja kryesore është se funksionojnë. Nëse keni strukturë dykatëshe, njëri kat duhet të jetë nën tjetrin, menjëherë poshtë shkallëve. Përndryshe, nuk do të jeni në gjendje të kaloni nga njëri te tjetri. Këto janë gjëra praktike. The White Review — Dhe, brenda kësaj mund të lëvizni... Paul Muldoon — Pikërisht. Këngët janë shumë të ngjashme në stru­ kturën e tyre: vargu, kori, vargu, kori, vargu, kori, vargu. Shumica e tyre janë të ndërtuara kështu. Sikur vetura që ka dy ulëse prapa dhe dy përpara. Kjo është ideja bazë, mbi të cilën mund të ketë shumë variacione. The White Review — Dallimi kryesor mes një poezie dhe një këngë është se poezia ka struktura më komplekse, mund të improvizojë variacionet e veta? Paul Muldoon — Jam i sigurt që është ashtu. Shumica e poetëve të këtyre ditëve, siç e dini, nuk janë të interesuar për rimën. Mbase kanë qenë të interesuar, por nuk janë më. Është praktikisht e pamundshme ta shkruash një këngë pa rimë. Është e pamundshme. Është një varg detyrimesh që nuk i gjeni në një poezi. Mund të jeni fort mirë poet pa menduar në rimën, apo pa menduar për prozodinë – për atë çfarë ndodh në një rresht. Ky do të ishte një dallim domethënës ndërmjet tyre. Unë jam më shumë i interesuar për pikat e ngjashmërive se për ato të dallimeve. The White Review — Teksti i këngës është vetëm një nga format tradicionale që përdorni gjithandej veprës sate – është soneti, goxha shumë, te Maggot, balada në New Weather – forma që vazhdimisht i përdorni. Gjithmonë bëni gjëra të papritura me trajtat tradicionale. Paul Muldoon — Cili është qëllimi i të bërit të një gjëje të papritur? Ka gjëra që njeriu nuk mund t’i bëjë në këtë restorant, për arsye të ndry­ shme. Sigurisht që nuk është ide e mirë të hipësh mbi tavolinë e të fillosh të këndosh. Por, e papritura – shpesh ua jap këtë shembull studentëve të 233

mi: ‘Alisa u fut përmes derës’, është pothuajse pa ndonjë interes. ‘Alisa u fut përmes dritares”, është pak më interesante. Posa pashë filmin e James Bond-it, para do dite. (Faktikisht po e shikoja në aeroplan. Mendoj se e zgjodha për ta parë). Natyrisht, e tëra është për të papriturën. E keni parë? Qëndroni ulur, filmi fillon dhe është një ndjekje, që përcillet nga një seri e ngjarjeve të papritura frymëzënëse. Është bërë për të qenë argëtuese, por kurrë nuk është e qartë pse gjithçka po ndodh – puna është se vetëm po ndodh. Çfarë dua të them e po i bie rrotull, është se nuk ka vlerë të brendshme në të papriturën. The White Review — Derisa nuk është e papritur. Dhe jo një sulm i furishëm i papritshmërisë. Paul Muldoon — Pikërisht. Një sulm i furishëm i papritshmërisë. Duhet të kontekstualizohet. Duhet ta keni të priturën para se ta merrni të papriturën. The White Review — Çfarë roli luajnë elementet e tekstit të këngës në poezinë tuaj, çfarë mendoni? Në Maggot, në veçanti – në sonetin e nëntë të poezisë së titullit – është një refren, ‘po pres për ndonjë të dashur/të më përzërë nga shtrati/pasi u solla me kapriço’, kjo të kujton goxha shumë ndjeshmërinë e pop-it, disi jashtë kontekstit të vargut petrarkian klasik. Paul Muldoon — Po. E përdor refrenin gjatë tërë kohës. Jam i interesuar për poezitë që bëjnë gjëra – apo tentojnë të bëjnë gjëra – që poezitë më të mira nuk do t’i bënin. Nuk mendohet se duhet bërë gjërat ashtu. Nuk duhet të jesh në gjendje t’i bësh e të ikësh. E ngjashme është për një duzinë gjërash nga të cilat nuk duhet t’ia mbathim. Është pranimi i rrezikimit. Është një thënie: ‘E di që kjo nuk do të funksionojë me të vërtetë, por ta bëjmë’. Ka që thonë, ‘Paj, kjo është e dyshimtë’. The White Review — Mungesë respekti. Paul Muldoon — Po, një trohë i pavend. Por, pse jo? Nëse nuk funksionon, gjithmonë ka diçka tjetër. Nuk është fundi i botës nëse bota e një poezie nuk funksionon – është vetëm një poezi. Shpresa është se mund të jetë interesante. Shumica nga to, mendoj, nuk përfundojnë duke qenë vetëm poezi. The White Review — Çfarë mund të jenë? Paul Muldoon — Paj, shpresohet që do të jetë një poezi me të vër­ tetë e mirë, e jo vetëm thjesht një poezi. Nuk mund të shkruani një poezi me të vërtetë të mirë, nëse nuk i provoni gjërat që ka mundësi se do të dështojnë. Njoh njerëzit që e kanë thënë këtë, mendoj që është e vërtetë. 234

D O S S I E R

The White Review — Keni prirje t’i rezistoni pronësisë së plotë mbi një poezi? Paul Muldoon — Po. Sinqerisht, nuk mendoj për veten si për shkri­ mtarin e poezive. E mendoj veten sikur kam shumë pak të bëj me poezitë dhe këngët. Siç duket, ato reflektojnë diçka timen... The White Review — Kush i shkruan pra? Paul Muldoon — Paj, me pak fat, ato e shkruajnë vetveten. Në një ditë të mirë, do të jenë duke e shkruar veten. E di që tingëllon paksa e rëndomtë, por kthehet te ajo gjëja për të cilën po flisnim pa vetëdije. Dhe është ndër gjërat që përpiqem t’ua mësoj studentëve të mi. Po flisnim si të mësoheshim me këtë. Pothuajse secilën orë që jap, e kemi një sesion ku fillojmë me një rresht – më pëlqen ta marr nga lajmet e ditës – dhe pastaj është rreshti i shkruar si përgjigje. Dhe pastaj e kalojnë dorë më dorë. Është si lojë. Ata përgjigjen vetëm ndaj rreshtit që e kanë parë më përpara. Është mënyrë për të siguruar që nuk e dinë çfarë po bëjnë. Pastaj poezia vjen në fund. Njëra nga pyetjet e para është: ‘Kush e shkroi?’ Dhe, përgjigja është ‘Gjithsecili dhe askush’. The White Review — Po më kujton në diçka që thatë te ngjarja në librarinë McNally Jackson në New York: ‘Forma e poezisë shndërrohet në zgjidhje për problemin e saj’. Paul Muldoon — Pothuajse gjithmonë e citoj vargun e Don Patersonit dhe po e bëj prapë: ‘Poezia është një mekanizëm i vogël për ta mbajtur mend vetveten’. Pyetja është: ‘Pse poezia vjen në ekzistencë?’ The White Review — Si e merrni vesh se kur vjen? Paul Muldoon — Kjo me të vërtetë është ndër misteret më të mëdha. Dhe ja ku ia filluam: me lexuesin dhe me atë se deri ku lexuesi përpiqet ta kuptojë se për çfarë është kjo poezi e aftë. The White Review — Kur thoni lexuesi, mos po mendoni shkrimtari? Paul Muldoon — Po, lexuesi si shkrimtari. Ai po mundohet të kuptojë nëse ndikimi i këtyre fjalëve në këtë renditje është me të vërtetë interesant. Është mesatarisht interesant? Është skajshmërisht interesant? Është shpartallueshëm interesant? Në të vërtetë jam i frymëzuar të shkruaj poezi që janë... The White Review — Shpartalluese. Paul Muldoon — Do të isha i lumtur po ta merrja vesh se e kam bërë këtë ndonjëherë, por këto janë kushtet. Mendoj se, pse dikush madje do të 235

shqetësohej? Ku është qëllimi? Shumë më mirë do të lexonit një libër, me dikë që në të vërtetë e ka bërë. The White Review — Pozitë trimërore për t’ia nisur. Paul Muldoon — Paj, nuk është për interes të vetes. Ky është çelësi – nuk është për interes të vetes. Me të vërtetë varet nga ajo nëse je i pajisur për të qenë në sipërfaqe të një poezie dhe ta lejosh të jetë në botë. The White Review — Mënyra si po flisni lidhur me ardhjen e një poezie, sugjeron një praktikë intuitive. Por, poezia juaj lulëzon mbi forma tradicionale, skema të ngatërruara rimore, lojë konstante metrike. Për juve, cila është lidhja mes prozodisë dhe instinktit? Paul Muldoon — Kurrë nuk e di se çfarë bëj. The White Review — Format thjesht shfaqen? Paul Muldoon — Me sa duket. Kur tre rreshta përsëriten në një poezi, erdhi çasti kur dëshironin ta bënin këtë. Kurrë nuk kam menduar se kjo ishte ide e mirë. The White Review — Por, ju i mbajtët brenda. A ripunoni shumë? Paul Muldoon — Ripunoj teksa punoj. Shpesh një poezi, siç latë të nënkuptohet, mendoj, merr strukturë të ndërlikuar. Kjo me të vërtetë shfaqet teksa është duke u shkruar. Nuk mund ta shpjegosh derisa të mendosh për të. Ia filloj një poezie kur ajo fillon: me frazën hapëse. The White Review — Si është të jesh redaktor i poezisë në New Yorker? Ndieni sikur i shihni apo u jepni trajtë trendëve? Paul Muldoon — Është mrekulli. Natyrisht që, në çastin që po e them këtë, po mendoj edhe për aspektet e vështira të kësaj pune. Kam angazhim me gjysmë norme atje, por në të vërtetë është punë e plotë. Apo, më shumë se punë me orar të plotë. Sikur me të gjitha revistat, nuk jam i vetmi person i përfshirë. Ka të tjerë, njerëz krejtësisht të mrekullueshëm që punojnë në atë projekt. Nuk e kam të domosdoshme ta kryej të gjithë punën që duhet kryer atje. Sasia e materialit është fenomenale. The White Review — Nuk kërkoni ndihmë? Paul Muldoon — Nuk kërkoj ndihmë. Mund t’i them dikujt, për qëllime shoqërore, që do të ishte mirë ta shihte ndonjë poezi për pak kohë, por kam tendencë të mos e bëj këtë, për shkak se shumë lehtë mund të keqinterpretohet. Pjesa e këndshme e punës është se je në gjendje ta thërrisni dikë – gjë që nuk po e bëj aq sa e bëja – dhe të thuash, ‘Faleminderit, do të dëshironim ta botonim poezinë tuaj’. Ndërkaq ‘Më vjen keq, por nuk mund ta botojmë këtë’, 236

D O S S I E R

- askush nuk dëshiron ta bëjë këtë. Posaçërisht ndaj njerëzve që i njoh mjaft mirë. Dhe shpesh bëhet kjo për t’i shpëtuar nga vetvetja. The White Review — Intervenim i domosdoshëm. Paul Muldoon — Nuk keni qejf që njerëzit të thonë: ‘Ishte një poezi e dobët në New Yorker javën e kaluar’. (Natyrisht, gjithmonë do të ketë njerëz që e mendojnë këtë). Ne botojmë vetëm 100 poezi gjatë një viti. The White Review — Shumë pak. Paul Muldoon — Po, na vijnë mijëra sosh. The White Review — Për çfarë jeni duke kërkuar? Paul Muldoon — Nuk e di. Kurrë nuk e di. Është e njëjta gjë edhe kur shkruani poezi. The White Review — Por, e dini kur e shihni? Paul Muldoon — Absolutisht. E di kur e shoh. Njëra nga gjërat që ia them vetes, shkrimtarëve dhe poetëve të tjerë – është e njëjta pyetje që do t’ia bëja vetes lidhur me një poezi që do ta shkruaja – e që është: ‘Kur t’i dal në fund kësaj poezie, a ka sadopak ndonjë gjë interesante që mund të marrësh nga ajo?’ Gjithmonë them që një poezi duhet të jetë së paku interesante për një shikim nga Anthony Lane-i apo shikim nga David Remnick-u. E drejtë? Apo një paraqitje nga Hilton Als-i. Këto copëza nuk do të jenë në revistë nëse nuk zbatojnë ligje të caktuara. Për ta thënë vrazhdë: janë këto fillime, këto mese, këto funde, pak a shumë në atë renditje? Secila pjesë, e kujtdo qoftë, duhet ta fitojë këtë. Ka një tendencë të poetëve – për të qenë i besueshëm, nuk do ta numëroja veten jashtë kësaj – që nuk brengosen nëse poezia nuk bën, apo nga ana sintaksore është një pështjellim i pakuptueshëm. Një nga gjërat dëfryese në New Yorker është se i kontrollojnë poezitë. Mund të thoni që është argëtuese, por nuk është edhe aq, në fund, për shkak se është më mirë ta kesh dikë përreth, e dini, ta gjejë një gafë në poezinë tuaj, e që ka shumë, përfshirë edhe te poetët e famshëm apo te një numër poetësh të famshëm. Tash, nuk është puna te dikush që do të thoshte ‘Ozymandis, ka ekzistuar me të vërtetë?’ Nuk është çështja këtu. Çështja është kur Keats-i e përshkruan Hernan Cortes-in mbi një kodër në Darien, e Cortes nuk ka qenë kurrë në Darien. Pyetja e madhe është: ka rëndësi kjo? Në njëfarë kuptimi nuk ka. Por, po ta kishte pasur Keats-i informacionin se Cortes-i nuk kishte qenë kurrë në Darien, mbase do ta kishte ripunuar atë rresht. 237

The White Review — Çfarë ndjenjash keni për cilësinë e poezisë bashkëkohore që lexoni sot, këtu në SHBA? Paul Muldoon — Ka një përmbledhje të përvitshme të poezisë amerikane të quajtur The best of American Poetry (Poezia më e mirë amerikane) dhe isha shumë i ngazëllyer – po ashtu nga ajo që lexoj në New Yorker – nga gama e jashtëzakonshme, nga shumëllojshmëria. Poezia amerikane është diçka në të cilën veçanërisht jam zhytur. Kjo nuk do të thotë që nuk lexoj poezi britanike. Natyrisht që lexoj. Por mendoj se jemi në një kohë kur ka shumë punë interesante që po bëhet këtu. Punë e madhe që po bëhet Dkëtu. The White Review — Çfarë jeni duke lexuar momentalisht? Paul Muldoon — Lexoj praktikisht çfarë më bie në dorë. Jo gjithçka – kjo është gjë qesharake të thuhet, por marr shumë libra që më dërgohen. Poezia, ndonëse një sasi e madhe është e botuar, është relativisht e lehtë t’i qëndrosh krah për krah. Nuk do të doja të provoja t’i qëndroja krah për krah prozës artistike. Është diçka e paimagjinueshme. Me sa duket i lexoj të gjithë librat e rinj të mëdhenj të poetëve amerikanë, britanikë, irlandezë dhe përtej. Për kënaqësi lexoj libra jo-fiksionalë, më së shumti. Mjaft argëtuese, një libër që e porosita kohëve të fundit quhet Outlaws (Banditët) dhe është histori e ilustruar e bandave të James dhe Younger. Ishte një këngë në The Word on the Street e titulluar ‘The Youngers’. The White Review — Keni ndonjë interes të veçantë për prezantimin e viktimës dhe të banditit? Këto tekste këngësh janë të gjitha për tipat e ndryshëm të viktimave dhe njerëzve të tëhuajsuar: klasa punëtore, atyre që u është hequr e drejta e qytetarisë. Paul Muldoon — Kurrë nuk do të ulesha e të mendoja për atë se si të shkruaja një libër me këngë tekstesh për të tëhuajsuarit, por mund ta kuptoj që kjo ka kuptim të plotë. Ja përse është aq e rëndësishme të kesh lexues dhe redaktorë të duhur, për shkak se kjo gjë nuk do të më ndodhte kurrë. Njeriu nuk i lexon vetë; është e njëjta që po thoshit për të papriturën. Viktimat janë më interesantë se të lumturit, çfarëdo qofshin. Mjerimi është më interesant se lumturia. Është kështu si është. Dy tekstet e mësipëme dhe intervistën i përktheu nga anglishtja: Gëzim Aliu

238

Fortino Corral RODRIGUEZ Athanase Vantchev de Thracy Jahn Muhamet HAMITI



KRITIKA

Edmond Çali Ag APOLLONI Arian Krasniqi Emin KABASHI Blerina Rogova-GAXHA

239

240

K R I T I K A

Fortino Corral RODRIGUEZ



Është studiues dhe hulumtues meksikan. Ka studiuar për Literaturë Hispanike në Universitetin e Sonoras. Ka marrë doktoratën në Universitetin e Arizonës me tezën “Rrëfimi fantastik në Meksikë: Epoka moderne”. Aktualisht është profesor me kohë të plotë në Departamentin e Letrave dhe Linguistikës në Universitetin e Sonoras. Drejton revistat ConNotas dhe Revista e kritikës dhe teorisë letrare. Ka botuar Rruga kritike dhe Studime për letërsinë hispanoamerikane (2007). Është anëtar i Sistemit Kombëtar të Hulumtuesve. Sferat e interesit të tij, midis të tjerave, janë letërsia meksi­ kane, gjinia fantastike dhe didaktika e shkrimit krijues.

REALIZMI MAGJIK: MAGJI APO LOJË MASHTRUESE?

Realizmi magjik përbën një pikë kulmore të shprehjes letrare la­ti­ noamerikane. Zbulimi i një identiteti të saj, i dalluar prej kulturës euro­piane, fillon shumë më përpara lëvizjes emancipuese që ndodh përgjithësisht në fillim të shekullit XIX; njëherësh e konsumuar, pavarësia e shprehjes nacionale dhe amerikaniste, merr karakter të programit zyrtar. Më 1842 Viktorino Lastarria nxiste shkrimtarët kilianë me këto fjalë: “Forca është të jemi origjinalë; të kemi brenda shoqërisë sonë gjithë elementët për të qenë të tillë, për ta kthyer letërsinë tonë në një shprehje autentike të nacionalitetit tonë” (f. 18). Romani i shekullit XIX zhvillohet nën këtë moto, dhe merr përsipër veprimtarinë intelektuale të angazhuar në zhvillimin shoqëror të kombësive të reja. Romani arrin të bëhet kështu regjistër historiografik, ligjëratë po­ litike, kritikë e zakoneve, predikim moralizues, dhe, së fundi, dokument de­ noncimi, gjithçka që përkufizon mënyrën e saj për të qenë realiste. Në epokën bashkëkohore, dmth, nisur nga dekada e dytë e shekullit XX, ndikimi i avangardistëve lëkund themelet e realizmit pozitivist dhe përhap elementin irracional. Qysh në vitet ’20 të shekullit në fjalë dalin në dritë tekste narrativë me nota avangardiste si Kafja e askujt e Arkeles Velas, 241

Roman si re e Hilberto Ovenit, që me vështirësi mund të konsiderohen si fillimi i këtij transformimi nga ajo pak gjurmë që lanë në kohën e tyre; në fakt, kritika sapo nis t’u kushtojë vëmendjen që meritojnë. Risia nuk mund të ndodhte si një zëvendësim drastik i një forme me një tjetër, por si një integrim i së vjetrës me të renë, në këtë rast, të realizmit tradicional me ndihmesat avangardiste. Rezultati i një neorealizmi që shfaqet me etiketa të ndryshme, sipas stilit që mbizotëron: surrealizëm, ekzistencializëm, psikologji, mit, fantazi, simbolizëm, mendim magjik. Në vija tejet të përgjithshme, ky ndryshim paraqitet si një triumf relativ i lokalizmit tradicional, i ashpërsuar në periudhën kriojiste* apo vendalie, dhe qëndron në ngritjen e rëndësisë së ndërtimit formal në lartësinë e përmbajtjes tematike që, për më tepër, zhvillon edhe zgjedhjen e motiveve apo çështjet e njëjtësuara me letërsinë universale. Spektri i ri narrativ, fiksioni fantastik, i kultivuar kryesisht nga Horhe Luis Borhes figuron si një qëndrim sfidues në poetikën realiste, për çfarë do të bëhet objekt akuzash si përulësi para gjërave të huaja apo si artificiale, damkë të cilën do ta vuante gjatë disa dekadave. Shumë pranë poetikës fantastike, por më fatlume në formulimin e vet ideologjik, gjenden poetikat e “reales së mrekullueshme” dhe ato të “realizmit magjik”, ku mjeshtëria avangardiste europiane është zëvendësuar, siç e vë në dukje Emil Volek, nga mitologjia autoktone e popujve amerikanë e plotësuar edhe me trashëgiminë afrikane. Kritika akademike angazhohet pak vonë me këtë problematikë. Referenca e parë e këtij lloji është artikulli i Anhel Flores, “Realizmi magjik në rrëfimin hispanoamerikan”, publikuar në vitin 1955 në revistën Hispania. Aty vlerësohet realizmi magjik si një transformim artistik me dimensione të mëdha që i kapërcen hapësirat latinoamerikane: “Duke ndeshur te realizmi fotografik një rrugicë pa dalje, të gjitha artet - në veçanti piktura dhe letërsia - reaguan kundër tij, dhe shumë shkrimtarë të shquar të periudhës së Luftës së Parë Botërore zbuluan simbolizmin dhe realizmin magjik” (f. 19). Këtë risi, A. Flores e quan si një “amalgamë të realizmit dhe fanta­ zisë” (f. 20) dhe ofron si shembull paradigmatik narracionin e Kafkës. Kri­tiku vendos vitin 1935 si datë të fillimit të realizmit magjik në His­ panoamerikë, në referencë të qartë me botimin e Historisë universale të 242

K R I T I K A

poshtërsisë; ai konsideron se dekada pasardhëse, që përfshin vitet midis 1940-ës dhe 1950-ës, është ajo e lulëzimit më të madh të tij, brenda së cilës shquhet një plejadë shkrimtarësh, shumë prej të cilëve, më vonë, do të bëhen të njohur më shumë me letërsinë fantastike se sa me realizmin magjik: Adolfo Bioy Kasares, Silvana Okampo, Hose Bianko, Huan Hose Arreola, Francisko Tario, Felisberto Hernandes, Hulio Kortasar, midis të tjerëve. Do të kalonin edhe dymbëdhjetë vjet, që artikulli i Anhel Flores të merrte një përgjigje akademike. Këtë ia dha Luis Leali më 1967, me një artikull që përsërit titullin e Floresit: “Realizmi magjik në letërsinë hispanoamerikane”. Leali pohon se termi “realizëm magjik” qe përdorur nga Franc Roh qysh në 1925 për t’iu referuar rrymës post ekspresioniste në pikturë, veçoria e së cilës, sipas tij, qëndronte në atë që “misteri nuk vjen në botë në mënyrë të dukshme, por fshihet dhe regëtin në të” (f. 231). Leal zbulon gjithashtu se i pari njeri që ka përdorë këtë togfjalësh në Hispanoamerikë ka qenë shkrimtari venezuelas Arturo Uslar Pietri, i cili e përdor në tregimin venezuelas (f. 232) për të emërtuar “konsideratën e njeriut si një mister brenda të dhënave realiste”. Në të njëjtin artikull, Luis Leal rivlerëson poetikën e “reales së mrekullueshme” që formulon Karpentieri te prologu i romanit të tij Mbretëria e kësaj bote (1949) dhe e bën të përkojë plotësisht me “realizmin magjik”. Së fundi, përjashton si Kafkën dhe Borhesin nga kjo poetikë. Polemika arrin momentin e vet të pjekurisë në mes të viteve shtatëdhjetë kur në vitin 1975, në Universitetit të Miçiganit, zhvillohet Kongresi XVI i Institutit Ndërkombëtar të Letërsisë Iberoamerikane, i cili kishte si temë të përgjithshme “Fantazia dhe realizmi magjik në Iberoamerik”. Një precedent i rëndësishëm është publikimi i librit Hyrje në letërsinë fantastike i Cvetan Todorovit (1970), i përkthyer në spanjisht dy vjet më vonë. Është vendimtare saktësia që arrin formalisti në përcaktimin e fantastikes: “Së pari - thotë -, është e nevojshme që teksti e detyron lexuesin për ta konsideruar botën e dy personazheve si një botë personash real dhe të lëkundet midis një shpjegimi të natyrshëm dhe një shpjegimi të mbinatyrshëm të ngjarjeve të përjetuara” (f. 30). Dallimi midis realizmit magjik dhe letërsisë fantastike thjesht lak­ mon të niset nga ky përcaktim. Tregimet, në të cilat ngjarja e jashtë­za­­ konshme shkakton qartë dyshim apo habi, do të ishin fantastike, ndërkohë 243

që, përkundrazi, pranimi i së jashtëzakonshmes si pjesë e rregullit të përditshëm do të presupozonte efektin magjikorealist. Ky deduksion imediatist del në pah në disa nga punimet që u paraqitën në kongresin e lartpërmendur, i cili, siç mund ta vëmë re menjëherë, u fut në një rrugë pa krye. Ndërsa hendeku i dallimit me gjininë fantastike qëndron, disa studiues parapëlqejnë të bëjnë krushqi midis “realizmit magjik” dhe “gjinisë së mrekullueshme”, meqë e jashtëzakonshmja nuk shkakton pështjellim apo dyshim as te personazhet e as te zëri narrativ, veç se pranohet si pjesë e së përditshmes; megjithatë, ekziston një ndryshim themelor midis teksteve të identifikuara si magjikorealiste dhe përrallave: këto të fundit inskenohen në një hapësirë-kohë ahistorike, ndërkohë që të parat gjenden të vendosura në kornizën e kohës dhe hapësirës lati­no­amerikane. Duke pasur parasysh se tezat e Todorovit dhe të studiuesve të tjerë si Caillois dhe Vax të shpien qartësisht në korpusin fantastik të she­kullit XIX, rezulton mjaft bindëse të mendosh në mundësinë e një varianti bashkëkohor të letërsisë fantastike që konsiston pikërisht në atë që e jashtëzakonshmja bëhet njësh me rregullin e përditshëm, pa shkaktuar kurrfarë shtangie apo habie te personazhet. Ky nocion konkretizohet më vonë me termin “neofantastike” që Jaime Alazraki propozon për të shpjeguar “kortasarizmin fantastik” dhe që merr Kafkën si referencë paradigmatike. Po një koncept i tillë përputhet pikërisht me atë që Anhel Flores e kishte përkufizuar në mënyrë origjinale “realizmin magjik”, emërtim që fillon të bëhet i paqëndrueshëm, për çfarë vetë Flores pranon ta braktisë dhe, në vend të tij, të përdorë “letërsia fantastike”. Megjithatë, disa kritikë si Seymour Menton insistojnë në mbajtjen e këtij koncepti internacionalist të realizmit magjik dhe shohin te Franz Roh kritikun themelues të tij. Menton e aplikon termin në një tërësi të rëndësishme veprash dhe autorësh perëndimorë, midis të cilëve figurojnë disa hispanoamerikanë si Garsia Markes, Borhes, Arreola, Kortásar... Parashikimi i tij e shpie në gabime të papranueshme, duke e klasifikuar Pedro Páramon e Huan Rulfos brenda letërsisë fantastike “nga fakti se të vdekurit flasin dhe veprojnë” (f. 206) dhe duke konsideruar Njeriun e vdekur të Horasio Kirogës si tregimin e parë magjikorealist të letërsisë botërore (f. 227). Ky koncept për realizmin magjik nuk e përfill mendimin kritik që është dhënë në botën hispanike gjatë dekadave të fundit rreth letërsisë fantastike dhe që gjejnë te Jorhe Luis Borhes një nga themeluesit më të 244

K R I T I K A

famshëm; gjithashtu, nuk e përmend publikimin e Antologjisë së letërsisë fantastike të përgatitur nga Borhes, Bioy Kasares dhe Silvina Okampo (1940), libër që vjen për të qenë një lloj shpalljeje në favor të këtij aspekti letrar; po ashtu nuk ka njohje për identifikimin e qartë të Hulio Kortásarit me rinovimin e kësaj gjinie dhe as për kontributin e autorëve si Karlos Fuentes, Huan Hose Aurreola, Elena Garro, Rosario Ferré, midis shumë të tjerëve. Por, si ta dallosh këtë narracion të ri fantastik nga realizmi magjik? Më duket se shembullin na i jep Walter Mignolo kur thotë se ter­ mat realizëm magjik dhe realizëm i mrekullueshëm “përdoren për t’iu referuar një tip letërsie shumë ideologji [sic] i korrespondon kërkimit të amerikanitetit. Në këtë kuptim, kur shprehja “realizëm magjik” përdoret në kontekstin latinoamerikan, duhet ta kufizosh kontekstin e saj të përdorimit” (Planells, f. 14)¹. Atëherë, dallimi që propozoj, midis letërsisë fantastike dhe realizmit magjik është se në fiksionet magjikorealist elementët e jashtëzakonshëm apo të mrekullueshëm i përgjigjen kozmovizionit të gjithë komunitetit - autokton apo metis - të rrethuar nga gjeografia amerikane. Në përputhje me këtë kriter do të qëndronin nën veçorin e realizmit magjik, midis të tjerave, vepra si këto: Njerëz misri (1949) e Migel Anhel Asturias, Në vijën e ujit (1947) e Agustin Janjes, Pedro Páramo (1955) e Huan Rulfos, Njëqind vjet vetmi (1967) e Gabriel Garsia Markes, Kujtimet e së ardhmes (1963) e Elena Garros. Për ta saktësuar më mirë këtë propozim, tregimi Faji është i talksaltekasve, njësoj si dhe Çak Moli të Karlos Fuentesit apo Festa e mrekullueshme e Hose Emilio Paçekos, megjithëse të vendosura në kulturën indigjene prehispanike, i përkasin fare mirë gjinisë fantastike për të predominuar në ta perspektiva racionaliste dhe për të çuar një përvojë të tipit individual, para një përvoje kolektive. Në tekstin magjikorealist, rrëfyesi - ose autori i nënkuptuar -, pa e vënë fare në diskutim, aprovon pikëpamjen e popullsisë apo të komunitetit që e rrethon. Ky aspekt formal e dallon “realizmin magjik” nga “realja e mrekullueshme”, pasi në këtë rrëfyesi ruan një distancë strategjike, sado e vogël qoftë, prej të rrëfyerit. Seymour Menton (f. 162 - 170) vë re këtë dyfaqësi perspektiviste me të cilën paraqitet e jashtëzakonshmja te Mbretëria e kësaj bote e Karpentierit. Nga ana e vet, Vargas Llosa (“realja e mrekullueshme...”) detajon mjetet stilistike që ndërhyjnë midis të dhë­nave historike dhe gjeografike ku, sipas gjasës, rrethshkruhet romani dhe forma artistike në të cilën artikulohen për të prodhuar efektin e mrekullueshëm. 245

Siç dihet mirë, në prologun e këtij romani, Karpentieri shfaq poetikën e reales së mrekullueshme, e cila bazohet tek ideja se e mrekullueshmja është pjesë përbërëse e realitetit amerikan. Besimplot në këtë parakusht, shkualifikon fantazinë europiane duke qenë se krijohet “me truke presti­ gjiatori, duke bashkuar objekte që zakonisht nuk gjenden bashkë: historia e vjetër dhe mashtruese e të gjeturit rastësisht të ombrellës dhe makinës qepëse mbi një tryezë operimi” (f. 13). Realizmi magjik, në konceptin e tij amerikanist, bie në vetë tu­ ndimin për ta ngjizur të magjishmen si një veçori objektive të përdit­ shmë­risë amerikane. Gabriel Garsia Markes, eksponenti i tij më i njohur, këmbëngul në këtë vlerësim: Jeta e përditshme në Amerikën Latine na tregon se realiteti është plot me gjëra të jashtëzakonshme. Në këtë drejtim, më ndodh shpesh të citoj eksploratorin amerikanoverior F. W. Up de Graff, i cili në fund të shekullit XIX bëri një udhëtim të pabesueshëm përgjatë botës amazonase ku, midis të tjerave, pa një përrua me ujë që ziente dhe një vend ku britma e njeriut shkaktonte rrebesh shiu. (f. 36).

Lind pyetja se sa e përfaqëson përditshmërinë latinoamerikane ky vend i mrekullueshëm i vizituar prej eksploratorit amerikanoverior. Si realizmi magjik ashtu edhe realja e mrekullueshme kërkojnë të artikulojnë dhe të miratojnë një vizion për botën, të ndryshëm nga ai që ka qytetërimi perëndimor, për të cilin kthehen drejt substratit legjendar dhe mitik të kulturës autoktone dhe afrikane. Megjithatë, është e nevojshme të zbulosh se ajo për të cilën bëhet fjalë është një sendërgjim artistik, pa dyshim, tërësisht i vlefshëm, dhe jo për një reflektim pasiv të asaj që do të ishte një realitet objektivisht i mrekullueshëm. Si shembull kemi një nga ndodhitë magjiko-realiste më të potershme të treguara te Njëqind vjet vetmi: ngjitja në qiell e Renatës, së bukurës:

... derisa një mbasdite marsi, kur Fernandoja deshi të nderte çarçafët prej liri në kopsht dhe për këtë u kërkoi ndihmë grave të shtëpisë. Sapo kishin filluar kur Amaranta vuri re se Renata, e bukura, qe bërë dyll e verdhë në fytyrë. - Nuk ndihesh mirë? - e pyeti. Renata, e bukura, që e mbante çarçafin nga ana tjetër, lëshoi një bu­ zëqeshje dhembshurie. 246

K R I T I K A

Me të thënë këtë, Fernanda ndjeu se një erë e hollë drite ia hoqi çarçafët nga duart dhe i hapur përsëri plotësisht. Amaranta ndjeu t’i fërfëllinin në mënyrë mistershme dantellat e fundit të saj të gjatë dhe u mundua të kapej te çarçafi që të mos binte, kur pa se Renata, e bukura, po ngrihej lart. Ursula, tashmë pothuaj e verbër, ishte e vetmja që ruajti qetësinë për të zbuluar karakterin e asaj ere të pandalshme, i la çarçafët në mëshirë të dritës dhe shikonte Renatën që po thoshte lamtumirë me dorën përpara fërgëllimës vezulluese të çarçafëve që ngriheshin bashkë me të... (f. 250 – 251)

Në intervistën me Plinio Apulejo Mendosën, Garsia Markes tregon për vështirësitë që pati për ta fiksuar realitetin e ashpër në këtë ngjarje: - Jo, nuk ngrihej. Unë isha i dëshpëruar sepse nuk kishte mënyrë ta bënte të ngrihej. Një ditë, duke u menduar për këtë gjë, dola në oborrin e shtëpisë sime. Frynte shumë erë. Një zezake shumë e bëshme dhe shumë e bukur që vinte për të larë rroba, po mundohej të nderte çarçafët në një tel. Nuk po i nderte dot se ia merrte era. Atëherë pata një dritësim. “Ja, u bë”, mendova. Renata, e bukura, kishte nevojë për çarçafët që të ngjitej në qiell. (f. 37 – 38)

Pra, autori duhet t’i drejtohej një tip loje mashtrimi e mbështetur te çarçafët, era dhe dritat për të arritur efektin optik të kërkuar. Rasti është veçanërisht interesant për analizën sepse, veç kësaj, informon mbi reagime të ndryshme në ngjarjen që i përket besueshmërisë të tij. Të huajt “menduan se Renata, e bukura, më në fund, i qe dorëzuar fatit të saj të parevokueshëm të bletës mbretëreshë dhe se familja e saj përpiqej të shpëtonte nderin me gënjeshtrën e fluturimit në ajër”. Fernanda “e brejtur nga zilia, përfundoi duke e pranuar mrekullinë”, gjë që tregon se, thellë në zemër, ajo e besonte. Dhe së fundi, e dimë se shumica “besuan te mrekullia, madje ndezën qirinj dhe u lutën gjatë të nëntave” (f. 250). Nëse do t’i përmbahemi idesë se magjikorealizmi, në radhë të parë, është jashtëletrar, do të duhej të hamendësonim se shumica e hi­ spanoamerikanëve do të pranonte vërtetësinë e ngjitjes së çuditshme të Renatës, së bukurës, në qiell. Megjithatë, në të njëjtën intervistë, Garsia Markes thotë se ngjarja reale që e motivoi këtë episod qe ajo e “një zonje, mbesa e së cilës ia kishte mbathur një mëngjes herët dhe se për ta mbajtur të fshehtë këtë, zonja vendosi të përhapte lajmin sikur e mbesa qenkësh 247

ngjitur në qiell” (f. 37), gjë që përkon me shpjegimin racionalist që japin të huajt në roman. Mario Vargas Llosa parashtron këtë strategji si një kontrapunkt perspektive midis rrëfyesit dhe së rrëfyerës: “rrëfyesi hidhet tek imagjinarja për të rrëfyer realen objektive dhe te realja objektive për të rrëfyer imagjinaren” (Histori, f. 565). Gjithsesi, Garsia Markes ngul këmbë se bota trilluese e romanit të tij është shumë e ngjashme me jashtëletraren: “Njoh njerëz nga populli i thjeshtë - thotë - që kanë lexuar Njëqind vjet vetmi me shumë dëshirë dhe me shumë kujdes, por pa ndonjë habi, sepse, në fund të fundit, nuk u tregoj asgjë që nuk i ngjan jetës së tyre” (Biseda, f. 36). Ky lloj pohimi, sipas mendimit tim, të shpie në keqkuptime të pathemelta. Më duket se ideja e largët është të theksojë se bota e trilluese e romaneve të tij nuk është produkt i një fantazie të thjeshtë, “a la Disney”, por një eksplorim me imagjinatë i reales. Në këtë kuptim, poetika e tij shprehet më mirë në këtë deklarimin tjetër: “Po. Besoj se një roman është një paraqitje e koduar e realitetit, një lloj gjëze për botën. Realiteti i stisur në një roman është ndryshe nga realiteti i jetës, edhe pse mbështet në të. Siç ndodh edhe me ëndrrat” (f. 35 - 36). Për të bërë një përmbledhje të atyre që janë thënë më lart, duhet që realizmi magjik, në kuptimin e tij amerikanist, të mos rezultojë i një cilësie magjike i realitetit amerikan, por që të përbëjë një procedim letrar, një veprim loje mashtrimi me imagjinatë, një Kristal të punuar nga magjistarët amerikanë (shkrimtarët) për të interpretuar botën e tyre dhe atë të huaj. Realizmi magjik ngjan me format e tjera shprehëse, si ç’është fantastikja apo surrealistja në shtjellimin e saj më të lartë të imagjinatës, por dallohet prej tyre për t’u integruar si një vizion i botës kolektive dhe identitare. Këto veçori profilojnë realizmin magjik si një poetikë subversive që pajton në mënyrë krijuese sferat e fantazisë me realitetin dhe e bën imagjinatën një armë të domosdoshme të emancipimit ideologjik. -------------------------------------------

*kriojiste, nga kriojo (criollo) - në Amerikën Latine kështu quhen ata që kanë lindur atje, por që nuk janë as indigjenë as të huaj. Pra epoka kriojiste, do të thotë epoka kur krijua popullsia vendase me origjinë nga ardhësit prej vendeve të tjera. 248

Përktheu nga origjinali: Bajram Karabolli

K R I T I K A

Athanase Vantchev de Thracy

Është një ndër poetët e njohur bashkëkohorë francezë. I lindur më 1940, në Haskovo të Bullgarisë, ky poliglot me kulturë të jashtëzakonshme studioi për vite me radhë në disa nga universitetet e njohura të Evropës, ku fitoi njohuri të thella për letërsinë botërore. Ai është autor i 32 përmbledhjeve me poezi, i disa monografive letrare dhe përkthyes i një plejade poetësh. De Thracy është nderuar me çmime kombëtare e ndërkombëtare, midis të cilave me Çmimin e Madh Ndërkombëtar të Poezisë Solenzara; është laureat i Akademisë Franceze, anëtar i Akademisë Evropiane të Shkencave, Arteve dhe Letërsisë, Doktor Honoris Causa i Universitetit të Veliko Tarnovo-s, në Bullagri dhe laureat i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Francës. Ai është anëtar i PEN Club-it francez, i Shoqatës së Shkrimtarëve francezë dhe i Shtëpisë së Shkrimtarëve dhe të Letërsisë në Francë. Poezitë e tij janë përkthyer në shumë gjuhë të huaja.

