JETA_E_RE 2014-3 Flipbook PDF

JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,JETA_E_RE 2014-3,J

---

674 Views
255 Downloads
FLIP PDF 1.42MB

DOWNLOAD FLIP

REPORT DMCA

Nr. 3, viti XLV Prishtinë 2014

Viti i parë i botimit: 1949 Themelues dhe kryeredaktor i parë: Esad Mekuli

1

2

NR. 3 PRISHTINË 2014

NSH Revistat Rilindja Për botuesin: Demë Topalli Kryeredaktor Agron Y. Gashi Redaktorë Adil Olluri Ardian Haxhaj Adresa e-mail: [email protected] Design rrezeARTstudio.com Copyright © NSH Revistat Rilindja

3

4

P ë r m b a j t ja LIGJËRATË E NOBELIT............................................................................................. 7 Patrick MODIANO: Përpjekja për të zbuluar një mister....................... 9

PROZË.................................................................................................... 51 Gabriel Garcia MARQUEZ: Erdha vetëm për të folur në telefon............................................................................................................ 25 Roberto BOLANJO: Kthimi......................................................................... 39 Patrick MODIANO: Zhdukja e vajzës së re Dora Bruder................. 53 Jurij HUDOLIN: Thjeshtri............................................................................. 59 Etgar KERET: Hapja e zinxhirit................................................................. 69 Bajram SEFAJ: Vinjeta................................................................................... 73 Feride PAPLEKA: Koha neutrale............................................................... 79 Ilire ZAJMI: I tradhtuari................................................................................ 83

POEZI..................................................................................................... 89

Edoardo SANGUINETI: Nga Laborintus................................................ 91 Octavio PAZ: Era.............................................................................................. 103 Jan LEONZUK: Po mësoj moskujtesën................................................... 113 Laura GARAVIGLIA: Autoportret.............................................................. 121 Mate GRBAVAC: Mundesh............................................................................ 125 Jonuz FETAHAJ: Kur troket dhembja...................................................... 133 Idriz ULAJ: Dritë e terr.................................................................................. 137 Ali JAKUPI: Zogjtë ikin.................................................................................. 145 Ali R. BERISHA: Vargjet e poetëve shkrijnë borëra.......................... 149 5

Intervista...................................................................................................... 155

Harold BLOOM: Arti i kritikës ............................................................................. 157

DOSSIER................................................................................................ 195 Ann BEATIE....................................................................................................... 197 Ann BEATIE: Demoni i oxhakut................................................................ 198 Ann BEATIE: Shkëmbi................................................................................... 206 Ann BEATIE: Janusi........................................................................................ 228 Neila C. Seshachari: Duke pikturuar Ann Beattie - një dialog (Intervistë)........................................................................................................................ 234

KRITIKA................................................................................................ 257 Jonathan CULLER: Supozimi dhe intertekstualiteti......................... 259 Mircea ELIADE: Struktura e miteve........................................................ 279 Robert Rowland SMITH: Të qartësuarit e autobiografisë............. 295 Anna AGUSTI FARRÈ: Akti i të shkruarit.............................................. 305 Kujtim M. SHALA: Ernest Koliqi tregimtar........................................... 311 Vehap ShITA: Sinkopa e Anton Pashkut / Malësorja e Nazmi Rrahmanit........................................................................................ 327 Shqipe Canolli HAZIRI: Todorov dhe fantastikja e rrëfimit kafkian............................................................................................ 337 Fatmir SULEJMANI: Jeronim De Rada - thyes konvencash romantike........................................................................................................... 343 Besnik JAHA: Konfesion para një ikone................................................. 351 Shpresa Tolaj GJONBALAJ: Vepra si fakt semiotik............................. 359

6

ligjËratË e nobelit

Patrick MODIANO

7

8

ligj Ë rat Ë e nobelit

Patrick MODIANO

PËRPJEKJA PËR TË ZBULUAR NJË MISTER Unë thjesht do të doja t’ju tregoja se sa i lumtur jam që ndodhem këtu me ju dhe sa i prekur që jam nga nderi që më keni bërë duke më dhënë Çmimit Nobel për Letërsi. Kjo është hera e parë që unë kam pasur rast për të bërë një fjalim para një auditori kaq të madh, dhe jam ndier disi i shqetësuar për këtë. Është e lehtë të imagjinohet se një gjë e tillë vjen natyrshëm dhe lehtë për një shkrimtar. Por një shkrimtar - mirë, një romancier të paktën - shpesh ka një marrëdhënie jo të lehtë me të folurit. Thirrja për t’i vënë mendjen mënyrës si mësimet shkollore dallojnë ndërmjet atyre me shkrim dhe me gojë, romancieri ka më shumë talent për t’u shprehur me shkrim sesa me gojë. Ai është i mësuar për t’u mbajtur i qetë, dhe në qoftë se dëshiron të thëthisë një atmosferë, ai duhet të shkrihet me turmën. I dëgjon bisedat pa u shfaqur në to, dhe nëse ai hapëron në to, aty është gjithmonë për të bërë disa pyetje të matura në mënyrë që të përmirësojë të kuptuarit e tij për gratë dhe burrat përreth. Fjalimi i tij është ngurrues, sepse ai është mësuar t’u bjerë vijë fjalëve të tij. Është e vërtetë se pas disa varianteve të reja, stili i tij mund të jetë i qartë. Por kur ai e merr fjalën, ai nuk ka më asnjë mjet në dispozicion për të korrigjuar fjalimin e tij të pasigurt. Unë gjithashtu i përkas një brezi në të cilin fëmijët janë parë e nuk janë dëgjuar përveç në raste të caktuara të rralla dhe vetëm pasi kanë kërkuar leje. Por askush kurrë nuk ua ka vënë veshin atyre dhe njerëzit shpesh do të flasin matanë tyre. Që shpjegon vështirësitë që kemi disa prej nesh kur flasim - ndonjëherë jemi ngurrues, ndonjëherë shumë të shpejtë, thuajse presim që të jemi të ndërprerë në çdo moment. Kjo është ndoshta arsyeja pse dëshira për të shkruar, si shumë të tjera, erdhi tek unë në fund të fëmijërisë. Shpresoni se atë që ju e shkruani do ta lexojnë të rriturit. Në këtë mënyrë, ata kanë për të dëgjuar ty pa të ndërprerë 9

dhe çfarë është ajo që ju keni në kraharorin tuaj do ta mësojnë mirë dhe këndshëm. Njoftimi i këtij çmimi për mua dukej joreal dhe unë kam qenë i etur të dija pse ju më zgjodhet mua. Atë ditë mendoj se kam qenë thekshëm më i vetëdijshëm se kurrë ndonjëherë se sa i verbër është një romancier kur është fjala për librat e tij, dhe sa dinë më shumë lexuesit për atë çfarë ai ka shkruar nga sa di ai vetë. Një romancier kurrë nuk mund të jetë lexues i vetvetes, pos kur është duke i hequr gabimet e sintaksës nga dorëshkrimi i tij, përsëritjet ose paragrafin e tepërt të rastit. Ai ka vetëm një përshtypje të pjesshme dhe të paqartë për librat e tij, si piktori duke krijuar një afresk në tavan, shtrirë në një skelë dhe duke punuar mbi detajet, shumë përskaj, pa asnjë vizion të punës në tërësi. Shkrimi është një aktivitet i çuditshëm dhe i vetmuar. Kur filloni të punoni në faqet e para të një romani, ju do të keni raste dekurajuese. Çdo ditë, keni ndjenjën se jeni në rrugën e gabuar. Kjo krijon një thirrje të fortë për t’u tërhequr dhe për të ndjekur një rrugë tjetër. E rëndësishme është të mos i dorëzoheni kësaj thirrjeje, por të qëndroni. Kjo paksa përngjan sikur kur ngisni një makinë gjatë natës, në dimër, në akull, me zero shikueshmëri. Ju nuk keni zgjidhje, nuk mund të ktheheni prapa, duhet të mbaheni duke shkuar përpara ndërsa i thoni vetes se gjithçka do të jetë mirë kur rruga të bëhet më e qëndrueshme dhe mjegulla të ngrihet lart. Kur jeni afër përfundimit të një libri, ju keni ndjenjesinë thuajse ai veçse ka filluar të ikë befas dhe tashmë është duke thithur ajrin e lirisë, si ndodh me nxënësit e shkollës në klasë një ditë para pushimeve të verës. Ata janë të paaftë për t’u përqendruar dhe nuk i kushtojnë vëmendje mësuesit të tyre. Unë do të shkoj aq larg sa të them se kur jeni duke i shkruar paragrafët e fundit, libri tregon një armiqësi të caktuar në nxitimin e tij për ta liruar veten nga ju. Dhe ky ju përvidhet, mezi duke ju dhënë kohë për të shkruar fjalën e fundit. Libri përfundoi - nuk ka më nevojë për ju dhe tashmë ai ju ka harruar. Nga tani e tutje, ai do ta zbulojë veten përmes lexuesit. Kur kjo ndodh keni një ndjenjë boshllëku të madh dhe ndjenjën se keni qenë i braktisur. Aty ka një lloj zhgënjimi, gjithashtu, për shkak të kësaj lidhjeje ndërmjet teje dhe librit që u shkëput shumë shpejt. Pakënaqësia dhe ndjenja e diçkaje të papërfunduar jep nxitje për të shkruar librin e ardhshëm, për të rivendosur ekuilibrin, diçka që kurrë nuk ndodh. Ndërsa vitet kalojnë, librat e ndjekin pas njëri-tjetrin dhe lexuesit flasin 10

ligj Ë rat Ë e nobelit

për një 'trup të veprës'. Por për ju, ka një ndjenjë se kjo ishte e gjitha, vetëm një rendje turravrap para. E pra, po, lexuesi di më shumë rreth një libri sesa vetë autori. Midis një romani dhe lexuesit të tij ndodh diçka e ngjashme me procesin e zhvillimit të fotografive, mënyra se si para periudhës dixhitale ata e bënin këtë. Fotografia, derisa ishte duke u shtypur në dhomën e errët, bëhej pak nga pak e dukshme. Siç ju bëni nëpërmjet një romani, i njëjti proces kimik ndodh te fotografia. Por, për të ekzistuar një harmoni e tillë ndërmjet autorit dhe lexuesit, është e rëndësishme të mos ketë kurrë tejzgjatje për lexuesin - në kuptimin si flasim për këngëtarët kur tejzgjasin zërin e tyre por t’i mbushim mendjen padukshëm, duke lënë hapësirë të mjaftueshme për librin që ta përshkojë atë pak nga pak, me anë të një arti të ngjashëm me akupunkturën, ku gjilpëra ka për t'u futur saktë tamam në vendin e duhur për zhbllokimin e rrjedhjes në sistemin nervor. Unë besoj se bota e muzikës ka një barasvlerë të njëjtë me këtë marrëdhënie intime dhe komplementare ndërmjet romancierit dhe lexuesit të tij. Gjithmonë kam menduar se shkrimi ëshë i afërt me muzikën, vetëm shumë më pak i pastër, dhe gjithmonë i kam zili muzikantët të cilët, për mendimin tim, praktikojnë një art që është më i lartë se arti i romanit. Poetët të cilët janë më afër muzikantëve se romancierët, po ashtu. Si fëmijë fillova të shkruaja poezi, dhe kjo është me siguri pse një vërejtje që e kam lexuar diku zgjoi në mua një akord të tillë: "shkrimtarët e prozës janë bërë nga poetët e këqij '. Për një romancier, në aspektin e muzikës, kjo shpesh është çështje e mbushjes së mendjes për tërë popullin, me peizazhet, rrugët që ai ka qenë në gjendje për t’i vëzhguar në një rezultat muzikor që përmban të njëjtat fragmente të ëmbla nga një libër në tjetrin, por i cili atij do t’i duket se është i papërsosur. Romancierit atëherë do t’i vijë keq që nuk ka qenë një muzikant i pastër dhe nuk i ka komponuar Nocturnet e Shopenit. Mungesa e vetëdijes së një romancieri për distancën kritike ndaj trupit të veprës së tij është për shkak të fenomenit të cilin e kam vërejtur në vetvete dhe te shumë të tjerë: sa më shpejt që është shkruar, çdo libër i ri fshin librin e fundit, duke të lënë me përshtypjen se e ke harruar atë. Mendoja se po i shkruaja librat njërin pas tjetrit në mënyrën që nuk kanë lidhje, në periudha të shkurtra të njëpasnjëshme të harresës, por shpesh po ato fytyra, të njëjtit emra, të njëjtat vende, të njëjtat fraza mbajtur të 11

vijnë libër pas libri, si modelet e endura në një sixhade, teksa isha gjysmë në gjumë. Teksa isha gjysmë në gjumë apo teksa shihja ëndrra me sy hapur. Një romancier është shpesh një somnambul, ai është aq i thëthitur në atë që duhet të shkruajë, sa kur e kalon rrugën, është e natyrshme për t'u shqetësuar në mos po shtypet. Mos harroni, por, saktësinë e skajshme të somnambulëve që ecin mbi kulme pa u rrëzuar ndonjëherë. Fraza spikatëse për mua në deklaratën pas shpalljes së këtij çmimi Nobel ishte aluzioni për Luftën e Dytë Botërore: "ai ka zbuluar jetën e botës së pushtimit '. Ashtu si gjithë të tjerët lindur më 1945, unë isha një fëmijë i luftës dhe më saktësisht, meqë kam lindur në Paris, jam një fëmijë që i detyrohet lindjes në Parisin e pushtimit. Ata që jetonin në atë Paris donin ta harronin këtë shumë shpejt, ose të paktën vetëm t’i kujtonin detajet ditë për ditë, ato të cilat paraqiten iluzionin se jeta e përditshme në fund të fundit ishte jo aq shumë e ndryshme nga jeta që ata e çuan në kohë normale. Kjo ishte e gjitha një ëndërr e keqe, me brejtje të turbullt të ndërgjegjes pse kishin qenë në njëfarë mënyre të mbijetuarit. Më vonë, kur fëmijët e tyre u bënin pyetje që lidhej me atë periudhë dhe atë Paris, përgjigjet e tyre ishin të paqarta. Ose tjetra, ata mbesnin të heshtur sikur donin t’i fshinin ato vite të errëta nga kujtesa e tyre dhe të mbanin diçka fshehur nga ne. Por të përballur me heshtjen e prindërve tanë, ne atë periudhë e shtjellonim sikur të gjithë ta kishim jetuar vetë. Sepse Parisi i pushtimit ishte një vend i çuditshëm. Në sipërfaqe, jeta vazhdonte “si më parë "- teatrot, kinematë, sallat e muzikës dhe restorantet ishin të hapura për biznes. Kishte këngë që emitoheshin në radio. Numri i të pranishëmve në teatro dhe kinema në fakt ishte shumë më i lartë sesa para luftës, sikur këto vende ishin strehimore ku njerëzit mblidheshin dhe grumbulloheshin pranë njëri-tjetrit për siguri. Por ka detaje të çuditshme që tregojnë se Parisi nuk ishte aspak i njëjtë si më parë. Mungesa e makinave e bëri atë qytet të heshtur - heshtje që zbulonte shushurimën e pemëve, trokëllimën e thundrave të kuajve, zhurmën e hapave të turmës dhe zukatjen e zërave. Në heshtjen e rrugëve dhe të errësirës- imponuar nga jashtë rreth orës 5:00 në dimër, gjatë së cilës drita më e vogël nga dritaret ishte e ndaluar, këtij qytet dukej se i mungonte vetja - qyteti ′pa sy 'siç thoshin pushtuesit nazistë. Të rriturit dhe fëmijët mund të zhdukeshin pa gjurmë nga një moment në tjetrin, dhe madje edhe në mesin e miqve nuk pëshpëritej vërtet asgjë, ndonjëherë dhe bisedat nuk 12

ligj Ë rat Ë e nobelit

ishin kurrë të sinqerta për shkak të ndjenjës së kërcënimit nga ajri. Në këtë Paris, nga një ëndërr e keqe, ku çdokush do të mund të denoncohej apo të zgjedhej deri në një grumbullim në një dalje stacioni të metrosë, u zhvilluan takime të rastësishme ndërmjet njerëzve në rrugë e të cilët kurrë nuk do të ishin takuar gjatë kohës së paqes, po ndodhnin lidhjet e brishta të dashurisë në errësirën e orës policore, pa sigurinë e takimit përsëri në ditët që pasonin. Më vonë, si pasojë e këtyre takimeve shpesh jetëshkurtra dhe nganjëherë të lëna pasdore, i lindën bijtë. Kjo është arsyeja pse për mua, Parisi i pushtimit ishte gjithmonë një lloj i errësirës primitive. Pa të unë kurrë nuk do të kisha lindur. Ai Paris kurrë nuk pushoi të më ndjekë e bezdisë, dhe librat e mi janë larë ndonjëherë në dritën e tij të mbuluar me vel. Dhe këtu është dëshmia se një shkrimtar është i shenjuar në mënyrë të pashlyeshme me datën e lindjes së tij dhe kohën e tij, edhe nëse ai nuk është përfshirë drejtpërdrejt në veprim politik, edhe në qoftë se ai jep përshtypjen e të qenët i tërhequr nga bota në atë që njerëzit e quajnë 'kullë fildishi'. Nëse ai shkruan poezi, ato pasqyrojnë kohën në cilën ai jeton dhe kurrë nuk kanë mund të ishin shkruar në një epokë tjetër. Kjo është veçanërisht e vërtetë në një poezi nga Yeats, shkrimtarit të madh irlandez, të cilën gjithmonë e kam gjetur si thellësisht emocionuese: The Wild Swans at Coole. Në një park, Yeats është duke i shikuar disa mjellma që rrëshqasin në ujë: The nineteenth Autumn has come upon me Since I first made my count; I saw, before I had well finished, All suddenly mount And scatter wheeling in great broken rings Upon their clamorous wings. But now they drift on the still water Mysterious, beautiful; Among what rushes will they build, By what lake’s edge or pool Delight men’s eyes, when I awake some day To find they have flown away?

13

Vjeshta e nëntëmbëdhjetë erdhi mbi mua Qëkur së pari bëra numërimin; Pashë, para se të kisha përfunduar mirë, krejt papritur lart fluturimin Vërtitjen në rrathë të mëdhenj shkapërdarë Me krahët e tyre plot zhurmë të paparë. Por tani ato u dynden në ujë të qetë Misterioze, të bukura; Midis çfarë mësymjesh do të ndërtojnë, Në ç’buzë liqeni a pishinë të futura Kënaqen sytë e njerëzve, kur të zgjohem një ditë Për të gjetur se ato kanë fluturuar paprit’? Mjellmat shpesh shfaqen në poezinë e shekullit të 19-të - në poezinë e Bodlerit apo të Mallarmé-s. Por kjo poezi nga Yeats nuk mund të ketë qenë e shkruar në shekullin e 19-të. Ka një ritëm të veçantë dhe një melankoli që e vendos atë në shekullin e 20-të dhe edhe në vitin në të cilin është shkruar. Një shkrimtar i shekullit të 20-të , në disa raste, mund të ndihet i burgosur me kohën e tij, dhe leximi i romancierëve të mëdhenj të shekullit të19-të – Balzac-ut, Dickens-it, Tolstoi-t, Dostojevskit - mund ta sjellë në një nostalgji të caktuar. Atëherë, koha kalonte më ngadalë sesa sot, dhe kjo ngadalësi qe e përshtatshme në punën e romancierit për shkak se ajo e lejonte atë të rendiste energjinë dhe vëmendjen e tij. Koha që nga atëherë është përshpejtuar dhe shkon përpara në mënyrë të çrregullt – duke shpjeguar dallimin ndërmjet ngrehinës vigane letrare të së kaluarës, me katedralen-arkitekturë e tyre, dhe veprave e shkëputura dhe të fragmentuara sot. Nga kjo pikëpamje, brezi im është një brez kalimtar, dhe unë do të jem kurioz të di se si brezat e ardhshëm, të lindur me internet, telefona celularë, email dhe kufje, do të shprehin këtë botë përmes literaturës në të cilën secili është përherë 'i lidhur ' dhe ku ' rrjetet sociale ' janë duke ngrënë atë pjesë të intimitetit dhe fshehtësisë që ende deri kohët e fundit ishte domeni ynë- fshehtësia që jepte thellësi për individët dhe mund të bëhej një temë e madhe në një roman. Por unë do të mbetem optimist për të ardhmen e letërsisë dhe jam i bindur se shkrimtarët e së ardhmes do të ruajnë vazhdimësinë tamam si ka bërë çdo brez që prej Homerit ... 14

ligj Ë rat Ë e nobelit

Dhe përveç kësaj, shkrimtari gjithmonë arrin të shprehë diçka të përjetshme në punën e tij, madje edhe nëse ai, si çdo artist tjetër, është i lidhur po aq fort me moshën e tij pasi ai nuk mund t’i shpëtojë asaj dhe i vetmi ajër që thith është ajri i kohës. Në krijimet e Racine-it ose të Shekspirit, vështirë se ka rëndësi nëse personazhet janë të veshura në kostum të periudhës ose regjisori dëshiron për t’i vënë ato në xhinse dhe një xhaketë lëkure. Këto janë detaje të parëndësishme. Gjatë leximit të Tolstoi-it, Ana Karenina ndihet kaq afër nesh, pas një shekulli e gjysmë kur harrojmë se ajo është duke i veshur rrobat nga viti 1870. Dhe ka disa shkrimtarë, si Edgar Allen Poe, Melville ose Stendal, të cilët janë kuptuar më mirë dy shekuj pas vdekjes së tyre sesa ishin kuptuar nga bashkëkohësit e tyre. Në fund të fundit, për sa kohë saktësisht do të mbetet një romancier? Në margjinat e jetës me qëllim që ajo të përshkruhet, sepse në qoftë se jeni të kredhur në të - në veprim – imazhi që ju keni për të është i përzier. Por kjo distancë e vogël nuk e kufizon kapacitetin e autorit për t’u identifikuar me personazhet e tij dhe njerëzit që e frymëzojnë në jetën reale. Flaubert tha ′Madame Bovary jam unë'. Dhe Tolstoi në çast identifikohet me gruan që ai pa ta hedhë veten nën tren një natë në një stacion në Rusi. Kjo dhuratë e identifikimit shkoi aq larg sa Tolstoi e përziu atë me qiellin dhe peizazhin që po e përshkruante, dhe që e thëthiti atë tërësisht. Deri te rrahja më e vogël e qerpikëve e Ana Kareninës. Kjo gjendje e ndryshueshme është e kundërta e narcisizmit, pasi kjo nënkupton një kombinim të njëkohshëm të vetë-harresës me përqendrimin më të lartë në mënyrë që të mos e humbasë detajin më të vogël. Është nënkuptuar, po ashtu, një vetmi e caktuar. Kjo nuk do të thotë kthim nga brenda, por lejon për të arritur një shkallë të vëmendjes dhe hiper-kthjelltësisë kur vëzhgohet bota e jashtme, e cila pastaj mund të zhvendoset në një roman. Unë gjithmonë kam menduar se poetët dhe shkrimtarët janë në gjendje të japin misterin për individët të cilët, me sa duket, janë të përshkuar nga jeta e përditshme, dhe nga gjërat në dukje banale - arsyeja që ata mund ta bëjnë këtë është se shkrimtarët ua kanë vëzhguar atyre kohën, madje me vëmendje të qëndrueshme, pothuajse hipnotike. Nën vështrimin e tyre, jeta e përditshme përfundon duke u mbuluar me mister dhe duke marrë në një lloj cilësie shkëlqimi-në-errësirë që nuk e kishte pasur në shikim të parë, por ishte e fshehur thellë poshtë. Është detyrë e poetit dhe e prozatorit, dhe gjithashtu e piktorit, për të zbuluar misterin dhe cilësinë 15