Edhe njëherë për poezinë hyjnore Poezia fillon me ndjenjën e gëzimit që lind kur njeriu mëson se çdo gjë është e pavdekshme. Ajo buron nga drithërimat e shpirtit, i cili provon ndriçimet e para nga njohja me lëdën. Poezia është drita supreme që strukturon plotësisht jetën e një njeriu që merret me këtë krijimtari. Prania e saj drithëruese i kthen ditët e krijuesit në ditë dhembshurie, në ditë ku shpirti kërkon të arrijë të kuptojë ndriçimin e fshehur të çdo fjale, në ditë kur çdo përpjekje orientohet në drejtim të realizimit të frazave poetike të përsosura. Këto janë ditë që shpirti, i kaluar tashmë në një gjendje tjetër për shkak të krijimit, jeton vërtet në një botë ku marrin pjesë edhe perënditë. Për t’u bindur për këtë, mjafton të lexojmë librin e priftit dhe poetit gjerman Wilhelm Heinrich Wackenroder (1773-1798), Pasionet e priftit amator të artit (1797). “Entuziazmi i artistit – shkruan Wackenroder – s’është asgjë tjetër veçse ndërhyrja e menjëhershme e hyjnores”. Leximi i kësaj vepre të jashtëzakonshme dhe të rëndësishme 249

për sa i përket thellësisë së trajtimit të objektit të saj, më ka bërë që të përjetoj disa momente lumturie që s’mund të shprehen siç duhet me anë të fjalëve. Ajo më ka tronditur me lirizmin plot muzikalitet të këtij autori të çuditshëm, më ka habitur nostalgjia e tij për Mesjetën dhe adhurimi që ai kishte për artin e Durer-it, të këtij magjistari, piktori dhe skulptori, i cili, edhe mua më pat bërë shumë përshtypje në adoloshencën time. Libri i Ëackenroder-it qe vendimtar për romantizmin e parë, atë të Jenës, dhe për Ludëig Tieck-un (1773-1853), që ishte gjithashtu miku i tij. Unë kam besuar gjithmonë, çka e kam verifikuar në mënyrë më të thellë te vetja ime, se poezia dhe besimi janë si motër e vëlla. Do të kuptohet me lehtësi se përse unë, kur isha ende poet i ri, kisha nënvizuar këtë thënie të filozofit dhe kritikut letrar gjerman Friedrich von Schlegel (17721829): “Raporti i vërtetë i artistit me idealin e tij është, në thelb, fetar”. Sepse artisti i vërtetë beson fort në atë që gjërat e kësaj bote janë reflekse besnike të një bote të shenjtë ku gjithçka është e bukur, gjithçka është e përsosur dhe e përjetshme. Një botë në të cilën sendet dhe njerëzit janë pafundësisht të rinj. Poezia është një sprovë e përjetshme për ta përkthyer në mënyrë sa më të saktë që të jetë e mundur shkëlqimin e kësaj bote ideale, së cilës vetëm ajo ia njeh e ia vlerëson thesaret e saj. Sa më i lehtë të jetë shpirti i poetit, aq më i vërtetë është ky përkthim. Ja përse poezia e çdo poeti të ri është një rifillim i pafundëm, një aurorë e virgjër, një ditë krejt e re. Çdo përkthim i saktë nënkupton një punë të madhe, net pa gjumë, momente entuziazmi dhe përpjekjesh të pandërprera. Këto që thashë deri këtu, mund t’i kisha thënë edhe ndryshe. Unë mund të kisha thënë, për shembull, se poezia u jep fjalëve kuptimin e tyre fillestar, u jep magjinë e tyre origjinale. Ose, do ta kisha formuluar mendimin tim kështu: poezia nxjerr prej fjalëve thelbin se përse ato ekzistojnë, bukurinë e tyre të vërtetë. Ajo zbulon tek ato një substancë që shkon përtej kuptimit të tyre fillestar. Drita që rrezaton një poezi është një produkt i kombinuar i sa e sa netëve pa gjumë, i sa e sa thirrjeve të gëzuara para një zbulimi, i sa e sa lotëve e rënkimeve të dëshpëruara përballë mizorive të mëdha të jetës! Ankimete e shpirtit, dhembjet e zemrës dhe fuqia e mendjes përpunohen e përzihen, duke marrë një frymë të shenjtë në bukurinë e vargjeve dhe nektarin e poezisë. Për të shprehur më thjesht këtë gjë, do të përdor një metaforë dhe do të thosha se poezia është thurje shumë e dendur, është 250

K R I T I K A

arti që mbisunon dukshëm mbi artet e tjera. Gjithë lënda nga e cila ajo krijohet, gjendet në jetën e përditshme, në atë krejt të zakonshmen, në dhimbjet dhe gëzimet e njerëzve, në një shumësi çastesh kënaqësie të padukshme që nuk reshtin përpjekjet e tyre për ta bërë jetën e qenies njerëzore më të mirë e më të pranueshme. Kjo lëndë ndryshon me kalimin e ngadalshëm të viteve, bashkë me ndryshimet që realizohen pa bujë në brendësi të qenieve tona. Por lënda që na ofron jeta nuk mjafton për të krijuar një poezi të mirë, për t’u dhënë lexuesve kënaqësinë e “veprës së bukur”. Bota e jashtme është veçse një rrethanë për të. Këtu duhet shtuar edhe frymëzimi hyjnor, fryma qiellore, drithërima e dritës. Vetëm në këto kushte poezia që krijohet është një vlerë e shpirtit të lëndës. Nëse në fjalët e poezisë sonë nuk ndjehet frymëmarja e papërpërceptueshme e engjëllit, atëherë asaj do t’i mungojë esenca që e bën të përjetshme. Nëse kuptimit tonë do t’i mungojë fryma hyjnore, me gjithë aftësitë që mund të kemi, ne nuk do të mundemi dot ta zbulojmë edhe ta shprehim dot bukurinë e botës që na rrethon. Vetëm përceptimet shqisore nuk mjaftojnë për ta thithur dhe kuptuar gjithë kompleksivitetin e botës ku jemi zhytur. Prapa çdo gjëje, që duket ka një tjetër dritë që ka një tjetër dritë që kapet vetëm me anë të intuitës. Ju shikoni një manushaqe. Teksa e shikoni, ju përjetoni edhe një gëzim. Kjo lule është diçka që ju mund ta prekni, t’i merrni erë dhe ta shijoni. Por, për poetin kjo lule është më tepër se kaq. Ajo është një buzëqeshje e këndshme, shenjë e fshehur e një gjeniu të fshehur që fle qetësisht në rrënjët e saj. Kjo buzëqeshje e mrekullueshme, shenjat e saj mistike që zmadhohen brenda nesh dhe kuptimi i syve tanë; këto hapin në mënyrë solemne qiejt e duarve të tyre delikate. Dikush këndon për çdo gjë që këndojmë ne të gjithë, një tjetër rrezaton dhembshurinë që ne përpiqemi ta kapim, ta orientojmë dhe pastaj t’ua transmetojmë të gjithë atyre që dëgjojnë këngën tonë. Poeti që di ta bëjë këtë, ai është një qenie që di të bëjë mrekullira me fjalët dhe figurat e tij. Ai e thotë dhe dielli del. Ai thërret dhe nga thirrja e tij bota zgjohet. Nuk dua ta përsëris (lexuesi të ma falë, sepse dua ta bëjë akoma më të qartë mendimin tim), por do të doja t’u rikthehesha edhe njëherë në mënyrë më të detajuar atyre që kam paraqitur deri këtu. Kjo njohje do t’i japë atij siguri dhe do ta çlirojë nga pesha e dyshimeve. Por njohja e poetit duhet të plotësojë një kusht. Cilin? Njohja për të cilën flas, duhet të ndriçohet vazhdimisht nga drita e shpirtit. Nuk mjafton ta ketë zemrën të stërvitur. Ai duhet të ketë një shpirt të 251

ndriçuar, të edukuar. Në këtë mënyrë, poezia jonë mund të jetë jo një sintezë e një mijë të vërtetave, por e Vërteta e vetë Njeriut. Në qoftë se ajo e udhëheq hyrjen tonë të trishtuar në jetë, ajo do të dijë gjithashtu ta shoqërojë ekzistencën tonë të mjerë me dritën e saj sekrete që hedh ajo mbi gjithë universin, ajo do të dijë, më në fund, t’i mundësojë një dalje të lumtur nga kjo botë atij që i ka kushtuar asaj një kult me pasion, një veneracion absolut dhe një besim nëpër të gjitha sprovat që ai ka kaluar. Poeti i vërtetë përdor zakonisht fare pak nga talenti i tij në jetën e përditshme ai ia kushton atë jo gjërave të përkohshme, por veprës së tij që shpreson të jetë e pavdekshme. Ai e njeh rregullën e shenjtë. Një ndërtesë që të qëndrojë në këmbë duhet të ketë themele të çimentuara me gjakun e ndërtuesit të saj. Kjo bën dallimin midis poetëve të vërtetë dhe shumë të tjerëve, mjaft të shkathët që bëjnë çdo gjë për t’u njohur sa janë të gjallë, sepse me të vdekur vepra e tyre harrohet njëherë e përgji­ thmonë. Poezia e vërtetë është një dhomë e braktisur në ëndrrën vetmi­ tare, një dëshirë me aromë lulesh, një privilegj qiellor ku, edhe në fashatin më të vështirë, ajo shfaqet si bukuria e vërtetë e universit. Është pikërisht kjo poezi që e bën poetin të ndjejë në gjithë thellësinë qenien e tij, ta kuptojë përmasën e njëmendtë të dashurisë së tij për universin.Këtu ai shijon realisht puthjet e shpirtit të tij me objektet e botës që e rrethon. Puthje të gjata që nuk kanë fund, por janë si një rifillim i ëmbël, si një rikthim i një vepre pa mbarim. Nëse poezia mediton shpesh për vdekjen , ajo krijon pareshtur vetë jetën. Poezia nuk mund të jetë vetëm lavdërim ose ekzaltim i impulseve të dëshirave personale të personifikuara tek Eros-i ashtu sikundërse nuk mund të jetë as himn i vazhdueshëm për vdekjen të paraqitur nga Thanatos-i. Megjithatë, për të çmuarin, Georges Bataille, poezia është pikërisht kjo: një rendje e përjetshme drejt këna­ qësisë, një hyrje e vazhdueshme në tempullin e vdekjes. Ndryshe nga ai, unë mendoj se poezia është në thelbin e saj krijim i jetës dhe afirmim i dritës. Jeta dhe drita janë të vetmet që triumfojnë mbi Eros-in dhe Thanatos-in, të fshehura në thellësi të çdo qenieje njerëzore. Nuk e dua një poezi që më zhyt në baltë, në vend që të më ngrejë drejt dritës. Nuk e dua ferrin, dua parajsën. Unë dua një poezi që himnizon Diellin jo Styx-in. Një poezi që sublimon gjithçka që prek; e cila si një pranverë e mreku­ llueshme, shkrin të gjitha burimet e ngrira gjatë dimrit. Një poezi që zgjon te ne një emocion të fuqishëm dhe dritëdhënës. Një emocion thellësisht 252

K R I T I K A

gjallërues që bën të vibrojë ajri, që zhduk gjërat e palëvizshme dhe i bën objektet dhe qeniet që na rrethojnë të dashura dhe harmonike. Gjuha nuk duhet të kthehet në një lajmëtare funebre, ajo duhet t’i qëndrojë besnike funksionit të saj primar, të ruajë në skedat e saj shpresën, thesarin më të madh që i është dhënë vetëm njeriut. Fjalët janë diamante të një mençurie mijëvjeçare që duhet të dimë mirë t’i gdhendim e t’i lëmojmë më pasion të jashtëzakonshëm. Për mendimin tim fjalët janë të gjalla kur ato përmbajnë në vetvete shkëlqimin e gjërave që emërtojnë, kur ato në thelb kanë bukurinë e formës së tyre, dhe ngrohtësinë e dinjitetit të ekzistencës së tyre. Në këtë kuptim poezia është unike, ajo shpreh vullnetin e njërit vetëm. Ja përse engjëjt e mi nuk janë metafora. Ata janë një popull real, një popull dritdhënës që është brenda në shpirtin tim, në vizionet, në trupin dhe gjakun tim. Sepse e di në mënyre intuitive, në mënyrë të patundur e të padiskutueshme se çdo gjë e padukshme ka të bëjë me Zotin, dhe Zoti është për mua, më reali i të gjitha realiteteve. Si poet, shpesh e kam pyetur veten se çfarë do të ishte bërë Pushkini në qoftë se ai nuk do të kishte kuptuar se qenia e tij ishte përcaktuar nga ajo që quhet “zgjedhje hyjnore”? A do të kishte mundur të shkruante siç shkroi ai? A do të kishte mundur të ngjitej në ato lartësi eterike të Fjalës? Ato mijëra plagë që i shkaktonte gruaja e tij e bukur, Natali Gonçarova, a do t’ia kishin mahisur ashtu shpirtin e tij? Çfarë do të kishte ndjerë zemra e tij aq e dhembshur dhe delikate pasi u plagos për vdekje në duel me francezin bukurosh Georges d’Anthes? Përse ky d’Anthes? Ky djalë i ri i panjohur, i lindur më 1812, oficer në gardën perandorake të carit të Rusisë, Nikollës së Parë (1796-1855), dashnor e bir i adoptuar i ambasadorit të Holandës në San-Petersburg, të tmerrshmit baron Heeckeren? Pra, përse d’Anthes? Duket se fati i këtij djaloshi me një hijeshi të rrallë e kujton atë të të famshit Kazanova, i cili në moshën njëzet e një vjeç e takoi diku, në skutat e Venecia-s, senatorin e pasur dhe të fuqishëm Mateo Bragadin-i, të cilit i qe drejtuar me fjalë: “Senator, unë do të isha gruaja juaj dhe ju do të jeni babai im”. Dhe ai u bë në vazhdim grua dhe djalë i birësuar i Bragadin-it. Përse vdekja iu paraqit Pushkinit me fytyrën e një biondi dhe oficeri riosh? E kam pyetur veten sa e sa herë për këtë, por pyetjet e mia mbetën pa përgjigjje. Por Pushkini u vra. Një vrasje që mund të quhet edhe vetëvrasje. Poeti nuk mund të vendoste vetë për jetën e tij. Kjo do të thotë se për të vendosi fati. A nuk patën të njëjtin fat tragjik poetët që përfunduan 253

me vetëvrasje: Gerard de Nerval (1808-1855), Sergej Esenini (18951925), Vladimir Majakovski (1893-1930), Marina Cvetajeva (18921941)? A mos ishin shpirtrat e tyre të dënuar, megjithëse poezia që ata krijuan ka sjellë dhe vazhdon të sjellë aq shumë kënaqësi për miliona lexues? Ky është një mister, një mister shumë i madh. Dhe ky mister i tmerrshëm qëndron edhe i padeshifrueshëm. Unë dua të besoj se të gjithë këta poetë që i kanë dhënë vetë fund jetës së tyre Zoti i ka falur, sepse zemra e tyre kishte një mirësi të jashtëzakonshme. Vdekja, ashtu si koha, është e pafuqishme para bukurisë së një poezie. Siç është më pak akoma, besoj unë, para një jete të kthyer në poezi. Kam zbuluar rastësisht, dua të them për mrekulli, që perandori Kinez Kangxi (1654-1722) besonte vendosmërisht se poezia dhe piktura do t’i siguronin atij lumturinë e jetës përtej varrit, e jetës “në dritën e perëndive”. Këto dy forma të artit ishin për të si ajri që mbush një zbrazëti. I afërt me mendimin e Kangxit, unë nuk mund ta pranoj ekzistencën e zbrazëtisë që e lavdëronin në kohën e tyre Epikuri dhe Lukreci. Aristoteli dhe stoikët e mohonin hiçin pa shumë vendosmëri. Unë preferoj Etërit e Kishës që predikonin plotësinë e Universit, që nga molekula e deri te galaktikat e pafundme. Është Zoti, i pranishëm në univers, që e krijoi me një fjalë të vetme, është ai që mbush gjithçka. Ashtu sikurse këta njerëz të shenjtë, edhe unë besoj në plotësinë që na japin fjalët, sepse ato procedojnë me fjalën. Dhe fjala është përjetësi dhe dritë. Poeti dhe filozofi Ksenofan i shekullit VI para Krishtit mburrte vetëdijen e thjeshtë, të përjetshme, të pavarur, rregulluese të universit me anë të mendimit, motori i të cilit, gjithnjë sipas tij, ishte entuziazmi, domethënë fryma hyjnore. Ai i ngjan një lugine pa gjelbërim, një shtrat lumi pa ujë, një llampe pa dritë. Kam lexuar diku këtë frazë të mrekullueshme që më ka ngelur e fikësuar në kujtesën time: “arsyeja është e fortë në ekonominë e figurave, poezia në ekstazën e imazheve të saj”. Totaliteti i kohës, totaliteti i lëndës nuk janë asgjë, në fakt, në praninë e perëndive. A ka shembull më të mirë se sa ai që na jep perandori Mark Aureli, ai që, i privuar nga fryma hyjnore, shkroi këto fjalë të tmershme: Për asgjë në këtë botë, Nuk ia vlen të flasësh, As për kujtesën, as për lavdinë.

254

K R I T I K A

Sigurisht, të flasësh për këtë pa pasionin e shpirtit, kjo nuk do të shërbente për asgjë. Unë mendoj se duhet të vazhdojmë të besojmë në ekzistencën e shpirtit, pra edhe të përjetësisë. Nëse vërtet as njëra, as tjetra nuk ekzistojnë, atëherë gjithçka do të ishte e pavlerë, edhe jeta jonë. Unë për veten time, kam zgjedhur besimin, që është privilegji më i lartë që i është dhënë njeriut. Jam i bindur se kjo është dhuntia superiore e tij. Sapo besimi ynë ringrohet nga dashuria jonë, ai prek edhe kujtesëm, lavdinë, të gjitha gjërat, të gjitha fnomenet ai shkakton brenda nesh një mrekulli. Gjithçka gjallërohet menjëherë rreth nesh, gjithçka bëhet e bukur dhe e ndritshme, gjithçka transformohet. Vetëm besimi gjallëron dhe ndryshon. Vetëm besimi mund të shndërrohet në dritë dhe drita, ne e dimë mirë këtë, është e përjetshme. Poezia kërkon më tepër besim të sinqertë sesa kulturë. Unë besoj në mendimin e Novalis-it (1722-1801) i cili thoshte: “Parajsa është mbi tokë, ja përse ne nuk e njohim më atë. Duhen bashkuar tiparet e saj të hallakatura”.Unë besoj se natyra ka festat e saj pambarim. Por ne duhet të dimë të marrim pjesë në to me anë të një dëgjimi dhe shikimi të kthjellët. Ne nuk jetojmë plotësisht, nuk i përdorim plotësisht aftësitë tona si njerëz – shkruan Pierre Oster – nëse nuk arrijmë të kuptojmë se është kërkesa e Mendimit në vetvete që na angazhon me shpresën tonë ta duam gjithmonë Kohën hyjnore. Poeti është kërkues i të së shenjtëruarës por i një tipi të veçantë. Ai nuk ia lejon vetes të bjerë lehtësisht në grackat e dogmave të feve të ndryshme. Me kë mund ta krahasojë atë? Ai i ngjan Zaid Ibn Amrit, ndjekës i fesë së Abrahamit ose mendimtar i lirë që besonte të Zoti, mik i Abd Al Muttalibit, gjyshit të Muhamedit. Profeti thoshte për të: ‘Në ditën e fundit të Gjykimit, Zaidi do të paraqesë një komunitet të përbërë nga vetë ai”. Poeti i ngjan edhe Manit, këtij njeriu të çuditshëm, themelues i manikeizmit, që kishte dhënë jetën për besimin e tij. I persekutuar nga kleri mazden, ai vdiq si martir më 277 i kryqëzuar në portën e qytetit të Gundeshahpourit, nga mbreti persian Bahram i parë. Shën Augustini (354-430), në kohën e tij e pat kritikuar ashpër aktin e tij heroik dhe mosnënshtrimin ndaj doktrinës zyrtare që ishte në fuqi në vendin e tij. Por Mani ishte edhe një poet sui generis, talet që Shen Augustini, me të gjitha meritat e tij të mëdha, nuk e pati kurrë. Do ta përmend edhe një personazh të tretë që mrekullon me intelektin dhe pavarësine ë tij, i cili më duket se ilustron qarazi qëndrimin e poetit ndaj mistereve të botës,: Ky është poeti epik Arab Ummaya Ibn Abu al255

Salt, jobesimtar nga Meka. Ky njeri i mirë i patë refuzuar të gjitha fetë që ekzistonin në atë kohë në gadishullin arabik: paganizmin, krishtërimin, judaizmin dhe islamin, për të qëndruar pasues i Abrahamit, një njeri i lidhur në mënyrë intime drejtpërdrejt me Zotin. Si këta shembuj njerëzish të lirë, poeti dëshiron të jetojë frymën absolute, larg çdo detyrimi të brendshëm. Ai do të lindë nga gramatika e ndjeshme e qenies së tij. Ai nuk pranon, gjithashtu, t’i nënshtrohet tiranisë së dogmave. Sepse poezia e vërtetë gjendet atje ku ndjeshmëria e zemrës arrin kufijtë e saj, dhe jo aty kur kërkohet të shkruhet diçka për t’i pëlqyer mjeshtrit ose turmës. Zemra e poetit kërkon një disiplinë të fortë, një rregull jetësor; poezisë i duhet një saktësi semantike. Për ta arritur këtë saktësi, këtë përsosmëri të gjuhës, duhet që ai që këndon të dijë të dojë me një “Dashuri plot finesë” dhe me një “dëshirë të rendit mbretëror”. Përveç kësaj ai duhet të dijë të përdorë një kujdes dhe mendjemprehtësi të madhe në zgjedhjen e temave. Në këtë mënyrë, poezia mund të rrezatojë bukurinë e saj të vërtetë, një bukuri që na kujton brezat e qëndisur të Venusit, ku gjendeshin të gjitha mrekullitë e botës: dashuria, butësia, finesa, lartësia, dëshira dhe e vërteta. Atëherë mund të brohorasim si Virgjili: Vuaj, gdhendi vargjet e mia për dashurinë në pemën e njomë: Ajo rritet: bëj edhe ti se ajo, e dashura ime. Bukokliet, IX

Poezia që përmban fjalë të sakta, fjalë autentike, fjalë të vërteta: vetëm ajo mund t’i japë lexuesit një kënaqësi të veçantë. Thelbësorja në poezi është përputhja e artit të fjalës me artin e të qenit. “Gjuha – shkruan Pierre Oster – nuk përfshin atë që nuk është. Unë e luftoj pak qëndrimin e sektarëve, sepse i konsideroj armiq të saj. Nuk e mbroj për ta privilegjuar, as për ta zhvlerësuar. Mua më çudit murmurima ku zhytet gjuha”. Për gjykimin tim modest poezia nuk mund të reduktohet në një komunikim të thjeshtë. Ajo është gjithmonë një zbulim, sepse gjuha që ndërton është një lëndë e shenjtë. Duke shprehur këtë mendim, unë them se nuk duhet ngatërruar “gjuha e shenjtë” me “gjuhën e pakuptueshme dhe komplekse”. Ka vargje të shkruara me gjuhën e thjeshtë të përditshme që janë zbulim i vërtetë. Me përkujdesjen e tyre të thjeshtë, këto vargje prekin, megjithatë, kuinesencën e botës. Kështu është poezia e poetëve apofatikë 256

K R I T I K A

që nuk i thonë të gjitha, të cilët parapëlqejnë dendësinë sesa shprehjet e fryra, lirzimin lajkatues, stilin bombastik të poetëve katafatikë. Ata këndojnë atë që është esenciale për shpirtin. Prej andej lind edhe rrjedh lumi mahnitës i poezisë së pastër që mbahet si e tillë nga interpretuesit fatlumë. Vëmendja e tyre duhet të përqëndrohet, siç e kam thënë më sipër, edhe në detajet më të thjeshta të jetës, aty ku ne zbulojmë shpesh lulen më të vogël që shpreh bukurinë e vërtetë. Shenjtërimi i fjalës paraprin shugurimin e botës. Detyra e poezisë nuk kufizohet me një përshkrim të saktë dhe të thjeshtë të realitetit. Ajo duhet të bëjë të dridhet dhe të këndojë shpirti i këtyre objekteve dhe qenieve, ajo duhet me aftësinë e saj mistike, të dhënë nga zoti, ta sublimojë botën. Arti i poetit është të bashkojë në buqeta të mrekullueshme shkëlqimin e një mijë luleve e fijeve të barit, që ia del t’i mbledhë nëpër livadhet e jetës së përditshme. Jeta e poetit është një magjepsje e vazhdueshme me gjithë plagët që i shkakton ekzistenca e tij me gjithë përçmimin e mendjemëdhenjve, me gjithë keqkuptimin e tmerrshëm edhe të miqve të tij më të mirë. Me çfarë do të ndërronte ai jetën e tij të mbushur me zbulime, fërgëllime, admirim, shkëlqime, vegime, ekzaltime, bukuri, gëzime sublime, që ia jep atij çdo transfigurim i lëndës në dritë? Çdo poezi nis nga realiteti. Poezia e madhe, poezia e vërtetë nuk qëndron vetëm te realiteti. Ajo di të ngrihet deri në emrin e të panjohurit, të kthehet në gjenezë dhe më pas, e pasuruar, e pajisur me këtë përvojë, rimerr rrugën e kthimit drejt botës materiale. E në këtë mënyrë ajo mëson artin magjik të bashkojë ta padukshmen, të paprekshmen, atë që mëzi dëgjohet, por merret me mend, me realitetin. Një poezi e tillë u jep objekteve një lehtësi të çuditshme, një përkëdhelje të butë, një tejdukshmëri ekzaltuese. Puna krijuese e poetit është një përpjekje me mish e me shpirt me gjuhën dhe lëndën poetike, duke qenë se dielli dhe bota janë një ndryshim i të njëjtit fluks, një harmoni e krijuar prej atonesh dhe tonikësh. Një botë si një gur i çmuar bruto që pret për t’u gdhendur. Arti i Muzave nuk kërkon rinjohjen, por të renë. Kjo është si diçka e lindur. Disa e quajnë dhunti, të tjerë frymëzim. Poezia e frymëzuar nuk ka asgjë të përbashkët me intelektualizmin absurd të disa poetëve që bien në sy më shumë nëpër media. Përndryshe, “avantazhet e tyre të pamerituara”, “mashtrimet e tyre të kobshme”, barbaria e njëkuptimësisë dhe pabesia e moskuptimit do t’i shkaktonin njerëzimit një uri të pashuar shpirtërore. Mjafton të citojmë disa emra të njohur sikurse atë të Shen 257

Joan Gojartit (rreth 349-407 pas Krishtit), Homelitë e të cilit janë si brilante të shkëlqyera, Shen Joan Damaskinin (shek. VII pas Krishtit), poet epik hyjnor që nuk mund ta lexojmë pa qarë nga entuziazmi, Shen Romano Melodosin ose Melodistin (vdekur rreth vitit 540), më të madhin e kompozitorëve për himnet e muzikës bizantine, priftin e shenjtë të Puatierit, Venance Fortunat-in (rreth 530-600), autor i njëmbëdhjetë librave me poezi latine, Carminan, Salomon Ibn Gabrielin (shek, XI pas Krishtit) dhe Juda Halevin (shek. XII). Në veprat e këtyre që përmenden ka një dehje të veçantë, një përmasë marramendëse të shpirtit. Shkrimet e këtyre poetëve të mëdhenj të dritës, që Zoti fsheh në zemrën e njeriut, janë kthyer në thesare, në premtime për një pranverë të përjetshme. Poezia instalon ekuilibrin paqësor të ajrit ku këto sekonda të kthyera në petale me aromë kalojnë me frikë bindje dhe drithërimë. Në fakt, poezia na çliron nga ankthi i ditëve, nga pagjumësia e netëve, nga përjetimi i trishtë i moshës që kalon duke na çuar drejt fundit. Ajo kërkon një kohë hyjnore, një kohë të ekzaltuar, kohën e parë që Zoti ia dha krijesës së vetme, një kohë që është kozmike sipas Aristotelit, më shumë sesa kohë e brendshme e përkufizuar nga Shen Augustini. Megjithatë, përkundër festave të shqisave të tij dhe zjarreve të qenies, te poeti digjet edhe zjarri i shenjtë që ia kujton atij vazhdimisht dhe me rreptësi misionin e tij të parë, atë që ai duhet t’i kthejë lotët në diamante, pikat e gjakut në rubinë, psherëtimat në fllad, ngashërimet në himne. Misioni i tij nuk është të diferencojë qenien nga aparenca. Detyra e tij, nëse ai ka një detyrë të veten, nuk është që të vendosë të zgjedhë, të ndajë apo të veçojë, por të ekzaltojë me një delir origjinal krijimin e plotë. Kurse detyra për ta studiuar realitetin, për të ndarë e analizuar i përket filozofisë. Poezia ka një njohje të menjëhershme sepse ajo është e dashuruar me botën. Ajo nuk e mendon botën, por e jeton atë, e rrok me forcën e saj, e ëndërron. Ajo dridhet, dashuron, vuan, vdes dhe ringjallet pa ndërprerje tek ajo, te kjo botë zhgënjyese, bota jonë, e cila është, sidoqoftë, e vetmja që mundet ende të na gëzojë. Shumë shekuj pas Parmenidit, Heideggeri, filozofi më befasues i shekullit XX, i cili së paku e ka bërë të dridhet më shumë shpirtin tim, nuk thotë gjë tjetër: “Vetëm një Zot mund të na shpëtojë tani e tutje” afirmon ai. “Në pritje të shfaqjes së Zotit, na mbetet një mundësi e vetme për t’u përgatitur, ajo nëpërmjet Mendimit dhe Poezisë”. Secili e shprehë botën në mënyrën e vet, poeti me një delikatesë të jashtëzakonshme, 258

K R I T I K A

punëtori me fuqinë e tij transformuese. Ata e dinë mirë se hija nuk është burim i kësaj drite, por është dritë që krijon edhe hijen. Më në fund, a do të kishte krijim aty ku tashmë gjithçka është e krijuar dhe e përpunuar më së miri? Lumturia e vërtetë qëndron në kërkimin e gjërave të rralla e të fshehura. Thuhet poshtë e lart se nuk ka nevojë për poetë dhe se poetit i mjafton dialogu që bën me veten e tji. Kjo është një marrëzi. Dialogu me vetveten nuk ka kuptim pa pasur kontakte me qeniet dhe objektet e botës së jashtme. Poezia e madhe është një ylber i mrekullueshëm që shkon nga buka mbi tavolinë, fija e barit në livadh, nga lotët dhe buzëqeshja e një fytyre njerëzore në zemër të qiellit. Në të gjitha fushat e artit, krijimi i vërtetë lind duke ndjekur rrugë të reja. “Ashtu si pemët me mençurinë e tyre të zakonshme sipas shprehjes së dëshiruar të Pierre Oster-it. Për mendimin qetësia që nuk heq dorë nga filozofia e lumit, lotët që nuk shmangen nga ylberi dhe thërrimet që bashkojnë poshtë tavolinës së të ftuarve të zgjedhur qentë e vegjël, për të cilët flet Ungjilli, më mjaftojnë për të krijuar një vjershë. E di në mënyrë intuitive dhe ngulmoj në këtë gjë, që çimentoja e çdo poezie është kjo qetësi, këta lot dhe këto thërrime besimi. Këto janë vatra të një afshi intim dhe autentik. Afsh dashuror që më mundëson të arrij njohjen dhe t’i kapërcej kufijtë e njohjes, të arrij të depërtoj në një errësirë verbuese në të cilën fshihet drita qe nuk shuhet kurrë. Do të doja ta përfundoja këtë refleksion të shkurtër për poezinë me një këngë të titulluar Vargu i Parë (nga vëllimi Dorëshkrimet e vjeshtës) që më ka prekur shumë. Autori është poet i madh grek, Tasos Livadhitis (1921-1988), librin e të cilit e lexova në nëntor të vitit 2003 gjatë qëndrimit tim në Greqi: Por çfarë na shtangë nganjëherë në mes Të një rruge të panjohur ose para një shtëpie të vjetër? Çfarë fshihet aty? Ç’kërkojmë ne kështu? Ndodh që nën një urë apo pas një perdeje Na duket se jetojmë në një mënyrë të vërtetëAtë që ti do ta paguash më pas me shpirtin tënd. Herët në mëngjes, në kopsht dëgjohet kënga E parë e zogut. Pranverë. Nëna ime ndërron kapelën, shërbyesja e re ngjitej Të qante me papafingo dhe gjyshi harronte 259

Të lexonte biblën... Jam ulur tani në karrigen lëkundëse që Ka përkundur tre breza. Ku kanë shkuar gjithë këta njerëz? Krejt jeta ishte veçse kujtim i një ëndrre Brenda një ëndrre tjetër. Dhe kur Ana qeshte, se thamë se ajo hidhte lule jasemini Që ndriçonin një çast natën. Më kujtohet të kem shkruar fëmijë vargun tim të parë, Që atëherë e dija se nuk do të vdisja kurrë – Duke vdekur çdo ditë. Në këtë mënyrë, duke vdekur çdo ditë pak nga pak për shkak të lodhjes nga ushtrimi i shenjtë i kultit të fjalës, misteret e Poezisë së përjetshme fitojnë pavdekësinë e tyre. Athinë- Paris, nëntor-dhjetor, Anno Domini MMIII, Anno Gratiae MMIV Përktheu: Gjovalin Kola

260

K R I T I K A

Manfred Jahn Është profesor i Letërsisë angleze në Universitetin e Këlnit. Interesat e tij kërkimore përfshijnë narratologjinë, teorinë e dramës, analizën narratologjike të filmit si dhe qasje të reja nga fusha e teorive letrare moderne. Gjithashtu, është autor i një mori tekstesh, studimesh dhe enciklopedish nga fusha e narratologjisë, qoftë si autor, po ashtu edhe si bashkautorë. Ky tekst është shkëputura nga libri: Narratology: A Guide to the Theory of Narrative.

KUADRI NARRATOLOGJIK N2.1. Historiku dhe bazat N2.1.1 Si disiplinë, narratologjia filloi të merrte formë në vitin 1966, vit në të cilën gazetarët francezë të Communications (Komunikimit) sollën një problem special të titulluar Struktura e analizës narrative (definicion i një pune të shkëlqyer). Termi narratologji ishte shpikur tre vjet më vonë nga një njeri i cili kontribuoi shumë për këtë çështje të veçantë, Tzvetan Todorov (1969:9): Narratologji: Teoria e strukturave narrative. Për të hetuar një stru­ kturë, ose për të paraqitur një “përshkrim struktural”, narratori apo tre­ gimtari analizon fenomene narrative në pjesët përbërëse të tyre, pastaj përpiqet për të përcaktuar funksionet dhe marrëdhëniet.

N2.1.2. Praktikisht të gjitha teoritë narrative dallojnë në mes ÇFARË janë treguar (tregimi) dhe SI janë treguar (diskursi). Disa teoricienë, në mes tyre edhe Gèrard Genette, janë munduar të zgjedhin një kuptim për termin ‘narracion’, duke kufizuar narracionin në tekstet e treguara gojarisht ( Genette 1988 [1983]:17); të tjerë (Barthes 1975 [1966], Chatman 1990, Bal 1985) diskutuan që çdo gjë që tregon një histori, në çfarëdo zhanri, përbën një tregim. Këto janë përkufizime edhe më elementare: 261

• Narracion: Çdo gjë që tregon apo paraqet një histori, le të jetë në tekst, pikturë, performancë, apo kombinacion i këtyre. Romanet, filmat, dramat, komeditë etj., janë narracion. • Histori: Një sekuencë e ndodhive duke përfshirë edhe perso­ nazhet. ‘Ndodhitë’ përmbajnë ndodhitë natyrale dhe jonatyrale (si vërshimet apo aksidentet me veturë). Personazhet përfshihen duke qenë njerëz (duke shkaktuar ndodhitë), viktima (pacientë), ose përfitues (të ndikuar nga një ngjarje). Gjuhëtarët, më tej, bëjnë një dallim mes foljeve që sinjalizojnë veprime të vullnetshme (‘vullnetshëm’) (Çka bënë X?— kërcen nga një urë, shikon një shfaqje) dhe folje, të cilat sinjalizojnë veprime jo të vullnetshme ose eksperienca (Çka bënë X eksperienca? – duke rënë nga një urë, duke parë një aksident). Në praktikën kritike, ‘ndodhitë’ dhe ‘veprimet’ janë shumë shpesh të përdorura si sinonime. Nëse është e nevojshme, si në rastin me përrallat, termi ‘personazh’ duhet të zgjatet në mënyrë që të përfshijë edhe krijesat jonjerëzore, sikur për shembull kafshët që flasin. N2.1.3 Bazuar në gjuhëtarin zvicran Ferdinand de Saussure (the­ melues i strukturalizmit) çdo shenjë përmban një “shenjues” dhe një “të shenjuar”--faktikisht, një formë dhe një kuptim. • Diskursi narratologjik analizon mundësitë që përcaktojnë formën ose realizimin e tekstit narrativ (ose performancës, në rast të filmit). • Historia narratologjike, në kontrast, fokusohet në njësitë e veprimeve që “punësojnë” ose që sistemojnë një mori ndodhish në një trajektore temash, motivesh dhe linjash komplote. Nocioni i punësimit luan një rol vendimtar në punën e teoricienëve si për shembull historiani Hayden White (1996 [1981]) dhe filozofët kulturorë si Paul Ricoeur (1991) dhe Michael Foucault. Për një studim më të detajuar të mekanikës së historisë, lexuesi i referohet N4 në këtë tekst, dhe gjithashtu punës së Bremond (1970), Prince (1982), Pavel (1985a), dhe Ryan (1991).1

N2.1.4 Në fund të fundit, rrënjët e narratologjisë, si të gjitha rrënjët e teorive perëndimore të fiksionit, kthehen te Platoni (428-348 BC) dhe

Më tej, për histori/diskurs shihni dallimet Jakboson (1970—Termat francezë enonecè dhe enonciation), Dolezel (1973: Hyrja); Sacks etl al. (1974—kthesat narrative vs biseduese); Culler (1975a); Chatman (1978: ch.1); Genette (1989 [1072]: 16469; Genette (1988:ch. 1.5—studime të historisë dhe modele të diskurseve). 262 1

K R I T I K A

Aristoteli (384-322 BC), te dallimi në mes mimesisit ‘imitimit’ dhe ‘digesisit’. Chatman (1990: ch7) përdor këto koncepte për të dalluar zhanrin e narracionit (narracione epike, novela, histori të shkurta) nga zhanri mimetik narrativ (filmat, dramat etj); shumë komentatorë ndjekin Genette-n (1980 [1972]: ch.4; 1988 [1983]: 49) propozimi që fiksioni narrativ është një ‘mozaik’ i të dyjave, mimesisit dhe pjesëve treguese (kryesisht duke u ndarë në ‘fjalë narrative’ dhe ‘ndodhi narrative’. 1988 [1983]: 43).

N2.1.5 Parimet kryesore të diskursit të narratologjisë janë shumë mirë të paraqitura në shkrimet e Stanzel, Chatman, Cohn, Genette, Bal, RimmonKenan, Litvelt dhe Fludernik. Shumica e monografive janë publikuar në periudhën ‘klasike’ të narratologjisë, të nëntëdhjetat dhe të tetëdhjetat janë ende hyrje të mira të kësaj fushe, veçanërisht ato të Genette (1980 [1972]), Chatman (1978), Cohn (1978), Sternberg (1993 [1978]), Todorov (1981), Prince (1982), Stanzel (1984), dhe Bal (1985). Sidomos të dobishme janë të Rimmon-Kenan (1983 botimi i rishikuar 2002) sondazh konciz, të Princes (1987, ed. Rishikuar. 2003) termat e fjalorëve, të Onega dhe Garcia Landa (1996) lexuesi (që përmban printime të reja të shumë eseve themeluese), anketat kritike nga O’Neill (1994) dhe të Nelles (1997), dhe diskutimet gjuhësore të orientuara në Toolan(2001).

Variantet “postklasike” më të fundit të narratologjisë, për këtë kanë diskutuar D. Herman, ed. (1999) dhe L.Herman dhe Vervaeck (2005). Narratologjia e sotme përfshin degë (në mes të tjerave) të narratologjisë psikoanalitike (Brooks 1984), të narratologjisë historiografike (Cohn 1999), të narratologjisë së botës (Ryan 1991; 1998; Ronen 1994; Gutenberg 2000), të narratologjisë ligjore (Brooks dhe Gewirtz, eds. 1996); të narratologjisë feministe (Warhol 1989; Lanser 1992; Mezei, ed. 1996), narratologji të stu­ di­meve të gjinisë (Nünning dhe Nünning eds 2004), narratologji njohëse (Perry 1979, Sternberg 1993 [1978]), Jahn 1997), narratologji ‘natyrale’ (Flu­dernik 1996), narratologji postmoderne (McHale 1987, 1992; Currie 1998), narratologji të retorikës (Phelan 1996, Kearns 1999), narratologjia të studimeve kulturore (Nünning 2000), narratologjia politike (Bal, ed, 2004), dhe psikonarratologji (Bortolussi dhe Dixon 2003 [ qasje psikometrike dhe emprike]). Studiuesit e tanishëm theksojnë hapjen e një disipline, veçanërisht kundrejt gjuhësisë (Fludernik 1993a), shkenca njohëse (Duchan et. Al. 1995), 263

inteligjenca artificiale (Ryan 1991) dhe pragmatikët (Pratt 1977; Adams 1996). Shumë nga temat ndërdisiplinore të narratologjisë postklasike janë marrë në Fludernik (1996). 2

N2.1.6. Studimet e fundit përfshijnë Abbott (2002), një qasje e për­ kushtuar që përmban kapituj nga “jeta dhe narracioni” (ch.1), narracioni retorik, mbyllja (chs 5, 12), “të mbilexuarit dhe të nënlexuarit” (ch.7), David Herman (2002), hetim për bazat njohëse, stilistike dhe bazat gjuhësore të narratologjisë; Marie-Laure Ryan, ed. (2004), një përmbledhje esesh në forma transmediale si për shembull fotografitë, muzika, kinemaja, dhe lojërat kompjuterike,

N2.1.7. Për një burim bazë për narratologji shikoni në “NarrNet” në faqen www.narratology.net. Kjo është një ueb-faqe ndërdisiplinore zbatuar dhe mirëmbajtur nga U. Hamburg, Germany. Në mes të shërbimeve të ofruara janë bibliografitë e gjera, listat e kërkimeve, përshkrimet e projekteve të ndryshme të hulumtimeve aktuale, ngjarjet, lidhjet, listat e diskutimit dhe shumë gjëra tjera të dobishme. (Jam shumë mirënjohës për organizatorët që përfshinë një lidhje në këtë skenar.) Narratologjistët e Hamburg-ut janë gjithashtu forca lëvizëse e Narratologia, një seri studimesh për probleme narratologjike. Shikoni Kindt dhe Müller, eds. (2003) për volumin e parë të kësaj serie, titulluar What is Narratology? N2.2. Zhanret narratologjike

N2.2.1. Deri tani kemi aluduar për disa forma përfaqësuese narrative. Por ndoshta, narracioni ka një fushë më të gjerë. Konsideroni listën e famshme nga Roland Barthes ( nga kontributi i tij në Communications 8, përmendur në N2.1.1): Për një studim enciklopedik të qasjeve dhe trendëve moderne dhe teorive të lashta narratologjike shikoni Rouledge Encyclopedia of Narrative Theory (Herman, Jahn, Ryan, eds 2005). Për një përmbledhje masive të eseve themelore shikoni Bal, ed. (2004- vol. 1: Major Issues in Narrative Theory (Problemet e mëdha në teorinë narrative); vol.2: Special Topics (Tema të veçanta); vol.3: Political Narratology (Narratologjia Politike); vol. 4. Inderdisciplinarity (Ndërdisiplinore)). 264 2

K R I T I K A

Ka forma të panumërta narrative në botë. Para së gjithash, ka një shumëllojshmëri të jashtëzakonshme të zhanreve, ku secila prej degëve ka një shumëllojshmëri të mediave, sikur të gjitha substancat janë të mbështetura te tregimet e njeriut. Në mes të mjeteve narrative janë gjuha e artikuluar, qoftë me gojë apo e shkruar, fotografitë, duke lëvizur apo duke mos lëvizur, gjestet, dhe një përzierje e të gjitha këtyre substancave: narracioni është i paraqitur në mit, legjendë, fabulë, përralla, tregime, histori epike, tragjedi, dramë, komedi, pantomime, pikturë (në Santa Ursula nga Carpaccio), filma, lajme lokale, biseda. Për më tepër, në këtë larmi të pafundme formash, është i pranishëm gjatë gjithë kohës, në çdo vend, në çdo shoqëri; me të vërtetë që narracioni fillon me çdo histori njerëzore; aty nuk ka, dhe kurrë nuk ka pasur, ndonjë njeri pa narracion: të gjitha klasat, të gjitha grupet njerëzore kanë tregimet e tyre dhe shumë shpesh këto tregime janë të kënaqshme për çdo njeri me prejardhje të ndryshme dhe madje me kulturë të kundërt […]. (Barthes 1975 [1966]: 237) Në këtë pjesë, unë kam theksuar jo vetëm tipat individualë të narracionit, por gjithashtu edhe kushtet e ndryshme të përdorura nga Barthes për ‘format’—‘zhanret’, ’mediat’, ’substancat’, dhe ‘mjetet’. Këtu është një taksonomi që imponon një lloj rendi të listës së Barthes.