e shkëlqimit-në-errësirë, që ekzistojnë në thellësitë e çdo individi. Më vjen në mendje kushëriri im i largët, piktori Amedeo Modigliani. Në pikturat e tij, të shumtën prekëse, modelet që ai ka zgjedhur ishin njerëzit anonimë, fëmijët dhe vajzat në rrugë, çupat, fermerët e vegjël, çirakët e rinj. Ai i pikturonte ato me një penel të madh që të kujton traditën e madhe toskane - Botticellin dhe piktorët e the Sienese-s të the Quatrocento-s. Ai gjithashtu u jepte atyre - ose më saktë ua nxirrte në shesh - të gjithë hijeshinë dhe fisnikërinë që ishte brenda tyre, nën pamjen e tyre të përulur. Puna e një romancieri duhet të udhëtojë në të njëjtin drejtim. Imagjinata e tij, larg nga shtrembërimi i realitetit, duhet të shkojë deri në fund të saj, duke zbuluar këtë realitet në vetvete, duke përdorur fuqinë e rrezeve infra të kuqe dhe ultravjollcë për të zbuluar se çfarë është fshehur pas pamjeve të përulura. Unë pothuajse mund të besoj se romancieri, kur ai ndodhet në formën më të mirë të tij, është një lloj mendjeholli apo dhe vizionari. Ai është gjithashtu një sizmograf, duke qëndruar për t’i marrë lëvizjet mezi të perceptueshme. Unë gjithmonë mendoj dy herë para se të lexoj biografinë e një shkrimtari të cilin e admiroj. Biografët nganjëherë mbështeten në detaje të vogla, llogari jo të besueshme të dëshmitarëve okularë, tipare të karakterit që duken të çuditshme apo zhgënjyese – të gjitha si zhurma kërcitëse, të cilat ngatërrohen me transmetimet e radios, duke e bërë muzikën dhe zërat të pamundur për t’i dëgjuar. Ndodh në të vërtetë që vetëm me leximin e librave të tij të krijojmë intimitet me një shkrimtar. Kjo ndodh kur ai është në formën e tij më të mirë dhe është duke folur për ne me një zë të ulët, pa ndonjë poterë. Megjithatë, kur jeni duke e lexuar biografinë e një shkrimtarit, ju rrallë do të zbuloni një ngjarje të fëmijërisë që bie në sy e tërheq vëmendjen, e cila mbjell farën e trupit të veprës së tij të ardhshme dhe për të cilën ai nuk ka gjithmonë një ndërgjegje të paqortueshme.Kjo ngjarje e rëndësishme që bie në sy kthehet në veshje të ndryshme që nuk u ndahet librave të tij. Kjo të sjellë në mendje Alfred Hitchcock-un, jo një shkrimtar, por dikë filmat e të cilit megjithatë kanë forcën dhe kohezionin e një romani. Kur djali i tij ishte pesë vjeç, i ati i Hitchcock-ut i tha atij për t’ia dërguar një letër një oficeri policie, mik i tij. Fëmija ia dorëzoi letrën dhe oficeri i policisë e mbylli atë në seksionin e stacionit të policisë të ndarë me perde, që është përdorur si qeli që mbante të gjitha llojet e shkelësve të rendit brenda natës. Fëmija, i tmerruar, ishte atje për një orë para se oficeri i policisë ta lironte, 16

ligj Ë rat Ë e nobelit

duke shpjeguar ′tani e dini se çfarë ndodh në qoftë se ju silleni keq në jetë'. Ky polic, me idetë e tij vërtet mjaft të çuditshme rreth ngritjes së fëmijëve, duhet të ketë qenë prapa atmosferës së pasigurisë dhe të ankthit që është gjetur në të gjithë filmat e Alfred Hitchcock-ut. Unë nuk do t’ju lodh juve me tregimin tim personal, por mendoj se episode të caktuara nga fëmijëria ime kanë mbjellë farën që do të bëhen më vonë librat e mi. Kam qenë zakonisht larg nga prindërit e mi, duke qëndruar me shokët, për të cilët nuk dija asgjë, në një sërë vendesh dhe shtëpish. Në atë periudhë, një fëmijë nuk e befason asgjë dhe madje edhe situatat bizare i duken përsosurisht të natyrshme. Ngjau shumë më vonë në atë fëmijërinë time që më preku diç enigmatike dhe unë u përpoqa për të mësuar më shumë rreth njerëzve të ndryshëm me të cilët më lanë prindërit e mi dhe për ato vende që mbaheshin duke u ndryshuar. Por unë nuk isha në gjendje për t’i identifikuar shumicën e njerëzve as për t’i gjetur me ndonjë saktësi topografike të gjitha vendet dhe tërë shtëpitë e së kalurës. Kjo shtysë për t’i zgjidhur enigmat vërtet pa pasur sukses dhe përpjekja për të zbuluar një mister më dhanë dëshirën për të shkruar, sikur shkrimi dhe imagjinata më në fund mund të më ndihmonin t’i lidhja të gjitha ato skaje të lirshme. Pasi ne jemi duke folur për "misteret", shoqata e ideve më sjell në mendje titullin e një romani të shekullit të 19-të frëngjisht: Les mystères de Paris. Qyteti - siç ishte Parisi, qyteti i vendlindjes sime - është i lidhur me përshtypjet e mia të para të fëmijërisë, dhe këto përshtypje kanë qenë aq të forta sa unë kam qenë vazhdimisht duke i eksploruar 'misteret e Parisit" qëkur. Kur isha gati nëntë ose dhjetëvjeçar, ndodhi të isha jashtë duke ecur i vetëm, dhe edhe pse kam qenë i frikësuar se do të humbas, unë shkova larg e më larg në lagjet mbi bregun e djathtë të Seine-s , të cilat nuk i kisha të njohura. Kjo ndodhi në agim, dhe ishte diç që më qetësonte. Në fillim të adoleshencës kam punuar shumë për të kapërcyer frikën time dhe mora guximin të dilja jashtë natën, bile larg nga Metroja. Kjo është ajo si ju arrini të mësoni rreth qytetit, dhe unë isha duke ndjekur shembullin e shumicës së romancierëve që i kam admiruar dhe për të cilët, që nga shekulli i 19-të, qyteti - i quajtur ai Paris, Londër, Saint Petersburg ose Stockholm - ishte rekuizita/rroba e ngjyrosur varur në anën e prapme të një skene teatri/ dhe njëra nga temat kryesore të librave të tyre. Në tregimin e tij të shkurtër The Man of the Crowd/Njeriu i Turmës/, 17

Edgar Allen Poe ishte ndër të parët që rikujtoi valët e racës njerëzore që i vrojtonte jashtë dritares së një kafeneje, duke ecur trotuareve në varg të pafund. Ai zgjedh një plak me pamje të pazakontë dhe e ndjek atë brenda natës në pjesë të ndryshme të Londrës në mënyrë që të zbulojë diçka më shumë rreth tij. Por personi i panjohur është një 'njeri i turmës' dhe kjo është e kotë ta përcjellësh sepse ai gjithmonë do të mbetet anonim dhe kurrë nuk do të jetë e mundur për të gjetur ndonjë gjë rreth tij. Ai nuk ka një ekzistencë individuale, ai është thjesht pjesë e masës së kalimtarëve duke ecur në radhet e ngjeshura apo duke u shtyrë dhe tek e humbasin veten e tyre në rrugë. Unë jam kujtuar po ashtu për diçka që i ka ndodhur poetit Thomas De Quincey kur ai ishte i ri dhe që i dha vulë përjetë. Në Londër, në turmën tek Oxford Street, ai bëri miqësi me një vajzë, në njërën prej atyre takimeve të rastësishme që ndodhin në një qytet. Ai kaloi disa ditë në shoqërinë e saj, pastaj duhej të linte Londrën për disa ditë. Ata ranë dakord që pas një jave, ajo do të priste në të njëjtën kohë çdo mbrëmje në cep të rrugës Great Titchfield Street. Por ata kurrë nuk e panë njëri-tjetrin përsëri. "Nëse ajo ishte gjallë, pa dyshim ne do duhej të ishim disa kohë në kërkim të njëri-tjetrit, pikërisht në të njëjtin moment, nëpër labirintet e mëdha të Londrës; ndoshta bile brenda disa metrave larg njëri-tjetrit një pengesë jo më e gjerë se një rrugë në Londër shpesh duke rezultuar në fund me një ndarje përgjithmonë ". Me kalimin e viteve, çdo lagje, çdo rrugë qyteti të ngjallë një kujtim, një takim, një keqardhje, një moment të lumturisë për ata që kanë lindur dhe kanë jetuar aty. Shpesh e njëjta rrugë është e lidhur me kujtime të njëpasnjëshme, në atë masë që topografia e një qyteti të bëhet e tërë jeta jote, ruajtur në mendje në shtresa të njëpasnjëshme thuajse ju mund të deshifroni shkrimet mbivendosur mbi një palimpsest. Dhe gjithashtu jetët e mijëra mbi mijëra të tjerë, të panjohur, njerëz që kalojnë në rrugë ose korridoreve të Metro-s në orë të pikut. Kjo është arsyeja pse në rininë time, që të më ndihmonin të shkruaja, unë u përpoqa të gjeja doracakë për numra të vjetër telefonikë parisianë, sidomos ata që regjistronin emrat sipas rrugëve me numrat e ndërtesave. Derisa i shfletoja faqet kisha përshtypjen se isha duke shikuar në një rëntgen të qytetit - qytet të zhytur si Atlantida - dhe duke marrë frymë në gjurmën e kohës. Për shkak të viteve që kanë kaluar, të vetmet gjurmë 18

ligj Ë rat Ë e nobelit

të lëna nga këta mijëra e mijëra individë të panjohur ishin emrat e tyre, adresat dhe numrat e telefonit. Ndonjëherë një emër zhdukej nga njëri te viti tjetër. Kishte diçka trallisëse rreth shfletimit nëpër këta libra të vjetër telefonikë dhe të menduarit që nga tani e tutje, thirrja për ata numra do të jetë pa përgjigje. Unë më vonë do të jem goditur nga strofat e një poezie nga Osip Mandelstam: To my vessels and tonsils of childhood years, Peters I returned to my city familiar to tears, burg, […] While you're keeping my telephone numbers alive. Petersburg, I still have the addresses at hand That I’ll use to recover the voice of the dead.

U ktheva në qytetin tim të njohur për lot, Për enët e mia dhe bajamet e viteve të fëmijërisë, Petersburg, [...] Ndërsa ju jeni duke i mbajtur numrat e mi telefonikë të gjallë. Petersburg, unë ende i kam adresat në dorë Që do t’i përdor për të rimarrë zërin e të vdekurit. Pra, më duket se dëshira për të shkruar librat e mi të parë erdhi tek unë derisa isha duke kërkuar në ata libra të vjetër me numra telefonikë parisianë. Krejt çfarë duhej të bëja ishte të nënvizoja me laps emrin, adresën dhe numrin e telefonit të një personi të panjohur dhe të imagjinoja se çfarë ishte jeta e tij ose e saj, në mesin e qindra dhe mijëra emrave. Ju mund të humbni veten ose të zhdukeni në një qytet të madh. Mund dhe të ndryshoni identitetin tuaj dhe të jetoni një jetë të re. Ju mund të kënaqeni në një hetim shumë të gjatë për të gjetur një gjurmë të smirës, duke filluar me vetëm një ose dy adresa në një lagje të izoluar. Unë kam qenë gjithmonë i hipnotizuar nga shënimi i shkurtër që ndonjëherë shfaqej në të dhënat e kërkimit: adresën e fundit të njohur. Temat e zhdukjes, identitetit dhe kalimit të kohës janë të lidhura ngushtë me topografinë e qyteteve. Kjo është arsyeja pse që prej shekullit të 19-të, 19

qytetet kanë qenë territor i romancierëve, dhe pjesa më e madhe e tyre janë të lidhura në një qytet të vetëm: Balzac-u dhe Parisi, Dickensi dhe Londra, Dostojevski dhe Shën Petersburg, Tokio dhe Nagai Kafū, Stokholmi dhe Hjalmar Söderberg. Unë i takoj brezit që u ndikua nga këta romancierë dhe i cili dëshironte të eksplorontes atë çfarë Bodleri e ka quajtur 'delet dredha-dredha të qyteteve të vjetra kapitale'. Sigurisht, pesëdhjetë vjet më parë - me fjalë të tjera, kur adoleshentët e moshës sime po përjetonin ndjesi të fuqishme duke zbuluar qytetin e tyre - qytetet ishin duke ndryshuar. Disa prej tyre, në Amerikë dhe në atë që njerëzit e quajnë bota e tretë, u bënë 'megaqytete' duke arritur përmasa shqetësuese. Banorët janë të ndarë në lagjet shpesh të lëna pasdore, që jetojnë në një klimë të luftës sociale. Lagjet e varfra janë duke u rritur në numër dhe duke u bërë gjithnjë e më shumë të hapura. Deri në shekullin e 20-të, romancierët kanë mbajtur një vizion shumë ose më pak 'romantik' të qytetit, jo aq të ndryshëm nga ai i Dickens-it ose Baudelaire-it. Kjo është arsyeja pse unë do të doja të dija si shkrimtarët e së ardhmes do t’i sjellin këto përqendrime gjigante urbane në veprat e prozës artistike. Në lidhje me librat e mi, ju ishit mjaft të mirë kur përmendnit tërthorazi "artin e kujtesës me të cilin ai ka evokuar fatet më të pakapshme të njeriut '. Por ky kompliment është diçka më shumë sesa vetëm për mua. Bëhet fjalë për një lloj të veçantë të kujtesës, e cila përpiqet për të mbledhur copa dhe pjesë nga e kaluara dhe disa gjurmë të lëna në tokë nga anonimët dhe të panjohurit. Dhe kjo, gjithashtu, është e lidhur me vitin tim të lindjes: 1945. Duke qenë i lindur në vitin 1945, pasi qytetet ishin shkatërruar dhe popullsi të tëra ishin zhdukur, kjo duhet të më ketë bërë mua, sikur të tjerët e moshës sime, më të ndjeshëm për temat e kujtesës dhe të harresës. Për fat të keq, unë nuk mendoj se kujtimi i gjërave të kaluara mund të bëhet më gjatë me fuqinë dhe çiltërsinë e Marcel Proust-it. Shoqëria të cilën ai po e përshkruante ishte ende e fortë, pra e qëndrueshme, një shoqëri e shekullit të 19-të. Kujtesa e Proust-it bën që e kaluara të rishfaqet në të gjitha detajet e saj, si një tablo e Vivant-it. Sot, kam ndjesinë se kujtesa është shumë më pak e sigurt në vetvete, e angazhuar siç ajo është në një luftë të vazhdueshme kundër amnezisë dhe harresës. Kjo shtresë, kjo masë e harresës që errëson çdo gjë, do të thotë që ne vetëm mund të 20

ligj Ë rat Ë e nobelit

marrim fragmente të së kaluarës, gjurmë të shkëputura, përkohshmëri dhe fate pothuajse të pakapshme të njeriut. Megjithatë, ajo duhet të jetë vokacioni i romancierit, kur të përballet me këtë faqe të madhe bosh të harresës, për t’i bërë disa fjalë të venitura të dukshme përsëri, si aisbergët humbur në mëshirën fatit në sipërfaqen e oqeanit. Stokholm, 7 dhjetor 2014

Përkthimi nga gjuha frënge në anglisht: James Hardiker, Semantix Përkthimi nga anglishtja: Zymber Elshani

21

22

Gabriel Garcia MARQUEZ Roberto BOLANJO

Patrick MODIANO



PROZA

Jurij HUDOLIN Etgar KERET Bajram SEFAJ Feride PAPLEKA Ilire ZAJMI

23

24

P R O Z Ë

Gabriel Garcia MARQUEZ (1927-2014)

U lind më 1927 në Aracataca të Kolumbisë. Njihet si njëri nga shkrimtarët më të mëdhenj latino-amerikanë dhe një nga krijuesit e asaj që sot njihet si letërsi e realizmit magjik. Marquez është përkthyer në qindra gjuhë të botës dhe është shpërblyer me çmime letrare nga më prestigjiozet, ku në vitin 1982 mori dhe çmimin Nobel. Veprat e tij kryesore janë: Njëqind vjet vetmi, Gjethurinat, Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë, Varrimi i Nënë Madhes, Vjeshta e Patriarkut, Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar, Dashuri në kohërat e kolerës, Histori e Miguel Latinit, Dymbëdhjetë tregime pelegrine, Për dashurinë dhe demonë të tjerë, Historia e një rrëmbimi, Të jetosh për të treguar, Kujtim kuvash të trishta.



ERDHA VETËM PËR TË FOLUR NË TELEFON

Një pasdite me shi pranveror, kur udhëtonte e vetme drejt Barcelonës, duke ngarë një veturë të marrë me qira, Maria de la Luz Servantes pësoi një avari në shkretëtirën e Montenegros. Ishte një meksikane njëzet e shtatë vjeçe, e bukur dhe serioze, e cila vite të shkuara kishte pasur një farë emri si artiste estrade. Ishte martuar me një prestigjator salloni, me të cilin do të bashkohej atë ditë, pasi kishte vizituar disa të afërm të saj në Saragozë. Pas një ore përpjekjesh të dëshpëruara me shenja ndaj automobilave dhe kamionëve të ngarkuar që kalonin me një shpejtësi të tmerrshme, shoferit të një autobusi rrangallë i erdhi keq për të, ndaloi dhe e mori. Veç, e paralajmëroi se nuk do të shkonte shumë larg. - Nuk ka rëndësi - tha Maria. - E vetmja gjë për të cilën kam nevojë është një telefon. Ashtu ishte vërtet. Donte patjetër të lajmëronte të shoqin se nuk mund të mbërrinte dot para orës shtatë të mbrëmjes. Ngjante si një zog i lagur, me një pallto studenti e me këpucë plazhi në prill, dhe ishte aq e 25

inatosur që ngeli në rrugë sa harroi të merrte çelësat e makinës. Një grua që udhëtonte pranë shoferit, me pamje ushtaraku por me sjellje të ëmbël, i dha një peshqir dhe një batanije, pastaj i bëri vend të ulej pranë saj. Pasi u fshi njëfarësoj, Maria u ul, u mbështoll me batanije dhe u mundua të ndizte një cigare, por shkrepësja ishte lagur. Fqinja e ndenjëses i dha shkrepëse dhe i kërkoi një cigare nga ata pak që i kishin mbetur pa u lagur. Ndërsa pinin cigare, Maria nuk u përmbajt që t’i shfrente brengën, dhe zëri i saj kumboi më shumë se shiu apo se rrapëllima e autobusit. Fqinja e bëri të pushonte duke i vënë gishtin tregues te buzët. - Janë duke fjetur - i mërmëriti. Maria hodhi vështrimin mbi supet e saj dhe pa se autobusi ishte plot me gra të moshave të papërcaktuara dhe me pamje të ndryshme, të cilat, të mbështjella me batanije të njëjta si e saja, dremisnin. E molepsur prej qetësisë së tyre, Maria u kruspullos te vendi i saj dhe iu dorëzua zhurmës së shiut. Kur u zgjua ishte natë dhe rrebeshi kishte pushuar e qe zëvendësuar nga një thëllim i qetë. Nuk kishte as idenë më të vogël se sa kohë kishte fjetur dhe se në ç’vend të botës ndodheshin. Fqinja e saj kishte një pamje alarmi. - Ku jemi? - e pyeti Maria. - Ja ku mbërritëm - u përgjigj gruaja. Autobusi po hynte në oborrin e kalldrëmtë të një godine të madhe e të zymtë që i ngjante një manastiri të vjetër në një pyll me pemë gjigante. Udhëtaret, të ndriçuara me zor nga një fener në oborr, qëndronin të palëvizura derisa gruaja me pamje ushtaraku u tha të zbrisnin një nga një, me radhë, si fëmijë kopshti. Të gjitha qenë të mëdha në moshë dhe lëviznin me aq urtësi, thua se qenkëshin imazhe të një ëndrre. Maria, duke zbritur e fundit, mendoi se ishin murgesha. Ama, i ndryshoi mendja, kur pa disa gra me uniformë që i prisnin te dera e autobusit, që u mbulonin kokën me batanije për të mos u lagur dhe i vinin në rresht për një, pa u folur fare, duke i shtyrë me pëllëmbë në shpinë, lehtë, ritmikisht e ngutshëm. Pasi u përshëndet me fqinjën e saj, Maria deshi t’i kthente batanijen, por ajo i tha që të mbulonte kokën me të sa të kalonte oborrin dhe le ta linte te portieri. - A ka këtu ndonjë telefon? - pyeti Maria. - Me siguri - tha gruaja. - Atje do të ta tregojnë. I kërkoi Maries një cigare tjetër dhe Maria ia dha të gjithë paketën e lagur. “Gjatë rrugës thahen”, i tha. Gruaja që nga shkalla e autobusit bëri 26