Natyrisht, ky diagram nuk është shterues, por përfaqësues i zhanreve tipike të listës. Në fakt, do të ishte një ide e mirë nëse supozojmë se çdo nyjë e trungut ka degë të tjera që të çojnë në “të tjera” kategori, dhe kjo mund të paraqitet si një vend i caktuar bosh që mund të mbushet me kate të reja, që mund të zbulohen ndërkohë (This is the Way Chatman 1990: 115 trajton atë). Vini re, se disa forma përmbajnë më shumë se një trung--për shembull, shikoni nyjet për poezi dhe shfaqje! N2.2.2. Siç u theksua më lart, narratologjia ka të bëjë me të gjitha tipat e narracionit, letrare dhe joletrare, fiksionale dhe jofiksionale, verbale dhe joverbale. Dallimi kryesor është në mes narracionit fiksional dhe jofiksional: • Narracioni fiksional paraqet tregimin imagjinar të një narratori që ka ndodhur në një botë fiksionale. Narracioni fiksional është vlerësuar për kënaqësinë dhe vlerat edukative, ndoshta për të krijuar një vizion të

265

karaktereve që mund të ekzistojnë apo mund të kenë ekzistuar, dhe vizione të gjërave që mund të ndodhin ose mund të kishin ndodhur. Edhe pse një tregim fiksional lirshëm mund t’i referohet edhe njerëzve të vërtetë, vendeve dhe ngjarjeve, por nuk mund të përdoret si dëshmi e asaj që ka ndodhur në botën e vërtetë. • Narracioni jofiksional paraqet jetën e vërtetë të njeriut. Përveç, nëse ka arsye për t’u marrë në pyetje kredibiliteti i autorit, një tregim faktik mund të shërbejë si dëshmi e asaj që ndodhi në botën e vërtetë. Në parim, autori i një tregimi faktik është përgjegjës për të vërtetën e pasqyrave të saj dhe gjithmonë kërkohet si: ‘Si e dini ?’ Për shkak të afërsisë sistematike të këtyre koncepteve, tregimet e shumta narrative si tekstet historiografike kanë homologë imagjinarë (narracioni fiksio­nal histografik, narracioni fiksional i biografive etj.) (Cohn 1999).3 N2.3. Narracioni komunikativ N2.3.1. Siç është treguar në vijim të komunikimit grafik, narracioni komunikativ letrar përfshin bashkëveprimin e të paktën tri niveleve të të 3

Këtu është një listë e papërfunduar me tema dhe zhanre të ndryshme narrative.

• N  arracioni i eksperiencave personale: Labov’s (1972) analist i famshëm i tregimeve të bazuara në intervista me pyetje si “A ishe ndonjëherë në ndonjë situatë ku ishe në rrezik për t’u vrarë?”. • Narracioni biblik: Cortazzi (1993) • Narracioni i mësuesit: Applebee (1978); Branigan (1992: 18-19). • Narracioni i doktorit: Hunter (1993) • Narracioni familjar: Flint (1988); Jonnes (1990); Style 31.2 (1997) [problemet e veçanta, ed. John Knapp]. • Narracionet ligjore: Brooks dhe Geëirtz, eds. (1996); Posner (1997) • Narracioni i burgjeve: Fludernik dhe Olson, eds. (2004) • Autobiografia histografike/autobiografia imagjinare: Lejeune (1989); Cohn (1999: ch.2); Löschnigg (1999). • Narracionet hipertekst: Ryan (1997a) • Narracionet muzikore: McClary (1997); Wolf (1999); Kafalenos (2004) • Narracioni filmik: Kozloff (1988); Chatman (1978; 1990); Bordwell (2004) • Narracioni mental (ose internal): Schank (1995); Ricoeur (1991); Turner (1996); Jahn (2003) 266

K R I T I K A

folurit (ose komunikimit). Çdo nivel i komunikimit vjen me adresimin e tij (gjithashtu me ‘dërguesit’ dhe ‘pranuesit’).

Ky model dallon në mes niveleve të veprimit, ndërmjetësimit imagjinar, dhe komunikimit joimagjinar, gjithashtu përcakton pikat e dobishme të referimit për termat kryesorë si autor, lexues, narrator. 4 Për shembull, në nivelin e komunikimit joimagjinar, autori i tregimit “The Fishing-Boat Picture” është Alan Sillitoe, dhe çdo lexues i këtij teksti është i pozicionuar në të njëjtin nivel të komunikimit. Pasi që autori dhe lexuesi, nuk komunikojnë në tekst, niveli i tyre i komunikimit është ‘ekstratekstual’. Megjithatë, ka edhe dy nivele ‘intertekstuale’ të komunikimit. Niveli i parë është i diskursit narrativ, ku personi i parë narrator i quajtur Harry tregon historinë e “The Fishing Boat” për një marrës (adresues). Së fundi, në nivelin e veprimit, Harry dhe gruaja e tij, Kathy, janë personazhet kryesore të komunikimit në këtë tregim. Ne e quajmë këtë më vonë ‘niveli i veprimit’, sepse ne jemi duke pretenduar se aktet e fjalës (Austin 1962 [1955[, Searle 1974 [1969]), nuk janë të kategorizuara ndryshe nga aktet e tjera. N2.3.2. Disa teoricienë shtuan një tjetër nivel intermedial të nënkuptimit të komunikimit imagjinar,që përbëhet nga autorë të nënkuptuar (projektimi i një teksti të një autoriteti ‘intertekstual’ mbi narratorin) dhe një lexuesi të nënkuptuar (projektimi i përgjithshëm i një teksti të

(Për një studim të librit mbi komunikimin narrativ shikoni Coste 1989; për statusin pragmatik narrativ shikoni Hamburger 1977 dhe Genette 1991. 267 4

një roli të lexuesit). Arsyeja kryesore e zbatimit të këtij niveli është që të japim llogari për transmetime të pasigurta. Shikoni Booth (1961), Chatman (1990) [njëri duke propozuar dhe tjetri duke mbrojtur këtë koncept]; Fieguth (1973); Iser (1971, 1972, 1976); Bal (1981b:209), Genette (1988 [1983]: ch.19) [për diskutim kritik], Nünning (1993), dhe Kindt dhe Müller (1999).

N2.3.3. Duke ndjekur modelin e ‘pritjes-orintimit’ të propozuar nga Rabinowitz (1987), disa narratologjistë tani dallojnë audiencën e sistemit të besimit të përcaktuar/strategjinë interpretuese ‘autoriale’ dhe ‘narrative’: • audienca autoriale: audienca e lexuesve të vërtetë e adresuar nga autori. • audienca narrative: audienca imagjinare e adresuar nga narratori. Kearns (1999), sidoqoftë, bën sugjerime të ndjeshme të termit ‘i narratuari’ për eksplicitin e të adresuarve.

Kështu, dy llojet e audiencës janë gati të njëjta. Në veçanti, lexuesit duhet të vendosin nëse ato do të duhej ose nuk do të duhej të miratojnë besimin e audiencës së projektuar ose diskursin e narratorit.

N2.3.4. Edhe pse termet person, personazh dhe figurë, janë shumë shpesh të përdorura pa dallim, ligjërimi modern teknik bën përpjekje për të qenë të dallueshëm dhe të saktë. • Një person është person i jetës reale; çdokush që zë vendin e nivelit të komunikimit joimagjinar. Për këtë arsye, autorët dhe lexuesit janë persona. • Një personazh, nuk është një person i jetës reale, por vetëm ‘i letrës’ (Barthes 1975 [1966]), një qenie e krijuar nga një autor që ekziston vetëm brenda një teksti imagjinar, qoftë në nivelin e veprimit ose nivelin e ndërmjetësimit. Shembull: personazhi te Harry në Sillitoe “The Fishing Boat Picture”. • Termi figurë është shumë shpesh i përdorur si variant i ‘personazhit’; sidoqoftë, disa teoricienë e përdorin gjithashtu për t’ju referuar narratorit. Prandaj, personi-i-parë narrator në tregimin e Silltoe mund të quhet ‘figura narrative’.

268

K R I T I K A

N2.3.5 Transgresioni i niveleve: metalepsis. Zakonisht, nivelet e veprimit, ndërmjetësimi imagjinar dhe komunikimi joimagjinar ( të treguar në grafikun mbi, N2.3.1.) janë fusha të mbyllura hermetikisht që tregojnë kufirin e rëndësishëm të kontrollit dhe të vetëdijes. Çdo person i vendosur në një nivel të lartë dominon dhe kornizon të gjithë personat e niveleve më të ulëta, ndërsa personat e nivelit të ulët, nuk janë në dijeni për ekzistencën e personave me nivel më të lartë. Për shembull, personazhet në nivelin e veprimit, nuk janë në dijeni që janë personazhe në historinë e njëjtë të një narratori. Në mënyrë të ngjashme, një narrator si Holden Caulfield, nuk është në dijeni për faktin se ai është figurë imagjinare në novelën e shkruar nga J.D. Salinger,

Herë pas here, sidoqoftë, gjenden nivele të transgresionit të gjalla dhe jo të gjalla, që Genette i quan ‘metalepsis’ (Genette 1980 [1972]: 234-237). Raste tipike cituar në literaturë janë (a) karaktere që provojnë për të krijuar komunikim me publikun ose autorin (Shih pajisjen e ‘aside ad spectatores’ në dramë dhe film 3D.4, gjithashtu aktorët duke aktruar jashtë karakterit të tyre), dhe (2) narratorët dhe të narratuarit bashkohen në veprimin e personazheve. Termat e përdoruara në Malina (2000) ndryshojnë pak, i pari mund të quhet ‘ekstradigjetiku në digjetik). Në mënyrë të qartë, një metalepsë mund të jetë e gjallë ose metaforike, ose ndryshe një transgresion serioz që shkel “kufirin e shenjtë në mes dy botëve, në botën në të cilën njëri tregon” (Genette 1980 [1972]: 236), me fjalë të tjera, fusha e diskurseve dhe fusha e tregimit. Shih D.Herman (1997) për një përshkrim formal të metalepsises dhe Malina (2000) për një shpjegim të thellë të funksioneve, efekteve, dhe tipat e metalepsises ‘rikonstruktuese’, ‘dekonstruktuese’ dhe ‘transformuese’. N2.4. Nivelet narrative

N2.4.1. Të treguarit e një historie mund të ndodhë në nivele të ndryshme. Si vendosja që bën Barth (1984[1981]), aty ka “përralla brenda përrallave”. Modeli i paraqitur në N2.3.1., siguron një kornizë të përgjithshme e cila lehtë mund të adaptohet në rrethanat më komplekse. Një rrethanë e tillë lind kur një personazh i një tregimi fillon të tregojë një histori të saj/tij, duke krijuar një narracion brenda narracionit, ose

269

përrallë brenda përrallës. Narracioni origjinal tani bëhet ‘kornizë’ ose ‘matric’, dhe historia e thënë nga personazhi narrativ bëhet ‘hiponarrative’ (Bal 1981a: 43): • Narracioni matric është narracion që përmban ‘hiponarracion’. Termi ‘matric’ rrjedh nga fjala latine Mater (nëna, barku i nënës) dhe i referohet ‘diçkaje që brenda saj vjen diçka tjetër” (Webster’s Bollegiate Dictionary). Në gjuhësi, një ‘fjalë matrikse’ është një fjalë, e cila përmban një fjali të varur. Zakonisht, si kalim në një hiponarracion, ndërprerja e narracionit dhe kthimi në narracionin matric janë të sinjalizuara në mënyrë të qartë në një tekst; herë pas here, një tekst mbyll hiponarracionin pa sinjalizim të qartë duke e kthyer në narracion matriks. Dikush mund ta quajë këtë narracion ‘narracioni i varur matric’. N2.4.2 Analiza e Rimmon-Kenan (1983:91) paraqet këta terma: • Një narracion i shkallës së parë është narracion që nuk është i futur në ndonjë narracion tjetër; një narracion i shkallës së dytë është narracion i futur në narracionin e shkallës së parë; narracioni i shkallës së tretë është narracion që është i futur në narracionin e shkallës së dytë etj. • Një narrator i shkallës së parë, nga analogjia, është narrator i narracionit të shkallës së parë, një narrator i shkallës së dytë është narrator i narracionit të shkallës së dytë, etj.5 N2.4.3. Genette ka ilustruar strukturën themelore të narracioneve të futura me ndihmën e një vizatimi naiv, duke përdorur narratorët si figura të thjeshta dhe narracionet si flluska. Në grafikun (a), narracioni i shkallës së parë A përmban një histori të shkallës së dytë B. Shembujt e tjerë në grafik janë “kuti të modeleve kineze”, të cilat mund të vizatohen me saktësi të madhe, duke treguar gjatësitë relative të dy narracioneve. Shih Genette (1980 [1972]: 228-234; 1988 [1983]: ch. 14) [ekstradigjetik, digjetik, intradigjetik, metadigjetik]; Bal (1981: 48-50) [ në ‘hipo-’ kundër ‘meta’];   Lanser (1981); Rimmon-Kenan (1983: 91-94) ; [Duyfhuizen 1992; O’Neill (1994: ch. 3); Nelles (1997: ch. 5). 270 5

K R I T I K A

Në shembullin (b), A është narracioni i shkallës së parë, B1 dhe B2 janë narracione të shkallës së dytë, dhe C është narracion i shkallës së tretë (Pyetje: cilat nga këto shembuj janë narracione matric?). Në fund, shembulli (c) ilustron strukturën e futur të Henry James (The Turn of the Screw).6 N2.4.4 Si një ushtrim, zgjidhni problemet në vazhdim. Disa prej tyre janë mjaft ndërlikuara; përdorni modelin e kutive kineze për t’i zgjidhur këto pyetje. 1. A mund të jetë narracioni matric një hiponarracion? 2. A mund të jetë hiponarracioni një narracion matric? 3. A duhet që një narracion i shkallës së parë të jetë narracion matric? 4. A mundet një tekst të ketë më shumë se narracione të shkallës së parë? 5. A mundet një personazh i vetëm të jetë edhe narrator i shkallës së dytë edhe narrator i shkallës së tretë?

N2.4.5. Koment. Llogaria e mësipërme bën rrëfimin e shkurtër me më tepër kushte të pakënaqësisë që përcjellin literaturën narratologjike, duke përfshirë edhe termin ‘kornizë narrative’ ( a i referohet një narracioni që ka kornizë apo një narracioni që është apo aktron sikur kornizë?). Në lidhje me grafikun (a) në N2.4.3, Genette e quan narratorin A një ‘narrator ekstradigjetik’, narracioni i të cilit përbën një nivel ‘digjetik’, ndërsa B është një ‘narracion metadigjetik’ i treguar nga një narrator

Ka një numër të madh të teksteve që janë të famshme për narracionet e futura: The Thousand and One Nights, Chaucer's The Canterbury Tales, Jan Potocki's The Saragossa Manuscript, Emily Brontë's Wuthering Heights, John Barth's "Menelaiad". Shih gjithashtu Chatman (1978: 255-257), Barth (1984 [1981]), Ryan (1991: ch. 9), Baker (1992). 271 6

‘intradigjetik’. Kundër kësaj, Bal (1981a: 43) dhe Rimmon-Kenan (1983: 91-93) kanë diskutuar që hipo- (nga greqishtja ‘nën’) është një prefiks më adekuat se meta- (nga greqishtja ‘në, në mes të, me’). Shumë të çuditshme, megjithatë në sistemin e tyre, B (në grafikun [a]) është ‘hiponarracion’ i treguar nga një ‘narrator digjetik’, dhe në qoftë se do të kishte pasur një nivel shtesë. Bal dhe Rimmon-Kenan do të ishin të lumtur të kishin një ‘hipo-hiponarracion’ të treguar nga një ‘narrator hipodigjetik’.

N2.4.6. Narracionet e futura mund të shërbejnë për një ose më shu­ më funksione të tjera si në vijim: • Integrimi i veprimit: hiponarracioni shërben si një element i rëndësishëm në komplotin e narracionit matric. Për shembull, në The thousand and One Nights historia e Scheherzades e mban Sultanin për të mos e vrarë atë. Në të vërtetë, në fund, ai martohet me të sepse ajo është një treguese historish e shkëlqyer. • Ekspozita: hiponarracioni jep informacione për ngjarjet që ndodhin jashtë vijës së veprimeve kryesore të narracionit matric. • Shpërqëndrimi: “ Pra, na tregoni një histori deri sa ne po presim shiun për të ndaluar” (Genette 1988 [1983]: 93). • Vonimi: hiponarracioni pezullon vazhdimin e narracionit matric, shpesh duke krijuar një efekt të rritur. • Analogjia: hiponarracioni konfirmon ose kundërshton një linjë historish të narracionit matric (“ Ju nuk jeni i vetmi person i mashtruar ndonjëherë për dashnor të pabesë, më lejoni t’ju them diçka për […]”) (Bardh 1984 [1981]: 232). N2.4.7. Hiponarracioni është gjithashtu i përdorur për të krijuar një efekt të ‘mise en abyme’*, një tipar i preferuar nga narratorët postmodernistë (Dällenbach 1981; Ron 1987; McHale 1987: ch. 8; Wolf 1993). Grafiku në të djathtë na tregon një shembull vizual. • ‘mise en abyme’ Një lak i pafundëm i krijuar kur hiponarracioni futet në narracionin matric. “Ai mund të përshkruhet sikur i barabartë e diçka që i ngjan pikturës së famshme të Matisse's e dhomës në të cilën versioni i njëjtë miniaturial i pikturës së njëjtë varet në një nga muret. [...] 272

K R I T I K A

Një shembull i famshëm nga puna e Gide's është The Counterfeiters (1949), ku karakteri është i kushtëzuar në shkrimin e një novele të ngjashme me novelën, në të cilën, ai do të shfaqet˝ (Rimmon-Kenan 1983: 93). Spence (1987: 188) citon shembullin që vijon: Ishte një natë e errët dhe e vetëtuar. Banda e plaçkitësve u mblodh së bashku përreth zjarrit. Kur mbaroi së ngrëni, banditi i parë tha, ˝Më lejoni t›ju tregoj një tregim. Ishte një natë e errët dhe e vetëtuar dhe banda e plaçkitësve u mblodh së bashku përreth zjarrit. Kur mbaroi së ngrëni, banditi i parë tha: ‹ Ishte një natë e errët dhe e vetëtuar dhe . . . ‹˝ N3. Narracioni, Përqendrimi dhe Situatat narrative

Kjo pjesë kombinon teoritë e Gérard Genette-s (1980 [1972]; 1988 [1983]) dhe Franz K. Stanzel (1982; 1984 [Përkthimi anglez]). Për më tepër, ajo përmban përmirësimet e ndryshme dhe modifikimet e propozuara nga Chatman (1978, 1990), Lanseri (1981), Lintvelti (1981), Cohn (1981, 1999), Bal (1985) dhe Fludernik (1996). Përgatitja më e mirë në kuptimin e dallimeve kyçe është leximi i ˝Getting started˝ të kësaj skripte (N1). N3.1. Narracioni (zëri)

Termi ˝zëri˝ metaforikisht shquan një nga kategoritë kryesore gramatikore të formës së foljes – kohën, gjendjen dhe zërin (Genette 1980 [1972]: 213). Kur e kemi fjalën për zërin, atëherë folja është ‹veprore› ose ‹joveprore›. Në definicion më të përgjithshëm, zëri paraqet ˝relacionin e kryefjalës së foljes së veprimit, të cilin folja është duke e shfaqur˝ (Collegiate i Websterit). Në narratologji, pyetja bazike e zërit është ˝Kush po flet?˝ (= kush po e thotë këtë?). Në kohën e sotme, zëri gjithashtu kuptohet sikur një vokal karakteristik ose kualiteti tonal, i paraqitur përmes tekstit.

N3.1.1. Për sa i përket pyetjes Kush po flet? Kush është zëri tregues i tekstit? ne do ta përdorim definicionin e mëposhtëm të narratorit ose ‹agjencia narrative›:

273

• Narratori është treguesi apo 'zëri' i diskursit narrativ (Genette 1980 [1972]: 186). Ai ose ajo është agjenti, i cili formon kontaktin komunikues me një adresë ('publikun'). Ai menaxhon ekspozitën, është ai i cili vendos se çfarë do të thuhet, si do të thuhet (veçanërisht, nga pikëpamja dhe nga radhitja) dhe se çka nuk do të thuhet. Në rast nevoje, narratori do ta mbrojë 'aftësinë treguese' (N1.5) të tregimit (Labov 1972) dhe do të komentojë në mësimin e saj, qëllimin apo mesazhin.

N3.1.2. Nga ana e Jakobsonit, diskursi narrativ (sikurse çdo diskurs tjetër) mund të japë lloje të ndryshme 'funksionesh', kryesisht (a) 'funksione linguistike' të orientuara kah publiku (duke mbajtur kontaktin me publikun), (b) 'funksion besues' (për të bindur publikun që të besoj apo të bëj diçka), dhe (c) një 'funksion shprehës' apo 'emocionues' (për të shprehur subjektivitetin e tij/saj). Të gjitha këto funksione janë shumë të varura nga pamja e tekstit të zërit narrativ (cp. N1.4u). Shikoni Jakobsonin (1960) për funksionet diskursive; Fowlerin (1977) për nocionin e 'qëndrimit diskursiv' të narratorit; Bonheimit (1982) për prezencën apo mungesën e narratorit për 'dëshirën për të bërë diçka'; Chatman (1990) për 'lëvizjen' narrative (˝rezultatet e papritura psikologjike, sociologjike dhe ideologjike të qëndrimit të narratorit, të cilat mund të rangohen nga neutrale deri më të lartat˝ 1990: 143). N3.1.3. Pa marrë parasysh së çfarë mendoni për 'saktësinë politike' në përgjithësi, diskursi interpretues duhet të vendos se si ta përcaktojë narratorin gramatikisht, sepse do të ishte stilistikisht e çuditshme që kurrë të mos përdorim së paku një përemër. 'Ai' nuk vjen në shprehje dhe zgjedhja e propozuar nga ana e Bal: ˝Unë do t’i referohem si gjinisë asnjanëse, pa marrë parasysh se sa e çuditshme kjo të jetë˝ (1985: 119) është, ashtu siç Ryan (1999: 141n17) e shpjegon, ˝e papërshtatshme për aftësi të vetëdijes dhe linguistikes˝. Për shkak të kompromisit, shumica e nxënësve e përcjellin rregullën që është bërë e njohur si 'rregulla e Lanserit':

• Rregulla e Lanserit: Në mungesë të fakteve brenda tekstit lidhur me gjininë e narratorit, përdorë përemrin, i cili përshtatet me gjininë e autorit; p.sh., supozojmë se narratori është mashkull, nëse autori është mashkull dhe se narratori është femër, nëse autori është femër, respektivisht (Lanser 1981: 166-68; Lanser 1992: ch. 1; Lanser 1995).

274

K R I T I K A

Duke marrë parasysh narratorin e Hard Times të Dickensit, mund të konkludojmë se është mashkull dhe do t›i referoheshim me ˝ai˝, përderisa narratori i Sense and Sensebility i Austen Sensit do të konkludohej se është femër dhe do t›i referoheshim me ˝ajo˝. Shikoni Cullerin (1988: 204-207) për kritikën ndaj rregullës së Lanserit dhe për argumentimin e disa rezultateve interesante. Problemet në përemrat e klasifikuar sipas gjinisë sipas Lanserit janë (1) se mund të shfaqin zërin tregues (narrativ), i cili më mirë është i lënë asnjanës, në disa raste (duke thënë ˝agjencia narrative˝ dhe ˝ai/ ajo˝ tregon vetëm se problemin e kundërt); (2) se ato formojnë lidhje të dyshimtë mes autorit dhe narratorit (cp. N2.3.1u). Problemi i seksit të narratorëve asnjanës zakonisht shfaqet vetëm me autorët narrativë (narratorët heterodiegjetikë). Shikoni Lanserin (1995) dhe Fludernikun (1999) për argumentimin e seksit të narratorëve asnjanës të vetës së parë në Written on the Body të Jeannette Wintersonit dhe Love Child të Maureen Duffy-it.

N3.1.4 Në varësi se si vërehet prezenca e narratorit në tekst, atëherë dallojmë narratorët ‹të jashtëm› dhe ‹të brendshëm’: • Narratori i brendshëm është ai që i referohet vetes në vetën e parë (˝unë˝,˝ne˝ etj.), është ai që në mënyrë direkte apo indirekte adreson publikun, është ai që ofron ekspozitën lehtë të lexueshme kurdo që të nevojitet (duke përdorur funksionet diskursive të ˝besimit˝ dhe të ˝lidhjes˝), është ai që performon ˝qëndrimin diskursiv˝ apo ˝lëvizjen narrative˝ ndaj personazheve dhe ngjarjeve, veçanërisht në përdorimin e tij/saj të figurave retorike, fotografive, frazave vlerësuese apo emocionuese apo subjekte shprehëse ('funksioni shprehës'), i cili/e cila 'ndërhyn' në tregim me qëllim që të kalojë komentet filozofike apo metanarrative, i cili/e cila kanë zërin e dallueshëm. • Narratori i jashtëm, në kontrast, është ai i cili nuk performon asgjë nga e lartpërmendura: më e veçantë është se ai/ajo që nuk i referohet vetes apo nuk e adreson publikun, është ai/ajo që ka më pak a më shumë zërin dhe stilin neutral (jo të dallueshëm), është që ka gjininë asnjanëse, është që nuk tregon 'dëshirën për të bërë diçka', është ai/ajo që nuk shfaq ekspozitën edhe kur është urgjentisht e nevojshme, është

275

ai/ajo që nuk ndërhyn apo ndryshon, ai/ajo lejon që ngjarja e tregimit të zbulohet në radhitjen natyrale dhe tempon (˝lejon tregimin ta tregojë veten˝, më e shpeshta, por jo edhe pa kundërthënie, siç tha [Lubbock 1957 [1921]: 62; qtd Genette 1988 [1983]: 45]); më shkurt, diskursi i cilit/e cilës nuk përmbush funksionet lidhëse, linguistike, bindëse apo shprehëse. Narracioni i jashtëm më së lehti mund të arrihet, duke lënë që ngjarja të shihet përmes syve të fokusit të brendshëm (N3.2.2). Shikoni N1.4, më lart, për një listë të 'shenjave të zërit' të cilat, përveç diskutimit të sinjaleve pragmatike konsiderojnë edhe përbërjen materiale dhe shprehjen subjektive. E panevojshme të përmendet, i brendshëm dhe i jashtëm janë terma relativë, që është, se narratorët mund të jenë më pak apo më shumë të brendshëm dhe më pak apo më shumë të jashtëm. Megjithatë, zakonisht, e brendshmja dhe e jashtmja dallojnë në proporcionin invers, sepse prezenca e njërës është indikator i mungesës së tjetrës. Gjatë analizës, gjithmonë është ideja e mirë të shikohen shenjat e përgjithshme (apo mungesat) të narracionit të brendshëm apo funksionalitetit.

N3.1.5. Duke marrë shembull Genetten, ne do të bëjmë dallimin kategorial në mes dy tipave principalë, narratorët homodiegjetikë dhe heterodiegjetikë dhe narratives. Ky dallim është i bazuar në ˝marrëdhëniet me tregimin˝ e narratorit (1980 [1972]: 248) – p.sh., qoftë ai/ajo prezent apo mungon në tregim.

• Në narracionin homodiegjetik tregimi është i thënë nga narratori (homodiegjetik), i cili është prezent si personazh në tregim. Parashtesa 'homo-' tregon faktin se individi, i cili shërben si narrator është, gjithashtu, edhe personazh në nivel me ngjarjen. Rasti i veçantë i narracionit homodiegjetik është narracioni autodiegjetik, në të cilin narratori është protagonist i ngjarjes së tij/saj.

• Në narracionin heterodiegjetik, tregimi është i thënë nga na­ rratori (heterodiegjetik), i cili nuk është prezent si personazh në tregim. Parashtesa ‹hetero-› aludon në ‹natyrën e ndryshme› të botës së narratorit krahasuar me botën e ngjarjes. 276

K R I T I K A

Zakonisht, këto dy tipa përcaktohen nga teksti, duke përdorur përemrat e vetës së parë apo vetës së tretë. Për të përsëritur rregullën e përmendur në N1.11, • teksti është homodiegjetik nëse gjatë ngjarjes lidhur me tregimin ekzistojnë fjalitë që përmbajnë përemra të vetës së parë (Unë e kam bërë këtë; kjo është çka më ka ndodhur mua), duke treguar se narratori së paku ka qenë dëshmitar i ngjarjes • teksti është heterodiegjetik nëse të gjitha fjalitë e ngjarjes lidhur me tregimin janë fjali të vetës së tretë (Ajo e bëri këtë, kjo është çka i ka ndodhur atij).

N3.1.6. Në mënyrë që të përcaktojmë llojin e ‹relacionit› të narra­ torit, ai duhet të kërkojë për prezencën apo mosprezencën e ‹përvojës unë› në fjalitë lidhur me ngjarjen, p.sh., fjalitë, të cilat paraqesin një ndodhi duke përfshirë personazhet në tregim. Duhet pasur kujdes, sepse tekstet e narracionit bëjnë përdorimin e madh të fjalive që nuk kanë lidhje me ngjarjen – përshkrimet, citimet, komentet etj. (Cp. N1.11, N5.5.5.) Në pikëpamjen e Genettes, përmbajtja kyçe e narracionit homodiegjetik është fakti se a ka qenë ndonjëherë prezent narratori në botën e tregimit të tij/saj. Fakti që narratorët homodiegjetikë i referohen vetes në vetën e parë, nuk është kriter aq mbështetës për shkak të dy arsyeve: (1) narratorët e brendshëm heterodiegjetikë, gjithashtu i referohen vetes në vetën e parë dhe (2), më rrallë, ka edhe narratorë homodiegjetikë që i referohen vetes në vetën e tretë (shembulli i famshëm klasik De Bello Gallico i Caesarit). Shiko Tamir (1976); Genette (1980 [1972]: 245-247); Stanzel (1984: 79-110, 200-224. 225-236), Edminston (1991).

N3.1.7. Në këtë pikë, le t›i kthehemi për së shpejti konceptit të zërit. Natyrisht, zëri mund të hyjë në tekst vetëm se përmes perceptimit imagjinar të lexuesit; për këtë arsye, nëse teksti është i narracionit oral ose është i performuar në kontekstin e leximit publik, zëri është rreptësisht i konstruktuar nga leximi. Në modelin klasik të të narracionit, ‹zëri› në pikëpamje të parë asociohet me zërin e narratorit (kjo është gjithashtu siç e kemi trajtuar artikullin në N1.3 ff. Në N1.29, megjithatë, na është shfaqur nevoja të pyesim se sa zëra janë paraqitur nga një tekst i zakonshëm (Emma e Austenit). Duke u rritur ndikimi i teorisë të 277

narracionit të Mikhail Bakhtinit është bërë praktikë standarde të futen të gjitha agjencitë e adresave potenciale (‹dërguesit›) në kuadër të modelit të komunikimit narrativ (N2.3.1) të zërit (potencial) vetjak. Në këtë bazë, atëherë: • zëri tekstual dhe zëri intratekstual janë të narratorit ('zëri narrativ' i tekstit) dhe të personazheve; përderisa • zëri ekstratekstual është zëri i autorit. Ai zakonisht konsideron zërin e autorit vetëm në dy skenare: (a) kur dikush ka arsye të besojë që më pak a më shumë është identik me zërin e autorit (si rasti më i shpeshtë është narracioni autorial (emëruar sipas aftësive, ashtu siç dikush e sheh), gjithashtu edhe jofiksionale, në jetë reale apo narracion historik apo (b), kur zëri i autorit dhe i narratorit janë të ndryshëm – me fjalë të tjera, kur dikush përfundon se autori qëllimisht përdor zërin dallues të narracionit për të dalluar nga zëri i tij/saj. N3.1.8. Karakteristikat vokale mund të kërkohen duke analizuar dialektin (regjionin, sidomos shqiptimin), sociolektin (karakteristikat e të folurës e një grupi shoqëror), idiolektin (stilin parësor apo idiosinkratik), dhe gjiniolektin ( stilin specifik gjinor të preferuar nga femrat dhe meshkujt).

N3.1.9. Për sa i përket Bakhtinit (1981a [1973]), janë dy efekte bazike që mund të karakterizojnë një tekst të narracionit: • monologjizmi Efekt i krijuar kur të gjithë zërat tingëllojnë më pak a më shumë të ngjashëm, duke paraqitur tekst 'monologjik' • dialogjizmi Efekt i krijuar kur teksti përmban diversitet autorial, narratorial dhe personazhial të zërit duke krijuar kontrast të madh. Rezultati është polifonik ose tekst dialogjik.

N3.1.10. Jo e befasueshme, shumica e filozofëve dhe interpretues (duke përfshirë Bakhtinin) konsiderojnë se teksti dialogjik është më i sofistikuar, më interesant dhe më i sfidueshëm. Ekzistojnë edhe dy terme Bakhtiniane që shpesh përmenden në kontekstin e dialogjizmit dhe polifonisë: • heteroglossia (në literaturë, 'gjuhë tjetër') Përdorimi i elementeve të gjuhës të trashëguara ose të mësuara nga të tjerët. Koncepti

278

K R I T I K A

thekson faktin se gjuha 'jonë' kur nuk është vërtetë e jona, se asnjë gjuhë nuk mund të plotësisht private apo idiosinkratike; për rezultat, heteroglossia zakonisht i bashkon të gjitha diskurset • alterity (alternimi – ndryshimi) Tema apo efekti i tjetërsimit (sidomos kundërfaktit se çka është familjare dhe se çka dikush konsideron veten e vet dhe identitetin unik). Cp. efekti i alterimit i krijuar nga gjuha e rrugës e inspiruar nga rusët e përdorur nga huliganët në A Clockwork Orange të Burgessit. Genette (1980 [1972]: ch. 5) [zëri = zëri i narratorit]; Bakhtin (1981a [1973]); Lanser (1981) [zërat ekstra dhe (intra)tekstuale]; Fowler (1983) [analizë perfekte e polifonisë dhe e dialektit/sociolektit në Hard Times të Dickensit]; Fludernik (1993a: 324) [në heteroglossia]; Aczel (1998a) [zëri dhe intertekstualiteti; zërat në Henry James]. Përktheu: Zana Dalladaku

279

280

K R I T I K A

Muhamet HAMITI (1964) ka bërë studime të letërsisë në Prishtinë, Zagreb dhe Londër. Ka botuar shkrime për letërsinë angleze dhe amerikane. Autor i një libri monografik për shkrimtarin angle E. M. Foster (Aspkte të romanit të E. M. Fosterit ), Hamiti është profesor i letërsisë angleze në Universitetin e Prishtinës.

SEAMUS HEANEY POET, PËR POEZINË Jeta dhe poezia Në të gjallë të vet poeti më i njohur në botë, Seamus Heaney (Shej­ mës Hini) konsiderohet shkrimtari më i madh irlandez pas Yeats-it (Jejts). W.B. Yeats (1865-1939) ka qenë poet i madh dhe figurë publike e shtetit irlandez, duke u bërë edhe senator i Shtetit të Lirë Irlandez. Yeats-i ishte irlandezi i parë që kishte marrë Nobelin, më 1923. Seamus Heaney u lind më 1939, në vitin kur vdiq Yeats-i, u bë i njo­ hur në fundvitet gjashtëdhjetë, fitoi Nobelin për Letërsi më 1995. I lindur në krahinën Deri (count Derry) në Irlandën Veriore, pjesa e ishullit irlandez nën pushtetin e Britanisë së Madhe, Heaney u shkollua në Belfast, duke u bërë ligjërues i letërsisë në universitet, punë që do ta bënte në vitet shtatëdhjetë në Dablin të Republikës së Irlandës, ku u vendos për jetë e punë pasi shpërthyen trazirat politike e dhuna sektare (katolike-protestante) në Veri atyre viteve. Në vitet tetëdhjetë e nëntëdhjetë Seamus Heaney ishte Profesor i Poezisë në Oksford (Britani) dhe Profesor i Retorikës dhe i Oratorisë në Harvard (SHBA). Gjatë mandatit pesëvvjeçar si Profesor Poezie në Oksford (nga viti 1989) duhej të jepte tri ligjërata publike në vit. (Profesor Poezie në Oksford zgjedhet njeriu me një proces votimi të stafit akademik të gjithë Universitetit të Oksfordit.) Ligjëratat i botoi më vonë në një përmbledhje me titull The Redress of Poetry (në shqip përafërsisht Ringritja e poezisë). Kur vdiq më 30 gusht 2013, Heaney mori nderet e poetit kombëtar nga shteti irlandez. Kishte lënë amanet të varrosej në katundin Bellaghy 281

të Irlandës Veriore, pak kilometra larg shtëpisë ku kishte lindur. Sivjet është vendosur të krijohet aty Qendra për Interpretim të Seamus Heaneyit (Seamus Heaney Interpretive Centre), teksa po ashtu sivjet (në shtator 2014) aty është mbajtur festival për jetën dhe veprën e poetit. Ndonëse ka jetuar më shumë jashtë se brenda Irlandës Veriore, fëmijëria dhe rinia e Heaney-t në krahinën Deri ka qenë me rëndësi jetike për veprën e tij. Veprat e para, pamfleti poetik titulluar thjesht Eleven Poems (Njëmbëdhjetë poezi, 1965) dhe përmbledhja e parë poetike, Death of a Naturalist (Vdekja e natyralistit, 1966) nxorën në skenën letrare poetin që i këndoi një bote arkaike, personale e natyrore, ashpërsisht pastorale, të dëftuar në një anglishte me elemente të një gjuhe popullore (vernacular) që fitoi përligjje falë suksesit të tij si poet. Me përmbledhjen e parë pas vendosjes në jug (Republikë e Irlandës), Wintering Out (Dimërimi; që në origjinalin anglisht po edhe në shqip ka edhe kuptimin e përballjes me krizë), Heaney lëvizi drejt sferës më të gjerë publike, do të thoshim politike, në valën e Trazirave (Troubles) në Veri, që nisën me të Dielën e Përgjakshme (Bloody Sunday) të 30 janarit 1972, kur trupat britanike vranë 13 protestues katolikë të paarmatosur që kërkonin të drejta qytetare. Në vitin 1975 botoi përmbledhjen tjetër poetike North (Veriu), që u pasua nga Field Work (Punë e fushës/në terren, 1979), pastaj përmbledhjet Station Island (1984), The Haw Lantern (1987), Seeing Things (1991), The Spirit Level (1996), Electric Light (2001), District and Circle (2006) deri te e mbrama, Human Chain (2010). Botues i tij ka qenë Shtëpia Botuese “Faber and Faber” e Londrës, në të cilën kishte punuar si redaktor poeti e kritiku T.S.Eliot në vitet 1925-1965. Përveç si poet, Heaney është i njohur edhe si kritik e eseist (prozë i ka quajtur ai thjesht shkrimet e veta për letërsinë), për çka flitet më vonë në këtë shkrim, si dhe përkthyes letrar. Ka përkthyer letërsi mesjetare irlandeze, letërsi antike greke e romake, Filoktetin e Sofokliut (me titull në anglisht, Cure at Troy, 1990) dhe Antigonën e tij (2004) , Metamorfozat e Ovidit (2000), si dhe epin e madh anglez Beowulf nga anglishtja e vjetër (anglo-saksone) në anglishten e sotme në vitin 1999. Përkthimi i Beowulf-it u bë bestseller, gjë e rrallë për poezinë, sidomos për poezinë e përkthyer. Në shënimet e përkthyesit te Beowulf-i, Seamus Heaney shpjegon rrugët që ka ndjekur për të rikrijuar në anglishte moderne epin e moçëm 1000 vjet, duke përdorur edhe të folmen e krahinës ku ishte 282

K R I T I K A

rritur. Britma e gruas së lemerisur geate nga pamja e zjarrit që përlan trupin e të zotit të vet të vdekur do të mund të vinte drejtpërdrejt nga lajmet e fundshekullit njëzet, nga Ruanda apo Kosova, thotë Heaney në parathënien e vet të Beowulf-it (f. xxi), kur flet për relevancën e epit të moçëm për ditët tona.

Komiteti i Nobelit për Letërsi kishte shpërblyer Heaney-n „për ve­ pra që kanë bukuri lirike dhe thellësi etike, të cilat lartësojnë mrekullitë e përditshme dhe të kaluarën e gjallë”. Qarkun tematik të poezisë së Heaney-t e përbëjnë: natyra e identitetit irlandez; vështirësia e shkrimit për vendin (toposin), për shkak të bagazhit historik dhe kulturor që bart ky; marrëdhënia e poezisë me politikën; çështjet etike që lidhen ngusht me ndërmarrjet estetike; ndikimi i perspektivës evropiane dhe botërore në veprën e tij; marrëdhënia e veçantë me veprën e Yeats-it; si dhe përpjekja për të krijuar një metaforë hapësinore fluide të irlandësisë. (O’Brien 2003:14). Në gjysmë shekulli krijimtarie, Heany krijoi Irlandat e mendjes, du­ ke e parë identitetin dhe irlandësinë si çështje jo të një narrative historike monologjike. I lidhur me Irlandën rurale, vepra e Heaney-t është ushqyer nga am­bienti i harlisur dhe në njëfarë dore kërcënues i Irlandës; i bukur e vrastar. Heaney është quajtur poet i trashëgimisë kombëtare, koloniale, katolike, gjuhësore e topografike. Kthimi te toka, te vendlindja dhe fëmijëria, kthimi te zanafilla e jetës autentike, në përthyerjet politike që janë të reja e të moçme, janë shenja të poezisë së Seamus Heaney-t që e kanë bërë të veçantë e origjinal, kur është kuptuar e nuk është kuptuar, edhe pse poezia e tij në rrafsh kuptimor është e thellë, por e qasshme.

Poezia e tij e viteve shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë, më saktë e çerek­ shekullit të trazirave në Irlandën Veriore (1972-1997) tematizon kon­fli­ ktin atje, që poeti e vendos në rrafsh historik e universal. Ka shkruar edhe elegji për miqtë dhe të njohurit e vet, që kanë vdekur prej dhune, por ka refuzuar të marrë anë në konflikt. Ka qenë nacionalist, i ka ndihmuar me letërsinë e vet afirmimit të frymës irlandeze, por nuk është bërë zëdhënës i narrativës republikane katolike (bashkimi i Irlandës me dhunë). 283

Kur deshën ta përfshinin në një antologji të poezisë së re britanike, në fillim të viteve tetëdhjetë, Heaney refuzoi: Duhet ta dini, pasaportën e kam të blertë Asnjëherë nuk kemi ngritur gotën Për dolli për Mbretëreshën.