P R O Z Ë

lamtumirë me dorë dhe gati bërtiti “Paç fat!”. Autobusi u nis, pa i lënë më kohë për të thënë gjë tjetër. Maria nisi të vraponte drejt hyrjes së godinës. Një gardiane u përpoq ta ndalonte duke përplasur fuqishëm duart, por s’ia doli dhe iu desh të lëshonte një britmë urdhëruese: “Ndal, të thashë!”. Maria shikoi që poshtë batanijes dhe pa ca sy të akullt dhe një gisht komandues që i tregoi rreshtin. U bind. Pastaj, në hajatin e godinës doli nga rreshti dhe pyeti portierin se ku kishte një telefon. Një nga gardianet e futi përsëri në rresht duke e shtyrë, ndërkohë që me ëmbëlsi i thoshte: - Këtej, bukuroshe, këtej e ke telefonin. Maria vazhdoi në rresht me gratë e tjera, përmes një korridori të errët dhe, më në fund, hyri në një fjetore kolektive, ku gardianet ua morën batanijet dhe filluan t’i ndanin nëpër shtretër. Një grua ndryshe nga të tjerat, që Maries iu duk më njerëzore dhe e një rangu më lartë, përshkoi rreshtin duke krahasuar një listë emrash me emrat që secila prej të sapoardhurave kishte të shkruar në një copë kartoni të qepur në jelek. Kur mbërriti përballë Maries u çudit që kjo nuk kishte kartonin e vet identifikues. - Unë kam ardhur vetëm sa të flas në telefon - i tha Maria. I shpjegoi me një frymë se vetura e saj i qe prishur në rrugë, se i shoqi që ishte magjistar panairesh po e priste në Barcelonë ku do të jepte tri shfaqje deri në mesnatë dhe se donte ta lajmëronte të shoqin që nuk do të mbërrinte në kohë për ta shoqëruar. Ora po shkonte shtatë e mbrëmjes. Për dhjetë minuta ai duhet të dilte nga shtëpia dhe ajo kishte merak se do të prishej gjithçka për vonesën e saj. Shefja u duk se e dëgjoi me vëmendje. - Si të quajnë? - e pyeti. Maria i tha emrin, duke hequr në zemër e lehtësuar, por gruaja nuk ia gjeti dot emrin edhe pse e kontrolloi listën disa herë. Pastaj e alarmuar pyeti një gardiane, e cila, pa thënë asgjë, mblodhi supet. - Puna është se unë erdha vetëm për të folur në telefon - tha Maria. - Në rregull, zemra ime - i tha shefja, duke e çuar te shtrati i saj me një përzemërsi tejet të dukshme, për të thënë të vërtetën, - po të sillesh mirë, do të flasësh në telefon me kë të duash. Por jo tani, nesër. Atëherë, diçka ndodhi në mendjen e Maries që e bëri të kuptonte pse gratë e autobusit lëviznin si në thellësi të një akuariumi. Në të vërtetë ato i kishin topitur me qetësues dhe ai pallat i zhytur në terr, me mure të trasha 27

prej gurësh të latuar dhe shkallë të ftohta, ç’është e vërteta, ishte një spital për të sëmurë mendorë. E tmerruar, ia dha vrapit për të dalë nga fjetorja, por para se të mbërrinte te porta, një gardiane trupmadhe, me një palë kominoshe mekaniku, i hodhi putrën, e mbërtheu dhe e paralizoi në vend, duke e goditur me një çelës kryesor. Maria, e shushatur nga tmerri, e pa me bisht të syrit. - Për Zotin! - tha. - Ju betohem për shpirt të nënës që kam ardhur vetëm të flas në telefon. Por mjaftoi t’i shihte surratin dhe mori vesh se nuk kishte asnjë lloj përgjërimi që ta zbuste atë marrake me kominoshe, me emrin Herkulina dhe me një fuqi të panatyrshme. E kishin ngarkuar me detyrat më të vështira dhe dy të mbyllura aty i kishte dërguar në botën tjetër, duke i mbytur me krahët e saj si të një arushe polare. Ishte e stërvitur enkas në artin për të vrarë nga pakujdesia. Rasti i parë ishte trajtuar si një aksident i provuar. I dyti kishte qenë më pak i qartë dhe Herkulinës i kishin hequr vërejtje dhe e kishin paralajmëruar se në rast se do ta përsëriste më, do ta hetonin deri në fund çështjen. Thuhej se qenkësh një dele e humbur, e dalë nga një familje me emër të madh dhe se paskësh një karrierë të turbullt e plot aksidente të dyshimta në disa çmendina të Spanjës. Për të fjetur e qetë, që natën e parë, Maries i injektuan një bar gjumëndjellës. I doli gjumi para se të gdhihej, ngaqë iu ça hunda për duhan, dhe pa se e kishin lidhur duar e këmbë me ca fasha për hekurat e krevatit. Askush nuk e çau kokën për klithmat e saj. Në mëngjes, ndërkohë që i shoqi nuk po gjente dot asnjë gjurmë të saj në Barcelonë, e çuan në infermieri, sepse e gjetën pa ndjenja, zhytur batakun e shkretisë së saj. Erdhi në vete pa marrë vesh se sa kohë kishte kaluar. Dhe atëherë iu duk se bota qenkësh një liman dashurie dhe karshi shtratit të saj rrinte një plak monumental me një ecje mbi shputa dhe me një buzëqeshje qetësuese, i cili me dy lëvizje hipnotizuese duarsh i ktheu gëzimin për të jetuar. Ishte drejtori i sanatoriumit. Para se t’i thoshte ndonjë gjë, madje pa e përshëndetur fare, Maria i kërkoi një cigare. Ai ia dha të ndezur dhe i fali edhe një paketë, pothuaj plot me cigare. Maria nuk mundi ta përmbante të qarët. - Qaj deri në shkrehje - i tha mjeku me një zë që të vinte në gjumë. Nuk ka ilaç më të mirë se derdhja e lotëve. Maria u shkreh në vaj, pa i ardhur turp, gjë që nuk kishte arritur ta bënte kurrë, as me dashnorët e rastit, kur qe ndier bosh pas dashuri­ 28

P R O Z Ë

së. Mjeku, ndërsa e dëgjonte, i krihte flokët me gishta, i rregullonte nën­ kresën që të merrte frymë më lirshëm, e drejtonte përmes labirintit të paqartësisë së saj me një maturi dhe një ëmbëlsi që ajo nuk e kishte ën­ dërruar ndonjëherë. Për herë të parë në jetën e saj, ndjeu mrekullinë për t’u kuptuar nga një burrë, i cili e dëgjonte me gjithë shpirt, pa pritur që ajo ta shpërblente duke fjetur me të. Në krye të një ore të gjatë, e çliruar tërësisht, i kërkoi autorizim për të folur në telefon me të shoqin. Mjeku u ngrit në këmbë me tërë madhështinë e rangut të tij. “Ende jo, princeshë”, i tha, duke e goditur lehtë në faqe me aq ëmbëlsi sa ajo nuk e kishte ndier kurrë. “Gjithçka në kohën e vet”. Që nga dera i bëri një bekim prej peshkopi dhe u zhduk përgjithmonë. - Ki besim tek unë - i tha. Po atë mbrëmje, Marien e regjistruan në çmendinë me një numër serie dhe me një koment të shkurtër mbi enigmën e ardhjes së saj aty e dyshimet për identitetin e saj. Në anë të fletës mbeti një shënim i shkruar me dorë nga drejtori: e shqetësuar. Ashtu siç e kishte parashikuar edhe Maria, i shoqi doli nga apartamenti i tij i thjeshtë i lagjes Horta me gjysmë ore vonesë për të kryer tri shfaqje. Ishte hera e parë që ajo nuk mbërrinte në kohë gjatë pothuaj dy vjetëve të një bashkëjetese të lirë dhe ai mendoi se vonesa duhet të ishte për shkak të egërsisë së shirave që goditën krahinën atë fundjave. Para se të dilte, ngjiti një copë letër te dera ku shkruante itinerarin e asaj nate. Në shfaqjen e parë, plot me fëmijë të maskuar si kangurë, ai hoqi dorë nga truku yjor i peshqve të padukshëm, sepse nuk mund ta bënte pa ndihmën e saj. Shfaqja e dytë duhej të bëhej në shtëpinë e një plake nëntëdhjetë e tre vjeçe, e mbërthyer në një karrige me rrota, e cila krenohej se i paskësh festuar tridhjetëvjetorët e saj të fundit me magjistarë të ndryshëm. Ai ishte aq i merakosur nga vonesa e Maries, sa nuk mundi të përqendrohej dot në marifetet më të thjeshta. Shfaqja e tretë ishte ajo e përhershmja në një kafe koncerti në Las Ramblas, ku luajti pa frymëzim për një grup turistësh francezë, të cilët nuk mundën të besonin atë që panë, sepse vetë magjia nuk ishte bindëse. Pas çdo shfaqjeje merrte në telefon shtëpinë e tij, dhe priste me ankth që Maria t’i përgjigjej. Gjatë shfaqjes së fundit nuk mundi ta shmangte dot shqetësimin se diçka e keqe kishte ndodhur. Kur u kthye në shtëpi me kamioçinën e përshtatur për shfaqjet publike, pa shkëlqimin e pranverës në palmat përgjatë Paseo de Gracia dhe u 29

rrëqeth nga mendimi ogurzi se si mund të ekzistojë qyteti pa Marien. Iu davarit edhe shpresa e fundit kur gjeti shënimin e tij ende të mbërthyer te dera. Ishte aq i shqetësuar sa harroi t’i jepte për të ngrënë maces. Vetëm tani që e shkruaj më bie ndërmend se kurrë nuk e kam ditur se si quhej në të vërtetë, sepse në Barcelonë e njihnim thjesht me emrin e tij profesional: Saturno Magjistari. Ishte një njeri me karakter të çuditshëm dhe me një sjellje shoqërore të trashë, por taktin dhe nurin e mangët të tij e plotësonte Maria. Ishte ajo që e merrte për dore dhe e shpinte në këtë komunitet të mistereve të mëdha, ku askujt nuk i shkonte ndërmend të thërriste dikë në telefon pas mesnate e të pyeste për të shoqen. Saturnoja e kishte bërë këtë sapo kishte shkelur aty dhe nuk donte ta kujtonte më. Kështu që atë natë vendosi të merrte në telefon në Saragozë, ku një gjyshe gjysmë e përgjumur iu përgjigj pa shqetësim se Maria ishte nisur menjëherë pas drekës. Vetëm në të gdhirë e zuri gjumi ndonjë orë. Pa një ëndërr të keqe. Pa Marien në një moçal, me një fustan nusërie mosmëkeq e të stërpikur me gjak. U zgjua me sigurinë e llahtarshme se ajo e kishte lënë përsëri vetëm, se tani e tutje do të ishte pa të në këtë botë të madhe. Këto pesë vitet e fundit e kishte bërë tri herë me burra të ndryshëm, përfshi edhe atë vetë. E kishte braktisur në Meksiko pas gjashtë muaj njohjeje, kur po zaliseshin prej lumturisë së një dashurie të çmendur në një dhomë hoteli në lagjen Anzures. Një mëngjes, pas një nate me teprime të parrëfyeshme dashurie, Maria nuk u gdhi në shtëpi. I la aty gjithçka pati të sajën, deri edhe unazën e martesës së mëparshme, po ashtu edhe një letër ku i thoshte se nuk ishte më e aftë të përballonte furtunën e asaj dashurie të çartur. Saturnoja mendoi se ishte kthyer përsëri me burrin e saj të parë, një bashkënxënës i shkollës së mesme me të cilin ishte martuar fshehtas, ngaqë ishte ende e mitur, dhe të cilin e kishte braktisur për dikë tjetër në krye të dy vjetëve bashkëjetese pa dashuri. Por jo: ajo qenkësh kthyer në shtëpinë e prindërve të saj, ku Saturnoja shkoi për ta kërkuar me çdo lloj çmimi. Iu lut pa kushte, i premtoi shumë më tepër nga ç’mund të bënte për t’i plotësuar, por hasi në një vendim të pathyeshëm. “Ka dashuri të shkurtra dhe dashuri të gjata”, i kishte thënë ajo. Dhe në fund, pamëshirshëm, i pat thënë: “Kjo qe e shkurtër”. Ai qe mposhtur përpara rreptësisë së saj. Megjithatë, një mëngjes herët të Ditës së Gjithë Shenjtorëve, pas gati një viti harrese, kur qe kthyer në dhomën e tij jetime, e kishte gjetur duke fjetur në divanin e sallonit me një kurorë me lule limoni dhe me bishtin e gjatë e të shkumtë të fustanit të nuseve të virgjra. 30

P R O Z Ë

Maria i tregoi të vërtetën. I dashuri i ri, vejush, pa fëmijë, me jetë të siguruar dhe i gatshëm për t’u martuar përgjithmonë, përmes kishës katolike, e kishte lënë të veshur dhe duke pritur në altar. Gjithsesi, prindërit e saj kishin vendosur të bënin ceremoninë. Dhe ajo kishte vazhduar lojën. Kishte kërcyer e kënduar me muzikantët mariaçi, e kishte tepruar me të pirë, dhe në gjendje të tmerrshme pendimi të vonuar, ia kishte mbathur në mesnatë për të shkuar te Saturnoja. Ai nuk ishte në shtëpi, por i gjeti çelësat te vazoja e luleve, ku i fshihnin gjithnjë. Kësaj radhe ishte ajo që u dorëzua pa kushte. “Po tani, deri kur?”, e pyeti ai. Ajo iu përgjigj me një varg të Vinicius de Moraes: “Dashuria është e përjetshme për aq sa zgjat”. Dy vjet më pas, vazhdonte të ishte e përjetshme. Maria dukej se po piqej. Hoqi dorë nga ëndrrat e saj për artiste dhe iu kushtua atij, sa në punë edhe në shtrat. Nga fundi i vitit që shkoi kishin marrë pjesë në një kongres të magjistarëve në Perpinjan dhe në të kthyer njohën Barcelonën. U pëlqeu aq shumë sa ndenjën tetë muaj aty dhe ia kaluan aq mirë sa blen edhe një apartament mu në mes të lagjes më katalane, në Horta. Një apartament i zhurmshëm dhe pa portier, por me hapësirë të bollshme për të rritur pesë fëmijë. Kishte qenë në kulmin e lumturisë deri në fund të javës, kur ajo mori me qira një veturë dhe shkoi të vizitonte të afërmit e saj në Saragozë, me premtimin se do të kthehej të hënën në orën shtatë të mbrëmjes. Por ja, kishte mbërritur e enjtja dhe ajo ende nuk kishte dhënë asnjë shenjë se ishte gjallë. Të hënën e javës që erdhi shoqëria e sigurimeve të makinës së marrë me qira mori në telefon në shtëpi dhe pyeti për Marien. “Nuk di asgjë”, tha Saturnoja. “Kërkojeni në Saragozë”. E mbylli telefonin. Pas një jave një polic shkon në shtëpi dhe njofton se kishin gjetur makinën, vetëm skeletin e saj, në një rrugë pranë Kadiksit, nja nëntë qind kilometra larg vendit ku e kishte lënë Maria. Agjenti donte të dinte nëse ajo kishte më shumë të dhëna lidhur me vjedhjen. Saturnoja po i jepte maces për të ngrënë dhe, pothuaj pa e parë fare dhe pa ardhur rrotull, i tha të mos humbitnin kohë me të, sepse e shoqja kishte ikur nga shtëpia dhe ai nuk dinte as me kë kishte ikur as ku kishte shkuar. Dhe këtë e tha me aq bindje sa agjenti u ndie ngushtë dhe i kërkoi ndjesë për shqetësimin. Çështja u deklarua e mbyllur. Dyshimi se Maria mund të kishte ikur përsëri e kishte pushtuar Saturnon gjatë Pashkëve në Kadakes, ku Rosa Regas i kishte ftuar për një lundrim me vela. Kur frankizmi po merrte fund, ndodheshim në Marítim, bari 31

më i popullor e më i ndyrë i La gauche divine1, të ulur, gati njëzet vetë, në një prej atyre tavolinave të hekurta e me karrige, po të hekurta, që mezi nxinte gjashtë vetë. Pasi kishte mbaruar paketën e dytë me cigaret e ditës, Maria nuk kishte më as shkrepëse. Një krah i dobët e me qime mashkullore dhe me një byzylyk prej bronzi romak hapi rrugën midis poteres së madhe në tavolinë dhe ia ndezi cigaren. Ajo e falënderoi pa ia hedhur sytë, por Saturno Magjistari e pa. Ishte një adoleshent thatim e mustaqepadirsur, zbehtak si një meit dhe me flokët bisht kali sterrë të zi, deri në bel. Qelqet e barit mezi po e përballonin tërbimin e veriut pranveror, megjithatë çunaku qe veshur me ca pizhame prej pambuku të ashpër dhe me ca opinga fshatari. Nuk e panë më deri në fund të vjeshtës, kur u duk në një restorant midhjesh në lagjen La Barceloneta me po atë veshje të zakonshme prej pëlhure pambuku dhe me një gërshetë të gjatë në vend të bishtkalit. I përshëndeti të dy si miq të vjetër dhe, nga mënyra si ai e puthi Marien dhe si Maria e puthi atë, Saturnon e dogji dyshimi se ata ishin takuar fshehurazi. Pas disa ditësh, rastësisht gjeti një emër të ri dhe një numër të ri telefoni të shkruar nga Maria në bllokun e telefonave dhe kthjelltësia mizore e xhelozisë i zbuloi se të kujt ishin. Të dhënat shoqërore të të dyshuarit sikur e vranë dy herë: njëzet e dy vjeç, bir i vetëm prindërish të kamur, dekorator vitrinash mode, me një famë të lehtë biseksuali dhe me një nam të mirë që, me pagë, ngushëllonte zonjat e martuara, seksualisht të pakënaqura. Por Saturnoja mundi ta merrte veten deri natën kur Maria nuk u kthye më në shtëpi. Atëherë filloi t’i binte atij numër telefoni çdo ditë, në fillim çdo dy ose tri orë, që nga ora gjashtë e mëngjesit deri sa agonte dita tjetër dhe pastaj sa herë që binte në ndonjë telefon. Fakti që askush nuk i përgjigjej e shtonte edhe më shumë vuajtjen e tij. Ditën e katërt iu përgjigj një andaluziane që shkonte atje për të bërë pastrimin. “Zotnia ka ikur”, i tha ajo me një lloj ngurrimi si të donte ta luante mendsh. Saturnoja nuk duroi më dhe e pyeti nëse rastësisht ndodhej atje zonjusha Marie. - Këtu nuk jeton asnjë Marie - i tha gruaja. - Zotëria është beqar. - E di, e di - i tha ai. - Nuk jeton aty, por nganjëherë vjen. Apo jo? Gruaja iu hakërrye. - Po kush mutin je ti? Saturnoja e mbylli telefonin. Mospërgjigjja e gruas iu duk një pohim 1 gauche divine (fr.) - e majta hyjnore, një lëvizje intelektualësh dhe artistësh të majtë që u përhap në Barcelonë në vitet ’60 dhe në fillim të viteve ’70 të shekullit që shkoi.

32

P R O Z Ë

më shumë nga ajo që deri tani nuk ishte vetëm një dyshim, por një siguri përvëluese. E humbi fare kontrollin. Ditët në vazhdim mori në telefon sipas rendit alfabetik të gjithë të njohurit në Barcelonë. Askush nuk i dha kurrfarë ngushëllimi, përkundrazi, çdo thirrje ia shtoi edhe më mjerimin, sepse deliri i xhelozisë së tij tashmë ia bënte mu midis bjerraditësve të regjur që e kalonin tërë natën në La gauche divine dhe që e cytnin me llojlloj shakash, duke e bërë të vuante edhe më shumë. Vetëm atëherë mori vesh se ç’do të thoshte vetmi në atë qytet të bukur, ku nuk kishte qenë kurrë i lumtur. Në të gdhirë, pasi i dha për të ngrënë maces, i dha kurajë vetes për të mos vdekur dhe mori vendimin për ta harruar Marien. Kaluan dy muaj dhe Maria ende nuk qe ambientuar me jetën e spitalit. E mbante shpirtin duke çukitur racionin e ditës me lugët dhe pirunët e lidhur për tryezën prej druri të palatuar dhe me sytë të fiksuar te litografia e gjeneral Francisko Frankos që sundonte sallën e kobshme e mesjetare të ngrënies. Në fillim u bënte bisht orëve kanonike me rutinën idiote të lutjeve të natës, të mëngjesorëve, të mbrëmësoreve dhe shërbesave të tjera kishtare, të cilat zinin pjesën më të madhe të kohës. Nuk donte të luante me top në oborrin e argëtimit dhe as të punonte në punishten e luleve artificiale që një grup të izoluarash i kushtonin një kujdes të ethshëm. Por, duke nisur nga java e tretë, pak nga pak, po merrte pjesë në jetën e atij spitali. Në fund të fundit, vendosnin mjekët, kështu e nisnin të gjitha dhe shpejt apo vonë përfundonin duke u integruar në komunitet. Mungesa e cigareve, e zgjidhur ditët e para nga një gardiane që ia shis­ te sa frëngu pulën, nisi ta torturonte kur iu mbaruan edhe paratë që kishte me vete. Më pas u ngushëllua me ca cigare të bëra me letër gazete që disa të izoluara i bënin me bishtat e cigareve të gjetura në plehra, ngaqë nepsi për cigare kishte arritur të ishte aq i fortë sa edhe ai për telefon. Ato pak para që fitoi më vonë duke bërë lule artificiale ia zgjidhën deri diku atë hall. Më e rëndë ishte vetmia e natës. Shumë të mbyllura qëndronin zgjuar në gjysmë terr, si ajo, por pa guxuar të bënin asgjë, sepse gardiania e natës gjithashtu përgjonte te porta e mbyllur me zinxhir dhe me dry. Megjithatë, një natë, e dërrmuar nga hidhërimi, Maria pyeti me zë të mjaftueshëm sa ta dëgjonte fqinja e shtratit: - Ku ndodhemi? Zëri i ashpër dhe i trashë i fqinjës iu përgjigj: - Në fund të ferrit. 33