Kështu tha poeti në një pamflet në vargje. Në pritjen shtetërore për Mbretëreshën Elizabeta II, monarku i parë anglez që vizitonte Irlandën pas njëqind vjetësh, në maj të vitit 2011, shkrimtari i madh ishte krejt afër saj, në tryezat kryesore, në Dablin.

Manifest i Heaney-t u bë poezia e tij e hershme “Digging” (e për­ kthyer këtu si “Rrëmihje), që doli si poezi nistore e përmbledhjes së tij të parë poetike, Death of a Naturalist, që e katapultoi në qiellin e poezisë. Dëfton në këtë poezi për babain e vet që nxjerr patate, për gjyshin që nxjerr torfë, një lëndë bimore e kalbëzuar në kënetë, që përdoret si qymyr ose pleh. Ndërsa për vete thotë: Por unë s’kam lopatë t’i shkoj pas sojit të tyre. Në mes gishtit tregues e pëlqerit Lapsi më rri galiç. Do të rrëmih me të. Proza Shkrimtari irlandez ka një ese hyrës në librin The Government of the Tongue (Qeverimi i gjuhës), botuar më 1988, në të cilin shqipton dilemat e veta për zanatin e vet në përthyerjet me realitetin e jashtëm jetësor e politik. Në fillim të esesë me titull The Interesting Case of Nero, Chekhov’s Cognac and a Knocker (Rasti interesant i Neronit, konjaku i Çehovit dhe “Një trakullore”) [Heaney, 1988:XII-XXII; prej këtu citohet gjerësisht më poshtë, pa e ngarkuar tekstin me referenca, M.H.] përshkruhet një ndodhi e vitit 1972, kur nisi dhuna sektare në Irlandë të Veriut. Shkrimtari dhe 284

K R I T I K A

një mik i tij, këngëtari David Hammond (Deivid Hamond), po bëheshin gati të krijonin një shirit/incizim me këngë dhe poezi për një mik të tyre në Michigan. Ideja ishte që me këtë produkt të “promovohej lumturia dhe hapja për çka kënga, domethënë poezia dhe muzika, ekzistojnë në radhë të parë”. Rrugës për në studiot e BBC-së në Belfast, artistët dëgjuan shpërthi­ me në qytet, pastaj sirena të ndihmës së shpejtë dhe të shërbimit të zjarr­ fikësve. Shiriti nuk u bë. Pse? “Ishte muzikë kundrejt së cilës muzika e kitarës që nxori David-i, nuk bënte pothuaj fare përshtypje. Aq pak saqë vetë ideja t’ia fillosh të këndosh në atë moment, kur të tjerë njerëz nisën të vuanin, dukej si fyerje ndaj vuajtjes së tyre. Ai nuk mund ta ngrinte zërin në atë moment dëshpërimi. Paketoi kitarën dhe të dytë ikëm në mbrëmjen e shkatërruar“.

Seamus Heaney flet me figura për tensionin në mes të Artit dhe Jetës, fëmijë i të cilëve është Poeti, siç shprehet ai, apo në mes të Këngës dhe Vuajtjes. Ai dhe Hammond-i po ndiheshin sikur kënga të përbënte tradhti ndaj vuajtjes. Po të shkonim edhe më thellë, në një version arketipal të situatës, del se po të kishim ekzekutuar, kënduar e recituar poezi, do ta ndiqnim shembullin e Neronit, i cili, për nam të zi, bënte muzikë, ndërsa Roma digjej, konstaton Heaney. Siç nuk ka kush fjalë të mira për Neronin, Heaney dron se nuk do të kishte as për veten e mikun e tij, Hamondin, dhe shfajësohet që s’kishin pranuar të flisnin kur binin sirenat. “Me pasë këndue e thanë poezi në ato kushte do të ishte kënaqësi e fajshme”. Po ndoshta, nuk do të ishte? – pyet veten ai, dhe shton: “Ky perceptim – i mistifikimit që mund të ndryjë Arti– iu imponua atyre poetëve që përjetuan hendekun në mes të artit dhe retorikës në llogoret e Flandrisë gjatë Luftës së Parë Botërore”. Ai veneron se nga kjo kohë, bindjet për bashkëtingllimin harmonik ndërmjet të së vërtetës dhe të bukurës bëhen të dyshimta. Shembull klasik për të merret jeta e Wildred Owen-it (Uilfred Ouen), poetit të ri anglez që ra në front pak para mbarimit të Luftës së Madhe, më 1918. A duhet të shkruash diçka për të cilën nuk je i gatshëm të jetosh, apo, në rastin ekstrem, të vdesësh? Çka nënkuptonte Horaci kur shkroi vargjet dulce et decorum est pro patria mori? A është e ëmbël dhe me vend 285

me vdekë për atdhe? Këto janë pyetje që shtron Heaney, duke hyrë në kokën e Owen-it. Poetët e vërtetë duhet ta thonë të vërtetën, shkruante Owen, i cili në një poezi të veten e quante rrenë thënien e Horacit “dulce et decorum est pro patria mori”. Poeti i ri kishte shkuar në luftë, atë që shumica e shihte si detyrë të padiskutueshme patriotike, për ta fituar të drejtën të bënte pyetjen nëse ishte detyre fare, në fund të fundit. Ndeshjen e artit me jetën, fshirjen e vijës që ndan këngën nga vuajtja, i tematizon në këtë ese Heaney me shembujt e tregimtarit e dramaturgut rus, Anton Çehov, të poetit polak Zbignjev Herbert dhe të poetit rus Osip Emilyevich Mandelstam (shqiptohet Mandelshtam). Çehovi vizitoi një koloni të dënuarish për vepra penale në vitet 1890 për të parë kushtet në të cilat jetonin të burgosurit, për të jetuar me ta, dhe në fund, për të botuar një libër për përvojat e tij. Kështu, Çehovi donte të fitonte të drejtat e veta për të shkruar imagjinativisht. Shkrimtari duhej ta fitonte të drejtën e luksit për artin e vet. Ja se si e përshkruan këtë Heaney në eseun e vet: „Disa muaj më herët, në Moskë, miqtë e tij qenë habitur me vendos­ mërinë e tij për të bërë rrugën e tmerrshme; Sahalini ishte në atë kohë një si Ishull i Dreqit ku qenë syrgjynosur fundërrinat e shoqërisë ruse, kriminelë e dekadentë të të gjitha llojeve, bashkë me të tjerë për të cilët nuk donte t’ia dinte shoqëria, të burgosur dhe agjitatorë politikë. Çehovi, përkundër pozitës që sapo kishte fituar në botë si njeri i suksesit në art e shoqëri, kishte vendosur – me një këmbëngulje të çuditshme, sa u përket letrarëve të Moskës – që ta ndërmerrte ekspeditën. Kjo vinte pjesërisht nga pikëpamjet e tij për domosdonë që të punonte për një të ardhme të mirë dhe të drejtë, dhe, pjesërisht, pa dyshim, për shkak se nënvetëdijshëm ai identifikonte diçka nga vetja me gjyshin e vet bujkrob. Ishte kjo hije e vetes e shtypur, me të cilën s’kish si të mos luftonte, që shpresonte ta hiqte qafe përfundimisht në ishullin e Sahalinit. Një herë, ai paska thënë se kishte shtrydhur pikën e mbramë të gjakut të bujkrobit nga vetja dhe ishte zgjuar në fund njeri i lirë [...](Ekspedita) ishte një gjakim për ‚liri’ të brendshme, ndjesia e të qenit i drejtë’, siç do ta quante vendasi i tij, Osip Mandelstam, dyzet vjet më vonë.” Kur u nis për shtegtimin e gjatë për Sahalin, miqtë i dhanë Çehovit një shishe konjak si peshqesh për udhë të mbarë. Pas gjashtë javësh udhe, 286

K R I T I K A

e hapi dhe e piu natën e parë në ishull. Thotë Heaney: „Kam menduar shpesh për këtë si moment emblematik: shkrimtari kënaqet me konjakun ngjyrë qelibari, duke shijuar kështu një avull të trallisjes dhe një aromë të luksit në kundërmimin e shtypjes dhe të muzikës së mizorisë – në Sahalin, ai mund të dëgjonte njëmend tringëllimën e vargonjve të të dënuarve”. Konjaku bëhet jo vetëm dhuratë e miqve të Çehovit, por edhe dhunti e artit të tij, argumenton Heaney, që veneron se te Çehovi dhe Owen-i gjejmë impulsin për ta lartësuar të vërtetën mbi të bukurën, për të qortuar pretendimet sovrane që arti do të mund të bënte për veten. Sikleti i poetit, për shkak të shtirjes së artit të tij, nuk duket kund më mirë sesa në poezinë e Evropës Lindore pas Luftës së Dytë, sidomos në poezinë polake. Poeti e quan anti-poezi (natyrisht në kuptimin karakterizues, jo vlerësues) atë poezi me të cilin ishin të gatshëm të merreshin poetët e Lindjes socialiste. Zbignjev Herberti thoshte se detyra e poetit ishte që të „shpëtohen nga katastrofa e historisë të paktën dy fjalë, pa të cilat e gjithë poezia është një lojë e zbrazët e kuptimeve dhe e dukjeve, domethënë: drejtësia dhe e vërteta“. Poezia „A Knocker“ (në shqip, „Trakullorja“) do të duhej të përfaqësonte jetën me të dyja këmbët në tokë karshi fantazive fluturake e humbëtare të artit („the down-to-earthness of life against the flighty, carriedaway fantasies of art“, me fjalët e Heaney-t në origjinal). „Kënaqju poezisë për aq sa nuk e përdor atë për t’i ikur realitetit’, kështu e dëfton Heaney kuptimin e poezisë së tij këtu, ndërsa i bën analizë të përimtuar në eseun tjetër, The Government of the Tongue. Priret të mendojë se, po të ishte në studio me ta vitin 1972, Herberti do t’i inkurajonte të qëndronin dhe të bënin incizimin me këngë e poezi, që u përmend në fillim të kësaj eseje. Ndryshe nga Çehovi dhe Owen-i, Mandelstam-i nuk kishte synim të drejtpërdrejtë shoqëror. „Vetë shqiptimi ishte vetëjustifikues dhe krijues, si natyra“, arsyeton Heaney, për të shtuar: „Mandelstam-i linte të kuptohej se përgjegjësi e poetit është të lejojë që poezitë të formësohen në gjuhë brenda tij, ashtu siç formësohen kristalet në një tretësirë kimike.“ Po qe se Owen-i është për një art, që duket se qorton të bukurën në favor të së vërtetës, Mandelstam-i, kundrejt një çmimi po aq të lartë, riafirmon thënien e John Keats-it (Xhon Kits, poet i romantizmit anglez, MH) se e bukura është e vërteta, e vërteta e bukur, thotë Heaney. Më tej përkujton fuqishëm se nga katastrofa e historisë mund të shpëtohen jo vetëm fjalët ‚e vërteta’ dhe ‚drejtësia’, por edhe ‚bukuria’. 287

Mandelstam-i vdiq, sepse „nuk mund ta shtypte gjakimin e vet për të kënduar në mënyrën e vet“, thotë Heaney: „Puna ishte që ai nuk kishte ndjenja antikomuniste për të shqiptuar, por mëgjithëkëtë, mbasi nuk donte ta ndërronte melodinë simbas qejfit të Kremlinit, ai paraqiste kërcënim për pushtetin e tiranit dhe duhej të shkonte“. Duke folur për gjeneratën e vet të shkrimtarëve veri-irlandezë të viteve gjashtëdhjetë, Seamus Heaney thotë se „fakti se po niste një aksion letrar ishte vetvetiu një rrethanë e re politike, ndërsa poetët nuk ndjenin nevojën të merreshin me specifikat e politikës, sepse postulonin që tolerancat dhe finesat e artit të tyre ishin tamam çka duhej të vinin përballë intolerancës së përsëritur të jetës publike“. Aty nga vitet 1960, thotë Heaney duke përdorur frazën e Jungut, „manifestohej një vetëdije më e lartë’ në vetë formën e poezisë, një ideal që ndoqën poetët për t’u mbijetuar rrethanave shtypëse.“ „Arritje e poezisë, tek e fundit, është një përvojë çlirimi“, shprehet Heaney, me mendimin se „në atë çast lirimi krijohet një plan ku poeti intensifikohet në qenien e vet dhe lirohet nga ngushticat e veta.“ Duke dhënë botëkuptimin e vet kah fundi i kësaj eseje, që këtu u paraqit gjerësisht për njohje më të mirë të artit të tij poetik, Seamus Heaney thotë: „Gjuha (the tongue), e qeverisur kaq gjatë në sferën shoqërore nga konsiderata të taktit dhe besnikërisë, prej nderimesh ndaj origjinës së njeriut brenda pakicës apo shumicës, kjo gjuhë befas është e paqeverisur.“ Një ars poetica e Heaney-t ndryhet në shkrimet e tij kritike/eseistike, sidomos në esetë që u japin titujt përmbledhjeve The Government of the Tongue dhe The Redress of Poetry (1995), ligjëratat e tij në Oksford, ndonëse ajo përvijohet edhe gjetiu. Titujt e këtyre librave janë të veçantë, sepse kanë substantivë (tongue) dhe (redress), që përdoren në mënyrë të pazakonshme, në kolokacione të çuditshme, që duan shpjegim, për çka ka qenë i vetëdijshëm autori. Prandaj, e do rendi që të përkthehen shpjegimet e tij. Për librin e 1988-shit, autori thotë: „Kur mendova për „qeverisja e gjuhës’ si titull të përgjithshëm për këto ligjërata, ajo që kisha në mend është ky aspekt i poezisë si forcë që e përligj veten (angl. its own vindicating force). Në këtë sistem, gjuhës [angl. tongue] (që përfaqëson si dhuntinë personale të poetit për shqiptim, ashtu edhe burimet e përbashkëta të vetë gjuhës [angl. language], i është dhënë e drejta të qeverisë. Artit poetik 288

K R I T I K A

i besohet një autoritet i veti. Si lexues, ne i nënshtrohemi juridiksionit të formës së arritur, ndonëse kjo formë arrihet jo me anë të ushtrimit moral dhe etik të mendjes, por nëpërmjet operacioneve vetëvërtetuese të atij që quajmë frymëzim....” Eseja The Government of the Tongue mbaron me këtë konstatim të Heaney-it, që ka gjithë veçoritë e një ars poetica të tij në përkufizim të vetë shkrimtarit: “Poezia është më shumë prag sesa udhë, (një prag) që i afrohemi dhe i largohemi vazhdimisht, në të cilin lexuesi dhe shkrimtari kalojnë në mënyra të tyre të ndryshme nëpër përvojën e të qenit në të njëjtën kohë të thirrur dhe të liruar.“ (Heaney, 1988:108) Duke shpjeguar substantivin e titullit të esesë dhe të krejt librit The Redress of Poetry, shkrimtari shkruan: „Fjalori i anglishtes i Oksfordit (OED) ka këta zëra për ‘redress’ si emër, dhe fillova duke u thirrur në kuptimin e parë që jep: ‚Zhdëmtim, shpërblim apo kompensim për një dëmtim apo humbjen që rrjedh prej tij’. Për ‘redress’ si folje fjalori jep 15 zëra të ndarë, të gjithë syresh me dy apo tri nënndarje, dhe pothuaj të gjitha përdorimet të shenjuara si të vjetruara. Kam marrë parasysh, po ashtu edhe të parin nga këto kuptime të vjetruara, që jepet si, ‘të ngrihet (njeriu apo gjësendi) sërish lart; të ngrihet sërish në pozitë vertikale. Po ashtu fig. të rivendoset, të rikthehet, të rithemelohet.’” (Heaney, 1995:15). Përfundim

Ky tekst imi duket se merret më shumë me prozën (esetë kritike, ligjëratat) sesa me poezinë e Heaney-it, ndonëse si shkrimtar është më i madh si poet. Proza e tij është lexuar shpeshherë, dhe një kohë të gjatë, thjesht si interpretim i poezisë së tij. Shkrimet e tij për letërsinë funksionojnë si letërsi më vete dhe kanë meritën të studiohen si poetikë e shkrimtarit Seamus Heaney, siç u përpoqa ta dëshmoj këtu. Poezia e Heaney-it flet vetë, edhe pa interpretimet tona apo të vetë autorit. Në shqip kam botuar një sërë syresh në vitin 1995, që po ribotohen këtu, si dhe një tekst të shkurtër diskursiv, që përmendet në Literaturën poshtë. Aty jepen shënimet edhe për dy libra të tij botuar në shqip, në Prishtinë e Tiranë. Shtator 2014

289

Literatura Beowulf, with a new verse translation by Seamus Heaney, W.W. Norton and Company, New York and London, 2000. Heaney, Seamus, The Government of the Tongue: Selected Prose, 1978-1987, The Noonday Press, Farrar, Straus and Giroux, New York, 1988. Heaney, Seamus, The Redress of Poetry, Farrar, Straus and Giroux, New York, 1995. Heaney, Seamus, Zërat e shiut, zgjodhi e përktheu Sazana Çapriqi, Buzuku, Prishtinë, 1996. Heaney, Seamus, Muzë grykore, përktheu Gentian Çoçoli, Afërdita, Tiranë, 1999. Hamiti, Muhamet, „Hini, poet i rriskave të jetës reale e mitike“, në Fjala, nr.7-8, Prishtinë, 1995, fq.11. O’Brien, Eugene, Seamus Heaney: Searches for Answers, Pluto Press, London, Dublin, 2003. O’Brien, Eugene, Seamus Heaney: Creating Irelands of the Mind, revised and updated edition, The Liffey Press, Dublin, 2005.

290

K R I T I K A

Edmond Çali Ka mbaruar studimet në universitetin “La Sapienza” në Romë në fakultetin e letërsisë e të filozofisë për letërsi në vitin 1992 dhe në degën e gjuhëve të huaja më 1998. Në vitin 1910 ka mbrojtur doktoraturë në universitetin “ L’Oriental” në Napoli me temën:”Il disento neila literatura del relisom socialista albanes Kasem Tërbeshina, Zef Pllumbi e Imal Kadare”. Ka botuar libret me poezi “Poessie senza titolla”, Romë, 2004, “Poezi pë at dhe të tjerët”, Romë, 2005 dhe “Kur vdes e dashura”. Romë. 2010. Ka botuatuar librat: “ Intervitë me Kasem Tërbeshinën”,Romë. 2006, “Faik Konica”( 1876-2004), ( Tiranë, 2004) dhe “Romanet e Jakov Xoxës” ( Tiranë,2003), ku i ka kushtuar rëndësi të veçantë variantistikës në romanin “Lumi i vdekur”.Që nga viti 1999 është lektor i gjuhës shqipe në universitetin”L’Oriental” në Napoli.

LETËRSIA DHE FEJA

 (Tre autorë të realizmit socialist shqiptar: Jakov Xoxa, Ismail Kadare dhe Skënder Drini) 1. Menjëherë pas luftës së dytë botërore pushteti komunist filloi lu­ftën kundër fesë. Besimet fetare që ekzistonin në Shqipëri1, muslima­nët, bektashinjtë, të krishterët ortodoksë dhe katolikët u goditën vazhdimisht deri në

Botimet zytare shqiptare i kufizojnë të dhënat vetëm për periudhën deri në 1945: “Rreth viteve 1941-44 të tria besimet kryesore kanë pasur këtë shtrirje: Myslimanët rreth 65 për qind të popullsisë, ortodoksët 23 për qind të popullsisë, katolikët 12 për qind të popullsisë. Islamizmi ka pasur edhe sektet e tij si bektashinjtë, rufaitë etj. Bektashinjtë, për shembull, kanë pasur rreth 60.000 vetë”, Arif Gashi, Lufta kundër fesë është luftë per formimin e njeriut të ri, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1974, f. 44. Këtë e nënvizon edhe Roberto Morozzo della Rocca: “Non ci sono statistiche recenti sulla consistenza delle comunità religiose albanesi. L’ultima è del 1945, già in regime comunista. In generale i censimenti dei primi decenni del Novecento danno, con minime variazioni percentuali, un 70% circa della popolazione di fede musumana, un 20% ortodossa, un 10% cattolica”, “Le comunità religiose nell’Albania del Novecento”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, Simpozium Ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000, ff. 588, ff. 330-343, f. 330. 291 1

vitin 19672, kur gjatë fushatës në fundin e viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar kishat dhë xhamitë u mbyllën duke shpallur Shqipërinë shteti i vetëm ateist në botë3. Partia komuniste shqiptare e luftoi gjithmonë fenë dhe fenë katolike në mënyrë të veçantë edhe pse gjatë viteve shpesh në dokumente dhe në veprimet e saj ka pasur qëndrime kontradiktore4. Lufta kundër fesë është zhvilluar gjithnjë “në përputhje me kërkesat konkrete të zhvillimit të revolucionit socialist”. Pas gjendjes ku u katandis feja në Shqipëri në vitin 1990 janë në kontradiktë zhvillimet konkrete të shoqërisë shqiptare dhe ajo që sot mund të lexojmë në botimet e kohës për këtë temë. Kështu theksohet gjithmonë mbrojtja e lirisë së ndërgjegjes, kujdesi me besimtarët, mbrojtja e ndjenjave të tyre: “Pushteti ynë nën udhëheqjen e PPSH gjithnjë ka ruajtur e ka garantuar lirinë e ndërgjegjes. Në luftën për çlirimin e masave nga skllavëria shpirtërore e fetare kurrë nuk është lejuar fyerja e ndjenjave dhe dinjitetit të besimtarëve dhe janë kritikuar me forcë si antimarksiste rastet e veçanta të propagandistëve ateistë që kanë bërë gabime në këtë drejtim”5. Sigurisht feja duhej luftuar por besimtarët jo, ata duheshin çliruar nga besimet fetare: “Fyerjen e ndjenjave të besimtarëve Partia e ka shikuar si dëmprurëse në luftën për çlirimin e njerëzve nga besimet fetare dhe ka porositur që të bëhet një punë me takt me individë, grupe e shtresa që vazhdojnë të jenë të paçliruar 2 Shiko Imzot Zef Simoni, “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni nga 1944-1990”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, punim i cituar, ff. 368-391, në mënyrë të veçantë f. 369 ku autori jep tri fazat e luftës kundër Kishës e besimit katolik (19451950, 1951-1960, 1960-). Shiko edhe Ajet Shahu, “Shteti Komunist dhe Kisha Katolike (1945-1967)”, në “Krishtërimi ndër shqiptarë”, punim i cituar, ff. 355-367.

Ja dhe pasojat sipas bilancit të bërë vite më vonë: “Në harkun kohor të pak viteve u shkatërruan apo u shndërruan në ambiente të tjera 2169 objekte kulti, nga të cilat 1665 kisha, manastire, famulli, etj. por më shtrenjtë nga kjo luftë e paguan klerikët dhe funksionarët fetarë… nga burime të përafërta mendohet se në luftën kundër shtetit komunist, komunitetet fetare sakrifikuan mbi 200 klerikë: të vrarë, të burgosur, të zhdukur. Ndër ta hyjnë 8 kryepeshkvij, 4 imzotër, 53 priftërinj, 25 françeskanë, 13 jezuitë dhe 10 seminaristë”, Ajet Shahu, “Shteti Komunist dhe Kisha Katolike (1945-1967)”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, punim i cituar, f. 365. 3

Shiko Enver Hoxha, “Revolucionarizimi i mëtejshëm i partisë dhe i pushtetit,” (6 shkurt 1967), në Raporte e fjalime 1967-1968, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1969, ff. 540, ff. 5-58. 4

Arif Gashi, Lufta kundër fesë është luftë për formimin e njeriut të ri, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1974, f. 80. 292 5

K R I T I K A

nga pikëpamjet fetare”6. Na bën përshtypje, përveç kujdesit që kërkohet të kihet ndaj besimtarëve, edhe përpjekja për të bërë për vete jo vetëm besimtarët e thjeshtë por edhe klerikët: “Partia… ndërsa ka luftuar me konsekuencë klerikët reaksionarë dhe ideologjinë fetare, ka mbajtur e mban një qëndrim të matur e të drejtë ndaj besimtarëve. Këta ajo ka punuar t’i edukojë me parime të drejta dhe i ka mobilizuar në luftën për çlirimin kombëtar nga shtypja dhe shfrytëzimi dhe më vonë për ndërtimin e socializmit në vendin tonë”7. Qëndrimi i pushtetit komunist shqiptar ndaj fesë ndryshon në kohë. Nëse gjatë luftës nacionalçlirimtare komunistët mbështesnin tezën se duhej luftuar pushtuesi i huaj pa dallim feje8, krahine, ideje e bindjeje politike, menjëherë pas marrjes së pushtetit filluan persekutimet e klerikëve, heqja e pronave të enteve fetare dhe, për fenë katolike, pengimi i lidhjeve dhe kontakteve me Vatikanin. Përqëndrimi i goditjes kundër fesë në mënyrë të veçantë kundër klerit katolik shqiptar kishte shumë arsye. Përmendim shkurt disa prej tyre. Feja katolike u godit sepse ishte një mënyrë mendimi kundër ideologjisë komuniste që po vendoste autarkinë, kolektivizimin dhe ngushtimin e të drejtave të individit. Lidhjet me shtetet e huaja në përgjithësi dhe me Vatikanin në veçanti, organizimi i Kishës katolike shqiptare, influenca e saj në radhët e besimtarëve katolikë, pregatitja e lartë e pjesës më të madhe të priftërinjve katolikë shkonin kundër interesave të pushtetit. Në punimin tonë, duke pasur parasysh edhe materialet të Partisë Komuniste të botuara në atë kohë, vëmë re gjithmonë një qëndrim kontradiktor: nga njëra anë theksohet nevoja e një lufte të ashpër kundër fesë e përfaqësuesve të saj, kurse nga ana tjetër vëmë re, nganjëherë, nënvizimin e vëmendjes së veçantë që i duhej kushtuar sjelljes me popullin për të mos ofenduar ndjenjat e besimtarëve. Po aty, f. 80.

6

Po aty, f. 77.

7

Pë dhëna të tjera për përhapjen e fesë në Shqipëri në vitet 1941-1944, për institucionet fetare të pranishme në Shqipëri, për numrin e hoxhallarëve, priftërinjve, shkollave fetare, të organeve fetare të shtypit shiko po aty, ff. 4449. Për të dhëna më të sakta e më të plota për klerin katolik, për praninë e tij në Shqipëri dhe për persekutimin e tij, shiko: Aristide Brunello, “La persecuzione del governo comunista contro la Chiesa cattolica in Albania (dal 1944 al 1952), në La chiesa del silenzio, Edizioni Paoline, 1953, ff. 267-282; Alberto Galter, “La persecuzione della Chiesa Cattolica sotto il regime comunista Albanese”, në Libro rosso della chiesa perseguitata, Editrice Àncora, 1956, ff. 91-105. 293 8

Këtë qëndrim kontradiktor e vëmë re edhe në veprën e madhe të Ismail Kadaresë Gjenerali i ushtrisë së vdekur, ku njëri nga personazhet negative është prift, por njëkohësisht një frat përmbledh në pak rreshta shpirtin e qëndresës së shqiptarit. Një shembull origjinal letrar i pasqyrimit të lidhjes së letërsisë me fenë gjatë realizmit socialist është kjo temë në trilogjinë e shkrimtarit Jakov Xoxa. Qëndrimi është kontradiktor po të lexojmë me kujdes letërsinë artistike si edhe materialet e Partisë së Punës. Tek Jakov Xoxa kemi një ecuri: 1) tek romani Lumi i vdekur (1961, 1965, 1967, 1974, 1983) shohim natyrshmërinë e pranisë së fesë në kohën e rrëfimit; 2) tek romani Juga e bardhë (1971, 1980, 1983), ku trajtohet kolektivizimi i bujqësisë, prifti është një nga personazhet e romanit; 3) tek Lulja e kripës, (përfunduar së shkruari në v. 1978) që trajton temën e fillimeve të luftës nacionalçlirimtare, preket qëndrimi i klerit ortodoks shqiptar gjatë pushtimit italian të vendit në fillim të luftës së dytë botërore. Dy romanet e Skënder Drinit (1935-) Shembja e idhujve (1975) dhe Midis dy kohëve (1978) janë një shembull i plotë i mënyrës së trajtimit të fesë në realizmin socialist shqiptar sipas kritereve të politikës kulturore të Partisë së Punës. Skënder Drini është një nga autorët më prodhimtarë të realizmit socialist, edhe pse emri i tij nuk vendoset midis emrave kryesorë të shkrimtarëve të realizmit socialist. Për ne ka rëndësi shqyrtimi i këtyre dy veprave të tij për disa arsye. E para, sepse dy veprat kanë një lidhje strukturore midis tyre dhe përbëjnë një diptik në krijimtarinë e autorit. Një pjesë e personazheve kryesore (Dom Engjëlli, Martin Cami, mësues Naimi, kalcjanët) janë të pranishme në të dy veprat. Ngjarjet vijojnë nga njëra vepër në tjetrën duke garantuar unitetin strukturor të rrëfimit. Kemi praninë e fesë dhe të kanunit që garantojnë realizmin e rrëfimit. Kjo prani na garanton edhe një prani të rëndësishme gjuhësore të termave që japin jetën fetare në bazë të normave të katolicizmit dhe jetën në bazë të normave të kanunit. Një arsye tjetër është suksesi i librit Shembja e idhujve9, libër prej të cilit është realizuar edhe një film i suksesshëm me të njëjtin titull10. Autori është nga ta shkrimtarë që shkruanin Provë është ribotimi i librit në Kosovë nga shtëpia botuese “Rilindja” në vitin 1977 dhe në vitin 1982. 9

Filmi u realizua nga Kinostudio “Shqipëria e re” në vitin 1977, regjizor Piro Milkani. Disa nga aktorët e filmit janë aktorë që kanë bërë historinë e kinematografisë shqiptare. 294 10

K R I T I K A

gjatë realizmit socialist por që vazhdojnë të shkruajnë edhe sot duke dhënë ndihmesën e tyre në letrat shqiptare11. Trajtojmë këta autorë dhe këto vepra të tyre: Ismail Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Dasma dhe Çështje të marrëzisë; Jakov Xoxa, Lumi i vdekur, Lulja e kripës dhe Juga e bardhë; Skënder Drini, Shembja e idhujve dhe Midis dy kohëve. Kemi bërë këtë zgjedhje sepse këta autorë dhe këto vepra të tyre përfaqësojnë mënyra të ndryshme të trajtimit të fesë në letërsinë shqiptare të realizmit socialist. Kemi si qëllim që në vijim të punimit të japim një kontribut të shku­ rtër dhe të përmbledhur për të bërë të mundur një përgjigje edhe për pyetjen “Ç’do të thotë vetë prania e fesë në realizmin socialist?”. Duke pasur parasysh se çfarë kërkonte teorikisht realizmi socialist shohim me shembuj nga ana konkrete se si në praktikë në këto vepra të veçanta është realizuar zbatimi i normave të rrymës letrare zyrtare në trajtimin e kësaj teme. Për të shqyrtuar vendin e fesë në letërsinë moderne dhe bashkëkohore shqiptare, dhe në mënyrë të veçantë në letërsinë e realizmit socialist, me shembuj nga veprat e studiuara, duke cituar pjesë të veprave, duke pasur parasysh materialet zyrtare të Partisë së Punës si edhe matarialet teorike të realizmit socialist shqiptar, mundohemi të vëmë në dukje ndryshimet në trajtimin e kësaj teme, kontradiktat e pranishme në autorët e veçantë dhe në veprat e veçanta, në kalimin nga një vepër në tjetrën, ndryshimin e qëndrimit të autorëve në vepra të veçanta e në të njëjtën vepër. 2. Ismail Kadare - Gjenerali i ushtrisë së vdekur

2.a. Romani Gjenerali i ushtrisë së vdekur është një nga librat më të mirë të Ismail Kadaresë që, edhe pse i botuar gjatë realizmit socialist, nuk i zbaton normat e rrymës letrare zyrtare12.

Shembull është edhe botimi i përkthimit në italishte me tekstin origjinal në shqipe karshi i vëllimit Tregimet e veriut, i botuar në shqip në vitin 1977 (Skënder Drini, Tregimet e veriut - I racconti del Nord, Traduzione, Introduzione e cura di Pavlina Naska, Presentazione di Monica Genesin, Contributo di Silvia Godelli, Edizioni del Sud, Modugno, Bari, 2007, ff. 243). 11

Shiko Edmond Çali, “Kryevepra e Kadaresë”, në “Jeta e re”, Prishtinë, nr. 2, 2011, ff. 334-362. Këtu vetëm prekim shkurt temën e fesë në roman që e kemi trajtuar më gjatë në analizën e plotë të librit. Kemi analizuar Gjeneralin e ushtrisë së vdekur në kuadrin e studimit të disidencës së I. Kadaresë ndaj realizmit socialist. 295 12

Prifti është një shembull personazhi negativ në pikëvështrimin e realizmit socialist. Edhe sot mbetet, sipas nesh, një nga sulmet letrare më të ashpra karshi Kishës katolike. Kurse fjala e fratit në kapitullin e fundit të pjesës së parë është një himn kombëtar për traditën shqiptare, për dashurinë për atdheun, për fjalën e dhënë, për burrërinë, karakteristika të shpirtit shqiptar që propagandonte edhe regjimi komunist. Citimi i gjakmarrjes është një element që provon se romani është një bartës i shumë temave të veprave të mëvonshme të Kadaresë. Gjakmarrja do të jetë tema e romanit Prilli i thyer. Komenti i priftit është gjëja më e keqe që mund të thuhet në lidhje me një popull të tërë. Përsa i përket përmbajtjes ideologjike të romanit, fakti që këto përcaktime raciste janë vënë në gojën e një prifti, është një konfirmim, që vepra do që të ecë brenda binarëve të realizmit socialist13. 2.b. Frati tregon: shqiptarët shkojnë në luftë.

Në kapitullin e fundit të pjesës së parë gjendemi karshi himnit letrar të Kadaresë për shpirtin e qëndresës së popullit shqiptar. “Faqja historike” shkruhet nga monologu i brendshëm i gjeneralit që vazhdon të plotësojë figurën e gjeneralit. Janë dy tregime brenda tregimit kryesor: historia e Nik Martinit dhe ajo e shqiptarëve të vrarë në ditën e parë të luftës. Fakti se është një frat që tregon se ku gjendet varri i ushtarit të parë të vrarë dhe që vetë frati tregon edhe historinë e Nik Martinit ka një domethënie dyfishe: është një shenjë që Kadare është një shkrimtar paqeje dhe se do të nënvizojë rolin e madh dhe të pazëvendësueshëm të fesë katolike në ruajtjen e kujtesës historike të popullit shqiptar14. Kadare i jep shumë rëndësi misionit të kryer nga katolicizmi në Shqipërinë e së kaluarës15. 13

Shiko Ismail Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, ff. 35-36.

Ismail Kadare, “Ura me tri harqe”, në Vepra (Vëllimi i parë), Shtëpia botuese Fayard, Paris, 1993, ff. 361-489. 14

Për pozitën e katolicizmit në Shqipërinë e kohës bën aluzion fjalia e fundit:Nik Martini nuk a varr, -tha prifti plak, që ndoshta kujtoi se ata do të kërkonin tani edhe varrin e tij. –As shenjë, as kryq. Vetëm një këngë ka për të. E këndojnë shpesh, 296 15

K R I T I K A

Nënvizojmë se faqet e fundit të pjesës së parë të romanit janë shumë të rëndësishme qoftë për disidencën ndaj realizmit socialist të shprehur në këtë vepër të Kadaresë, qoftë nga rëndësia e fesë katolike. Një nga çastet më të rëndësishme të historisë moderne të Shqipërisë i referohet lexuesit jo nga një partizan, nga një komunist, nga një personazh “pozitiv” tipik i rrymës letrare të realizmit socialist, por nga një përfaqësues i Kishës Katolike. 3) Ismail Kadare - romani Dasma

Në romanin Dasma16 autorit i mjaftojnë dy faqe17 për të futur në rrëfim priftin dhe për të dhënë rolin negativ të fesë. Kemi një tregim brenda tregimit: babai i nuses kujton dasmën e tij dhe hasmërinë. Ai për të gjetur ngushëllim dhe mbështetje për gjendjen e rëndë shkon dhe takon priftin. Por edhe prifti, si gjithë të tjerët, ia jep kafen nën gju. Menjëherë pas këtij takimi ai shkon në pritë dhe vret hasmin e tij. Pra, takimi i cili protagonisti shpresonte që ta ndihmonte në zgjedhjen e tij të përkohëshme për vonesën e marrjes së gjakut, shërben si nxitës dhe përshpejtues i vrasjes. Rëndësia e këtij episodi shtohet edhe si rrjedhojë e organizimit të përsosur strukturor të rrëfimit në roman. Takimi me priftin është një pjesë e tregimit brenda tregimit. Pra këtu kemi praninë e fesë nëpërmjet fesë katolike. Prifti është ashtu siç e do realizmi socialist: i shkolluar, e njeh botën, jeton në mes të librave, përhap fjalën e Zotit por nuk bën asgjë kundër hakmarrjes, përkundrazi zbaton kodin zakonor shqiptar si të gjithë bashkëfshatarët e protagonistit. Kryerja e vrasjes menjëherë pas takimit me priftin është shumë domethënëse: feja jo vetëm

sidomos prapamalasit, në ato dy katundet përtej, -ai tregoi me dorën që i dridhej, diku nga veriperëndimi. –Vitin që shkoi erdhi një dërgatë nga Istituti i Folklorit. Midis këngëve që mblodhën ishte, në mos gaboj, edhe kënga për Nikë Martinin. Pastaj folkloristët u grindën. Disa thoshin se ajo këngë qënkej më e vjetër dhe gabimisht ishte quajtur e Nik Martinit. Të tjerët thoshin se me këngët kështu ndodhte përherë: ato ishin gjithmonë të vjetra, si cungjet. Veç degët dhe kurorën e kishin të re. Ismail Kadare, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, f. 155.

Jemi në kapitullin “Nepërka” në Ismail Kadare, Dasma, Shtëpia Botonjëse “Naim Frashëri”, Tiranë, 1968, ff. 224, ff. 28-39. 16

17

Po aty, ff. 36-37.

297

që nuk ndërhyn dhe nuk e pengon gjakmarrjen por shkakton zbatimin e saj të menjëhershëm. Në këtë roman, si edhe tek romanet Gjenerali i ushtrisë së vdekur dhe Shembja e idhujve, kemi bashkëpraninë e fesë (katolike) dhe të kanunit. Tek dy romanet e tjera këto dy tema ndërthuren me pushtimin italian të Shqipërisë. Ky qëndrim ndaj fesë katolike në këtë roman ka shumë rëndësi sepse libri është shkruar dhe botuar në kuadrin e luftës kundër zakoneve prapanike dhe fesë që po zhvillohej në Shqipëri pas fjalimit të Enver Hoxhës “Revolucionarizimi i mëtejshëm i partisë dhe i pushtetit”18 të 6 shkurtit 1967. 4. Ismail Kadare - romani Çështje të marrëzisë

Një nga provat e qëndrimit të skajshëm të Ismail Kadaresë ndaj fesë në veprën e tij letrare përbëhet nga dy shembujt në vijim në librin Çështje të marrëzisë19. Në kreun 1, “Ungji i vogël bëhet gati për vetëvrasje” flitet për vëllain e madh të babazotit, i cili jeton larg dhe i përket një feje tjetër20. Në kreun 9 “Ikën Babazoti. Po jo enigma e tij”21 vëllai i babazotit vjen në vdekjen e babazotit. Në pak rreshta Kadare përshkruan priftin, Dom Zef Dobin, “gjysmën e krishterë të familjes”, i cili menjëherë hyn edhe në vajin e grave vajtore: 18 Në Enver Hoxha, Raporte e fjalime 1967-1968, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1969, ff. 540, ff. 5-80.

Ismail Kadare, Çështje të marrëzisë, Parathënie nga Mark Marku, “Sokaku i të marrëve”, Onufri, Tiranë, 2005, ff. XVI, 95. 19

“Ishte fjala për një vëlla të babazotit, por një vëlla, që nuk e kishte parë askush. Për të zakonisht nuk flitej, por edhe kur zihej ngoje, kjo ndodhte me zë të ulët dhe fare shkurt. Nuk ishte i dënuar dhe as kishte bërë ndonjë turp, siç kisha kujtuar më parë. Thjesht ndodhej gjithmonë tepër larg, në veri të Shqipërisë. Dhe, veç kësaj, kishte tjetër fe. Ungji i madh më kishte shpjeguar se nuk kishte ndonjë gjë për të shqyer sytë nga habia. Një degë e trungut të Dobatëve kishte mbetur katolike, gjë që kishte ndodhur me disa shtëpi të vjetra, duke përfshirë edhe tonën, në Palorto”, po aty, f. 11. 20

21

298

Po aty, f. 79-95.

K R I T I K A

Papritur më kapi një lodhje e madhe. Vajtimi i grave të panjohura më jepte gjumë. Ashtu gjysmë i topitur e ndjeva trazimin që e përshkoi tejpërtej gjindjen. Fjalët “po vjen” , “po vjen vëllai i madh” dëgjoheshin aty-këtu. Njeriu i pritur qyshkur, më në fund, kishte mbërritur. Nuk paskëshin qenë katër gratë vajtore, siç kisha kujtuar, por ai, vëllai misterioz i babazotit, që ishte pritur me ankth. Një si dehje përzier me vuajtje dhe frikë e ngjethte llauzin. Tek po avitej, dëgjova fjalët e tij: Lëvdue kjoftë Jezu Krisht! Përveç fesë, edhe të folmen e kishte të ndryshme, veriore. I ngjante babazotit, veç zhguni i zi, me kryqin e madh në gjoks e bënte të dukej më i gjatë dhe më i drejtë. Mirë se erdhe, Dom Zef Dobi, tha dikush dhe tjetri prapë tha: Lëvdue kjoftë Jezui! Dhe bëri kryq. Dom Zef Dobi, përsërita me vete emrin e çuditshëm. Ishte jo vetëm i krishterë, por edhe prift. Tek po i afrohej arkëmortit, gratë vajtore, të vetmet që nuk e kishin humbur toruan, ia dhanë vajit së bashku: O t’ka ardh vllau ma i vjetër Hem me gjuh, hem me fé tjetër22. Prania e këtij personazhi është një dëshmi tjetër e tezës së Kadaresë për praninë, rëndësinë dhe rolin e fesë katolike në jetën, historinë dhe kulturën shqiptare. Prania e nënvizimit të rëndësisë së krishtërimit për fatin e kombit shqiptar është një element i vazhdueshëm në veprën e Kadaresë qoftë në letërsinë artistike qoftë në kuadrin e diskutimit për këtë temë sidomos pas vitit 1990. Pra, me fundin e realizmit socialist kemi edhe një kapërcim të rëndësishëm cilësor në trajtimin e fesë, dhe të katolicizmit në mënyrë të veçantë në veprën e Kadaresë. Në romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur qëndrimi është kontradiktor, meqë prifti njësohet me pushtuesin, me pushtuesin fashist, me denigruesin e traditës, qenësisë shqiptare, identitetit kombëtar shqiptar, qytetërimit shqiptar, kurse frati është ruajtësi i kujtesës historike. Dhe kjo kujtesë historike na garantohet nga frati me dy elemente: me kujtimin e heroizmit të Nik Martinit dhe me hyrjen e tij në poezinë popullore, në vargjet që i këndohen atij dhe që do t’i këndojnë atij tashmë si pjesë e mitit shqiptar. Në romanin Dasma prifti është personi i fundit që babai i Katrinës takon para se të vrasë hasmin. Prifti pra bart mbi shpatullat e tij rolin negativ që normalisht i cakton atij realizmi socialist. 22

Po aty, f. 89.