- Thonë që është tokë e maurëve - tha një zë tjetër që jehoi në hapësirën e fjetores. - Dhe duhet të jetë e vërtetë, sepse në verë, kur ka hënë, dëgjohen qentë duke i lehur detit. U dëgjua zinxhiri që mbërthente kanatat, si zinxhiri që lëshon spirancën e një anijeje, dhe porta u hap. Portierja cerber, e vetmja qenie që dukej e gjallë në qetësinë e çastit, filloi të endej nëpër fjetore, sa në një cep në tjetrin. Marien e kapi tmerri, dhe vetëm ajo e dinte pse. Qysh në javën e parë në atë spital, roja e natës i kishte propozuar të flinte me të në dhomën e rojave. E kishte filluar këtë propozim me një ton konkret marrëveshjeje: Maria t’i falte dashuri dhe gardiania t’i jepte cigare, çokollata, ose ç’të kishte. Duke u dridhur, i kishte thënë: “Do t’i kesh të gjitha. Do të jesh si një princeshë”. Dhe pasi Maria nuk kishte pranuar, gardiania kishte ndryshuar taktikë. I linte pusulla dashurie poshtë nënkresës, në xhepat e kominosheve apo në vende ku nuk ta priste mendja. Ishin mesazhe të një kërkese rrëqethëse që do t’u kishin shtënë dridhmat edhe gurëve. Kishte më shumë se një muaj që dukej se i qe nënshtruar disfatës, nga ajo natë kur kishte ndodhur incidenti në fjetore. Kur qe bindur se të gjitha të mbyllurat po flinin, gardiania i qe afruar shtratit të Maries, i kishte pëshpëritur në vesh lloj-lloj lapërdhish dashurie, ndërkohë që i puthte fytyrën, gushën e tendosur nga tmerri, llërat që i dridheshin dhe këmbët e bëra akull. Më në fund, duke menduar se ndoshta paraliza e Maries nuk ishte nga frika por nga kënaqësia, ajo kishte marrë guximin të shkonte më tej. Maria e tmerruar, papritur, u hodh përpjetë dhe ia dha me të prapmen e dorës duke e hedhur mbi shtratin e fqinjës. Dhe, befas, gardiania e tërbuar u gjend midis skandalit të grave që, të çakërdisura, ia dhanë zallamahisë. - Kurvë e mutit! - bërtiti ajo. - Këtu, në këtë hale derrash do të kalbemi bashkë, derisa të çmendesh për mua. Vera mbërriti pa lajmëruar, të dielen e parë të qershorit dhe u desh të merreshin masa urgjente, sepse të mbyllurat, plasur vape gjatë meshës, kishin filluar të hiqnin rrobat prej pëlhure. Maria i pa dhe u zbavit me spektaklin e të sëmurave të zhveshura lakuriq dhe të gardianeve që i ndiqnin nëpër sallën e madhe të kishës si pula të shushatura. Midis asaj rrëmuje, duke u munduar të mbrohej nga goditjet qorre, pa pritur u gjend e vetme në një zyrë pa njeri, ku kishte një telefon, zilja e të cilit binte pa pushim, si të lutej ta kapte dikush. Pa u menduar fare, Maria e kapi që të 34

P R O Z Ë

përgjigjej. Dëgjoi një zë të largët dhe të qeshur që tallej duke imituar shërbimin telefonik të orës: - Ora është dyzet e pesë e nëntëdhjetë e dy minuta dhe një qind e shtatë sekonda. - Pederast! - shau Maria. E mbylli telefonin me një farë ëndjeje dhe deshi të ikte, kur befas i ra ndër mend se po linte t’i shpëtonte nga dora një rast që kurrë nuk do t’i paraqitej më. Atëherë, me shumë tension dhe nxitim, formoi gjashtë numrat, pa qenë e sigurt se qenë vërtetë numrat e shtëpisë së saj. Me zemrën që gati po i dilte nga vendi, priti derisa dëgjoi zilen që po binte, një herë, dy herë, tri herë, dhe pastaj dëgjoi zërin e njeriut të jetës së saj, në shtëpinë ku ajo nuk ishte. - Po?! Iu desh të priste pak sa t’i kalonte një komb që i pat zënë grykën. - Lepurushi im, zemra ime! - hoqi në zemër ajo. E mbytën lotët. Në anën tjetër të linjës pati një heshtje të shkurtër tmerri dhe pastaj një zë i dalldisur nga xhelozia pështyti fjalët: - Kurvë muti! - dhe bramp e mbylli telefonin. Atë natë në mensë, e goditur nga një krizë tërbimi, Maria hoqi fotografinë e Frankos dhe me të goditi, me të gjitha forcat e saj, qelqnajën e dritares që shikonte nga kopshti. Pastaj, e larë në gjak, ra përtokë. Tërbimi i jepte ende fuqi të përleshej me gardianet që mundoheshin ta bënin zap, pa ia dalë dot, derisa pa Herkulinën katana, e cila, me krahët e kryqëzuar, rrinte e bënte sehir. Dhe u mposht. Megjithatë, ato e hoqën zvarrë deri në pavijonin e të çmendurave në krizë dhe aty e mposhtën me presionin e ujit të akullt dhe me një injeksion termentine në të dy këmbët. E paralizuar nga inflamacioni që i provokoi ilaçi, prapë Maria kuptoi se nuk kishte asgjë në botë që ta pengonte për t’ia mbathur nga ai ferr. Javën tjetër, kur tashmë e kishin kthyer në fjetoren e zakonshme, u ngrit, iku në majë të gishtave deri te qelia e gardianes së natës dhe trokiti ngadalë. I tha asaj se do t’ia plotësonte dëshirën e dikurshme vetëm me një çmim: t’i dërgonte një mesazh të shoqit. Gardiania pranoi, veç marrëveshja të ishte tepër e fshehtë. Madje ajo e kërcënoi me gishtin tregues në mënyrë të pamëshirshme: - Po e mori vesh njeri, e zeza ti! Kështu që të shtunën e radhës, Saturno Magjistari u sos në spitalin e të çmendurave me kamioçinën e cirkut, i përgatitur për të festuar kthimin 35

e Maries. Vetë drejtori i spitalit e priti në zyrën e tij të pastër e të rregullt, si një anije lufte, dhe i bëri një përshkrim të përzemërt mbi gjendjen e së shoqes. Askush nuk dinte se nga kishte ardhur, as si e as kur, sepse e dhëna e parë e regjistrimit zyrtar të saj ishte ajo që ai vetë pati shkruar ditën që e kishte takuar Marien. Një hetim i bërë pikërisht atë ditë nuk nxori asgjë në dritë. Gjithsesi, ajo që e habiste më shumë drejtorin ishte se si e kishte marrë vesh Saturnoja vendndodhjen e gruas së tij. Saturnoja nuk i tha asgjë për gardianen e natës. - Më informoi Shoqëria e Sigurimeve të Makinave - i tha. Drejtori e hëngri rrenën dhe i kënaqur tha: “U lumtë atyre të sigurimeve që arrijnë të marrin vesh gjithçka”, pastaj i hodhi një sy dosjes që kishte mbi tryezën e vet dhe tha: - Tani duhet ta dini se vërtet gjendja e saj është e rëndë. Ishte i gatshëm t’i lejonte takime me të sëmurën, në qoftë se Saturno Magjistari, për të mirë të gruas së tij, i premtonte se do t’u përmbahej sjelljeve që do t’i rekomandonte ai. Mbi të gjitha, për mënyrën se si duhej ta trajtonte të sëmurën, për të shmangur shpërthimet e krizave të saj që ishin çdo herë më të shpeshta e më të rrezikshme. - E çuditshme - tha Saturnoja. - Gjithmonë ka qenë një karakter i fortë, por ama shumë e vetëpërmbajtur. Mjeku bëri një gjest prej të dituri: - Ka sjellje që qëndrojnë të fjetura për vite të tëra, por një ditë shpërthejnë - tha ai. - Megjithatë, është një fat që ra në duart tona, sepse ne jemi specialistë të vërtetë për rastet që kërkojnë një dorë të fortë - Më në fund, e njoftoi edhe për fiksimin e çuditshëm të Maries për të folur në telefon. - Shko takoje, por bëj kujdes - tha drejtori. - Mos ki merak, doktor - tha Saturnoja. - Kujdesi është specialiteti im. Salla e vizitave, një përzierje burgu dhe rrëfyestoreje njëherazi, ishte një vend takimi i vjetër i atij spitali. Ardhja e Saturnos nuk solli ndonjë shpërthim hareje, siç mund të kishin pritur të dy, burrë e grua. Maria qëndronte në këmbë në qendër të sallonit, pranë një tryeze të vogël me dy karrige dhe një vazo lulesh pa lule. Dukej sheshit se qe bërë gati për të dalë andej. Kishte veshur pallton e saj ngjyrë luleshtrydheje të katandisur keq e mosmëkeq dhe ca këpucë për ibret që si duket ia kishin dhënë për mëshirë. Në një qosh, gati e padukshme, rrinte Herkulina me krahët e kryqëzuar. Maria nuk lëvizi nga vendi, kur pa se hyri i shoqi, as shfaqi ndonjë 36

P R O Z Ë

emocion në fytyrën e saj plot shenja rrënimtare nga goditjet e qelqeve të dritares. I dhanë njëri-tjetrit puthjen e zakonshme. - Si ndihesh? - e pyeti Saturnoja. - E lumtur, se më në fund më gjete, lepurush - i tha ajo. - Kjo që më ndodhi ishte vetë vdekja. Nuk patën kohë të uleshin. E mbytur në lot, Maria i tregoi për tmerret e spitalit, për barbaritë e gardianeve, për një ushqim qensh që u jepnin, për netët e pafundme që nuk mbyllte sytë nga tmerri. - Nuk e di sa ditë, muaj apo vite kam kaluar këtu, por di që ajo çka vinte ishte më e tmerrshme se ajo çka shkonte - tha dhe psherëtiu thellë. - Kam frikë se nuk do të bëhem kurrë më ajo që kam qenë. - Tani, gjithçka kaloi - tha ai, duke i përkëdhelur me mollëzat e gishtave shenjat që kishte në fytyrë. - Unë do të vij çdo të shtunë, por edhe më shpesh nëse do të më lejojë drejtori. Ke për të parë se tani gjithçka do të shkojë shumë mirë. Ajo, gjithë llahtar, i nguli sytë e saj te sytë e tij. Saturnoja u përpoq me të gjitha aftësitë e tij dhe, me zakonin banal të gënjeshtrave të mëdha, i tregoi për një mënyrë shumë të zbutur që i kishte propozuar mjeku. “Me një fjalë”, përfundoi, “kurajë, pasi të duhen akoma dhe disa ditë që të shërohesh plotësisht”. Maria e kuptoi se ç’po ndodhte me të. - Pash Zotin, lepurush! - u lut ajo e çmeritur. - Mos më thuaj edhe ti se qenkam e çmendur! - Si të shkon në mendje kjo?! - tha ai, duke u munduar të qeshte. Puna është se do të ishte shumë më mirë për të gjithë që të qëndrosh një farë kohe këtu. Sigurisht, në kushte më të mira. - Por të thashë, se erdha këtu vetëm të flisja në telefon me ty! - i tha Maria e shkretuar. Ai nuk diti si të vepronte përpara këtij fiksimi të frikshëm të saj. Shikoi nga Herkulina. Ajo përfitoi nga rasti për t’i bërë shenjë me orën e saj të dorës se koha e takimit kishte mbaruar. Maria e kapi shenjën, shikoi mbrapa, dhe pa Herkulinën se ishte gati ta sulmonte menjëherë. Atëherë iu hodh të shoqit në qafë duke bërtitur si një e çmendur e vërtetë. Ai e mënjanoi nga vetja me sa më shumë butësi që mundi dhe e la në mëshirë të Herkulinës, e cila iu hodh sipër Maries. Pa i dhënë kohë as të merrte frymë, ia mbërtheu me çelës dorën e majtë, ndërsa krahun tjetër ia kaloi si rreth hekuri për fytit, dhe i bërtiti Saturno Magjistarit: 37