299

Kurse në librin Çështje të marrëzisë feja katolike e vëllait të baba­ zotit do të na kujtojë fenë e parë të shqiptarëve. 5. Jakov Xoxa - Lumi i vdekur

Romani Lumi i vdekur23 i Jakov Xoxës është libri i parë i pentalogjisë së planifikuar24 nga autori. Referimet për fenë në romanin Lumi i vdekur janë të natyrshme, janë elemente përbërëse të rrëfimit. Prania e personazhit të priftit, e besimit të krishterë, e besimit ortodoks i identifikon edhe më mirë personazhet e librit. Edhe autori e pranon ortodoksinë e personazheve të tij. Autori nuk e cënon besimin e tyre. Kështu nusja e Pilos kërkon kishën para se të vdesë që të kungohet. Jemi në kap. e katërt, nënkap. 5: “-Nëne!... Ai shihet gjëkundi kishë?… Dua të kungohem-dhe kishte rënë prapë në gjumë të thellë, pa pritur përgjigje nga plaka”25. Shpiragajt lënë gjurmë fetare kur largohen nga shtëpia: lënë një ka­ ndil të ndezur dhe një ikonë:

“Atje, në cep të kasolles së zbrazët e pa njeri, ndonjë hosten sipër truallit, ndriste ende, heshtur dhe me dritë të pakë, kandili i ndezur atë mbrëmje, për ditën e shënuar të të vdekurve dhe shenjti i familjes, që atje pas flakës që lëshonte aftra, dukej sikur ishte harruar aty për të shuplakur atë që do të vinte dorë mbi kasollen e braktisur e për të sjellë në zemrën e nënë Konxhes paqen e hakmarrjes”26.

23 Shiko “Lumi i vdekur” dhe “Botimet e Lumit të vdekur dhe variantet”, në Edmond Çali, Romanet e Jakov Xoxës, Tiranë, Redona, f. 111, ff. 57-100. 24

Shiko po aty, “Pentalogjia e papërfunduar”, ff. 13-16.

Jakov Xoxa, Lumi i vdekur, Tiranë, 1974, f. 61. Elementi fetar është pjesë thelbësore e përshkrimit të vdekjes së lehonës: “E tundi një herë, hodhi duart në kokë, e mblodhi prapë mendjen, mbështeti veshin mbi kraharorin e lehonës, po e reja, sikur të kishte pritur të dukeshin vetëm varrezat e një kishe, kishte dhënë frymën e fundit. Vdiq qetë e pa ankim në buzë, ‘sikur ndonjë ëngjëlli të mirë t’i kishte ardhur keq më në fund për vuajtjet e saj’”, po aty, f. 61. 25

Po aty, f. 7. Dhe vazhdon përshkrimi “Me të parë ikonën, plaka preu mallëkimin që po murmurinte, i zgjati së resë kanistrën dhe bëri një kryq të madh…. Si bëri edhe një herë kryq, mbajtur tek e reja, doli nga kasollja dhe që të dyja, me kani300 26

K R I T I K A

Një shembull i qartë i pranisë së fesë në roman është kjo pjesë nga fillimi i nënkap. 5 të kapitullit të pestë të romanit ku del për herë të parë edhe figura e priftit ortodoks27 dhe ku kisha dhe ceremonitë fetare janë pjesë të jetës: “Kjo bisedë bëhej të dielën e parë të ardhjes së Pilo Shpiragut në Trokth, në oborrin e kishës së Shënpjetrës, nën hijet e rënda të selvive dhe të kryqeve të gurta të varreve, mu atë ditë kur njerëzit falin e ndjejnë njëri-tjetrin”28. Elementi fetar është i pranishëm në një pjesë kyçe të rrëfimit: në çastin kur Vita shpërndan grurë të zier përpara kishës. Pranimi i familjes së Pilo Shpiragut fillon në pragun e kishës. Shpiragajt pranohen nga besimtarët ortodoksë, të cilët vetëm falë Vitës pranojnë të marrin pjesë në dhimbjen e Shpiragajve. Me këtë gjest simbolik pranojnë edhe ata vetë midis tyre. Është një pikë e rrëfimit ku Vita përqëndron mbi personazhin e saj vëmendjen e personazheve të tjera dhe të lexuesit. Pra personazhi i Vitës ndërtohet edhe në kishë. Ky është vetëm një çast. Çasti tjetër është gjatë përmbytjes dhe gjatë grumbullimit të fshatarëve në kishë. Kjo pjesë e rrëfimit ka shumë rëndësi: jemi në kishë, sapo mbaron ceremonia fetare, besimtarët dalin nga kisha dhe nuk ndalen të marrin grurë nga kanistra e nënë Sofës. Përshkruhet riti i shpërndarjes së grurit të zier përpara kishës: “E para nga kisha doli në hajat këtë të diel plaka e Pilo Shpiragut, ndje­ kur nga Vita e nga Kili…. Sofa, me kanistrën në sqetull, mbushur gjer në kulm strat nën sqetull, morën udhën e Shënkollit”, po aty, f. 8. Jemi në nënkap. 2 të kap. të parë të romanit. Feja është e pranishme në të gjithë nënkapitullin: “Teto Konxhja ishte nisur pa gdhirë për në kishë të Shënkollit të ndante për burrin atë të diel përshpirtjesh”, f. 6; “-Shkojmë, gjyshe, se do dalë kisha!… - deshi ta merrte per krahu nusja”, f. 7. Më tutje në rrëfim duket sikur na përshkruhet një pjesë tjetër e së njëjtës skenë: “…po prisnin të kalonte përtej vargu gjatë i grave. Me kanistrat bosh në duar, po me gojën plot llafe, ato ktheheshin nga kisha e Shëngjergjit për në shtëpi”, f. 10.

Prifti jep mendimin e tij për ndarjen e mallit dhe të bagëtisë nga ana e ortakëve: “-Mirë bëri, se do të ishim përfytyr me njëri-tjetrin, - shtoi prifti me urtësinë e një fetari. Po kjo fjalë sikur i ngacmoi troktharakët. Panë papun në sy, sikur ta pyesnin në e kishte me gjithë mend apo me të qeshur, po ai s’u dha kohë. Me të hedhur atë fjalë, mori rrugën për në kishë.”, po aty, ff. 78-79. 27

Po aty, f. 79. Mjedisi fetar jepet i plotë me përshkrimin e varrezave: “Kjo tregonte se kishte ardhur koha që kambanat të lajmëronin daljen e kishës. Flakëzat e qirinjve, shpërndarë nga të katër anët e varrezave,… nisën të shuheshin një nga një”, po aty, f. 79. 301 28

me grurë të zier, kriposur me arra të shtypura dhe mirosur me degë të njoma borziloku, filloi t’ua zgjaste përpara duarve gjithë atyre që gjente sërë më të djathtë e më të majtë të derës së kishës, gjithë ayre që ia donte zemra t’u lutej të mernin një dorë haje për shpirt të së resë, që atë ditë mbushte të tretat. Po asnjeri nuk e kalli në gojë atë grurë, ndarë për shpirt të asaj që s’arriti t’u kishte ndonjë faj a t’u mbante ndonjë mëri.”29. Deri këtu kemi përshkrimin e ritit të munguar dhe refuzmin e bashkëfshatarëve. Menjëherë në rrëfim futet figura e Vitës, rrëfimi pëson një thyerje, riti vazhdon, por brenda ritit del në plan të parë bukuria e Vitës, e cila me bukurinë e saj mundëson kryerjen e ritit. Pra vetë riti fetar, i mbetur i pafilluar, kryhet vetëm në sajë të Vitës. Bukuria e personazhit, prania e personazhit garantojnë zhvillimin e ritit fetar. Vita është element, pjesë përbërëse e ritit. Është një nga pjesët më prekëse të romanit, që, falë figurës së Vitës në përshkrimin e ritit, mbetet edhe një nga pjesët me prekëse të gjithë letërsisë shqipe. Elementi fetar është i pazëvendësueshëm: “Vita, me të parë gjyshen të këputej e dëshpëruar dhe e dërmuar mbi sofat, me kanistrën e rëndë që i dridhej mbi prehër, brodhi drejt saj. … “O, mëkat!… Cilët qenë ata, të cilëve, në mes të hijeve të varreve, tymit të qirinjve, tingujve të përzishëm të kambanave, u vajtën sytë e mendja në brumët e bardhë jo të meshës, po të kurmit të vashës?… -Merrni, për nënën!… Nuk dihet nga se u prek fshati këtë herë, nga theksi i përdëllyer i zërit të saj, nga lotët e syve të saj, apo… apo nga bukuria e saj!”30. Kozi rrëfehet dhe kungohet në një kishë tjetër, jo në kishën e Trokthit, por në kishën e Pojanit31. Autori ndan besimin, besimtarin nga prifti unit që përkrah pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste. Është një nga provat e shumta të qëndrimit kontradiktor ndaj fesë në letërsinë e realizmit socialist. 29 30

Po aty, f. 80. Po aty, f. 81.

Ja dhe dialogu që e sqaron këtë: “-Epo, një Koz Dynjaja me nam kam në norie unë! –hapi krahët dhe ngriti mëngët e dollomasë, sikur do të fluturonte prifti. –E, megjithatë, as ti, as jot shoqe nuk erdhët të pini në kungajkën e shenjtë e të burbuleteshit në sofrën e bekuar këtë ditë me nishan… Kaq bari të keq më bën, o Kozi, sa të mos njoh dhentë e kopesë sime?! -U kunguam, o papu, u kunguam, edhe unë, edhe ime shoqe, po jo në kishën tënde, po në Shënmëri të Pojanit, ja, atje lart-dhe shënoi me gisht nëpër derën e dyqanit”, po aty, f. 384. 302 31

K R I T I K A

Prifti i Trokthit në predikimin e tij flet haptazi në favor të Italisë dhe të Gjermanisë32. Në kap. e tetëmbëdhjetë del një temë shumë e rëndësishme që është e pranishme në disa prej veprave që marrim në shqyrtim në këtë punim: marrëdhëniet e kishës me pushtuesin italian. Kemi një përsëritje krijuese: këtë temë e gjejmë dhe në librin Lulja e kripës. Një përsëritje tjetër krijuese që gjejmë te Lulja e kripës është ajo e marrëdhënieve midis kishës ortodokse shqiptare, një pjese të saj, dhe kishës katolike shqiptare. Fjalët e priftit ndërthuren me komentin e fshatarëve. Ndryshimi i qëndrimit të kishës ndaj qeverisë shqiptare, ndaj mbretërisë shqiptare, marrëdhëniet kishë-pushtet jepen në këtë roman në mënyrë të ngjashme me romanin Shembja e idhujve. Jakov Xoxa ka në veprën e tij qëndrimin e kishës ortodokse, kurse Skënder Drini jep qëndrimin e kishës katolike shqiptare. Jemi brenda binarëve të realizmit socialist. Edhe pse feja është e pranishme në shumë faqe të romanit të Jakov Xoxës, faqja e fundit e nënkap. 3 të kap. të tetëmbëdhjetë përmban tri tema që sapo përmendëm. E para, përkrahja që kisha ortodokse i bën pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste: “-Bekoji popujt, o zot, që bekojnë veprën tënde! Bekoje Italinë e Musolinit, që shpuri në Abisini, në mes të arapëve të egër, fjalën tënde, frymën tënde, përmes gojës e frymës së robit tënd të zgjedhur!…

Ja dhe fjalët e priftit. Elementi komik dhe niveli i ulët kulturor i priftit garantojnë një përshkrim realist: “-Ma thotë mendja se ndonjë besnik do të jetë çuditur me mua, papun e Shënpjetrës së Trokthit, që bekova sot, këtu, në shtëpinë e përëndisë, armët e Hitos, shokut të ngushtë të Duçes sonë të dashur, që na ka në zemër; dyfekun e ushtarit të prapë, po të fisëm, gjerman... Gazetat kanë disa kohë që lajmëruan plasjen e luftës tutje nga Polonia, një vend, lavdi zoti, larg nesh, andej prapa diellit... ”, po aty, f. 637 (Kap. i tridhjetenjëtë, nënkap. 1). Edhe në kap. e tridhjetenjëtë (nënkap. 1), që është edhe kapitulli i fundit i librit, prifti u bën thirrje fshatarëve që të ndihmojnë ushtrinë italiane: “-Andaj, o të bekuar, që sot e tutje ndihini luftës... Sot duke i dhënë pelat, beut, që i mbledh për ushtrinë famëmadhe të mbretit tonë, të Duçes sonë, e nesër duke dhënë gjakun tuaj ashtu siç e dha Krishti për ne!... –More, Krishti e dha gjakun se pati marrë kapar për botën tjetër, po ne kush na e siguron”, po aty, f. 642. 303 32

-E nxori në fund kokën ky prifti ynë!-shpoi Kiu Grëmi Pip Kedhin. – Nga ç’shoh unë, ia dashka zemra këtij cjapi të dalin fjalët që thuhen poshtë e lart për Italinë”33. E dyta, ndryshimi i qëndrimit të kishës ortodokse shqiptare ndaj mbretërisë shqiptare: “-More, si është kjo punë, të kam rixha?… Ky më përpara sikur lutej për ymrin e mbretërisë, të lartmadhërisë e princeshave!-tha me çudi kryeplaku.”34 E treta, marrëdhëniet midis një pjese të kishës ortodokse autoqefale shqiptare dhe kishës katolike: “-Ore Ki, nuk e kanë pasur gabim, majaft, ata që thanë në ujët e bekuar se ky prifti ynë, majaft, është bërë unit. Pa shif, majaft, ç’na tha sonte për Moselinin! -Dhe ti, baba, -u hodh Vangjeli-po Zogu, që i mban iso Duçes dhe e heq vallen siç i pëlqen Italisë, unit është? -Majaft! Unit e shkuar unitit-iu përgjigj Pipi, ulët në zë, po me inat në 35 sy.” Prania e fesë ndjehet që në fillim të librit, në nënkap. 1, të kap. e shtatë: papu Athanasi, prifti i Trokthit, Trifon Kulari, kishari dhe Peç Mblaci, psallti i kishës vendosin të shkojnë për ngushëllim tek Pilo Shpiragu, Po aty, f. 362. Kemi përsëritje në dhënien e qëndrimit filoitalian të papu Athanasit: “Papu Athanasit të Shënpjetrës nuk i erdhi mirë nga ky nxitim i pazakonshëm i besnikëve të tij. Ai kishte lënë për në fund, para se të nxirrte kishën… një fjalim e një lutje të zjarrtë për Italinë, Viktor Emanuelin dhe Duçen, po, siç shihej puna, do ta mbante atë përpara shenjtorëve, që ishin radhitur rreth e qark mureve të faltores”, jemi në nënkap. 5 të kap. të nëntëmbëdhjetë; po aty, f. 382. 33

Po aty, f. 362. Kjo temë rimerret në monologun e brendshëm të kryeplakut: “-Unë derdimeni dërgova djalin mbrëmë, në Fier, për tërë natën, sikur të mos gdhihej ditë, sot… E pse, të kam rixha?… Që të lajmonte prefektin për fjalimin e paput në kishë. Hë, ai papu, ai papu…diç dinte ai, pa nuk u fal mbrëmë për lartmadhërinë, pa na bekoi Duçen e Italisë… Mirë xhanëm, nuk them se bëri ligsht, po pse nuk më tha dhe mua, që ta dija dhe unë si ta sillja punën… Prifti, të kam rixha, që merret me të vdekurit dhe me punët e qiellit, ta ketë hundën më të hollë nga unë, kryeplaku, që merrem me të gjallët dhe me punët e mbretërisë?!… Ah, papu, papu, ma lërofsh!…”, po aty, f. 370. Jemi në nënkap. 2 të kap. të nëntëmbëdhjetë. 34

35

304

Po aty, f. 362.

K R I T I K A

edhe pse fshatarët e tjerë nuk duan36. Tregimi i papu Athanasit për jetën e tij, për takimin e tij të parë me dhespotin dhe për mënyrën se si ishte bërë prift37 është një dëshmi e gjendjes dhe e nivelit të një pjese të kishës ortodokse shqiptare. Është domethënës fakti se në shtëpinë e re të Pilo Shpiragut feja rifutet që në fillim. Prifti kërkon respektimin e së drejtës të kishës edhe në rrëfimin e legjendës së fshatit dhe të lumit të vdekur. Legjenda e treguar nga Koz Dynjaja thotë se lakmia ndaj vëllait i bëri fshtarët e Trokthit të varfër kurse prifti i Trokthit e kundërshton dhe thotë se lëndinat e Shënepremtes kishin qenë toka të kishës të marra prej fshatarëve pa të drejtë dhe hakmarrja e kishës kish rënë mbi fshatarët duke i ndryshuar kalimin lumit. Ky ballafaqim në rrëfimin e Koz Dynjasë dhe në fjalën e priftit edhe përsa i përket origjinës së emrit të fshatit është një përballje midis besimit popullor, mitit popullor nga njëra anë, dhe fesë nga ana tjetër. Bashkëprania e mitit, sipas tregimit të Koz Dynjasë, dhe e interpretimit fetar, sipas priftit edhe përsa i përket themelimit të fshatit paraprin ndarjen midis besimtarëve dhe institucionit të kishës ortodokse që është mënyra e paraqitjes së besimit ortodoks në të gjithë romanin. Kemi të njëjtën mënyrë parqitjeje edhe tek romani Lulja e kripës. Koha e historisë, e ngjarjes së rrëfyer, ndahet e organizohet, kemi pika referimi për të sipas festave fetare: Pashkët. Kemi ringjallje të jetës, të linjës rrëfimtare të romanit për festën e Pashkëve. Në fillimin e nënkap. 3 të kap. të tetëmbëdhjetë koha e historisë përcaktohet kështu: “Atë natë të enjte të madhe duke gdhirë e premte e zezë”38. Dhe në vijim: “Sot ditë të premte të zezë s’bën as zogu fole, ky seç po na endka…”39, “Gjithë e premtja e zezë dhe e shtuna e madhe kaluan në Trokth me trëndje e shqetësim të thellë”40, “Atë mot kreshmët u mbajtën gjer në fund, veç pashkë nuk pati as për të krishterë, as për myslimanë, se shqiptari nuk hyri te shqiptari për urim, po për ngushëllim”41. Kemi një kundërvënie të qëndrimit ndaj ngjarjes historike, pushtimit të Shqipërisë. 36 37 38 39 40 41

Po aty, ff. 97-99.

Po aty, ff. 102-103, jemi në nënkap. 2 të kap. të shtatë. Po aty, f. 354.

Po aty, f. 371. Jemi në nënkap. 2 të kap. të nëntëmbëdhjetë. Po aty, f. 372. Jemi në nënkap. 3 të kap. të nëntëmbëdhjetë. Po aty, f. 382. Jemi në nënkap. 5 të kap. të nëntëmbëdhjetë.

305

Dhe pushtimi ndjehet më tepër në frymën fetare që përshkon gjithë romanin sepse ndodhi në javën e pashkëve duke krijuar kështu një kontradiktë në rrëfim midis festës fetare të rilindjes së Krishtit dhe vdekjes simbolike të Shqipërisë si rezultat i pushtimit të huaj. Kemi sërish ndarjen besimtarë ortodoksë-prift ortodoks. Prifti me interpretimin e tij e vë në dukje më mirë këtë kontradiktë: “-Krishti u ngjall, o papu, po vdiq Shqipëria!.. Si thua, të gëzohemi apo të hidhërohemi! -Jo, o i bekuar, me Krishtin sot u ngjall dhe Shqipëria!.. Andaj ta festojmë pashkën më mirë se nga mot!”42. Pashkët përcaktojnë kohën e historisë edhe në një tregim brenda tregimit: gjatë bisedës së tij me qehajain e beut Pilo Shpiragu kujton se si djali i beut i kishte rënë në qafë nuses së tij dhe se si ai, Piloja e kishte plagosur. Tregimi brenda tregimit fillon me përcaktimin e kohës: “Ishte ditë pashke. E shoqja, e ndjera Rinë, po kthehej nga kisha në shtëpi.”43 Vita rifiton qënien e saj në bashkësinë e fshatarëve në kishë si shpëtimtare e fëmijës në kishë, të një foshnje që po mbytej. Kapitulli i gjashtëmbëdhjetë44 ka rëndësi jo vetëm për ecurinë rrëfimtare të veprës por edhe për praninë e fesë në roman. Shpiragajt janë në një cep të hajatit të kishës ku është mbledhur një pjesë e mirë e fshatit gjatë përmbytjes. Fshatarët e konsiderojnë Pilon si sjellës tersi për ta. Kulmi i sulmit përbëhet nga fjalët e Zogës, e veja e djalit të xha Llazit, e cila ka një fëmijë të vogël. Zogës i kundërvihet Vala, e shoqja e Tonxh Marinit, e cila e akuzon Zogën se ka shkuar me priftin dhe se ka shkuar nuse kur ishte me barrë. Marrëdhënia e Zogës me priftin është një provë e qëndrimit ndaj kishës në roman. Gjatë grindjes së grave djali i vogël i Zogës bie në ujë. Në mes të rrëmujës vetëm Vita është gjakftohtë dhe hidhet në ujë dhe shpëton foshnjën. Jemi brenda në kishë ku fshatarët po shpëtojnë nga përmbytja dhe ku Vita sapo ka shpëtuar foshnjën që rrezikohej të mbytej. Pamja e Vitës brenda në kishë që ngjan si Krishti në kryq është kulmi i pranisë së krishtërimit në veprën e Jakov Xoxës. Është rast i rallë, ose i vetëm në letërsinë e realizmit socialist ku protagonistja e një vepre afrohet me Krishtin: 42 43 44

306

Po aty, f. 383. Jemi në nënkap. 5 të kap. të nëntëmbëdhjetë.

Po aty, ff. 427-430. Jemi në nënkap. 2 të kap. të njëzetedytë. Po aty, 1974, ff. 280-314.

K R I T I K A

“Vita, çupa e madhe e Pilo Shpiragut, tërhequr nëpër ujë gjer te kamarja e faltores, pati ngulur thonjtë në mur, ishte zvarrisur, kapur pas kangjellave prej hekuri të dritares dhe kllapë pas kllape qe ngjitur lart. Ishte ngritur në këmbë, u kishte vënë kurrizin hekurave dhe qëndronte me kokën varur mbi kraharor. Që të mos binte poshtë, kishte shtrirë krahët gjatë dritares dhe ishte zënë pas kangjellave të hekurta. Ashtu më këmbë, ballë njerëzve, krahëhapur, me mëngët e këmishës të copëtuara e të zvarritura si krahë zogu, me dritën e ditës që i vinte nga pas dhe i përshkonte basmën e fustanit të strepsur e të njomur e i jepte një tufë rrezesh të verdha brerore shenjtërie, ajo iu duk troktharakëve si ndonjë engjell njerëzor. -Grizarakja!-mëlmitën që të gjithë… -O zot, Krishti vetë, në kryq!45 Vëmë re në citim se emri “Krisht” shkruhet me shkronjë të madhe kurse “zot” me shkronjë të vogël. Ndoshta ky është i vetmi fakt që na kujton se kjo vepër është shkruar dhe botuar gjatë realizmit socialist. Në libër kemi të pranishëm elementin biblik të përmbytjes ashtu si edhe tek romani tjetër i trilogjisë Juga e bardhë. 6. Jakov Xoxa - Lulja e kripës

Një pjesë e rëndësishme e romanit Lulja e kripës është kapitulli i fundit i pjesës së parë të vëllimit të dytë të librit. Vëllimi i dytë titullohet “Lulja e kripës së egër”. Vëllimi fillon me nëntitullin “Kripa e jetës”. Kapitulli që na intereson titullohet “Kapitull ku tregohen bëmat e ritit të fundit të stërkungujve të egër të pjellorisë në manastirin e ishullit me të njëjtin emër” (ff. 100-120). Edhe në këtë kapitull përsëritet kontradikta: mbrohet besimi ortodoks, kisha ortodokse autoqefale shqiptare, Fan Noli kundër orvatjes së njëjtësimit me kishën katolike, kundër uniatizmit, kundër dhespotit uniat. Pra autori shprehet qartë kundër bashkimit të kishës ortodokse autoqefale shqiptare me kishën katolike shqiptare. Edhe një pjesë e kishës ortodokse, shërbëtori i manastirit shprehet kundër këtij unifikimi: -Dëgjoni…,-thirri prifti i Shënedielës. – Tri nafariotet e reja, që do ta heqin më bukur atë valle, do të qëndrojnë në darkën që do të shtrojë ma45

Po aty, f. 310.

307

nastiri për dhespotin tonë unit, për t’i shërbyer virgjëreshës Mari me duart e tyre të arta e për të marrë bekimin nga duart e hirësisë së tij. -Jo, papu!… - u hodh e tha kujdestari i manastirit. –Besoj se hirësia e tij do ta ndalojë këtë shkelje të rëndë fetare. Ndonëse unit, them se ai qëndron prapë te rregullat e ortodoksisë e nuk ma merr mendja që të kërkojë të na kthejë në katolikë, me motra e murgesha nëpër manastire… se ky papu ynë i Shënedielës është mësuar t’i kthejë nafariotët sipas leverdisë së tij e të arkondit të madh. Prifti i Shënedielës po vështronte nga dhespoti për t’i kërkuar ndihmë kundër kujdestarit të manastirit, kur u hapën dafinat e pyllit dhe para tyre doli Petriti46. Autori nuk kundërshton besimin ortodoks, por bestytnitë prapanike. Madje shfrytëzon besimin ortodoks kundër pushtimit fashist si shenjë dalluese të banorëve të Naforës47. 7. Jakov Xoxa - Juga e bardhë

Kurse tek Juga e bardhë kemi një shkëputje nga qëndrimi kontradiktor i Jakov Xoxës ndaj fesë. Ndoshta sepse na mungon romani Dielli lind nga malet, pra nuk kemi ecurinë e plotë në pentalogjinë e munguar në trajtimin e fesë. Tek Juga e bardhë feja është e izoluar vetëm tek figura e priftit, që tashmë është një qytetar (fshatar) i zakonshëm që shpif për Shpresën dhe Adnanin48, që kërkon rehatin e tij me një punë të lehtë në kooperativë, që i referohet vetëm një herë biblës duke interpretuar sygjerimin e tij nëpërmjet citimit të biblës: “kush është pa mëkat, le të hedhë gurin i pari”49. 46

Jakov Xoxa, Lulja e kripës, vëllimi i dytë, Pjesa e parë, Tiranë, 1983, f. 113.

Për këtë temë shiko Roberto Marozzo della Rocca, “Capitolo III. Dall’occu­ pazione italiana alla liberazione, 4. L’uniatismo mancato degli ortodossi”, në Nazione e religione in Albania 1920-1944, Il Mulino, Bologna, 1990, ff. 253, ff. 48-63. 47

Jakov Xoxa, Juga e bardhë, vëllimi i dytë, Tiranë, 1983. Jemi në kap. XXIV, pjesa e katërt ff. 183-184. 48

Jakov Xoxa, Juga e bardhë, vëllimi i dytë, Tiranë, 1983. Shiko ff. 146-151, pjesa e katërt, kap. XVIII, nënkap. 1; f. 162, kap. XX, nënkap. 2, dhe po kap. XX, gjithë nënkap. 3, ff. 162-166. 308 49

K R I T I K A

Pra, në praninë e fesë në romanin Lumi i vdekur dhe në romanin Lulja e kripës kemi një përshkrim të natyrshëm. Dhe kjo duket në praninë e personazheve (papu, kishari, psalti) dhe në besimin e personazheve: ata besojnë natyrshëm tek Zoti, janë personazhe fetare. Kurse në romanin Juga e bardhë kemi një kapërcim. Në romanin Lumi i vdekur dhe në romanin Lulja e kripës50 kemi legjendën dhe interpretimin e saj. Tek Lumi i vdekur kur tregohet legjenda është edhe prifti i pranishëm, i cili madje ndërhyn në interpretimin e legjendës. Si rrjedhim, nga dy interpretime të ndryshme, kemi ndarjen fshatarë ortodoksë, nga njëra anë, dhe prifti ortodoks, nga ana tjetër. Shembull i kësaj ndarjeje është edhe theksimi i Kozit se ai është kunguar në një kishë tjetër. Po kështu edhe tek Lulja e kripës: pra kemi një përsëritje të skemës së ndarjes: prift ortodoks+një pjesë e kishës ortodokse (1)-(2)besim i krishterë ortodoks+fshatarë besimtarë ortodoksë. Pra, qëndrimi i autorit në libër është në kundërshtim me atë që predikohej, ose më mirë me atë që do të duhej të predikohej nga letërsia e realizmit socialist. Brenda veprës qëndrimi është kontradiktor: pranohet besimi ortodoks, shumica e personazheve janë të fesë ortodokse, pranohet kisha si e tillë, si vend lutjeje, bashkimi, identiteti kulturor e kombëtar. Kemi parasysh qëndrimin kundër uniatizmit, dhe faktin që kisha paraqitet si vend shpëtimi gjatë përmbytjes, kisha paraqitet si përfaqësuese e besimtarëve, sepse edhe Adili, mysliman, në kishë i gjen fshatarët ortodoksë; simbolikisht kisha është vendi që përfaqësuesi i fesë tjetër e konsideron dhe e pranon si përfaqësuese dhe pikë referimi e fesë tjetër, si përfaqësuese e pjesës ortodokse të bashkësisë fshatare. Një pjesë e kishës pranohet: kisha ku shkon dhe kungohet Kozi konsiderohet ndryshe nga kisha e Trokthit, ashtu si edhe kujdestari i manastirit shprehet kundër dhespotit për praninë e vajzave në manastir për të kaluar aty darkën me rastin e festës së Shën Mërisë së gushtit. Kemi një skemë që përsëritet, kemi një përsëritje krijuese në organizimin e strukturës rrëfimtare të romaneve në qëndrimin ndaj fesë në rrëfim. Përsëritja krijuese garantohet edhe nga prania e fesë në trajtimin e legjendës si te romani Lumi i vdekur ashtu edhe tek romani Lulja e kripës. Madje tek Lulja e kripës prania fetare është edhe më e fortë. Tipar tjetër i trilogjisë së Jakov Xoxës është se ngjarjet e librave zhvillohen në një mjedis kryesisht të krishterë ortodoks, edhe pse janë të 50

Jakov Xoxa, Lulja e kripës, vëllimi i parë, Tiranë, 1983, ff. 9-26

309

pranishme personazhe shumë të rëndësishme për rrëfimin që i përkasin fesë muslimane si beu dhe familja kosovare tek Lumi i vdekur. Duke bërë krahasimin e tri romaneve të trilogjisë së Jakov Xoxës themi se mungesa e pranisë fetare në romanin Juga e bardhë, e varfëron realizmin e romanit: në këtë vepër ka fituar linja më radikale e realizmit socialist, lufta kundër fesë në çdo aspekt, në zbatim të direktivave të fjalimit të 6 shkurtit 1967 të Enver Hoxhës. 8. Diptiku antifetar (sidomos antikatolik) i Skënder Drinit: romanet Shembja e idhujve dhe Midis dy kohëve

Në romanin Shembja e idhujve kemi ndërthurjen e disa temave të më­ dha të letërsisë shqiptare dhe të historisë shqiptare si kanuni, feja (feja katolike) dhe pushtimi i vendit nga Italia fashiste. Prania e dom Engjëllit e bën këtë vepër një roman të veçantë të gjithë letërsisë shqiptare të realizmit socialist. Romani ka një organizim strukturor që garanton rrëfimin nëpërmjet pranisë së autorit, dialogut, monologut të brendshëm, që herë jepet me përdorimin e thonjzave dhe herë me përdorimin e shkrimit të pjerrët në tekst. Në vepër kemi të pranishme kishën katolike, përfaqësues të kishës ortodokse (Fan Noli), historinë (Fan Noli, Ahmet Zogu, Konti Çano, Bajram Curri). Ky roman, si edhe romani Midis dy kohëve, ka rëndësi të veçantë sepse përbëjnë një provë letrare të pranisë katolike në shoqërinë shqiptare në periudhën ku është vendosur rrëfimi. Prania katolike garanton edhe praninë e termave fetarë në rrëfim. Shumë fjalë që kanë të bëjnë me jetën fetare katolike, që i gjejmë në fjalorin e shqipes letrare të përcaktuara si fjalë të jetës fetare që përdoren vetëm aty ku vepron kisha katolike, mbijetojnë në romanin Midis dy kohëve. Përsëritja e foljes “krezmoj” në rrëfim garanton praninë e jetës katolike në rrëfim. Edhe në këtë vepër nuk mungojnë kontradiktat në mënyrën se si trajtohet feja në përgjithësi dhe kisha katolike në veçanti. Dom Engjëlli është i pranishëm që nga kapitulli I e deri në kapitullin XXI të romanit. Batuta e tij mbyll kapitullin I dhe hap kapitullin e fundit, kapitullin XXI. Është pothuajse identike. Në kap. I (f. 21): “-Martin!-tha prifti me zë të rëndë. –Ky ishte ndëshkimi i të madhit zot!”. Dhe në fillim të 310

K R I T I K A

kap. XXI (f. 382): “-Martin!-tha prifti me zë të rëndë. –Ky është ndëshkimi i të madhit zot!”. Të gjithë kapitujt e tjerë nga kap. II deri në kap. XX përbëjnë rrëfimin brenda kësaj kornize të rrëfimit. Emri i dom Engjëllit hap romanin. Dom Engjëlli do të lërë Kalcën dhe do të zëvendësohet nga Dom Zefi. Kulla e Camajve, e familjes më të madhe të Kalcës, është djegur dhe po nxjerr ende tym. Dom Engjëlli del të përshëndesë familjet e besimtarëve të tij. Ngushëllon edhe Martin Camajn, djalin e Kalosh Camajt, për vdekjen e të atit. Këtu rrëfimi ndërpritet, mbaron pjesa e parë e kornizës së rrëfimit dhe në kapitullin e dytë kthehemi prapa në kohë, në ditën e mbërritjes së mësuesit, Naimit, në Kalcë. Dom Engjëlli është i pranishëm në rrëfim në kap. 1, 2, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20 dhe 21, pra në 16 kapituj. Mungon vetëm në pesë kapituj të romanit: në kap. 3, 4, 8, 10 dhe 19. Këtë personazh e njohim për të tashmen e tij për edhe për të kaluarën e tij. E kaluara e tij jepet nga kthimet mbrapa në rrëfim nëpërmjet monologt të tij të brendshëm dhe tregimit të fshatarëve, sidomos të Kalosh Camit. Tek figura e dom Engjëllit mblidhen zhvillimet e një fshati të vogël malor por edhe të gjithë Shqipërisë dhe të Kishës katolike shqiptare51. Negativiteti i tij shpeshherë jepet me anë të monologut të brendshëm52. Për këtë shiko gjithë kap. XIV (ff. 249-275). Tek dom Engjëlli kanë ardhur delegati apostolik Hilderbrand Antonaiuti dhe arkeologu Pietro Mesina. Jepet takimi i parë i dom Engjëllit me delegatin apostolik vite më parë. Dy priftërinjtë diskutojnë për relacionin për Selinë e Shenjtë që do ta përgatisin bashkë, për emërimet në arqipeshkvi dhe për qëndrimin e klerit katolik për protektoratin italian për Shqipërinë. Tema e qëndrimit të klerit katolik ndaj marrëdhënieve midis Italisë dhe Shqipërisë shikohet sipas realizmit socialist. Përmendet patër Sirdani që përkthen enciklikën e atit të shenjtë dhe qëndrimi ndaj komunizmit. Pastaj kalohet tek përshkrimi drejtpërdrejt i qëndrimit ndaj Italisë: “-Nevojitet një bashkërendim i punës së inteligjencës dhe të forcave udhëheqëse të vendit, - tha papritmas Antonaiuti. –Në Kolegjin Severian do të bëhet një mbledhje në fund të muajit. Do ta drejtoni ju, dom Engjëll. Do të jenë edhe disa laikë përveç klerikëve. Desha t’ju jepja disa argumente për këtë. Ndër më të rëndësishmit konsideroj pranimin e grupit nacionalist në mërgim për të aprovuar protektoratin italian. –Keni parasysh zotni Merlika? –Zotin Merlika, Tromara, zotin…”, po aty, f. 264. 51

Ja se çfarë mendon për kalcjanët gjatë revolucionit të vitit 1924: “-Kalca hyri në Tiranë pa marrë një varrë në trup… Priftit i vinte inat, po inatin e mbante përbrenda. Diçka murmuronte nëpër dhëmbë, diçka të afërt me këtë: ‘Racë djalli! 311 52

Le të shohim me radhë disa aspekte të dom Engjëllit, ashtu siç da­ lin nga rrëfimi. Ai është shkrimtar dhe publicist, shkencëtar, arkeolog, biograf i Zogut, politikan. Autori, edhe pse kërkon që të nxjerrë gjithmonë në pah personazhin negativ tek ai, disa herë është, me dashje, kontradiktor, në vlerësimin e një figure kryesore të Kishës katolike shqiptare. Kështu dom Engjëlli është ai që, kur ishte prifti ri, mbante lidhjen e krerëve me autoritetet austriake53, por është edhe përkrahës i Fan Nolit, mbron lashtësinë dhe autoktoninë e popullit shqiptar, mbron fenë e lashtë të shqiptarëve, është një shkrimtar shumë i zoti, është një prift i përkushtuar. Dhe kjo del nga vetë fjalët e tij në dialogun më mësuesin: “-Shkruajmë libra!… Vrasim veten mbi to… Po kush i lexon? Kush? Kujt i hynë në punë “Doket dhe zakonet e Veriut” që botova tani shpejt? Kam marrë vetëm pesë letra, dy nga Berlini, një nga Vjena, një nga universiteti i Padovës dhe të fundit nga Hungaria. Vetëm ata interesohen dhe flasin për librin tim. Të mos ishte “Hylli i dritës”, askush nuk do të shkruante dy radhë për të”54. Dhe këto gjëra dalin shumë qartë në roman dhe madje përsëriten disa herë. Dom Engjëlli ka qenë përkrahës i Fan Nolit55 dhe i Bajram Currit, madje kaq i rëndësishëm për Bajram Currin saqë patrioti i madh shqiptar i lë si detyrë hapjen e shkollës në Kalcë56. Vetë mësuesi vlerëson në dialog Edhe Qezarin ta mundin, u duket pak. Racë djalli!”, Skënder Drini, Shembja e idhujve, Tiranë, Shtëpia botuese Naim Frashëri”, 1975, f. 113. 53 54

Shiko ff. 84-87, në kap.V.

Skënder Drini, Shembja e idhujve, vepër e cituar, f. 74.

Vërtetësia në përshkrimin e dom Engjëllit konfirmohet nga pikëvështrimet e ndryshme në rrëfim. I njëjti lajm jepet nga Kalosh Cami po dhe nga dom Engjëlli vetë: “-Shkollë nuk hapja dot. Pas Revolucionit Demokratik nuk më kanë pasur me sy të mirë. Kam qenë fanolist”, po aty, f. 79. 55

Po aty, f. 70. Është një tregim brenda tregimit (jemi në kap. V). Mësuesi kujton se çfarë i ka treguar Kalosh Cami: “-Në nëntëqindenjëzetetreshin e përcolla prej këndej për Kosovë Bajram Begun... Kur dolëm nj’atje në grykë të Muzhakut mbi Kalcë, Bajram Begu u ndal e i hodhi sytë nga Kalca. –Ç’ka i duhet Kalcës, o Kalosh? –më pyeti. Dhe unë pa e ba të gjatë: -Barot, Bajram Beg!”… Jam ka e shoh si tundi kryet… Kalca barot ka, shkollë s’ka. Këtu duhet një shkollë, Kalosh. Asgjë më përpara se një shkollë… Ia lër amanet dom Engjëllit prej meje… -Dom Engjëllit?-e kishte pyetur mësuesi i çuditur. – Në atë kohë ishte kundër Zogut.”. Autori fut shpesh në rrëfim figura historike. Flet sërish Kalosh Cami, që i deklaron mësuesit se kalcjanët do ta ndërtojnë vetë 312 56

K R I T I K A

dhe në monologun e tij të brendshëm misionin e dom Engjëllit, tezat e tij për shqiptarët, bukurinë e poezive të tij57, aftësinë e tij për të qenë gjithmonë pranë malësorëve në të gjitha çastet më të vështira të jetës së tyre. Veçojmë një pjesë shumë të rëndësishme të dialogut midis dom Engjëllit dhe mësuesit. Pjesa e parë e dialogut është në kontradiktë me vazhdimin e tij. Mësuesi, duke dhënë edhe një vlerësim pozitiv për dom Engjëllin, duket sikur do të ndajë priftin që është tek ai nga shqiptarin që është tek ai: “-Ka ardhur një arkeolog i huaj, -tha dom Engjëlli. –E pres të vijë në Kalcë. Poshtë kam një depo të vërtetë me gjetje arkeologjike. Shpresoj se do të kuptohem me të, megjithëse ai nuk është i një mendjeje me mua për moshën dhe origjinën e kulturës së Kalcës. -I kam lexuar shkrimet tuaja, dom Engjëll. Unë besoj se keni të drejtë. -Ah! Ashtu? Prifti u çel në fytyrë. Frikthi në qafë zuri t’i ulej dhe t’i ngrihej me rrëmbim. Ai ia nisi një bisede të gjatë që nuk ishte tjetër vetëm se një mbështetje e artikujve që kishte shkruar. Ta kishte ënda ta dëgjoje kur fliste. Fjalët dhe mendimi tek ai kishin një fuqi të veçantë. -Të huajt na përçmojnë, - vazhdoi ai. – Nuk ka fuqi t’i bindë se mund të bëjë shkencë dikush nga ne… Mësuesi e aprovoi me një të luajtur të kokës tërë gjallëri, po pastaj sikur u step. Ai dyshoi një çast. Çfarë mbronte prifti? Nderin e vendit, apo të priftit të ditur?58 Kanë rëndësi kapitujt ku dom Engjëlli vepron në interes të ardhjes së Italisë59, ku del lidhja e tij e ngushtë me kapidanin e Orokut60 për t’i shkollën: “Ia kemi kërkue Gurakuqit shkollën kur e përzumë Zogun dhe ai na çoi një mësues. Po e zboi Kapidani i Orokut. Tash nuk po lamë me e përzanë”, po aty, f. 102. 57

Shiko f. 201 në kap. XII.

Po aty, f. 81. Jemi në kap. V të librit. Dom Engjëlli ka ftuar mësuesin në qelë. Përgjigjja e mësuesit duket sikur thekson kritikën e vetë dom Engjëllit, por vë në dukje gjendjen e prapambetur të vendit: “-Kanë një farë të drejte, dom Engjëll… Përse na njeh bota ne? Përmes kujt? Nëpër Evropë bredhin vetëm princeshat (i kishte pikë të dobët princeshat ai!) dhe s’bëhen gjithsej pesë studentë nëpër universitete. Jemi vendi më i prapambetur në Evropë. Sa ngre peshë, që paska një dom Engjëll në Kalcë? Ja pra që na duhen shkollat...”, po aty, f. 81. 58

59

Për këtë shiko kap. XV, ff. 275-279.

60

Shiko f. 199, jemi në kap. XI. Shiko edhe kap. XX, ff. 375-378.

313

siguruar atij livadhet e Kalcës për bagëtinë dhe ku nuk ndihmon për shtyrjen e martesës së vajzës së Kalosh Camit që është shumë e sëmurë, duke i kërkuar që të drejtojë keq gjyqin e shërbëtorit të kishës61. Negativiteti i figurës plotësohet nga marrëdhëniet e tij të paqarta me Lulën62, motrën e Mëhillit, dhe nga ndryshimi i qëndrimit të tij ndaj Ahmet Zogut, që arrin në skaj me angazhimin e tij për çarmatosjen e malësorëve kryengritës dhe me përfitimin personal që ai arrin me anë të ruajtjes së të drejtës së mbajtjes së pushkës për malësorët që nuk i kundërvihen më mbretit63. Dom Engjëlli është një personazh shumë i ndërlikuar. Edhe pse është personazh në një vepër të realizmit socialist, i kundërvënë me personazhin e mësues Naimit, ai është qendra e rrëfimit të veprës. Dom Engjëlli është ai që vë flamurin në dritaret e qelës64. Ky personazh na zbulon në rrëfim edhe një pjesë të qëndrimit të mësuesit ndaj fesë65. Shumë kalcjanë e respektojnë dom Engjëllin megjithë qëndrimin e tij të lëkundur ndaj mbretit, megjithë qëndrimin jo të qartë që mban ndaj një pushtimi të mundshëm të Shqipërisë nga Italia dhe megjithë përkrahjen e pakushtëzuar që i jep kapidanit të Orokut. Rëndësia e këtij personazhi rritet edhe sepse është i pranishëm edhe në romanin Midis dy kohëve. 9. Skënder Drini-Midis dy kohëve

9.a.Kapitujt XXX-XXXV të romanit Midis dy kohëve janë vazhdim i romanit Shembja e idhujve. Janë të njëjtat personazhe dhe i njëjti mjedis

Shiko kap. IX, ff. 167-172. Shiko edhe kap. 16, ff. 324-325: dom Engjëlli u thotë kalcjanëve që të shkojnë për vdekje tek Kalosh Cami edhe pse e bija nuk i ka vdekur. 61

62 63

Shiko kap. XII, ff. 209-211.

Shiko kap. VII, ff. 114-119.

“Mësuesi nuk u besoi syve. Në një nga dritaret e qelës valonte flamuri i kuq me shqiponjën dykrenare. Diku binte himni i flamurit, ngecte për pak çaste, pastaj rifillonte më me forcë”, f. 224. 64

“Sienkiviçi ma mbush mendjen më shumë për një gjë tjetër, -vazhdoi mësuesi, - që njeriu vdes pa frikë kur është i bindur për një ideal. Atëherë krishtërimi ishte feja e të varfërve. Ngjallte një fare shprese”, f. 235. Shiko edhe vijimin në f. 235 dhe f. 236 ku mësuesi përmbledh vlerësimin e tij për dom Engjëllin. 314 65

K R I T I K A

si vite me parë66. Kaq të lidhur dhe kaq të ngjashëm janë këta kapituj me rrëfimin edhe në Shembja e idhujve saqë mund t’i lexojmë si vazhdim i romanit të parë edhe duke përjashtuar kapitujt e tjerë. Janë të rëndësishëm sepse garantojnë praninë fetare në letërsi, garantojnë praninë e fesë së krishterë. Për këtë çështje kanë rëndësi vitet e botimit të këtyre veprave. Nga veprat që shqyrtojmë në këtë punim kujtojmë së Gjenerali i ushtrisë e vdekur dhe Lumi i vdekur janë shkruar dhe botuar kur feja po luftohej por ende kishte kisha e xhami që funksiononin. Romani Dasma si edhe romani Juga e bardhë shkruhen dhe botohen në kulmin e luftës kundër fesë. Dy librat e Skënder Drinit janë shkruar e botuar kur feja ishte përjashtuar me ligj nga jeta e shoqërisë shqiptare. Kurse Çështje të marrëzisë është botuar kur kemi rikthimin e fesë në Shqipëri. Romani Midis dy kohëve ka rëndësi edhe sepse në një pjesë të tij jep jetën fetare të qytetit duke i kushtuar një rëndësi të veçantë jetës së hierarkisë së lartë katolike e myslimane, priftërinjve, seminaristëve e besimtarëve të thjeshtë. Fundi i librit na çon sërish në Kalcë me mësues Naimin dhe Dom Engjëllin, tashmë arqipeshkv. Kemi ndërthyrjen e qëndrimit të Kishës katolike shqiptare ndaj pushtimit italian të Shqipërisë. Vizita e dom Engjëllit në Kalcë, që është më tepër se vizitë një qëndrim i gjatë, ka si qëllim që të bindë kalcjanët që të mos përkrahin lëvizjen nacionalçlirimtare dhe që të japin milicë. Vetë kisha si vend bëhet selia ku porositen vrasjet: në romanin Shembja e idhujve në kishë Murr Përkeqit i porositën vrasjen e gazetarit që ishte mik i Bajram Currit, kurse në Midis dy kohëve po atij i porositin vrasjen e mësues Naimit dhe të Martin Camit67. Tri episode janë me rëndësi: krezmimi i fëmijëve nga dom Engjëlli, rihapja e varrit të Kalosh Camit dhe gjetja e varrit bosh (episod që e forcon praninë fetare në roman me referimin e qartë biblik) dhe akuza e rreme e dom Engjëllit se Martini dhe mësuesi kanë qëlluar derën e kishës me pushkë. Për episodin e fundit kemi lidhjen midis fesë së krishterë dhe kanunit. Në vijim prekim fare shkurt 1)praninë fetare në fillim të romanit, 2)pesë kapitujt e fundit si edhe 3)rëndësinë e pranisë së fjalorit fetar në këtë vepër.

“Dimri i tridhjetetetës kishte qenë një zhgënjim, prilli i dyzetedyshit neveri”, Skënder Drini, Midis dy kohëve, f. 513. 66

“Për këmbën time kërkove dy napolona, o Murr Përkeqi… Sa kërkon për Martin Camin dhe atë mësuesin?, - pyeti me një frymë Hasan Drishti”, po aty, f. 630. 315 67

9.b.Në pjesën e parë të romanit veçojmë disa episode që garantojnë praninë e fesë në roman. Ka rëndësi kap. 2 ku arqipeshkvi, dom Engjëlli përshkruhet me hollësi në veprimtarinë tij. Monologu i brendshëm dhe dialogu me bashkëpunëtorët e tij trajtojnë disa tema: kujtimet për Kalcën, jetën e kishës në qytet, takimin e tij me një seminarist, mendimin e tij për jezuitët dhe takimi me delegatin apostolik. Kurse në kap. 6 trajtimi i problemit të tregtarit të pasur Lush Toplana nga ana e këshillit të kishës na fut në problemet konkrete të kishës dhe në marrëdhëniet midis bashkësive të ndryshme fetare në qytet. Një episod pa rëndësi i studentit Filip Koleci, i cili kthen së prapthi ikonën në murin e dhomës së tij sepse i kujtonte vështrimin e një vajze, të Editës, i hap rrugën paraqitjes së këtij fakti si një mrekulli. Edhe këtu autori godet manipulimin e ndodhisë nga ana e Kishës dhe spekulimin me interpretimin fetar që bën kisha katolike (kap. 7 dhe kap. 9). Takimi i arqipeshkvit më kryemyftiun për të vënë paqe midis besimtarëve në qytet i shërben autorit që t’i japë dy goditje të tjera fesë: a)njëra me anë të shpalljes së përkrahjes së fashizmit nga ana e të dyve (shiko f. 159). Me pak rreshta dialog autori rreshton arqipeshkvin dhe kryemyftiun në anën e fashizmit: “Me cilin je, Selim Efendi? -Me fashizmin-tha me një frymë kryemyftiu… -Edhe unë jam për fashizmin… Atëherë pse të mos jemi të lidhur?”. b)dhe tjetra përshkrimi i pritjes që arqipeshkvi dhe kryemyftiu u kishin bërë italianëve ditën e parë të pushtimit (ff. 153-157). Nënvizojmë rëndësinë që ka kap. 20 për ecurinë e rrëfimit dhe për përshkrimin e qëndrimit të përfaqësuesve të lartë të fesë në një çast të caktuar historik. Por kujtojmë një kontradiktë që del nga qëndrimi i dom Engjëllit, i cili deklaron besnikërinë e tij ndaj kishës por edhe shqiptarizmin e tij: “Që kur kam veshur këtë petk,-arqipeshkvi kishte zënë rrobën me dorë, -e kam ditur që kisha gjithnjë ka qenë romane. Kështu e kam dashur dhe e dua edhe tani, vetëm se unë i kam veshur përherë asaj një petk shqiptar.”68. Është një nga pjesët e shumta të romanit ku personazhi i dom Engjëllit jepet me tërë kompleksitetin e tij. 9.c.Dom Engjëlli rikthehet në Kalcë. Ai merret me krezmimin e fëmijëve. Ka marrë me vete edhe një prift tjetër, një prift të huaj, don 68

316

Po aty, f. 410.

K R I T I K A

Marianin që do të zërë vendin e dom Zefit në Kalcë69. Dom Engjëlli ka ardhur në Kalcë edhe për të bindur malësorët që të shkruhen milicë. Për këtë gjë shfrytëzon, përveç krezmimit të fëmijëve, edhe afrimin me plakun e Ucve, besimtar i sinqertë, patriot, me shumë influencë, dhe pezullon punimet për ndërtimin e kazermës në tokat e tij. Dom Engjëlli mundohet madje edhe të afrojë Martin Camin. Për këtë mundohet të përfshijë vetë plakun e Ucve si edhe një farefis të Kalosh Camit në Kashnjel. Por orvatja kulmore e dom Engjëllit është çvarrimi i Kalosh Camit për ta rivarrosur atë në varret e kishës. Pra autori jep lidhjen e fesë me politikën duke paraqitur angazhimin e klerit katolik në pushtimin e Shqipërisë nga Italia. Kështu dom Engjëlli përpiqet të bindë malësorët që të bëhen milicë por edhe t’i vërë ata kundër Martinit e mësuesit, duke i akuzuar këta të dy se kanë qëlluar natën derën e kishës70. Këtu kemi edhe ndërthyrjen e fesë me kanunin71. Ky fakt është një provë e pranisë së fesë në jetën e kalcjanëve gjë që theksohet edhe thjesht me betimin e tyre mbi gur e mbi ungjill. Dhe është themelore se nuk sulmohet feja por dom Engjëlli. Përkundrazi feja, ungjilli është një më traditën më të mirë: “Ne e kemi pasë zakon të vëmë dorën mbi gurë e mbi ungjill e të lashtit tanë nuk kanë pasë be ma të fortë se benë e gurit.”72 Kontradiktë tjetër e pranishme në roman është edhe mënyra se si lajmërohej falja e gjakut: “Në qemerin prej guri të derës së Shpend Rragamit në Kashnjel kanë gdhendë një kryq.”73 Vetë skena e kalcjanëve që kërkojnë që dom Engjëlli të mos ua heqë atyre priftin është një tjetër element i pranisë kapilare të fesë në roman dhe një nga elementet e shumta kontradiktore të paraqitjes së fesë katolike në këtë roman. Aq e fortë është prania katolike sa kërkesa Shiko kundërvënien e kalcjanëve ndaj zëvendësimit të dom Zefit me dom Marianin, po aty në ff. 552-556. 69

70

Po aty, f. 590-594.

Ja se si shprehet Murr Përkeqi: “Dom Zefi e ka kollaj, se prifti me kanun nuk paguan gjak”, po aty, f. 628. 71

72 73

Po aty, f. 595. Po aty, f. 590.

317

e kalcianëve bëhet mënjëherë pas kërcënimit74 të dom Engjëllit: “Po iki edhe po marr me vete edhe patër Marianin! Nëse doni, e heq që këtu edhe dom Zefin e ju rrini vetëm mes tokës e qiellit pa ndërmjetës, pa priftin që ju lidh me zotin! S’kam ç’ju bëj me as për kazermat. Ju i keni zemëruar miqtë tanë italianë me sjelljet tuaja të këqija. -Jo! Zotni! Jo! Mos na len pa prift! -Mos na e hiq dom Zefin.”75 Prania e krishtërimit theksohet nga episodi i çvarrimit të Kalosh Camit prej dom Engjëllit76. Dom Engjëlli pranon se ka gabuar me Kalosh Camin dhe ngul këmbë që ta rivarrosë në varreza pranë të parëve të tij. Zbulimi se varri i Kalosh Camit është bosh ka një vlerë dyfishë në rrëfim. E para, sepse kemi referimin biblik, dhe e dyta sepse është po ky referim biblik që i kundërvihet dom Engjëllit. Feja është një mbështetje e qëndrueshme për rrëfimin.

9.d.Në këtë libër të Skënder Drinit kemi fjalë që kanë të bëjnë me jetën fetare kalolike. Kjo gjë ka shumë rëndësi. Edhe pse libri është tepër i veçantë e kontradiktor në disa pjesë të tij për qëndrimin ndaj fesë, është thelbësore se në tekst janë të pranishme jeta katolike me të gjitha aspektet e saj: kështu garantohet prania e jetës fetare në letërsi në çastin kur feja ishte përjashtuar me ligj nga jeta shoqërore dhe kur në letërsi dhe në kulturë respektoheshin në mënyrë të detyrueshme normat e realizmit socialist. Në vijim japim disa fjalë dhe në kllapa numrin e faqes së librit. Ja disa shembuj nga kap. II (ff. 14-44) ku protagonist është dom Engjëlli: -Katedralja përballë i fashit pikën e fundit të gjallërisë. (14) -Arqipeshkvi vështron pas xhamave (15) -Arqipeshkvi ndiqte çdo mëngjes tregtarët aty nga xhamat e arqi­pe­ shkvisë. (15)

Kërcënimi ndaj besimtarëve bën pjesë në mënyrën e sjelljes së dom Engjëllit. Ja se si i drejtohet plakut të Ucve kur i kërkon me ngulm që të kërkojë Martin Camin: “Ke tri ditë afat të më gjesh atë Martin Camin. Po nuk e gjete, po nuk e prure në kullën tënde, do të thotë se nuk më beson e unë nuk kam çfarë të them tjetër veçse të lumshin krahët, o plaku i Ucve që rri nën hije të kishës!, po aty, f. 528. 74

75 76

318

Po aty, f. 596.

Shiko kap. XXXI, ff. 534-538.

K R I T I K A

-Arqipeshkv… Kardinal… Papë… (15) -Nuk kishte qenë keq edhe si prift në Kalcë… (15) -“Mëkat, - mendonte ai herë-herë, -mëkat! (15) -Kambanat heshtën. (17) -Gjoni, imzot! Si gjithnjë… (18) -Herezi, dom Mikel, apo jo? (19) -As priftërinjtë shekullarë, as priftërinjtë rregulltarë. (19) -…kisha shqiptare kurrë nuk ka pësuar një dhunim të tillë, monsinjor, (20) -Mos kërkon të më nxjerrësh mua përpara gjyqit të kishës? (21) -Gjyqi i kishës le të vendosë! (21, shiko edhe f. 22) -Qoftë lëvduar Jezu Krishti! (21) -Një vit në Kalcë është baraz me dhjetë vjet noviciatë. (21) -Kishte shumë besimtarë në predikimin e djeshëm në kishë, dom Mikel? (24) -Megjithatë seminaristët dhe xhakonjtë e quanin “Djalli” (28) -Imzot, në seminar kishim plot pasqyra… (29) -Dy javë pendim të rëndë! (29) -Unë të dërgova në seminarin e jezuitëve në Lonigo, (30) -Kishte folur një orë të tërë nga altari. (34) -“Lëre dom Mikel, - i kishte thënë, - unë do ta prish nga pulpiti atë shenjë të zezë!” (34) -Thonë që jeta e seminarëve i ngjet letargjisë së gjatë. Seminari papnor bënte një përjashtim të vogël: zgjohej kur shkelnin delegati apo­ stolik me arqipeshkvin. (36) -Jezuitët i ndante vetëm një gjë nga françeskanët dhe priftërinjtë e tjerë… (37) -Ministri i xhakonjve sa nuk u rrëzua. (37) -Duhet ta thërriste rektorin një ditë dhe ta shtrëngonte të bënte meremetime në kuvend. (37) -Patër Furtuna! Jam monsinjori… (38) -Nuk qeshën kur heshti abati i Mirditës (414, kap. XX) -Në famullinë time e kam të fortë Veprimin katolik. (414) Dhe vetëm një shembull tjetër: prania e emrit krezmim dhe e foljes krezmoj: -Ka ardhë për krezmim të fëmijëve. (516) -Sa rri arqipeshkvi këndej për krezmim, mor mik? (517)

319

-Po ajo puna e krezmimit iu duk e gjetur. (f. 517) -Nuk ka ardhur vetëm për krezmim të fëmijëve Engjëll Shtjefni, - foli mësuesi. (544). -Unë nuk erdha në Kalcë vetëm për të krezmuar fëmijët o plaku i Ucve! (f. 524) -Ka edhe fëmijë të tjerë veç Kalcës që kërkojnë krezmim të shenjtë. (f. 552) Shohim se janë fjalë që tregojnë: -vend: katedrale, kishë, arqipeshkvi, seminar, pulpit, altar, kuvend; -tituj: papë, delegat apostolik, kardinal, arqipeshkv, abat, monsinjor, imzot, dom, patër, seminaristët e xhakonjtë, rektor, ministri i xhakonjve; -terma që kanë të bëjnë me jetën e kishës: mëkat, herezi, gjyqi i kishës, pendim, noviciatë, predikim, krezmoj/krezmim; -terma që përcaktojnë organizimin e katolikëve: françeskanë, jezuitë, priftërinjtë shekullarë/rregulltarë, Veprimi katolik, famulli. Janë të gjitha fjalë që shqipja zyrtare në letërsinë e realizmit socialist i kishte përjashtuar nga përdorimi. Ato fjalë që përdoreshin si rektor, seminar, predikim dhe herezi përdoreshin tashmë jashtë kontekstit fetar, siç është ai i romanit të Skënder Drinit. Bibliografia:

AA VV, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i historisë, 70 vjet të kishës ortodokse autoqefale shqiptare, simpozium, Tiranë, 19 shtator 1992, Tiranë, 1993. Martin Camaj, “Libra të lexuem. Dasma (Roman i ri i Ismail Kadare-s)”, në “Shêjzat”, Roma, Vjeti XI-n. 9-10-11-12, Shtatuer-Dhetuer 1967, ff. 469-472. Edmond Çali -Romanet e Jakov Xoxës, Redona, Tiranë, 2003. -Faik Konica, Redona, Tiranë, 2004. -“Scanderbeg in Istori e Skënderbeut di Naim Frashëri”, në Fortino-Çali (a cura di), Giorgio Castriota Scanderbeg nella storia e nella letteratura, Università degli Studi di Napoli ‘L’Orientale’, Napoli, 2008, ff. 59-74. -“Kryevepra e Kadaresë”, në “Jeta e re”, Prishtinë, nr. 2, 2011, ff. 334362. 320

K R I T I K A

1978.

Skënder Drini -Shembja e idhujve, Tiranë, Shtëpia botuese Naim Frashëri”, 1975. -Midis dy kohëve, roman, Tiranë, Shtëpia botuese “Naim Frashëri,

-Tregimet e veriut - I racconti del Nord, Traduzione, Introduzione e cura di Pavlina Naska, Presentazione di Monica Genesin, Contributo di Silvia Godelli, Edizioni del Sud, Modugno (Bari), 2007. Eleuterio F. Fortino, “Il cristianesimo tra gli Albanesi all’alba del Terzo Millennio”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, Simpozium Ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000, ff. 588, ff. 457-469. Arif Gashi, Lufta kundër fesë është luftë per formimin e njeriut të ri, Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1974. Hilusi Hako -“Drejt krijimit të një shoqërie plotësisht ateiste”, në “Rruga e partisë”, organ teorik dhe politik i Komitetit Qendror të Partisë së Punës të Shqipërisë, Viti XXXIII i botimit, Mars 1986, ff. 61-73. -Ateizmi shkencor, Shtëpia botuese e librit universitar, Tiranë, 1988. Enver Hoxha -Raporte e fjalime 1967-1968, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1969. -Mbi letërsinë dhe artin, (nëntor 1942-nëntor 1976), Shtëpia Botuese 8 nëntori, Tiranë, 1977. Ismail Kadare -Dasma, Shtëpia Botonjëse “Naim Frashëri”, Tiranë, 1968. -Ura me tri harqe, në Vepra (Vëllimi i parë), Shtëpia botuese Fayard, Paris, 1993, ff. 361-489. -Dialog me Alain Bosquet, Tiranë, Onufri, 1996. -Gjenerali i ushtrisë së vdekur, (Roman), Onufri, Tiranë, 2001. -Autobiografia e popullit në vargje, (Botim i tretë), Tiranë, Onufri, 2002. -Ftesë në studio, Onufri, Tiranë, 2004. Roberto Marozzo della Rocca -“Capitolo III. Dall’occupazione italiana alla liberazione, 4. L’uniatismo mancato degli ortodossi”, në Nazione e religione in Albania 1920-1944, Il Mulino, Bologna, 1990, ff. 253, 48-63. -“Le comunità religiose nell’Albania del Novecento”, në Krishtërimi 321

ndër shqiptarë, Simpozium Ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000, ff. 588, ff. 330-343. Arshi Pipa, “Rebeli”, në Subversion drejt konformizmit. Fenomeni Kadare, Tiranë, Fhoenix, 1999, (Botimi i parë 1987 në revistën tremujore amerikane “Telos”, Neë York 1987, përktheu Bardhyl Shehu), ff. 79, ff. 9-13, ff. 11-12. Imzot Zef Simoni, “Persekutimi i Kishës Katolike në Shqipni nga 1944-1990”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, Simpozium Ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000, ff. 588, ff. 368-391. Ajet Shahu, “Shteti Komunist dhe Kisha Katolike (1945-1967)”, në Krishtërimi ndër shqiptarë, Simpozium Ndërkombëtar, Tiranë, 16-19 nëntor 1999, Shkodër, 2000, ff. 588, ff. 355-367. Jakov Xoxa -Lumi i vdekur, Tiranë, 1974. -Lulja e kripës, në Vepra letrare 5-6, Tiranë, 1983. -Juga e bardhë, në Vepra letrare 3-4, Tiranë, 1983. Sergio Zincone, “L’incidenza delle religioni nella letteratura albanese secondo E. Koliqi”, në Miscellanea di albanistica, Roma, 1997, ff. 1922.

322

K R I T I K A

Ag APOLLONI Ka kryer studimet në Fakultetin e Arteve (Dramaturgji) dhe në Fakultetin e Filologjisë (Letërsi ), ku dhe ka doktoruar. Ka punuar si kolumnist, redaktor në disa revista. Në vitet 2010-2012 ka qenë kryerektor i revistës letrare Jeta e re, kurse aktualisht është kryeredaktor i revistës Symbol. Nga viti 2008 është mësimdhënës në Universitetin e Prishtinë. Shkruan poezi, prozë, drama, skenare, ese, kritika dhe studime. Ka botuar këto vepra: Zomb (ditar me madrigale), dramat Stefani, Halloowen etj., librat sudimorë Parabola postmoderne, Paradigma e Proteut, si dhe romanin Ulurima e ujkut. Është fitues i dyfishtë i Çmimit Kombëtar për librin më të mirë , për poezi dhe kritikë, si dhe i çmimit “Rexhaj Surroi” për romanin Ulurima e Ujkut

TRILOGJIA TRAGJIKOMIKE Andrej Nikolaidis (1974) është prozator i përditshmërisë urbane të jetës ballkanike, të cilën e transponon në rrëfim antitradicional duke e mbushur me elemente dokumentare, por pa u shkëputur nga imagjinata kreative. Në përmbajtje të veprave të tij vërehet guximi intelektual, kurse në planin formal e stilistik të tyre ai shkëlqen si prozator i zhdërvjelltë dhe me kulturë të madhe leximi. Si shkrimtar ka shkruar librat me tregime “Shqyrtime mbi indiferencën” dhe “Katedralja në Sijetll” dhe romanet “Pse Mira Furlan”, “Ata”, “Mimesis” dhe “Biri”; ndërsa si gazetar ka shkruar kolumne për disa ga­ zeta dhe revista dhe njihet për polemikën e ashpër me regjisorin Emir Kusturica të cilin e ka quajtur “një nga yjet më të mëdhenj mediatik të kohës së Milosheviqit”. Si në gazetari, ashtu edhe në letërsi, Andrej Nikolaidis është autor që e thotë të vërtetën pa pardon. Jetën e përditshme e ka temë, prandaj vepra e tij është imituese (mimesis) në parim dhe kritikuese (krisis) në qëndrim. 323

Mimesis Vepra “Mimesis” e Andrej Nikolaidisit, edhe pse e shkruar në zhanrin e romanit, imiton formën e albumeve muzikore, duke u ndarë në dy pjesë (A dhe B) me nga pesë “këngë” për absurdin ballkanik. Secili kapitull emërtohet me tituj nga hitet e muzikës rock, përmbajtja e romanit është e mbushur me elemente të rockut (seks, drogë, muzikë) dhe gjithandej në roman artikulohet një rock-revoltë ndaj realitetit ballkanik. Termi “mimesis” është esenca e filozofisë së Platonit dhe Aristotelit. Me mimesis Platoni kuptonte botën tonë që është imitim i botës ideale, ndërsa Aristoteli, si më praktik që ishte, me mimesis kuptonte vetëm artin, pra artin si kopje të jetës. Nikolaidisi e shkruan “Mimesisin” e tij sipas parimit të Aristotelit: duke e imituar jetën. Kësisoj, ai krijon një letërsi në shkallën e parë. Në anën tjetër, Platoni e ndante letërsinë (poiesis) në rrëfim (diegesis) dhe imitim (mimesis), duke preferuar ndarjen e letërsisë në tri mënyra: mënyrë e pastër narrative (ditirambi), mënyrë e pastër mimetike (drama) dhe mënyrë e përzier (epi). Ditirambin e konsideronte mënyrë të pastër narrative, sepse në të fliste vetëm autori; dramën e konsideronte mënyrë të pastër mimetike, sepse në të flisnin vetëm personazhet, ndërsa epin e konsideronte mënyrë të përzier, sepse në të flisnin autori dhe personazhet. Romani, si një formë ku zëri i autorit (ose narratorit) alternohet me zërin e personazheve, i përket mënyrës së përzier epike, pra është pasardhës i epit. Ky alternim zërash tashmë nuk bëhet në vargje, por në prozë. Megjithatë, karakteri miks në roman, përveç alternimit të zërave, nënkupton edhe përzierje gjinish e formash, madje edhe mediumesh. Kjo vlen sidomos për romanin postmodern, çfarë është edhe romani “Mimesis”, të cilin titulli e afron më shumë me mënyrën mimetike, edhe pse si vepër i përket asaj diegjetike. Po ashtu një ndikim i madh në këtë roman vjen nga muzika, aq sa mund të thuhet se ajo i përcakton konturat (formën) dhe brendinë (përmbajtjen) e tij. “Mimesis”, pra, nuk është thjesht një mënyrë mikse, por një vepër mikse, në kuptimin më të plotë të fjalës. Në fakt, vetë jeta në Ballkan është mikse, kështu që vepra bazohet mbi këtë jetë, pra është reprodukim i këtij miksi. Jeta –mix, vepra – remix (përzierje e përsëritur). Romani “Mimesis”, sikur albumet ose disqet kompakte (CD), nda­ het në dy pjesë, ku secila syresh ka nga pesë “këngë” (kapituj). Pjesa e 324

K R I T I K A

parë ka këta kapituj: A1: I see a darkness (Bonnie Prince Billy), A2: In the aeroplane over the sea (Neutral Milk Hotel), A3: Girl (The Beatles), A4: Love will tear us apart (Joy Division) dhe A5: Heroes (David Bowie); pjesa e dytë ka këta kapituj: B1: Losing my religion (R.E.M.), B2: Blood (Tindersticks), B3: Wayfaring stranger (Johny Cash), B4: Yes! I am a long way from home (Mogvai) dhe B5: Still ill (The Smiths). Në të gjithë “albumin” e Nikolaidisit është një “narrator homo­diegjetik”, i quajtur Konstantin Teofilis, i cili është i dentifikueshëm me vetë autorin. Ky narrator, familja e të cilit është nga Voskopoja, por me prejardhje greke, është i lindur më 7 maj 1974 dhe e ka ditëlindjen e përbashkët me Marshal Titon. Edhe pse ka shpirt grek, biri i basistit të grupit “Albatros”, nuk ndërmerr udhëtime si Uliksi, por vendos të rrijë i qetë aty ku është: “Nëse besoni në histori familjare dhe në mësimet që i jep mitologjia gjenealogjike, gjithçka në mua thotë: udhëto! E megjithatë, unë i qetë rri ratë në banesën e gjyshes në Gërbavicë”. Këtu mitit të Uliksit, autori ia kundërvë mitin e dembelizmit të banorit të Malit të Zi, i cili që në fillim thotë se ka marrë një letër nga e dashura Tea, e cila, pasi ka marrë ikën nga prindi që e kishte dhunuar, i lutet (për herë të fundit) Konstantinit që të takohen në Amsterdam më 7 maj në ora 17 e 30, por ai, në vend se të niset, preferon të tregojë histori, sepse ka kohë: është 7 maj, ora 10 e 30 minuta. Pasi e tregon krejt historinë, ora tregon: 16:20. Ai nuk mund të vendosë të shkojë apo të rrijë. Mes veprimit dhe mendimit, ai i jep përparësi mendimit: “Gjithçka me rëndësi ndodh në mendime”. Në anën tjetër, edhe pse e ka ditëlindjen e përbashkët me Titon, narratori nuk ushqehet me ndonjë “metarecit”, çfarë ishte komunizmi, por thjesht gjithçka e sheh lëmsh, duke e pranuar kështu devizën e postmodernizmit: “anything goes!”, ndërsa në veçanti “Republikën Serpska” e sheh si më “postmodernen” në Ballkan: “Republika Serpska është një vend derridian – parajsë e dekonstruksionit. Të rrënosh, të shkatërrosh, të ndash, të shpërndash…”, këto janë qëllimet e saj. Madje, fundin e brezit revolucionar, narratori e jep duke bërë një krahasim mes fqinjit dhe vetes. Fqinji pesëdhjetë vjeçar, në pikë të dimrit, çohet heret në mëngjes dhe bën ushtrime në oborr, duke cituar mendimin të cilin ai mendon se e ka thënë Njegoshi: “Në trupin e shëndoshë – mendja e shëndoshë”. Ndërsa narratori thotë: “Një mëngjes kam dalë të shëtis nëpër stuhi, sepse nga alkooli i keq më dhimbte koka. Atëherë e kam kuptuar se bota ime do të shkatërrohet. Në të nuk ka pasur pensionistë të 325

cilët ushtrojnë në acar dhe votojnë për kriminelët e luftës. Ndërsa realiteti ka qenë i përbërë me hajvanë trashamanë të tillë dhe të budallallëqeve të tyre. Në botën time nuk ka pasur njerëz të cilët kanë besuar se të gjitha urtësitë që i kanë dëgjuar në jetë – i ka shkruar Njegoshi”. Kallëzimi për dy botë të ndara vë në njërën anë nacionalistët, në anën tjetër narkomanët e përjashtojnë njëri-tjetrin: “Kur ne e kemi dëgjuar “Sonic Youth” dhe “The Cure”, ata e kanë dëgjuar Miroslav Iliqin”, thotë jo pa ironi narratori që bën pjesë në taborrin e narkomanëve. Narratori në këtë “album” nuk është një narkoman dosido, por një njeri i zgjuar, i cili mes Platonit dhe Aristotelit ka zgjedhur të parin, sepse “ai e ka ditur se bota vlen më pak se ideja”. Kështu që, narratori vendos të jetojë duke iu përmbajtur motos së rokerëve: “seks, drogë, muzikë”. Dhe, duke qenë tip “destruktiv”, ai ndihet me fat, sepse i ka të trija ato që i kishte motoja. Si narkomanë dhe alkoolist, ai është tejet atraktiv për femra: “Nëse jeni rast social, alkoolist dhe dhunues, ju në Mal të Zi jeni magnet për gra”, sepse dashuria aty është mazohiste: “Gruaja malazeze turpërohet nëse është e lumtur në jetën bashkëshortore”, madje “martesat në Mal të Zi shpesh prishen, sepse meshkujt bashkëshortorë grave nuk u sigurojnë mjaft vuajtje”. Ndërsa seksi dhe muzika ndonjëherë e plotësojnë njëra-tjetrën, jo pa një dozë ironie: “Kur e kam humbur virgjinitetin, në gramafonin tim është sjellë kënga e The Beatles. Kur pas ejakulimit të shpejtë jam rrëzuar nga shtrati dhe i kam ledhatuar flokët e vajzës time të parë, kam dëgjuar vetëm frymëmarrjen e saj të shpejtuar dhe Lenonin i cili këndonte: Girl…”. Rrëfimi bëhet kritikues veçmas ndaj femrave katundare, të cilat shkojnë në fakultet për të shpëtuar nga mjelja e lopëve dhe për të realizuar moton e jetës së tyre (“të gjitha në jetë duhet provuar”) dhe e fundit që e provojnë është vdekja në ndonjë birucë si pasojë e konsumimit të drogës. Këto femra që detyrohen t’ua ruajnë fytyrën baballarëve në fshat, ku jetohet vetëm me thashetheme, porsa të shkojnë në universitet lëshohen “si ujkonja, të gatshme për ndërsim, ngarendin drejt qyteteve të mëdha, që atje t’i kënaqin fantazitë e veta seksuale (…) Ky është qëllimi i ekzistimit të universitetit në Mal të Zi” në një kohë kur ereksioni konceptohet si qendër e universit. Duke folur për seksin si një konkretizim të dashurisë, narratori bën objekt të rrëfimit të gjitha format e imoralitetit që e arrijnë kulmin me incestin mes Teas dhe vëllait të saj Goranit pë t’u pasuar mandej nga incesti mes Teas dhe babait të saj: “Të gjitha që ia kë bërë Gorani kanë 326

K R I T I K A

qenë, sa herë më ka rrëfyer, më me pak dhimbje nga mendimi në babanë i cili ia ka mbushur rropullitë me farën nga e cila ajo është krijuar”. Mali i Zi, por edhe i gjithë Ballkani, si një “dekonstruksion derridian” imponon natyrën depresive te banorët e vet. Aty është e pamundur të jetohet esëll, prandaj personazhet ngushëllimin e gjejnë duke e praktikuar moton e rokerëve. Në të gjithmonë i forti e ka hëngër të dobëtin, duke ia mohuar edhe identitetin: “shumica e popullsisë shqiptare ka qenë e detyruar të sllovenizojë llagapët, duke vënë prapashtesat: iq, oviq, Kështu që, Resulbegu do të bëhet Resulbegoviq, Abazi – Abazoviq…”. Nikolaidis është kritik ndaj fenomeneve, pastaj pashmangshëm edhe ndaj nacionaliteteve të cilat i japin një karakter multietnik Malit të Zi. Vendasi detyrohet ta urrejë vendin e vet, Ulqinin, për shkak të turistëve të cilët shkojnë për ta kryer nevojën në plazh; për shkak të kriminelëve që marrin drogë dhe vrasin, duke mbajtur kryqin në qafë; për shkak të muslimanëve që festojnë Kurban Bajramin, me ç’rast në kalldrëmet para shtëpive i qesin lëkurët e deshve të prerë dhe i lënë me ditë të tëra e, si pasojë e kësaj, luzmat e mizave dhe qelbësira e bëjnë jetën të padurueshme; për shkak të politikanëve që nuk dinë të udhëheqin popullin dhe për shkak të popullit që nuk di t’i ndërrojë politikanët. Madje këtu ai bën një kritikë krejt eksplicite ndaj politikës: “Sikur te popujt që e ndërrojnë rrallë qeverinë, edhe malazezët janë qyqarë. Qëndrimi ndaj pushtetit është çështje e guximit qytetar dhe e higjienës personale. Kryetarët e shteteve janë sikur brekët: është mirë të ndërrohen sa më shpesh”. “Mimesis” është një imitim i jetës ballkanike, i këtij realiteti de­rri­dian. Këtë imitim Andrej Nikolaidis e bën duke ndjekur modelin e rock’n’rollit: forma – album, përmbajtja – jetë e shthurur. “Mimesis” është një roman përfaqësues postmodernist përtej le­ tër­sisë nacionale. Ai është i tillë jo vetëm pse i ironizon vazhdimisht me­ tarrëfimet, por edhe pse rrëfen për kolapsin e civilizimit. Një rrëfim pa pardon dhe i përzier mu si realiteti të cilin e ka objekt. Biri

Romani Biri është një rrëfim për njeriun që pi birrë me absurdin, duke e marrë gjithcka si të predestinuar nga miliona arsye sociale, politike, 327

ekonomike dhe historike. Personazhi-narrator i këtij romani rrëfen histori fragmentare në të cilat implikohet në mënyra të ndryshme: si shikues, si veprues, si përjetues, apo si rrëfimtar që rrëfen për rrethin në të cilin gjendet. Kontekstit social e familjar ai ia përshtat muzikën adekuate, kë­ shtu që rrëfimi bëhet me kolanë zanore të përzgjedhur nga: J. S. Bach, John Walker’s Blues, Mono, Sonic Youth etj. Biri është një roman që nis aty ku mbarojnë romanet sentime­ntale. Ndarja nga e dashura në këtë rrëfim është edhe ndarje nga sentime­ ntalizmat. Largimi i së dashurës, vdekja e nënës, vdekja e babait, vdekja e vëllait – janë të mjaftueshme për të kaluar në diskurs elegjiak, por rrëfimi ruan tonin neutral, duke marrë referenca dhe modele nga vepra të ndryshme, që realisht përbëjnë planin intertekstual dhe intermedial te këtij romani postmodern. Me gjithë spektrin tematik, me gjithë referencat në muzikë, në pikturë, në letërsi, në kinematografi, në histori, në politikë dhe në kultura të ndryshme, romani Biri strukturohet sipas mënyrës së brikolazhit për të krijuar një tërësi estetike nga marrjet e shumta në domene të ndryshme. Biri është një rrëfim i rrëmujshëm sikur rrethi brenda të cilit jetojnë personazhet e romanit. Ardhja Andrej Nikolaidis me romanin Ardhja ka mbaruar trilogjinë tragjiko­ mike, të cilën e përbëjnë edhe dy romanet e cekura më sipër (të gjitha të për­ kthyera në shqip nga shkrimtari dhe përkthyesi ynë i njohur, Hajro Ulqinaku), sipas rendit kronologjik të botimit: Mimesis, Biri dhe Ardhja. Ardhja, duke qenë vazhdim konceptual i dy romaneve të tjera, trashëgon ide e trajta të tyre, por këtu bëhet një thellim tematik falë dimensionit biblik, i cili shfaqet që në titull dhe shtrihet gjithandej në nëntekstin e romanit, në një pjesë të të cilit rrëfehet ati, e një pjesën tjetër i biri i braktisur dhe i çmendur. Apokalipsi në të cilin aludohet shpesh gjatë rrëfimit, mund të kuptohet si zbulesë hyjnore dhe si fund i botës së rrejshme, e cila mund të shkatërrohet sapo të zbulohen autorët e krimit, apo sapo të zbulohet e vërteta, e cila, siç thuhet në kapitullin e fundit, duhet t’i thuhet vetëm priftit, sepse nëse bëhet publike, do të jetë shkatërrimtare: “E vërteta është një kometë që bie në Tokë, tallaz që përmbyt brigje, bombë që rrezikon pirgun. Vetëm një grimë e së vërtetës dhe kjo botë do të bëhet e pamundshme”. 328

K R I T I K A

Kjo ide për gënjeshtrën si shpëtimtare mund të jetë si jehonë nga Zemra e errësirës e Conrad-it, mirëpo në romanin e Nikolaidisit ajo rikontekstualizohet dhe aktualizohet duke e përfolur në mënyrë parodizuese Ardhjen e Dytë që e paralajmëron Gjoni në Zbulesën e tij. Në fakt, romani Ardhja ka në njërën anë krimin (vrasjen e Vukotiqëve), në anën tjetër ndëshkimin (pritja e Apokalipsit). Ndërmjet krimit dhe ndëshkimit janë edhe hajnitë, mashtrimet, dhuna, tradhtitë, homoseksualizmi etj., të cilat së bashku thurin intertekstualitetin biblik, herë si ironizim i profecive të rrejshme dhe akteve të ndaluara nga feja, herë si torturë psikologjike që vjen si pasojë e përfytyrimt të botës si thertore. Me romanin Ardhja Nikolaidisi ka vazhduar preokupimin tematik me vorbullën ballkanike, të cilën e trajton me teknikë mozaiku, me arti­ kulim monologues që edhe dialogun e asimilon sipas dëshirës së na­rra­ torit homodiegjetik, me qëndrim ironizues dhe me mendje të hapur.

329

330

K R I T I K A

Arian Krasniqi Ka diplomuar në Fakultetin e Arteve në Prishtinë në Drejtimin e Dramaturgjisë. Është i autor i shumë dramave dhe skenarëve për filma metrazhesh dhe zhanresh të ndryshme dhe fitues i disa çmimesh. Përveç autor i monografisë “ODA artistike” (2013), ai po ashtu botoi edhe dy drama: "Dy drama" (Faik Konica, 2009) dhe "Drama", (Pomo, 2014). Krasniqi është njëri ndër themeluesit e Revistës për Tea­ tër dhe Dramë “LOJA” dhe Festivalit Ndërkombëtar për Film dhe Teatër “Skena Up”. Shkruan kritikë teatrore dhe filmike në shtypin ditor dhe atë periodik. Ka qenë Drejtor i Përgjithshëm i Teatrit Kombëtar të Kosovës. Tani është ligjërues i lëndës “Hyrje në skenar” në Akademinë “Evolucion” në Prishtinë.



ORESTIA PËRBALLË HAMLETIT

(Analizë krahasimtare)

1. “Përballja” e gjenive Historia e letërsisë botërore njeh krijues të mëdhenj që i kanë mbijetuar, jo vetëm shekujt, por edhe mijëvjeçarët, dhe si të tillë, edhe sot, në ditët tona ata vazhdojnë ta ruajnë të paprekur dhe të pacënuar aureolën e famës së tyre të përbotshme. Letërsia dramatikë në antikë njeh si më të madhin pjesëtar të vetin Eskilin (525-456). Nëse thuhet se Eskili e ka pohuar faktin se dramat e tij janë: “grimca të sofrës së begatshme të homerit”, nuk ka pse të mos thuhet se dramaturgu anglez, William Shapekspeare, rreth dymijë vjet më vonë zgjodhi të ushqehej, jo më nga sofra e madhe homerike, por nga një sofër tjetër që ishte shtruar dhe begatuar me krijimtarinë dramatike të Eskilit. Përmasat ideore, tematike e rrëfimore në veprat e këtyre dy autorë­ vë janë të gjithkohëshme, prandaj na çojnë te konstatimi se kur flasim për Eskilin dhe Shekspirin, në të vërtetë kemi folur për dy krijues gjenialë. 331

Në esenë e tij “Eskili ky humbës i madh” (Zëri i Rinisë, Prishtinë, 1990), shkrimtari Ismail Kadare, thotë se tri kanë qenë mundësitë e letërsisë botërore lidhur me Eskilin; “letërsia botërore pa Eskilin, letërsia botërore me Eskilin, ashtu siç e kemi sot, letërsia botërore me Eskilin e plotë, domethënë, jo me shtatë, por me nëntëdhjetë tragjeditë e tij. Siç dihet, nga të tri zgjedhjet njerëzimit i mbeti e dyta, pra e mesmja, një zgjidhje kompromisi, siç do të quhej në politikë”.

Ne nuk e dimë se si do të ishte letërsia e botës sonë pa Eskilin. Dimë vetëm se mosqenia e tij do të prishte në mënyrë të ndjeshme drejtpeshimin e saj. Prandaj, me të drejtë Kadare shtron pyetjen hipotetike, se në një rast të tillë: si do të ishin magjistricat e Shekspirit, si do të ishte Makbethi dhe Hamleti i tij, me se do të zëvendësoheshin fantazmat e Bankos dhe Mbretit Hamlet?! Dhe natyrshëm përgjigja për këto pyetja vetëm sa na e përforcon mendimin dhe bindjen se nuk do të kishim Shekespir të tillë po të mos ishte paraprakisht Eskili.

Nga opusi i gjithmbarshëm krijues i këtyre dy autorëve, me qëllim leximi dhe interpretimi krahasimtar në këtë punim janë marrë, jo rastësisht, Trilogjia Orestia dhe Hamleti (1601-1602). Në këto dy vepra, më shumë se në cilëndo vepër tjetër, gjejmë pikëtakime, të cilat mund të lexohen, analizohen, e interpretohen në shumë plane. Veprat e tilla dramatike, si tragjedi përgjithësisht përthekojnë ngjarje të mëdha dhe të rëndësishme, si; fatin e shteteve dhe të sundimtarëve, fatet e heronjve dhe realizimin e vullnetit hyjnor. Kjo nënkupton rrëfime të ngjarjeve që përmbajnë konfliktin, dhe veprimin e pashmangshëm të heronjve deri në zgjidhjen e konfliktit, e që krejt në fund nënkupton shthuarje katastrofale. Ky është ‘udhëpërshkrimi’ i heroit eskilian dhe atij shekespirian. Nga të dhënat del se Eskili mund të ketë qenë më afër veprave dhe ngjarjeve heroike, sepse edhe vetë ai ka qenë pjesëmarrës në luftën kundër persianëve, prandaj sikur ai parapëlqente që në epitafin e tij të shkruhej më shumë për vlerat e tij të gjithanshme, e më pak ato letrare. 332

Në epitafin e tij shkruan:

K R I T I K A

Ky varr e fsheh hirin nga prika e Eskilit, Të birit të Euphorionit dhe krenarisë së Gelas se begatshme Se peshon vlera e tij Marathona mund ta thotë Dhe flokëgjata Medea, të cilën e ka njohur fort mirë. Edhe Shekspiri njohu jashtëzakonisht mirë jetën brenda oborrit mbretëror, mënyrën e organizimit, intrigat, lakmitë, kurthet, natyrën egoiste të njerëzve sundimtarë por edhe të obortarëve të ndershëm. Në këtë mënyrë, nëse lexohen me kujdes veprat e larpërmendura të këtyre dy autorëve, lehtësisht mund të indentifikohen pikëtakime ideore, tematike dhe rrëfimore, pra elemente të përbashkëta, por dhe të veçanta të këtyre veprave. Të dyja këto vepra qëndrojnë përballë njëra-tjetrës si monumente që vazhdojnë të na ‘verbojnë’ me shkëlqimin e tyre. 2. Idetë anti-tiranike

Siç e thamë edhe më lart, pikëtakimi i parë i Orestia-së me Hamletin shtrihet në rrafshin ideor. Kjo epiqendër pikëtakimesh ideore është edhe pikënisja prej nga ku merr udhë mirëfilli leximi krahasimtar i këtyre dy veprave.

Te Orestia, ideja e Eskilit se krimi lind krimin është nënvizuar më qartë se kudo tjetër. Por, megjithatë kjo trilogjiështë e mbushur me motive të tjera të mëdha, për luftën dhe për paqen, për fatkeqësinë që pëson, jo vetëm viktima e mundur, por edhe agresori fitimtar, për shpagimin e çdo abuzimi, për flijimin në emër të ambicieve. Duke patur përvoja të këqija për shkak të bindjeve të tij politike, Eskili te Orestia gjen motivin e idesë së anti-tiranisë. Pra, “idetë antitiranike e përshkojnë trilogjinë nga kreu në fund”1. “Rënkoj ahere për fatkeqësinë E kësaj shtëpie që më s’qeveriset Mirë si më parë…”

Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990, fq. 84 333

1

Kështu flet përgjumshëm Rojtari në fillimin e pjesës së parë (Aga­ memnoni) të trilogjisë Orestia, derisa prej kohësh, me shenja zjarri prêt lajmin për rënien e Trojës.

Kuptimi i kësaj thënieje, qysh në krye të veprës, na e sugjeron da­lli­ min në udhëheqje të shkaktuar nga mundesa dhjetëvjeçare e Aga­memnonit në Mbretërinë e tij. Edhe ashtu, Agamemnoni njihet si njeri autoritar, egoist, pushtet­ dashës, e famëdashës me çdo kusht, por mungesa e tij prej dhjetë vjetësh në Pallatin Mbretnor sikur kishte forcuar edhe më tiraninë dhe ambicien e shfrenuar të së shoqes Klitemnestra, për marrje pushteti, prandaj gëzimi për rënien e qytetit të famshëm të Trojës, shënon vetëm fillimin e një mynxyre të kobshme, si fat i parathënë, për familjen e atridëve. Sipas shqipëruesit më të mirë të opusit krijues Shekspirian, Fan Noli, Hamleti, sipas ligjit natyror të vetëmbrojtjes, ka të drejtë që të spastrojë atë që i vë pusi, dhe sipas ndërgjegjes, ka të drejtë dhe detyrë të çlirojë vendin e tij nga një tiran gjakatar.

Pra, si te Orestia, ngjashëm edhe te Hamleti, ideja për të kundërshtuar tiraninë dhe udhëheqësit gjakatarë zë vend qendror. Kjo ide, është e pr në të dy veprat dhe si e tillë shtrihet në kohë, duke mos humbur aktualitetin edhe në ditët e sotme për domosdoshmërinë e ekzistimit të një botë, ku njerëzit do të mund jetonin të lirë me të drejtën e pamohueshm për t’u të qeverisur nga sisteme demokratike dhe të drejta. Prandaj, në këtë mënyrë idesë së lirisë dhe drejtësisë individuale e kolektive i shërbejnë edhe vetë idetë e këtyre dy veprave.

Rrethanat e veçanta bëjnë që tirania të lëshojë shtat, jo vetëm për fajin e vetë udhëheqësve, por edhe të vetë pupullit. Në të tilla rrethana populli i falet një mbreti kriminel2, dhe pranon të qeveriset nënshtrueshëm prej tij. Derisa te Orestia, në Pallatin Mbretëror në Argos, Klitemnestra kishte jetuar për dhjetë vjet pa prezencës e të shoqit mbret, andaj kishte patur kohë të mjaftueshme që të ideojë deri në detaje planin e vrasjes së të shoqit dhe realizimit të ambicies së saj drejt shkallarëve të pushtetit, te Hamleti, diç na Shekspir, “Hamleti”, “Onufri”, Tiranë, 2005, fq.7

2

334

K R I T I K A

u kalb në mbretërinë e Danimarkës,3dhe vrasja e Mbretit Hamlet njëfarëlloji e përmbysi rendin demokratik në këtë shtet, dhe gjërat nuk ishin më si më parë. “Danimarka është një burg”, kështu shprehet me plot gojë Hamleti derisa është në përpjekje për të gjetur fajtorin e vërtetë të kësaj gjendjeje. Tirania te Orestia dhe Hamleti, natyrisht se nuk mund të shikohet, lexohet, përjetohet e intepretohet në mënyrë identike. Mjafton që në këtë pikë, këto dy vepra puthiten në thelbin e idesë për të kundërshtuar tiraninë. Te Orestia, nëse Agamemnoni na vizatohet si tiran, i cili vritet në fillim të veprës, dhe mëpastaj gruaja e tij Klitemnestra me ndihmën e Egjistit, merr të gjithë fuqinëe pushtetit në duart e veta, te Hamleti, tirani Klaud vepron prej fillimit deri në mbarim të veprës duke u identifikuar kështu me të zezat e shumta prej një udhëheqësi famëkeq.

Për dallim prej Orestisë, ku Mbreti Agamemnon, i vrarë pabesisht, nuk ka qenë ndonjë njeri më virtyte njerëzore të lakmueshme, përveç aftësive luftarake dhe ambicies për pushtet e sukses në betejë, te Hamleti ndodh e kundërta. Mbreti Hamlet, i vrarë poashtu pabesisht, njihet si njeri me virtyte dhe udhëheqës i zoti. Kadarete eseu i tij, tutje argumenton se si: “…mbretërit- viktima të Shekspirit, të vrarë prej uzurpuesve të fronit e grave, janë disi skematikë e të cekët, në krahasim me të ndërlikuarin Agamemnon, e që ka pasur të njëjtin fat.”4

Pra, në rast se te Orestia tirania kë rrënjë më të thella, pra është e trashëgueshme më gjatë, te Hamleti, gjithnjë nëse i referohemi të dhënave të pakta për Mbretin Hamlet, tirania është më e vonshme, ajo vjen e konsolidohet pak para fillimit të ngjarjës në vepër, kur Klaudi merr zyrtarisht fronin për të drejtuar vendin e tij. Kësomënyre, kur jemi te pikëtakimet ideore në këto dy vepra, duhet thënë se ideja për t’iu kundërvënë tiranisë është përdorur mjeshtërisht nga të dy autorët, Po aty, fq.43

3

Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990, fq.144 335

4

“Shekspiri përnjëherësh dhe në mënyrë perfekte ka ‘përkthyer’ idenë në veprim, pra në aksion”5. Eskili dhe Shekspiri, realizimin e plotë të idesë e kanë iniciuar nga detyrat dhe motivet që iu kanë dhënë protagonistëve të tyre; Orestit dhe Hamletit. Këto detyra dhe motive, mund të analizohen, interpretohen dhe krahasohen përmes shtresave tematike që i gjejmë te veprat në fjalë. 3. Gjyqtarët e gjakut!

Kritiku dhe studiuesi, John Bartlett vlerëson se: Orestia është njëra ndër krijimet më supreme të të gjithë letërsisë. Sipas tij, aty zhvillohen dy tema: tema e hakmarrjes së merituar dhe tema e trashëgimisë së të keqes. Kundruall kësaj, Hamleti, pa dyshim është tragjedia më e famshme në gjuhën angleze. Këtu si rrallëkund tjetër, këtu kemi një përshkrim brilant të luftës së heroit mes dy forcave të kundërta; ndershmërisë morale dhe nevojën për të shpaguar vrasësin e babait. Pra për të marrë hak. Këto dy linja tematike e përshkojnë pandalshëm, si njërën ashtu edhe veprën tjetër. Oresti e vret nënën e vet Klitemnestra, sepse beson ky akt hakmarrjeje, për vrasjen tinëzare të babait të tij, është e drejtë dhe më se e merituar. Unë me të drejtë e kam vrarë nënën, ma vrau tim atë; E urrejnë hyjnitë: dhe këtë guxim Ma dha Apolloni6

Ngjashëm sikurse Oresti edhe Hamleti gjykon se ka të drejtën në anën e vet. Madje, kjo e drejtë, përveç nga instikti bazë i gjakmarrjes, buron edhe nga drejtësia hyjnore. Oh ç‘gomar qenkam! Oh, sa punë e bukur Që unë, djali që me vranë atën, Që qiell e ferr më shtyjnë t’ia marr gjakun, Po rri si shtrig’ e shqit me fjalë zemrën…7

Doren, Mark Van, Shakespeare, NYRB, New York, 2005, fq.167

5

Eskili, Tragjedi, Rilindja, Prishtinë, 1982, fq.273

6

Shekspir, “Hamleti”, “Onufri”, Tiranë, 2005, fq.95

7

336

K R I T I K A

Kështu, hakmarrja e merituar arsyetohet sepse konsiderohet se in­ ciohet dhe realizohet me qëllimin dhe synimin për të vënë drejtësinë në vend. Protagonistët e të dy veprave hakmarrjen e motivojnë mbi vrasjen e baballarëve të tyre mbretër. Ky motivim natyrshëm intepretohet edhe me teaorinë e përkatësisë së gjakut, e kjo logjikshëm na çon te vija e trashëgimia së Kurorës Mbretërore. Vrasja e babait Mbret për të birin do të thotë shkëputje e trashëgimisë mbretërore, aq më tepër kur në krah të nënave janë burrat që kanë qenë doras, ose bashkëpjesëmarrës në vrasjet makabre brenda oborrit mbretëror. Te Orestia, Egjisti, ndërsa te Hamleti Klaudi. Këta burra mëtojnë fronin Mbretëror prandaj edhe bëjnë vepra të tilla të gjakshme. Hakmarrja e merituar në këto dy vepra, si ndërthuarje tematike është konceptuar dhe mbarështruar asisoji që t’i japë të drejtë protagonistit që të vras edhe nënën e vet, në rastin e Orestisë, përkatësisht ungjin te Hamleti. Krejt kjo për të nxjerrë hak për babain e vrarë.

Meqë Orestia është pararendëse shumë e hershme se sa Hamleti, në përmbajtjen e vet tematike na e ka sqaruar çështjen e përkatësisë së gjakut: “Në Orestia pyetja shtrohet saktë dhe prerë, nga rrjedh fisi: nga nëna apo nga babai?. Hyjnitë e vjetra, erenitë, janë për nënën, të rinjtë Apoloni e Atena janë për atin.”8

Prandaj, qysh se prej kohëve antike përkatësia e gjakut ka për­cak­ tuar edhe linjën trashëgimore. Por gjeneza krimeve brenda në familje te Orestia është e mëhershme kur Atreu në një gosti të gjatë i kishte servuar vëllait Thiestit të hajë për darkë mishrat e pjekura të fëmijëvë të vet. Prandaj, nga pikëpamja e të drejtës morale, shtëpia e Atridëve u shndërrua në një shtëpi q’e urrejnë hyjnitë.9 Pra, kjo urrejtje e hyjnive dhe ky mallkim mbi këtë shtëpi, ishte destinuar të vazhdonte brez pas brezi. “Eskili e ka thënë fare qartë në veprën e tij, se teprimi i pasionit, qoftë edhe në mbrojtjen legjitime, bëhet shkas për “emigrimin e së drejtës” te

Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990, fq.85

8

Eskili, Tragjedi, Rilindja, Prishtinë, 1982, fq.185

9

337

kundërshtari yt, i cili duke u përgjigjur në të njëjtën mënyrë bëhet shkas për brezni të tëra krimesh që shoqërojnë breznitë njerëzore.”10 Ndërsa, te Hamleti nuk ka shenja të ndonjë mallkimi të familjes, pra paraardhësve të Mbretit të vrarë. Në procesin e hakmarrjes së merituar për të vënë drejtësinë në vend, protagonist brenda vetes ballafaqohet me dilemën se: “Cila ‘e drejtë’ duhet të sundojë në shoqërinë njerëzore: ajo e impulseve të gjakut apo ajo shtetërore?11 Cilado prej këtyre impulseve që të dominojë arrin ta kodifikojë të drejtën, e cila për personazhin bëhet e patjetërsueshme. Dhe kjo e drejtë, në rastin e Orestias na paraqitet si vullnet hyjnor që duhet përmbushur një personazhi njeriu vdekëtar. Trashëgimia e së keqes duhet të ndërpritet. Pra të këputet. Andaj ky mision bëhet detyrë e pakapërcyeshme për protagonistët. Oresti për të vrarë nënën e vet, ndërsa Hamleti për të zbuluar dhe ndëshkuar vrasësin e të atit, që në këtë rast del të jetë i ungji. Se Hamleti ka një mision të madh para vetes, këtë e pohon vet kur thotë: ‘Kjo botë u shthur! O prapësi, o dreq, që unë paskam lindur të të ndreq!’ Ky është kulmi i dëshpërimit për Hamletin, prandaj edhe i duket se bota i është përmbysur mbi kokë dhe se ky ka lindur që ta rrëgullojë atë, pra ta kthejë për së mbari duke çuar drejtësinë në vend. Oresti vepron me të njëjtën bindje, se duke marrë hak për vrasjen e të atit, dhe duke vrarë nënën e tij, bashkë me burrin e saj të ri Egjist, ky do ta vërë drejtësinë në vend, do t’a këputë trashëgimin e së keqes, pra mallkimit në shtëpinë e tij.

Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990, fq.25/26 10

11

338

Po aty, fq.108

3.1 Princërit vrasës

K R I T I K A

Hamleti është princ trashëgimtar prandaj konsideron se shkelja e kurorës mbretërore duhet ndëshkuar dhe se e drejta e trashëgimisë i takon edhe këtij. Pak a shumë të njëjtën gjë e projekton edhe Oresti, në detyrën e tij për të realizuar vrasjen në shenjë hakmarrjeje me qëllimin e kthimit të së drejtës për trashëgiminë e merituar mbretërore. Te dy këta janë princër që luftojnë për të drejtën e mohur, të rrëmbyer padrejtësisht, nga njerëz të ligë. Përderisa princi Orest, në fundin e trilogjisë eskiliane mbetet gjallë dhe frymon me të drejtën e ligjshme të fituar me shumë mund e gjak, Hamleti, edhe pse princ, në mbarim të veprës nuk arrin të shijojë gjatë ngadhënjimin e së drejtës, por vdes duke çelë udhë që e drejta e trashëgimisë mbretërore të kalojë te një person tjetër, te Fortimbrasi. Prandaj, sikundër në shumë hera tjera, edhe në këtë lexim kra­ hasimtar, Hamletit, si personazh, më shumë se asnjëherë tjetër, i shkon përshtati ajo thënia: Princi pa kunorë. Këtu, të dy princërit, edhe Oresti edhe Hamleti, detyrohen që të shndërrohen në vrasës në emër të kauzës së vënies së drejtësisë në vend. Oresti bëhet vrasës i dyfishtë, godet për vdekje edhe nënën e tij Klitemnestra por edhe Egjistin, i cili pandalshëm kishte ushqyer ambiciet e Klitemnestrës për të vrarë Agamemnonin, në rast se ai kthehet gjallë nga Troja, dhe më pasë për t’u ngjitur sigurt shkallareve të pushtetit. Në anën tjetër, princi Hamlet detyrohet të shndërrohet vrasës i shumëfishtë derisa ta përmbyllë detyrën kryesore, vrasjen e siç thotë ai, tinëzarit, kurvarit dhe gjakatarit, Klaud.

Akti i hakmarrjes te Orestia është më i shpejtë, ndodh qysh në pjesën e dytë të trilogjisë, sepse Oresti kthehet me njohurinë e saktë për dorasen e vrasjes së të et, si dhe ndihmësit të saj në këtë krim makabër. Ndërsa te Hamleti hija e dyshimit për vrasësin e mundshëm të Mbretit është e madhe, dhe duhet kohë derisa kjo hije dyshimi të largohet. Rrjedhimisht, hakmarrja te Hamleti ndodh krejt në fund të veprës. Kjo strukturë rrëfimore është përzgjedhur nga autorët qëllimshëm, për të krijuar tensionin e mjaftueshëm në atë pjesë të dramës, në të cilën ata e kanë konsideruar si të nevojshme dhe të domosdoshme. 339

Siç u tha edhe në lart, marrë në aspektin e së drejtës morale, të dy Princërit janë të larë nga mëkatet dhe gëzojnë të drejtën e pastërtisë, duke e kthyer të drejtën në vend.

Besimi i Eskilit në fuqinë hyjnore gërshetohet në mënyrë kon­tradik­ tore me idenë se njeriu shumë veprime i kryen me vullnetin e tij të lirë; Oresti vret të ëmën me porosinë e Apolonit, por ky nuk është thjesht një vegël në duart e Apolonit, siç është interpretuar disa herë. Përkundrazi, e merr vet tërë përgjegjësinë e mëmëvrasit, kur pohon se edhe po të mos ishte ndërhyrja e Apolonit vepra do të ishte kryer prapëseprapë. ORESTI Pilad, ç‘të bëj, ta mëshiroj nënën time? Mbase ky është i vetmi moment kur Oresti lëkundet shpirtërisht, këmbët i dridhen, kur para këmbëve të tij sheh të gjunjëzuar nënë e vet, e cila e lutë që të mos e vrasë, madje duke ia kujtuar edhe gjirin me të cilin e kishte ushqyer. Por, Piladi ia kujton urdhrin e Apollonit, dhe Oresti duhet të veprojë, pra ta vrasë nënën e vet.

Një moment hezitimi e ka edhe Hamleti, jo për shkak se këtij i dridhen gjunjtë para vrasësit të babës së vet, por për shkak se ky nuk e vret Klaudin në të falur e sipër, sepse Hamleti është fetar, dhe sipas bindjes së tij, vrasja në rrethana të tilla, do të bënte që ungji i tij do mund të shkonte përpara perëndisë, i penduar dhe i zbardhur nga krimi tij12. Hamleti e kryen vrasjen, atëherë kur ka larguar krejt dyshimet e mundshme për vërtetësinë e autorit të krimit, dhe në rrethana që e bëjnë mbretin ta marr dënimin e merituar dhe të demaskohet moralisht dhe ligjërisht në sytë e të gjithëve. Shndërrimi i princërve Orest dhe Hamlet në vrasës, nuk është se buron nga pasioni i tyre për krimin, përkundrazi, analizuar në të gjitha dimenzionet që reflektohen nga idetë dhe temat e këtyre veprave, del se Oresti dhe Hamleti vrasjen e e shohin si të pashmangshme, të 12

340

Shekspir, “Hamleti”, “Onufri”, Tiranë, 2005, fq.8

K R I T I K A

domosdoshme dhe mjetin e vetëm, jo vetëm për të marrë hak, por edhe për të ndërprerë vazhdimin e së keqes në shtëpitë dhe vendet e tyre. Pra, njëfarë forme, edhe Oresti por edhe Hamleti me qëllimet e tyre, më shumë mund të konsiderohen si heronj që luftojnë për të drejtën dhe lirinë e tyre, e kjo nënkupton edhe të drejtat dhe liritë e të tjerëve.

Këta dy heronj, pavarësisht përfundimit që kanë në fund të veprës, personifikojnë idealin liridashës, e të drejtësisë, jo vetëm për qindra e mijëra qytetarë të kohës së antikitetik, ose miliona qytetarë, të shkelur, të përbuzur e të dëshpëruar nën thundrat e despotëve të mesjetës, por edhe për miliarda njerëz të botës sonë bashkëkohore që vujanë nga shtypja, pabarazia sociale, por edhe mungesa e lirive dhe shkelja e të drejtave themelore njerëzore. Natyra psiko-emotive e krye-heronjve në veprat Orestia dhe Hamleti ka krijuar predispozita që këto personazhe të mënyra të veçante për të përgatitur dhe realizuar suksesshëm aktin e hakmarrjes. Të gjendur larg shtëpisë, nëjri i dëbuar e tjetri me studime në Vitemberg, marrin lajmin e hidhur për vrasjen e baballarëve, tronditen kur kuptojnë përmasat dhe natyrën e krimit, dhe kjo tronditje shpirtërore i bën të dy që të mendojnë që realizimin e detyrimit për hakmarrje ta bëjnë me metodën e aktrimit. I pari, Oresti fillimisht, aktron personin e huaj, që vjen e bëhet lajmës i vdekjes së vet, ndërsa i dyti përvetëson çmendurinë dhe i bën të tjerët që të besojnë se ai me të vërtetë është i tillë, pra ka lojtur menç.

Në kuptimin e figurshmërisë këto ‘akte loje’ që çojnë deri te vrasja mund të përkufizohen si maska që fshehin, në rastin e Orestit identitetin e tij të vërtetë, ndërsa te Hamleti qëllimin e tij për të zbuluar të vërtetën e vrasjes së të atit. Heroi te Eskili shkon rrugës së mesazheve që transmetohen për­ mes korit. Pra, në strukturën e Orestisë kori zë vend të rëndësishëm. Kori, gjithashtu, bart mesazhet e rëndësishme të perëndive, ose të thë­ na përmes gojës së orakujve të ndryshëm. Thënë më shkoqur kjo është ajo pjesa që i bën të qartë lexuesit (dhe shikuesit) të një tragjedie antike rrugën nëpër të cilën ecën heroi i tragjedisë dhe përfundimin e tmerrshëm që i kanë caktuar perënditë, të cilin vetëm heroi nuk e din dhe nuk e sheh, 341

përkundrazi, beson që është duke e shmangur pikërisht at perfundim drejt të cilit shkon pandalshëm.

Kori jep në këtë rast paracakton rrugën njëkahore që duhet ta për­ shkojë heroi eskilian. “Turp për vendin tonë! Turp për hyjtë e vendit tonë! po Oresti rron: Fati do ta sjellë prap’ atë këtu Që t’jau hajë kokën juve të dyve”13

“Në tragjeditë e Eskilit, që tematikisht radhiten në trilogji, kjo rrugë dhe ky fat u zbuluar për të gjithë dhe i fshehtë për heronjtë, duket edhe më qartë, sepse atje fati i heroit pothuajse është një fat kolektiv i familjes. Heroi aty vetëm për një kohë duket sikur është individ, mirëpo, më tutje shihet që ai është përfaqësues i familjes, që porsi ai, do të përfundojë tragjikisht me humbjen, me katastrofë. Familja e Atreut, Familja e Laut, Danajt, në përgjithësi, me fundin e tyre të tmerrshëm e tragjik në veprën e Eskilit na e dëshmojnë këtë”14,

Ndërsa te Hamleti, rol dhe rëndësi ekuivalente me Korin mund të themi se luan fantazma e Mbretit Hamlet, e cila mbase bëhet udhërrëfyesi detyrues i rrugës që duhet ndjekur Hamleti për përmbushjen e detyrës së tij: FANTAZMA …O tmerr! O tmerr! O tmerr i patreguar, Në qoftë se ke gjak, mos e duro! Mos e ler shtratin mbretëror danez Të bëhet grazhd incesti të malluar.15

13

Eskili, Tragjedi, Rilindja, Prishtinë, 1982, fq.215

“Letërsi klasike greke”, Rrahmani, Zejnullah, Faik Konica, Prishtinë, 2008, fq.125 14

15

342

Shekspir, “Hamleti”, “Onufri”, Tiranë, 2005, fq.47-48

K R I T I K A

Ky është reagimi urdhërues i Fantazmës së mbretit na takimin me të birin Hamlet. Brenda këtij fragmenti venerohen qartë: përjetimi i tmerrshëm, dhe urdhëri me detyrën që duhet ngarkuar Hamleti.

Në pjesën më të madhe të pjesës “Koeforët, lexuesi nxitet të shikojë hakmarrjen e Orestit si një akt të drejtë, i cili do të vërë në vend padrejtësitë personale, seksuale dhe politike, por në mbarim të veprës, kjo ndjesi e pavërtetë sigurie del në pah nga “përsëritja” e skenës së vrasjes. Në kundërshtim me skenën e gjatë pas vrasjes te Agamemnoni, Oresti sulmohet rrufeshëm nga vizionet e ‘qenve të egërsuar të nënës’ së tij, krijesa të frikshme, të ndjellë nga mallkimi i saj prej morti. Nga krejt këto që u thanë, është lehtësiosht e dallueshme se motivet e veprimeve të heronjve Orest e Hamlet, janë të shumëllojshme dhe si të tilla mund të projektohen shumanshëm duke variuar nga e drejta për gjakmarrje e deri te e drejta për të mbrojtur nderin dhe fronin e trashëguar ligjshëm. Prandaj, krejt kjo mund edhe të ketë si emërues të përbashkët lidhjen dhe përkatësinë e gjakut. Në këtë kontekst me shumë të drejtë Kadare shprehet se: “Duke e lexuar me kujdes veprën e Eskilit, sidomos Orestian e tij, mund të thuhet pa frikë se ai ishte po aq poet, sa edhe gjyqtar i gjakut”16 3.2. Prishja e trekëndshi “magjik”… Një tjetër pikëtakim struktutor e tamatik ndërmjet Orestias dhe Hamletit është edhe i ashtuquajturi trekëndësh: Atë-Nënë-Bir. Brenda këtij trekëndëshi kornizohet, strukturohet dhe përshkallëzohet konflikti dramatik. Pra, ky trekëndësh është edhe strumbullar ose epiqendër e konfliktit. Te Orestia Klitemnestra vret burrin e saj, Mbretin Agamemnon që njëherit është edhe babai i Orestit, ndërsa ky i fundit në shenjë hakmarrjeje vret Klitemnestrën, gruan e babait të vet, rrjedhimisht nënën e tij. Pra, aktet e vrasjeve kryesore sillen sillen si në qark brenda këtij 16

fq.28

Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Zëri i Rinisë”, Prishtinë, 1990, 343

trekëndëshi: Atë-Nënë-Bir. Në këtë qark vrasjesh kemi dy viktima, Nëna dhe Babai, ndërsa shpëton, pra mbetet gjallë i biri, Oresti.

Edhe te Hamleti kemi vrasjen kryesore brenda këtij trekëndëshi. Klaudi ka vrarë Mbretin Hamlet, Babën e Princit Hamlet, dhe burrin e Gertrudës, pra nënës së Hamletit. Ky i fundit merr hak, duke vrarë të ungjin, por duke kursyer nënën e tij, për shkak se në këtë mënyrë ndjek edhe udhëzimet e Fantazmës së të Atit që i thotë që të mos e nxijë shpirtin duke ngre dorë kundër nënës së vet, sepse sipas tij këtë duhet lënë: … perëndisë, Dhe gjembave përbrenda kraharorit/ Ta shpojnë e ta kafshojnë!17 Dhe kjo është e vërtetë, që Gertruda vdes, jo qëllimshëm duke rënë në kurthën e ngritur me kupën e helmuar. Pra, edhe në këtë trekëndësh, i Ati dhe e Ëma e Hamletit janë viktima, por për dallim prej trekëndëshit të parë të trilogjisë eskiliane, te Hamleti i Shekspirit pjesa e tretë e trekëndëshit, i Biri, pra Hamleti nuk shpëton, pra nuk mbetet gjallë, por vdes.

Në këtë mënyrë si te vepra Orestia, poashtu edhe te Hamleti, konce­ ptimi i raporteve dhe i nyjës së dramës brenda këtij trekëndëshi na jep një pasqyrim bindës për funskionimin e raporteve brenda një Familjeje Mbretërore, e cila është e caktuar të përballet me një fat të zi të parathënë, pra të predestinuar për të ndodhur në përmasa të një tragjedie ri-cikluese. Një trekëndësh i tillë do të mund të konsiderohej magjik, nëse nuk do të prishej pabesisht, pra nëse Klitemnestra nuk do të vriste burrin e vet, pra babain e Orestit, por në anën tjtër një trekëndësh do të mund të ruhej së paku në njërin rast, nëse Gertruda nuk do të martohej përngutshëm dhe vullnetshëm me Klaudin dhe nëse fundi nuk do të ishte fatal për të dhe të birin Hamlet. Kjo prishje e trëkëndshit kryesisht i atribuohet femrës, pra Klite­ mnestrës për shkak të vrasjes së të shoqit, dhe Gertrudës për shkak se pranoi të martohet me kunatin e vet, vrasësin e burrit të vet, duke e mbështetur atë në realizimin e ambicies për të uzurpuar fronin mbretëror. Ani pse Gertruda nuk është dorase në vrasjen e të shoqit, ajo për asnjë moment nuk mund të shfajësohet për përmasat e këtij krimi dhe pasojat e pariparueshme që sjellë vrasja e Mbretit Hamlet. 17

344

Shekspir, “Hamleti”, “Onufri”, Tiranë, 2005, fq.48

K R I T I K A

Kjo baraspeshë dhe ky funksionim i këtij trekëndëshi nuk do të pri­ shej edhe për faktin sikur të mos ndodhte tradhëtia e shtratit bashkëshortor; Klitemnestra me Egjistin, ndërsa Gertruda me Klaudin. Kjo tradhëti natyr­ shëm ka shkatërruar thelbin e moralit dhe besnikërisë brenda çiftit bashkë­ shortor në një Familje Mbretërore. Kjo gjë mbase njëtrajtshëm ka irituar edhe Orestin edhe Hamletin në raport me femrat. I pari lutet që t’mos martohet kurrë me një femër që mund të jetë lloji i nënës së vet, ndërsa i dyti, i lutet Ofelias që të shkojë e të shërbejë në Kishë si murgeshë, më mirë se sa të lind e të trashëgojë si pasardhës njerëz të ligj.

Një nga figurat më të goditura në tërë galerinë e personazheve te Orestia është Klitemnestra. Kjo qëndron mbi të gjitha Klitemnestrat e tjera që trajtuan në veprat e tyre Sofokliu dhe Euripidi. Klitemnestra e Eskilit, është vizatuar me një pasuri më të madhe ngjyrash. Ajo ka një fuqi të pashterueshme vullneti, është e mençur dhe e vendosur gjer në pikën e fundit të bitis atë që ka menduar dhe planifikuar gjatë kohë. Është lajkatare, e pret burrin me fjalë të ëmbla dashurie. E fton brenda dhe e vret. E vret burrin bashkë me Kasandrën, të cilën Mbreti e kishte sjellur si robneshë nga trumfi në Trojë. Klitemnestra nuk e ka të vështirë të rri mbi kufomën e burrit të saj të vrarë dhe Kasandrës, dhe të thotë hapur se e kreu një vepër të menduar prej kohësh, dhe këtë e bëri gjoja se për të marrë hakun e bijës së saj Ifigjenisë, që sipas saj është flijuar padrejtësisht në Aulidë. “Klitemnestra është model i gruas së fortë dhe autoritare, e cila shkëputet nga kufizimet tradicionale duke rrezikuar sigurinë e popullit të saj”, 18 E kundërta e saj është Gertruda, e cila, siç u tha më lart, nuk e vret burrin me dorën e vet, por bëhet pjesë e krimit dhe komplotit brenda oborrit mbretëror. Portretizimi i figurës së Hamletit, nuk do të mund të realizohej, më shkurt, por njëkohësisht me përmbajtësisht se sa vlerësimi që ka Ofelia për të si: oborrtari, shkollari dhe luftëtari. Në nivel krahasimi me figurën e Orestit, vlerësimi i parë dhe i tretë janë të njëjta edhe për të, ndërsa kjo 18

fq.25)

Brown, Rusell John, OXFORD Historia e Teatrit, Tirana Times, Tiranë 2012,

345

e dyta (shkollari) është e dallueshme, pra e veçantë vetëm për Hamletin, por jo për Orestin. Elemente krahasimtare mund të gjendet te shumë personazhe të të dy veprave, shembull Horat-Pilad, etj. 4. Gjeneza e rrëfimit Ashtu siç është thënë në krye të këtij punimi, një dimension karahasimtar në raportet Orestia-Hamleti është edhe rrafshi rrëfimor. Këtu parase gjithash kam parasysh edhe ndërtimin e situatave që kanë elemente të përbashkëta në të dy veprat.

Miti mbi fatin tragjik të Agamemnonit, zë fill qysh herët në veprën homerike. Me trilogjinë Orestia ky mit vetëm vazhdon të të trajtohet edhe përpunohet edhe më shumë dhe në formën më të plotë dhe më kulmore sa i përkët rrjedhës së ngjarjeve, pra ndodhive. Te pjesa e parë e kësaj trilogjie rrëfimi për mitin tragjik të Atridëve fillon në çastet e fundit të betejës dhjetëvjeçare të Trojës. Pra, njëfarë mënyrë, Agamemnoni i Orestias kthehet triumfues në atdhe, për t’u vrarë nga e shoqja, dhe këtu situata arrin kulmin, për t’u çthurur pastaj me kthimin dhe hakmarrjen e Orestit. Mbreti Hamlet është vrarë para se të fillojë drama në vepër, por edhe këtu, skenat e ceremonisë së dasmës i paraprijnë pikës kulmore të rrëfimit dramatik, sikur ngjet që edhe te Orestia, ceremonia e pritjes madhështore të Mbretit triumfues është uvertyrë e krimit makabër që pritet të ndodhë. Nuk do do mend se në krejt mënyrën e rrëfimit te trilogjia, dëshmohet se “Eskili është poet i pasioneve të fuqishme titanike, i vrulleve të stuhishme të ndjenjave dhe përfytyrimeve fantastike.” 19 Po ashtu duhet thënë, se “përveç përshkrimit me nota dramatike të botës së brendshme, Eskili shpesh vepron edhe objektet me të cila është kryer krimi, për të detyruar spektatorin që të jetojë disa herë me radhe tmerrin e vrasjes.” 20 Mjete të tilla skenike te Orestia janë: hanxhari i Klitemnestrës, qefini (pëlhura e rrjetizuar!) me të cilin klitemnestra mbështolli burrin e saj 19 20

346

Xhaxhiu, Muzafer, Letersia antike greke, Shblu, Tiranë, 2001, fq. 159 Po aty, fq.159

K R I T I K A

përpara se ta vriste. Dhe përmes këtyre elementeve Eskili mjeshtërisht i jep kuptim dhe fuqi emotive goditëse skenave kulmore në veprën e vet. Figura dhe shprehje tjera kuptimore si tjera, si gjarpëri, helmi, fantazma, etj, janë po ashtu të përbashkëta për të dy veprat.

Kur jemi te Orestia dhe Eskili, duhet thenë se i fundit, por jo më pak i rëndësishëm, është fakti se tragjedianët e mëvonshëm, nuk u përpoqën të maten me stilin e të folurit jashtëzakonisht të pasur, metaforik e të ngjeshur të Eskilit, por ata ndoqën një stil më pak të fryrë dhe më shumë të rrjedhshëm. Për të gjitha arsyet e mundshme, “Orestia shënoi kulmin dhe njëkohësisht, fundin e një kapitulli”. 21 (fq.27) Pra, Me Orestinë e vet, Eskili shënon hyrjen e njerëzimit në fazën e re të zhvillimit: “ku ajo mund të jetojë edhe pa orientim material të fytyrave hyjnore; ajo natyrisht mund të jetë e tillë në qoftë se forcave morale, të cilat deri atëherë me dhunë kanë hyrë nga jashtë në jetë, u sifurohet vend i përhershëm. Njeriu është i lirë; lirinë e vet e përdor në atë mënyrë që, me dëshirën e përbashkët kah e mira, krijon atë rend shoqëror të cilit i ndënshtrohen individët pa cënuar të drejtën e vet”22. Pyetjes se Kadaresë, se si do të dukej bota letrare pa Eskilin, e cila u përmend në krye të këtij punimi, do të duhej t’i shtohej edhe pyetja për pikënisjen e përbashkët që kanë në hyrje të dy këto ngjarje dramatike; në rast se te Orestia përmes flakës së zjarrit nuk do të jepej lajmi për rënien e Trojës, e më pas kthimin e trumfues të Mbretit Agamemnon, nuk do të kishim vrasjen e tij. Dhe te Hamleti, në rast se në krye të veprës nuk do të shfaqej fantazma e Mbretit të vrarë, nuk do ta kishim zbulimin e së vërtetës për vrasjen e tij. Mbase Klaudi dhe Gertruda do të vazhdoni të qeverisnin pa trazime.

E krejt në fund, të gjitha këto pyetje nuk do të shtroheshin, diskuto­ heshin as analizoheshin, nëse dikur moti, para mijëra vitesh, nuk do të keqpërdorej mikpritja e Atridëve për myafirët, pra nëse Paridi nuk do ta

Brown, Rusell John, OXFORD Historia e Teatrit, Tirana Times, Tiranë 2012, fq.27) 21

22

Eskili, Tragjedi , “Rilindja”, Prshtinë, 1982, f.348

347

grabiste Helenën. Mbase Troja e famshme do të ekzistonte e parrënuar, nëse jo fizikisht, atëherë në imagjinatën e mendjeve tona gjithsesi.

348

K R I T I K A

Emin KABASHI U lind më 22 dhjetor 1949 në fshatin Drini (ish-Çifllak) të Rahovecit. Studimet themelore i ka mbaruar në Degën e Gjuhes dhe të Letërsisë Shqipe në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës, ku i ka kryer edhe studimet pasuniversitare dhe ka magjistruar me temën “Poetika e Lasgush Poradecit”, ndërkaq në vitin '89 ka mbrojtur tezën e disertacionit të doktoratës me titull “Poetika e poemave të Jeronim de Rades”. Disa nga veprat artistike të Emin Kabashit janë: "Njerëz dhe rrugë" roman, "Nusja dhe lufta" roman, "Gjaku i shprishur" 1993, "A erdhi nusja", dramë 2002, "Liria", dramë 2003, etj. Ka botuar kritikë letrare, eseistikë, studime per probleme të letersisë së Rilindjes Kombëtare dhe të letersisë së sotme shqipe. Punon si këshilltar shkencor në Degën e Letërsisë të Institutit Albanologjik në Prishtinë.

Hyrje

Dita tjetër e Jetës e Adem Gashit

Romani i dytë i Adem Gashit me temë luftën, e me personazh luftë­ tarin e lirisë, Dita tjetër e Jetës,1 që në titull shpalon nivelet dhe strukturën e rrëfimit. Cila është kjo ditë tjetër? E kujt është kjo ditë tjetër? Kujt i ka hije dita tjetër e jetës? Tashti jo si emër njeriu, siç është në romanin e Adem Gashit, por si një përthekim kohor i pafund. Autori e thotë që në nismë, se cili ka qenë motivi i aktit të shkrimit të këtij romani, se cili ka qenë personazhi, ngjarja, apo personazhet dhe ngjarjet. Do të thotë, rrëfimi në roman është ndërtuar mbi bazë të profilit të luftëtarit të lirisë, Jetullah Gashit, që do të mund të ishte secili luftëtarë i lirisë, por shtresimet e rrëfimit, këtë profil e bëjnë personazh të realizuar të një romani modern, Adem Gashi, Dita tjetër e Jetës, roman, Prishtinë, 2014

1

349

ku nuk mungon asgjë, përveç ndoshta shkurtësisë së rrëfimit në pjesë të caktuara të tij. Duke ndërtuar profilin e luftëtarit të lirisë, Jetullah Gashit, të cilit shokët dhe familjarët i kanë thënë shkurt e shqip Jetë, krijuesi ka krijuar profilin e luftëtarit të lirisë, që nga zanafilla e kërkesës për liri e deri te betejat e luftimeve në Koshare. Më tutje, duke ndërtuar strukturën e rrëfimit për ngjarjet në Koshare dhe rreth saj, për luftën dhe bëmat e saj, autori ka shtresuar ngjarje të ndryshme jetësore dhe historike, ngjarje të ditura dhe shtresime mitike në rrafshin e rrëfimit. Zanafilla (Ose njohja me personazhet dhe me ngjarjet) Romani Dita tjetër e Jetës është ndërtuar në katër pjesë (Det, To­ kë, Luftë, Qiell), (të gjitha në të pashquarën e gjuhës shqipe), thuajse të përafërta për nga shtrirja e rrëfimit të ngjarjeve, të ndara në nëntë kapituj, që bëjnë një tërësi të çuditshme të strukturës së romanit. Autori nuk është lodhur shumë, ose së paku, lexuesi ka këtë përshtypje, duke kërkuar rrafshet e ngjashmërive. Ato i ka kudo, në jetën e personazhit dhe në ngjashmëritë që ka ai me të tjerët, luftëtarë të lirisë. E veçanta e tij është heshtja më e madhe, si dhe durimi për ta mbyllur brenda vetes dhembjen për humbjen e shokëve të luftës, që mund të jetë, mbase, fill i edukatës, apo shkollë e jetës, si epror ushtarak i një njësie luftëtarësh të lirisë. Çdo gjë që merr autori dhe e shtreson në rrëfimin e ngjarjeve të romanit të tij, pikëjatë i ka bëmat e luftëtarit të lirisë, si dhe episodet e jetës njerëzore, vetëm se tashti herë zhvillohen në fronte luftimesh, herë në hapësira të pafund të imagjinatës dhe të historisë. Të gjitha këto nisin, që nga miti e deri te realiteti surreal, siç është fjala vjen, një rrëfim për Razafën dhe legjendën e Kalasë së Rozafës, e deri te rrëfimi për mustaqet e shefit të protokollit të episodi Presidenti pa popull, siç thotë autori, të Kosovës. Kjo është, në përgjithësi, mundësia e parë e përkufizimit të stru­ kturës së rrëfimit në këtë roman të Adem Gashit. Kurse në pjesën e fillimit, në Zanafillën, siç e ka pagëzuar autori, mund të thuhet se është dhënë letërnjoftimi i aktit të shkrimit, i ngjizjes së idesë, i përsiatjeve për nisjen 350

K R I T I K A

në frontet e luftës, i shëmbëllimeve nëpër sprovat e jetës, i kujtimeve të fëmijërisë e deri të kënga që kishte zënë e po këndohej në oshtimën e krismës së armëve të lirisë. Këtu fillon përtokja, thënë kushtimisht e rrëfimit. Por, krejt logjikshëm vjen pjesa që autori e ka pagëzuar Det. Det (Ose ardhja drejt dashurisë dhe vdekjes)

Që nga përkatësia e tragetit Vikinga, pronarit të tij, Kjell Hojrbraten, nostalgjikët e vëllazërim-bashkimit, me personazhin që është shumë i mërzitur, se plaku, pra Titoja, është keq nga shëndeti, përmes Figurës– Hije, që ka përkatësi lokaliteti dhe vendlindjeje, por nuk ka përkatësi identiteti (ai është nga Carralluka, por nuk e di as vetë se çka është shqiptar, serb, jevgjit, apo jugosllav), janë shpaluar mjeshtërisht në pjesët e këtij romani. Reminishencat që krijon autori, qoftë përmes dialogëve të persona­ zheve të tij, udhëtarë të tragetit Vikinga, qoftë përmes shëmbëllimeve të ngjarjeve të ndryshme, që nga legjendat e deri të faktet historike, siç është fjala vjen, dialogu që shpërfaq pjesën e tragjedisë së Ballkanit, aq më shumë të shqiptarëve, me padrejtësitë historike që kishte bërë Konferenca e Ambasadorëve në Londër, krijohen duke qëmtuar shëmbëllimet, por edhe duke krijuar ngjashmëri. Kur lexon me vëmendje gjithë këto shtresime brenda një teksti artistik, krijohet përshtypja se autori nuk është lodhur shumë, qoftë për të kërkuar faktet, qoftë për të prekur mendësinë dhe psikologjinë e personazheve, qoftë për të qëmtuar fjalorë a enciklopedi, doracakë, apo libra normash teorike, si ndërtohet struktura e rrëfimit të një romani. Jo, lexuesi mendon se të gjitha i ka pasur të gatshme, krejt afër, herë në një traget udhëtimi, herë në një Kala, ku shprishet legjenda deri në përimtim, herë tjetër, diku në mes tokës dhe qiellit, në një mjegull të ngjashme me atë të Kalasë së Rozafës, nëpër të cilën luftëtarët e lirisë, për tri ditë e për tri net, e kishin të papërcaktuar edhe përmasën e kohës, edhe përmasat e hapësirës. Nuk ka asgjë më mitike në këtë roman, se ky episod, që shëmbëllen me gjithë realizimet më të mira të prozës artistike shqiptare. Në rastin tonë, ky është rrëfimi te pjesa Det. 351

Kurse sfondi i ngjarjeve është gati migjenian. Në Det, një traget, që e ka emrin Vikinga, e një pronari suedez, emri i të cilit po ashtu dihet. Brenda në traget, mbi dyqind udhëtarë. Në mesin e tyre, edhe luftëtarët e lirisë, profilin e të cilëve e ndërton autori, duke marrë shëmbëllimin e profilit të luftëtarit të lirisë. Pra, në mesin e tyre, prototipi i profilit mbi të cilin e ka ndërtuar rrëfimin-Jeta, luftëtari i lirisë, Jetullah Gashi. Prandaj, edhe në Det, herë pas here, sikur zë e kurthohet ai shtresimi i mendësisë që ka krijuar historia në psikologjinë e shqiptarit, duke krijuar edhe formulën, se njeriu shpesh merr rrugët, që nuk kthehen. Tashti, nuk kthehen rrugët, apo nuk kthehet njeriu. Doemos, pra, është Dita tjetër e Jetës, ai titull domethënës i romanit të Adem Gashit. E veçanta e rrëfimit në këtë roman, është hapësira ku zhvillohen ngjarjet. Nëse do të parafrazonim Migjenin, do të thoshim: Një Det, në të një traget, trageti Vikinga, brenda në traget udhëtarë, në mesin e tyre luftëtarët e lirisë, dhe më i veçanti, Jeta me Ditën tjetër të Jetës, që e bart me vete si pjesën e trupit të vet, ose si shtojcë anatomike. Kjo pjesë e rrëfimit të autorit ka pesë nënndarje të tjera, që krijojnë natyrshëm tërësinë e rrëfimit të ngjarjeve. Ato janë nga më të ndryshmet, qoftë si përmasë e kohës, qoftë si përmasa të hapësirës. Tokë (Ose afrimi me vdekjen e me përjetësinë) Askund më qartë se në këtë pjesë të romanit Dita tjetër e Jetës, nuk fqinjërojnë vdekja dhe përjetësia. Sa duket, vetëm toka, së paku në psikologjinë e shqiptarit, e ka këtë të drejtë. Në të, në hapësirat pafund të tokës së Atdheut, bëhet lufta për lirinë. Pra, edhe lufta për një Ditë tjetër të Jetës. Hetohet se këtu del në sipërfaqe një shtresim tjetër kuptimor i titullit të romanit të Adem Gashit. Një sintagmë gjuhësore, ndoshta e kërkuar me mund, por e gjetur natyrshëm, gjë që hetohet në gjithë ndërtimin e profilit të luftëtarit të lirisë, Jetullah Gashit. Çdo gjë është e ditur, secili toponim, ku lëvizin luftëtaret e lirisë, secila bëmë e tyre, ende pa shkuar në frontin e luftimeve, secili nga ata ka diçka të veçantë. E përgjithshmja është ideali i lirisë, për të cilin ata po shkelnin nëpër 352

K R I T I K A

ato vende të tokës së tyre, të cilën, disa nga ata, e shihnin dhe e shkelnin për herë të parë. Kaq e madhe ishte pesha e robërisë, sa luftëtarët e lirisë nuk njihnin pjesë të tokës së Atdheut. Asgjë më qartë nuk e shtron çështjen e hendekut të thellë që i ndanë shqiptarët për më shumë se një shekull, qoftë edhe duke pritur një Ditë tjetër të Jetës. Kurse, në anën tjetër, luftonin për lirinë e pjesëve të këtij Atdheu. Çdo gjë është e natyrshme: personazhet janë me emra e mbiemra konkretë, eprorët, fushimet e luftëtarëve, stërvitjet e tyre, marrja e uniformave me shenjën UÇK, dhënia e Betimit të Ushtarit. Autori, si edhe në pjesët e tjera të romanit të tij, nuk fsheh asgjë. Nuk fsheh në kuptimin, nuk i mbulon personazhet e tij, as rrëfimin e ngjarjeve, me epitete, apo sinonime. Nuk lodhët shumë as për të kërkuar figurat e tjera, sidomos ato stilistike. Ato vijnë vetë, janë aty, në shtresimet e rrëfimit, falë gjuhës, sintaksa e secilës është krejt shqip. Figura-Hije, si për çudi, edhe në Det, edhe në Tokë, shkon e përafro­ het me gjarprin. Personazhi i Jetës, si fëmijë, e kishte mbytur një të tillë, e kishte plasur me dorë. Natyrshëm, deri në pafundësi, vjen urdhri për të shkuar në Luftë. Kjo pjesë e romanit Dita tjetër e Jetës ka dy kapituj. Në të parin ka një poezi për Durrësin, ku qëmtohet edhe lashtësia e tij. Në kapitullin e dytë, ka një rrëfim (që ngatërrohet), siç thotë autori, kurse e gjithë pjesa ka edhe dhjete (10) nënndarje, nëpër të cilat, si në shirit filmi jepen episode ngjarjesh, karakteresh të shkrira në tërësinë e veprës, që nga legjendat të faktet historike. Luftë (Ose rruga e ardhjes së lirisë)

Pesha e rrëfimit të ngjarjeve, e shpalimit të anëve karakterologjike të personazheve, e ndërfutjes së episodeve, nga më të ndryshmet, ndonjëherë skajshmërish të papërputhshme, është realizuar në pjesën e romanit që autori e ka titulluar Luftë. Gjuha e rrëfimit që shpalon anën mitike të luftës, i ka dhënë dorë autorit, të japë ndër përshkrimet më të bukura të prozës sonë me temë Luftën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, ose thënë më saktë, temën e luftës në përgjithësi. Nuk është me rëndësi se 353

ku bëhet ajo, në vijat e fronteve, apo deri të jeta në bodrumet e Prishtinës, lagje me lagje, duke i përmendur me emra, si përherë gjatë këtij romani, jo vetëm toponimet, por edhe njerëzit, edhe ngjarjet, me ndonjë përjashtim të vogël. Kompania ushtarake e Komandant Drenicës, pra e Jetullah Ga­ shit, pa e ditur ka hyrë thellë në pozicionet e armikut. Lidhjet janë të pamundura. Për çudi, në ato përmasa hapësire bie një mjegull, e ngjashme me mjegullën e legjendës për ndërtimin e Rozafës. I ka rënë mjegulla Buenës. Pra, i ka rënë mjegulla Koshares. Bëhen tri ditë e tri net, ndoshta bëhen një mijë ditë e një mijë net, që prototipat e profilit të romanit Dita tjetër e Jetës, nuk kanë asnjë lidhje me realitetin që zhvillohet në betejat e luftimeve. As bukë, as ujë. Hanë borë. Vetëm errësirë, pra natë. Në këtë natë, që nuk e di askush sa ka zgjatur, Jetullah Gashi, personazhi i romanit Dita tjetër e Jetës, zë ngadalë t’i mbledhë fijet e jetës, të tij dhe të shokëve, aq më shumë, edhe të ndonjë gjallese, si ajo e qenit të plagosur, që kishte mbetur një grusht nga frika e oshtimës së armëve. Zë pra të mbledh fijet e atyre që kishin mbetur, por edhe të atyre që kishin rënë. Ky është vetëm një episod i rrëfimit të kësaj pjese, që quhet Luftë, e cila ndahet në katër kapituj, secili duke plotësuar tërësinë e rrëfimit të ngjarjeve dhe të pjesëmarrjes së njerëzve në ato ngjarje. Këta katër kapituj janë, Kujtimi (që ruan plagët), ku janë futur, të thuash, tema nga më të ndryshmet, që sa duket janë të domosdoshme për të krijuar atmosferën e rrëfimit, të shënjuara me numra arab, si: (Lagjja Vreshtat), (Kodra e trimave), (Lagjja e Dardanisë), (Bodrum në Ulpianë). Më tutje, sërish i kthehet legjendës së Rozafës, (Për legjendën e Rozafës), tashti jo si rrëfim autorial, por si mbishtresim, si palimsest i rrëfimit autorial, ngase rrëfimi është i kohës së legjendës. Tërësia e këtij kapitulli, thënë kushtimisht, ndërtohet në pesë (5) nënndarje. Në kapitullin që e ka pagëzuar Përfytyrimi (që lidh fijet), si me gjuhë filmi janë dhënë episode të ndryshme të jetës, duke filluar nga brenga e nënës Zojë, në Gjermani, për fatin e djemve në frontet e luftës, përmes pajtimit të gjaqeve, falja e të cilit bëhet nga një nënë tjetër, duke shpaluar nuanca të mençurisë së pajtimtarit Anton Çetta, pastaj prania e asaj pjellës së keqe, që nuk ishte e mangët as në Kosovë, as në Carrallukën e Malishevës, ku plaku i fëmijëve spiunë, më në fund e kupton se Qeni i keq ta sjellë ujkun në torishtë, deri të përballja me armikun, ku Komandant Drenica, pra Jetullah Gashi, profili i romanit Dita tjetër 354

K R I T I K A

e Jetës, jep urdhër për zjarr kundër forcave të armikut, që donin ta zhbënin ekzistencën e popullit shqiptar në këtë pjesë të gjeografisë së tij. Kapërcimet, nëse i quajmë sa për të kuptuar drejtë ligjëratën e rrëfimit të autorit, janë të mrekullueshme. Pas krismave, plagëve të marra të luftëtarëve të lirisë, rënies së dëshmorit të parë të kompanisë, vjen si një kumt, ajo mençuria e vjetër, që thoshte mos ia shih gunën dikujt, po shihja punën. Një luftëtarë, ëndërrimtar vajzash, thotë autori, që u ishte dukur shokëve krejt si i përhumbur, nuk largohet nga vija e frontit edhe kur plagoset. Më tutje, luftëtarët e lirisë të Komandant Drenicës, sjellin dy të vrarë. Njëri pa asnjë shenjë identiteti, por profili i Dita tjetër e Jetës, Jetullah Gashi, e kishte njohur Figurën-Hije, pjellë e asaj familje në Carrallukë të Malishevës, apo e ndonjë familje tjetër, se këtë mundësi ka përgjithësimi përmes figurës së tij, që është më shumë hije, kurse tjetri me të gjitha letrat e nevojshme, del se ishte një epror rus, që kishte ardhur të luftonte bashkë me vëllezërit e tij serb në tokën e shqiptarëve dhe kundër shqiptarëve. Kapitulli Ngjashmëritë (që përsëriten) mbërthen nëpër faqet e rrëfimit, një shumësi ngjarjesh, personazhesh, lëvizjesh, nga më të ndryshmet, nga më të çuditshmet, por edhe nga më të natyrshmet në planin e rrëfimit artistik. Krejt, si pa faj, autori ulet ‘Të pishat’, një restorant edhe i nome­ nklaturës politike e kulturore, që u krijua pas Luftës së Ushtrisë Çlirimtare në këtë Prishtinën tonë, herë kasaba, herë qytet. Ai po priste dikë tjetër, dhe i shkon përherë duke qeshur, Ganiu. Gani Krasniqi, nuk është me rëndësi as kush ishte para Luftës së UÇK-së, as pas saj, ai është babai i Dëshmorit të Kombit, Labinot Krasniqi. Pastaj në rrëfim, natyrshëm vjen Figura-Hije, apo gjakhumbësi, prania e të cilit e ka përcjellë Komandant Drenicën, pra profilin e personazhit Dita tjetër e Jetës dhe luftëtarët e tjerë të lirisë, që nga trageti Vikinga, derisa e sjellin kufomë bashkë me eprorin rus, të mbetur honeve të Koshares. Një episod i realizuar bukur, pa sforcim të gjetjeve, qoftë të figurave letrare, qoftë të atyre stilistike, qoftë për të përshkruar ndonjë veti të karakterit, është ai për shëtitjet e Burgamadhit nëpër rrugët e Prishtinës, të cilin nuk e kishte marrë as vdekja e natyrshme, e nuk e merrte as vdekja nga arma serbe. Adem Demaçi e kërkonte vdekjen, por e dinte se ata, pushtuesi serb, nuk mund ta mbante mbi supe barrën e vdekjes së tij. Propaganda serbe, bën pastaj marifetin e zakonshëm, e jep Burgamadhin 355

(një emër i krijuar nga Kadare), duke shëtitur rrugëve të Prishtinës, bashkë me motrën dhe me ndonjë tjetër dhe duke arsyetuar veprimet e tyre shfarosëse para syve të opinionit serb, që Kosovën e konsideronte, siç edhe sot, zemrën e Serbisë. Episode të tjerë, që bëjnë tërësinë e rrëfimit në këtë pjesë, që quhet Luftë, si ajo për Presidentin pa popull, si ajo për profesorët dhe akademikët që largohen nga Kosova, si ajo e përkthyeses shqiptare, që nuk ia lë as këmbët rehat nën tavolinë, një zyrtari të UNMIK-ut, nga Bangladeshi. Rënien heroike e Adem Jasharit, është dhënë duke kënduar për Azem Galicën, apo të Hamëz Jasharit, duke kënduar për Zhuj Selmanin, siç kishte rrëfyer njëra nga vajzat e mbetura gjallë, pas plojës që ishte bërë në familjen dhe lagjen e Komandantit Legjendar, Adem Jasharit. Me një siguri, që e njeh deri në detaje gjuhën e rrëfimit në roman, autori kthehet prapë në frontet e luftimeve në Koshare. Jep, herë si kumte, herë si çaste ndërdyshimesh, ato që kishin ndodhur, dhe ato që ruana, zot, siç thotë Komandant Drenica, kur nuk arrin të shpërfaqë gjithë ato emërtime kodesh, andaj mendon se ndoshta ndonjëri nga komandantët e tij, është shndërruar nga luftëtarë lirie, në shenjë lirie, siç ka ndodhur vërtet, me eprorin Agim Ramadani, pas rënies së të cilit, brigada merr emrin e tij. Një episod interesant, në këtë shumësi planesh të rrëfimit në këtë roman, zë prania e Gjeneralit Kudusi Lama, i cili, edhe ai, për një çast kishte pasur hutimin e tij, nga fuqia e propagandës së mjeteve të informimit serb e botëror, andaj ai i beson luftëtarit të lirisë, Nasimi Haradinajt, vetëm nëse ia sjellë një ushtarë të armikut të zënë rob. Atëherë po, unë besoj se nuk ke shkelur mbi urdhrat e Shtabit të Përgjithshëm të UÇK-së dhe nuk e keni lëshuar frontin e luftimeve. Në kapitullin Parabola (që shndërrohet në paradigmë), rrëfimi është një çudi me vete. Sa fillon me Enver Dugollin, që autori e ka bashkë­vendës, për Masakrën e Burgut të Dubravës, del të masakra e Çanakalasë. Më tutje, jep të dhëna të sakta për gjithë literaturën që ka pasur nëpër duar, në të cilën ka mbajtur shënime për luftimet në Koshare, pa u lodhur aspak që të jap mendimin e tij, janë, apo nuk janë objektive, jo vetëm literatura e tillë, por edhe shënimet që kanë lënë autorët e tillë. Pastaj, gjen shkas dhe kërkon rrafshet e ngjashmërive përmes një kënge, e cila flet për masakrën e Çanakalasë, një këngë që e shënon të tërën duke treguar edhe ku e ka gjetur, në cilin portal, cili variant dhe kush e këndon. Njësoj, ka 356

K R I T I K A

dhënë edhe rrëfimin, në formë të ditarit të ushtarit francez, i cili plagoset në Kompaninë e Komandant Drenicës, por ai e pranon se ardhja e tij në Luftën e UÇK-së, është një çerdhe e moralit dhe e dinjitetit të tij njerëzor, për të cilin nuk është penduar kurrë. Qiell (Ose përmasë e çuditshme e kohës)

Kanë përfunduar luftimet në frontet e Koshares. Një ditë, Koma­ ndant Drenicës, pra profilit të personazhit Dita tjetër e Jetës, Jetullah Ga­ shit, i jepet urdhër të mos luftojë më. Ishte nënshkruar Marrëveshja e Ku­ manovës. Por, ai nuk bindej, se ishte kryer lufta. Kundërshton. Por, si ush­tarak i mirë që ishte, në fund bindet. Këtu, në mbyllje të romanit, është një hapësirë tjetër, pra edhe një qiell tjetër. Mendoj se është gjetje e qëlluar e autorit, ky emërtim i pjesës së fundit të romanit të tij Dita tjetër e Jetës. Ka diçka të përbashkët liria dhe qielli, pafundësia e tij, dhe ideali i përjetshëm i lirisë. Luftëtarët e lirisë, ata që kishin mbetur, në mesin e tyre edhe vëllezërit Bytyçi, që ishin pjesë e Batalionit ‘Atlantiku’, të shqiptarëve nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, tashti kishin marrë në sy rrugët e Kosovës. Ecnin rrugëve të Kosovës për të nderuar ata që ishin bërë shenja lufte dhe shenja kujtese. Për të vizituar shokët e plagosur. Për të bërë homazhe të varrezat e Jasharëve. Për të hyrë në odën e babait të Dëshmorit të Kombit, Abaz Thaçit, që në Kosharen e luftimeve të Komandant Drenicës, ishte njohur me emrin e luftës, Bjeshka 1. Si në një shirit filmi, rrëfimi i autorit kthehet në Prishtinë, në Kafe Galerinë Koha, ku kishte zënë e mbaheshin veprimtari të ndryshme kul­ turore. Pamjet ndërrohen shumë shpejt. Rastësisht, apo gjetje e autorit, diku në një rrugë të Prishtinës, ushtarët e KOFOR-it nxjerrin nga një bodrum, edhe një mbeturinë të luftës, një kriminel lufte, që vetëm, zoti e di sa shqiptarë të pafajshëm kishte vrarë. Papritur, doemos, kjo është cilësi e rrëfimit në roman, jepet një skenë e luftëtarëve në frontet e Koshares, siç jepet edhe një urdhër nga kreu i krimeve në Serbi, për zhdukjen e kufomave dhe për zhdukjen e 357

gjurmëve për dhunimet e grave shqiptare. Përshkrime, telegrafike, nëse mund të thuhet kështu, por që shpalojnë mrekullueshëm gjendje dhe karaktere, situata dhe tërësi ngjarjesh, gjë që rrëfimin e këtillë të romanit e bën modern, nëse nuk harrohet këtu, se ndonjëherë autori, duke qëmtuar të dhëna për veprën e tij, gjen edhe statistika të çuditshme për përbërjen e gjakut në trupin e njeriut. Në anën e kundërt të Beogradit pushtues, një prift bekon ushtarët serbë që vrasin, por ata kanë një hall, se në burg është një emër që nuk i lë rehat. E gjejnë zgjidhjen. E lirojnë një ditë më parë, pastaj sipas shenjave të tyre, ai nuk do të jetë më. Kjo prani e Ukshin Hotit, në roman, si edhe herëve të tjera përmendja e tij, dëshmon për praninë e fakteve në shtresimet e rrëfimit artistik të Adem Gashit. Prandaj, romani Dita tjetër e Jetës është i veçantë, jo vetëm në planin e rrëfimit gjuhësor, jo vetëm në krijimin dhe gjetjet e situatave, rrethanave, personazheve, sepse aty çdo gjë është e njohur dhe konkrete, por edhe me gjuhën e rrëfimit. Një gjuhë rrëfimi e shlirshme, deri te frika se mos rrëfimi i ngjarjeve të romanit, zbret në nivelin e rrëfimit të kronikës. Sa për ilustrim të këtij përkufizimi, po sjellë vetëm dy-tri fakte të vogla. Autori, sa përdorë të dhëna nga shkrimi i një gazetari amerikan, sa jep një pjesë të fjalimit të Xhimi Shias në Bruksel, nga selia e NATO-s, kur papritur, thotë se kur zëdhënësi i NATO-s kumtonte ato të dhëna për Burgun e Dubravës, atje kishte filluar masakra serbe mbi të burgosurit shqiptarë. Skena e katrahurës së përgjakshme në Burgun e Dubravës, jepet me penelata të kursyera, por gjetja që bën me këngën e Enver Dugollit, duke krahasuar masakrën e Çanakalasë me masakrën e Dubravës, është gjetje moderne. Në përmbyllje të romanit, ai ka dhënë edhe një anë të karakterit fashist të Piter Handke, një nobelist anti liri. Pastaj, diku në një spital të lufts, një nuse që lind vajzë, e luhatet shumë si t’ia lërë emrin, Fitore a Liri, se ende nuk i është kthyer burri nga frontet e luftimeve. Më tutje, përkthyesin e Komandantit të trupave të KFOR-it, Ismail Krifcën, që mahnitet kur sheh gjeneralët serbë, humbës dhe të mundur, kurse në anën tjetër, mendonte përkthyesi, se cili nga këta gjeneralë do të mund të ishte prototip i Çiçikovit të Gogolit të letërsisë klasike ruse, kur dihej se të dz palët shisnin dhe fshihnin kufoma. Një pamje e punuar me shumë kujdes, duke prekur vetëm atë që quhet bërthamë e ngjarjeve, është kthimi i të zhvendosurve nëpër vendet 358

K R I T I K A

e tyre, përkundër urdhrave dhe ndalesave që bënte NATO-ja, se terreni mund të ishte i minuar, e kështu me radhë. Kur lexuesi mund të jetë hutuar duke përcjellë lumin e të kthyerve, uraganin e të kthyerve, siç thotë autori, atje diku në frontet e luftimeve në Koshare, Komandant Drenica nuk mund ta merrte me mend, se pse nuk jepej urdhër për të hyrë thellë në Kosovë. Ngjashëm me atë mjegullën e madhe, që mbulon Kosharen për tri ditë e për tri net, te pjesa Luftë e këtij romani, autori, thuajse me të njëjtën gjuhë rrëfimi e shtreson edhe mënyrën e vdekjes së Jetullah Gashit, profilit të personazhit Dita tjetër e Jetës. Në të vërtetë aty nuk ka vdekje, ka vetëm një shkëndijim të çastit, kur çdo gjë bëhet bardhë, pastaj nuk dihet asgjë, nuk kuptohet asgjë, sepse ai kishte kryer të veten, do të thotë e kishte pritur Ditën tjetër të Jetës. Pjesë të tjera rrëfimi, të vendosura herë në Gjermani, qoftë vetë autori, qofshin shokët e luftës dhe familjarët e Jetullah Gashit, pastaj ardhja e tyre dhe ndeja të restoranti Te ariu, më tutje, ajo republika e lirisë artistike, siç thotë krijuesi për Kosovën e lirë, kishte shpallur pavarësinë e saj, gjë që jep të kuptohet se çdo sakrificë tashti kishte marrë kuptim, deri në atë përmasë, që quhet ideali i luftëtarit të lirisë. Përfundim

Romani Dita tjetër e Jetës, është i dyti që ka temë luftëtarët e lirisë. Njësoj si romani i parë i tij me këtë temë (“A...ZH - VETËTIMAT E NËNTORIT, Prishtinë, 2005”), kushtuar Dëshmorit të Kombit, Afrim Zhitia, është një shpalim i mrekullueshëm i mundësisë së madhe të gjuhës së rrëfimit. Autori jo vetëm është njohës mushtit gjuhësor të shqipes, por ai e përdorë atë edhe për të kumtuar vlerë të veçantë, qoftë kur flet për arketipat, siç janë ngjashmëritë me legjendat dhe bëmat e heronjve mitikë, qoftë kur i kthehet realitet gati sureal, dhe bredh fshatrave të djegur të Kosovës, ku në shtëpitë e rrënuara nga zjarri, kishin mbetur në këmbë vetëm oxhaqet. Adem Gashi, njësoj si me romanin e parë, që i kishte ngritur përmendore të pakundshoqe Dëshmorit të Kombit, Afrim Zhitia, përmendoren e për­ jetësisë artistike, kështu ka vepruar edhe me këtë roman. 359

Romani Dita tjetër e Jetës, do të jetë shëmbëllesa artistike e të gjithë luftëtarëve të lirisë, e të gjithë dëshmorëve të kombit, kudo që kanë luftuar dhe kudo që kanë rënë. Më thotë mendja, kjo nuk është pak, as për letërsinë tonë, që ka brenda rritjes së saj një vepër të këtillë, qoftë për jetëshkrimin e një luftëtari të lirisë, siç ishte Jetullah Gashi. Romani Dita tjetër e Jetës, i bën nder kulturës dhe letërsisë sonë, edhe me akribinë e rrëfimit të ngjarjeve dhe të situatave, me shpalimin e psikologjisë së personazheve dhe me gjendjet e tyre, duke përdorur konkretësinë e mjedisit tonë, si një arenë nga e cila as nuk mund të fshihesh, as nuk bën të fshihesh. Adem Gashi me romanin Dita tjetër e Jetës, e ka mësuar lexuesin shqiptar, që të lexojë art edhe nga përditshmëria, aq shpesh sureale.

360

K R I T I K A

Blerina Rogova-GAXHA Ka përfunduar studimet për letërsi shqipe dhe studimet postdiplomike në Universitetin e Prishtinës në fushën e formave letrare. Ka botuar librat me poezi Gorgonë dhe Kate. Për librin Gorgonë mori çmimin e Mitingut të Poezisë për librin e vititi. Poezitë i ka përkthyera në gjuhë të ndryshme. Ka fituar bursën në Split të Kroacisë dhe është fituese e bursës për shkrimtarë në Vjenë. Është kolumniste dhe redaktore e kulturës e gazetës Zëri





“KOLOMBRA” NJË RRËFIM BIZAR

Bota që Buzati krijon në rrëfime është jo rrallë ajo e një rrëfimi bizar. I tillë është tregimi Kolombra. Nis nga titulli, si shenja e parë e komunikimit me veprën, emri kolombra bëhet esencë, që jep të sintetizuar tekstin e një historie të jashtëzakonshme, me luftën e vërtetë, me luftën si keqkuptim, dhe me absurdin e të gjitha ndeshjeve. Nëse Luçinës i dalin flatrat, Martës i ikë mendja e bie poshtë, siç ndodh në tregimet e tjera të autorit, Stefano Roit, Kolombra nuk do t’i ndahet kurrë. Ndër krijimet më të mira të Dino Buzatit, Kolombra, thotë se fatit nuk mund t’i bësh bisht, pos ta ndeshësh atë. Tregimi që brenda ka farën e literaturës fantastike, të shtyn ta mendosh nëse ferri vjen vërtet nga e panjohura apo jemi vetë ne që e krijojmë. Ku është e mundshmja e ku është e pamundura do të pyeste ndonjë nga personazhet e literaturës fantastike. Në tekstin që ruan strukturën zhanrore të tregimit, bota është përallore, po ku s’përcillet më morali i përallës, por ai i jetës. Moralizimi si veçori strukturore e përrallës, është tjetër, meqë këtu edhe receptuesi dhe destinimi i tekstit ndërron. Por personazhi kryesor i tregimit, para shfaqjes që i ndodh, një herë të vetme pyet se mos ndodhia nuk ishte e vërtetë. Fantastiken, të çuditshmen e të mrekullueshmen, Tzvetan Todorov i sheh si gjini fqinje, në kufijtë e njëra-tjetrës1. Fantastikja ndërmjet dy 1 Tzvetan Todorov, The Fantastic: A structural approach to a literary genre, Cornell University Press, Ithaka, New York, 1975, 25

361

të tjerave. Todorov e lidh fantastiken me ngurrimin e personazhit ndaj shfaqjeve, ngjarjeve, në dukje të mbinatyrshme. Dykuptimësia do të ruhet gjer në fund të aventurës: realitet apo ëndërr, e vërtetë apo iluzion?2 Ndodhi e çuditshme dhe e pakuptueshme ia mësyn edhe në jetën e personazhit Stefano. Krijesat mitike si Kolombreja apo Mbreti i detit, ky i fundit i paidentifikuar asnjëherë përballë por ‘i fshehur thellë në det’, janë “fuqia e pazakonshme” që e trandin botën e tij brenda normave të njohura. Vija mes reales dhe irreales.3 Personi vihet nën abstraksionin. Kufijtë bëhen lëmsh dhe prishin komoditetin e jetës nën vijat e njohura. Loja

Tregimi nis nga diçka e zakonshme në jetën e përditshme, ditëlindja e Stefano Roit. Rrëfimtari që flet si Ai e nis kallëzimin me diskursin dialogjik mes të birit dhe babës: “Kur të rritem-tha- dua të shëtis detet si ti. Dhe të komandoj anije edhe më të mëdha e më të bukura se jotja. –Zoti të bekoftë, bir! Dhe meqë tamam atë ditë anija do të nisej, e mori me vete.4 Këtu fillon loja e tij e parë mbi det, dhe këtu ndodh loja e fantastikes. Ajo që i shfaqet dhe e ndjek Stefanon, nuk është çfarëdo, por një krijesë e frikshme e quajtur kolombër. “Një peshkaqen i tmerrshëm dhe misterioz, më dinak se vetë njeriu.” Nëse zemra e fantastikës është dykuptimësia apo ngurrimi mes realitetit dhe ëndrrës, të vërtetës apo iluzionit, karakteri i tregimit, si qenie që njeh vetëm ligjet natyrore, i ndodhur karshi të panjohurës, i habitur pyet të atin: -Mos është ndonjë përrallë? Jo. Ia kthen ai. Duke i vënë vulën e pamundësisë së një shpjegimi tjetër. Por ngjarjet marrin tonin e përrallës, ku insinuohen edhe situata paradoksale që nisin me praninë e kolombrës. Todorov shkruan se në tekstet fantastike autori shtjellon ngjarje që nuk kanë gjasë të ndodhin në jetë po t’u përmbahemi dijeve të përbashkëta të çdo epoke, lidhur me atë çka mund a nuk mund të ngjasë5. 2

Po aty

3 Sigmund Freud, The uncanny, 1919, web.mit.edu. Sipas shpjegimit që Frojdi i bën fjalës unheimlich , e kutpuar në shqip si e çuditshmja “terrori i “të çuditshmes” vjen jo nga ajo që është krejtësisht e huaj ose e panjohur nga ne, por në të kundërtën, del nga diçka çuditërisht e njohur, por e cila i mposhtë përpjekjet tona për t’u distancuar”. 4

362

Dino Buzzati, Gruaja me flatra, Ombra GVG, Tiranë, 2009, f 59

Po aty, f 33

5

K R I T I K A

Loja e jetës së Stefanos luhet nga besimi i të atit në “të dëgjuarën” për peshkun e zi, duke ia bërë katran jetën e djalit. Askush nuk e dinte formulën e mallkimit, dhe për me tepër personazhi e pranon ashtu siç i jepet, pa provuar asnjëherë, së paku deri mbarim, ta verifikojë ‘vërtetësinë e tij’. Ngurrimi si shenjë themelore e fantastikes, është shenjë themelore e tregimit Kolombra. Sipas teorisë që fantastiken e lidh me reagimin e personazhit, Stefano ngurron për gjithë jetën t’i dalë përpara të panjohurës që iu shfaq kur qe fëmijë. Vetëm në fund ecën nga një zgjidhje, nëpërmjet procesit të zbulimit. Dhe fantastikja jeton për aq sa jeton dyshimi për të: është apo nuk është? Kulmi i angështisë shfaqet me hezitimin e përballjes me të panjohurën. Logjika e rrëfimit në vazhdim prodhon ikjen dhe kohën që shkon. Koha në fakt, shënon pikat/kalimet: kur ishte dymbëdhjetë vjeç, sheh për herë të parë kolombrenë, kur bëhet 22 vjeç vendos të lundrojë (sa më afër të panjohurës, por pa provuar ta njohë), e vetëm kur plaket ndërkaq, vendosë ta ballafaqojë. Por fantastikja kërkon edhe përmbushjen e një kushti- përfshirjen e lexuesit në botën e personazheve. “Ngurrimin” e lexuesit, një funksion të tij (Todorov), të vetëkuptueshëm në tekst. Kushtin, të cilin teoricieni bullgaro-frëng e sheh si të parë, parasheh që teksti ta detyrojë lexuesin ta konsiderojë botën e personazheve si botë njerëzish të gjallë, e të ngurojë mes një shpjegimi natyror dhe një shpjegimi mbinatyror të ngjarjeve të përmendura. Kur kolombra flet, ne nuk na lind asnjë dyshim se kjo gjallesë deti mund të flasë. Por, roli që ka marrë ky personazh, mund të na shtyjë të themi: Për pak e besova si të vërtetë. Por, a është e vërtetë? Në kuptimin e kategorisë, tregimi pretendon koncentrimin e ndo­ dhisë dhe të hapësirës. Kolombreja ka shtresën narrative të lidhur ngushtë me paradigmën e detit. Deti vjen me funksion të dyfishtë, edhe si hapësirë reale, po mbi të gjitha si simbolikë. Të rikujtojmë se si personazhi i Buzatit ndërron ambient me lëvizjet e tij nëpër botë, dhe shpejtësinë me të cilën kalon koha. Në hapësirë të tillë ambienti dhe kohe shtrihet edhe fantazia. Vendi, si formë e matshme e hapësirës, është një nga elementet e fabulës6. Dhe këtu, është “trualli” ku mbijnë legjenda dhe bestytni, karakteristike të njerëzve që jetojnë skaj detit, ku e njohur s’kishte si të mos ishte edhe 6 Mieke Bal, Narratology: Introduction to the theory of narrative, University of Toronto Press, Toronto, 1997, f 133.

363

legjenda për Kolombrenë. Ajo paraqet intertekstin bazë mbi të cilin ndërtohet tragjika e personazhit Stefano. Në këtë plan në të cilin shtrihet fabula, rrëfimtari e vë personazhin karshi provës: “në një botë që është më së miri jona, ajo që ne njohim, pa djaj, pa xhindë, as vampirë, ndodh një ngjarje që nuk mund të shpjegohet me ligjësitë e po kësaj bote të njohur.7 Kallëzimi për pritjen

Buzati e projekton rrëfimin si një agoni në pritje të vdekjes. Vdekja nuk është mizore, por është prania e saj që bën që karakteri ta vuajë agoninë. Vuajtja e Stefanos nuk është në duart e asaj që e dinte për vdekje, po në duart e vetë atij. Autori i end fijet e një kallëzimi për pritjen. Vetëm në fund personazhi vendoset përballë të së pashpjegueshmes. Tek dëshmon shkallën e lodhjes shpirtërore e fizike, tashmë në moshë të shtyer, dhe i vendosur që më në fund të marrë një pozicion. Lojë e bukur kjo e Buzatit me Kolombrën, e cila gjatë gjithë kohës duket si inkarnacion i tmerrshëm i ferrit, por si përfundim zgjidhja/ mbarimi thotë se peshku misterioz ishte vetëm inkarnim i lumturisë. Dhe kur enigma kuptohet, mizoria bëhet e padurueshme. Përbindëshi që gjithë jetën e kish ndjekur, dhe të cilit ky, gjithë jetën i kish ikur, kish dashur vetëm t’i jepte të famshmen Perlë të Detit, gurin e lumturisë e të paqes. Njeri i mjerë, i thotë kolombra. Diskursi i dialogut të vetëm në trekatër fjali, mes Stefanos dhe kolombrës në mbyllje të tregimit, nxjerr tragjikën e të parit. Një mesazh për njeriun e terrorizuar. Tregimin në mbyllje përcillet me shënim/sqarimin që kryen funksionin e vendosjes së personazhit mitik në shtratin e pretenduar faktik. Kolombrën, ai që na flet, thotë se dikush andej brigjeve e quan kahloubrha, kalonga, kalu-balu, chalung-gra. Rrëfimtari do të ‘demonstrojë’ se ajo që tregoi është referenciale, të paktën brenda kornizave të tematikës që ushqehet në e rreth detit. Vendosja e një ‘relacioni’ të tillë është lidhja e elementit fantastik me interierin hapësinor të rrëfimit. Kolomba është një alegori e fortë e karakterit njerëzor, njeriu për veten dhe në të veten, i lëshuar absurdit të pritjes. "La condizione absurde humana”, do të shkruante autori diku për personazhet e veta. 7 Tzvetan Todorov, The Fantastic- A structural approach to a literary genre, Cornell University Press, Ithaka, New York, 1975, f 25

364

Nr. 2, viti XLV Prishtinë 2014

Botimin e këtij numri e financoi

Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit Republika e Kosovës

365