- Shporru! Saturnoja, i tmerruar, ia mbathi. Megjithatë, të shtunën tjetër, pasi i kishte ikur frika e vizitës së parë, erdhi në spital bashkë me macen, të cilën e kishte veshur njësoj si veten: kostum sportiv kuq e verdhë, sombrero bombë dhe një mantel përsipër që dukej sikur do të fluturonte. Hyri me kamioçinën e shfaqjeve deri në oborrin e spitalit ku dha një shfaqje të mrekullueshme, për gati tri orë. Të mbyllurat shikonin nga ballkonet dhe të kënaqura lëshonin ca britma arra-yrra e bënin ovacione kot më kot. Ishin aty të gjitha, përveç Maries, e cila jo vetëm nuk pranoi të takonte të shoqin, por nuk doli as në ballkon për ta parë me sy. Saturnoja u ndie i plagosur për vdekje. - Është sjellje tipike prej të sëmure - e ngushëlloi drejtori. - Por do t’i kalojë. Por nuk i kaloi kurrë. Pasi u mundua shumë herë për ta takuar Marien, Saturnoja bëri të pamundurën që t’i jepte qoftë edhe një letër, por ishte e kotë. Maria katër herë rresht ia ktheu letrat mbrapsht, të pahapura. Më në fund, Saturnoja hoqi dorë nga letrat, por vazhdoi t’i linte te sporteli i spitalit paketat me cigare, pa ditur nëse i binin në dorë Maries, derisa e mposhti realiteti. Asnjëherë nuk u mor vesh se ç’ndodhi me Saturnon, veç ai u martua përsëri dhe u kthye në vendin e tij. Para se të ikte nga Barcelona, ia la macen, gjysmë të ngordhur urie, një dashnoreje të rastit, të cilës, veç kësaj, i la detyrë t’i çonte cigare Maries. Por edhe ajo një ditë iku në punë të saj. Siç kujton Rosa Regas, kjo e paskësh takuar këtë femër në Oborrin Anglez, këtu e dymbëdhjetë vjet të shkuara, me kokën e rruar, me një xhybe ngjyrë portokalli të ndonjë sekti oriental, dhe me barkun gjer te goja. Ajo i kishte treguar se paskësh vazhduar t’i çonte cigare Maries, sa herë kishte mundur, derisa një ditë kishte gjetur vetëm gërmadhat e spitalit të shkallmuar, si një kujtim lëndues i atyre kohëve të këqija. Maria i qe dukur tepër e kthjellët herën e fundit që e kishte takuar, ca e rënduar nga pesha, por e kënaqur me paqen e çmendinës. Atë ditë i kishte çuar edhe macen, sepse i qenë mbaruar parat që i kishte lënë Saturnoja për ta ushqyer. Përktheu nga origjinali: Bajram KARABOLLI

38

P R O Z Ë

Roberto BOLANJO



Shkrimtar dhe poet kilian (Roberto Bolaño 1953 – 2003). Iku nga vendlindja dhe u vendos për disa vite në Meksikë. Pastaj emigroi në Spanjë (Katalunja), ku jetonte e ëma. Ka botuar 5 vëllime me poezi, 12 romane, 4 vëllime me tregime etj. Romani i tij Detektivët e egër ka marrë çmimin Heralde (1988) dhe atë Romulo Gallego (1999). Pas vdekjes, Bolanjo u bë një ndër shkrimtarët më të rëndësishëm të gjuhës spanjolle. Është futur në 15 vendet e para të listës me 81 shkrimtarë dhe kritikë latinoamerikanë e spanjollë me njëqind librat më të mirë të tyre në gjuhën kastejano për 25 vitet e fundit.

KTHIMI

Kam një lajm të mirë dhe një të keq. Lajmi i mirë është se jeta ekziston (ose diçka e tillë) pas jetës. I keqi është se Zhan-Klod Vilnëvi është nekrofil. Ndodhi që unë të vdes në një diskotekë të Parisit, në orën katër të mëngjesit. Mjeku im më kishte paralajmëruar, por ka gjëra që qëndrojnë mbi arsyen. Gabimisht kam besuar (diçka për të cilën ende dhe tani pendohem) se vallëzimi dhe pija nuk ishin rreziku më i madh i pasioneve të mia. Veç kësaj, rutina ime prej kuadri të mesëm në FRACSA bënte që çdo natë të gjeja në lokalet e modës së Parisit atë që nuk e gjeja dot as në punën time, as në atë që njerëzit e quajnë jetë e brendshme: ngrohtësinë në një farë teprie. Por, më mirë të mos flas apo të flas sa më pak për këtë. Isha i divorcuar dhe i kisha mbushur tridhjetë e katër vjeç, kur ndodhi vdekja ime. Unë pothuaj nuk e mora vesh fare se si erdhi. Papritur, ma dha një thikë në zemër dhe fytyra e Sesila Lambalit, femra e ëndrrave të mia, që dukej si pa gjë të keqe, dhe pista e vallëzimit m’u rrotulluan në mënyrën më të dhunshme, duke i përthithur valltarët dhe pamjet në një vorbull, e pastaj një çast i shkurtër terri e asgjë më. Pastaj gjithçka vazhdoi njësoj si në disa filma, po për këtë pikë do të më pëlqente të thosha disa fjalë. 39

Në jetë nuk kam qenë ndonjë person inteligjent e as i shkëlqyer. Dhe vazhdoj të mos jem (megjithëse jam përmirësuar shumë). Kur them inteligjent, në të vërtetë dua të them njeri që mendon. Veç e kam diçka shtytje dhe një farë shijeje. D.m.th., nuk jam i fare i trashë. Po të flas me dorë në zemër, gjithnjë kam qenë larg të qenit një njeri i pagdhendur. Është e vërtetë që kam studiuar për biznes, por kjo nuk më ka penguar që, herë pas here, të lexoj ndonjë roman të mirë, që nganjëherë të shkoj në teatër, apo të frekuentoj sallat e kinemasë më shpesh se një njeri i zakonshëm. Ndonjë film e kam parë edhe i detyruar, i shtyrë nga ish-gruaja ime. Por filmat e tjerë i kam parë nga prirja e kinofilit. Si shumë të tjerë edhe unë kam shkuar dhe e kam parë Ghost-in, nuk e di nëse ju kujtohet ky film, një sukses i kinemasë, ai me Demi Murin dhe Upi Goldbergun, ai ku Patrik Suejzin e vrasin dhe trupi i tij mbetet i shtrirë në një rrugë të Manhatenit, ndoshta një rrugicë, në fund të fundit, një rrugë e ndyrë, ndërsa shpirti i Patrik Suejzit ndahet prej trupit të vet, në një paradë efektesh speciale (mbi të gjitha për epokën), dhe i habitur kundron trupin e tij. Ama mua, e gjithë kjo (sidomos efektet speciale) m’u duk një marrëzi. Një zgjidhje e lehtë e kinemasë amerikane, diçka sipërfaqësore dhe aspak e besueshme. Ama ja, tek më paskësh ardhur radha edhe mua dhe ndodhi ajo që ndodhi. Vërtet, mbeta i shtangur. Në radhë të parë, që paskësha vdekur, diçka që gjithnjë vjen papritur, mendoj unë, përveç rasteve kur njeriu ia heq vetes; së dyti, sepse ndodhi kur unë, në mënyrë të pavullnetshme, isha duke interpretuar një nga skenat e Ghost-it. Përvoja ime, midis një mijë gjërave, më ka bërë të mendoj se, pas budallallëqeve të amerikanëve, nganjëherë fshihet diçka që ne europianët nuk mundemi apo nuk duam ta kuptojmë. Por, pasi vdiqa, nuk mendova më për këtë gjë. Edhe i vdekur, kjo do të më bënte t’ia kisha dhënë gazit me të madhe. Po njeriu mësohet dhe, veç kësaj, atë mëngjes unë kisha një marramenth ose isha i dehur, jo nga që ia kisha futur me raki natën e vdekjes time, sepse në të vërtetë nuk e kisha bërë atë gjë, ajo më shumë kishte qenë një natë me pije lëngjesh pishe, përzier me birrë pa alkol, por nga përshtypja e të qenit i vdekur, pra, nga frika e të qenit i vdekur dhe ngaqë nuk dihej se ç’vinte pas kësaj. Kur njeriu vdes, bota reale sikur lëviz ca dhe kjo bën që t’i vijë mendja vërdallë. Është sikur papritur të vësh një palë gjyzlykë me tjetër shkallë pamjeje, jo me shumë diferencë nga të tuat, 40

P R O Z Ë

por ama të ndryshme. Dhe më e keqja është se ti je i sigurt se ato që vure janë gjyzlykët e tua dhe se nuk i ke ngatërruar. Dhe bota reale të lëviz pak nga e djathta, pak nga lart poshtë, largësia që të ndan nga një objekt i caktuar ndryshon në mënyrë të pakapshme, dhe këtë ndryshim i ziu njeri e pandeh si një greminë, dhe është pikërisht kjo greminë që të shkakton marramenthin, por që, prapëseprapë, ti nuk e çan kokën. Ke dëshirë të qash ose të lutesh. Minutat e para të fantazmës sate janë minutat e një nokauti të shpejtë. Dhe ti rri si ai boksieri i bërë fërtele, i cili lëviz nëpër ring, ndërkohë që ringu i duket sikur po avullon. Por pastaj qetësohesh dhe, përgjithësisht, ajo çka bën është të shkosh pas njerëzve që vijnë me ty, pas të dashurës sate, pas miqve të tu, ose, përkundrazi, pas kufomës sate. Unë isha me Sesila Lambalin, gruan e ëndrrave të mia, isha me të kur vdiqa dhe e pashë atë para se të vdisja, po kur shpirti im u nda nga trupi im, nuk e pashë më askund. E papritura qe e madhe dhe zhgënjimi arriti kulmin, sidomos kur e mendoj tani, megjithëse atëherë nuk pata kohë të qahesha për këtë gjë. Isha atje, duke parë trupin tim të shtrirë përtokë, në një pozicion qesharak, sikur të qenkësha këputur i gjithi në mes të vallëzimit nga një goditje në zemër, ose sikur të mos paskësha vdekur nga një ndalim zemre, por të paskësha rënë nga tarraca e një rrokaqielli, dhe e vetmja gjë që bëja ishte të shikoja veten duke u rrotulluar gjatë rënies, sepse ndieja plotësisht se si më merreshin mend, ndërsa një vullnetar nga ata që gjithnjë janë të gatshëm më bënte frymëmarrje artificiale (ose ia bënte trupit tim) dhe pastaj një tjetër ma shtypte zemrën fort, dhe më vonë dikujt i shkoi ndërmend të ndalte muzikën, kjo shkaktoi një farë murmurime mosaprovimi që qarkullonte nëpër diskotekë, mbushur plot e përplot, edhe pse ishte shumë vonë, dhe zëri i ashpër i një kamerieri apo i ndonjë tipi nga ata të sigurisë urdhëronte që askush të mos më prekte, se u dashkej pritur ardhja e policisë dhe e gjykatësit, dhe, megjithëse isha i shushatur, do të më pëlqente t’u thosha që të vazhdonin të përpiqeshin të më sillnin në vete, të më ringjallnin, por njerëzit ishin të lodhur dhe, kur dikush njoftoi policinë, të gjithë u zmbrapsën e kufoma ime mbeti vetëm, në një anë të pistës së vallëzimit, me sytë e mbyllur, derisa një shpirtmirë më hodhi një batanije përsipër, pra, përfundimisht, për të mbuluar atë që tashmë qenkësh i vdekur. Pastaj mbërriti policia dhe disa tipa të cilët vërtetuan atë që gjithë të tjerët e dinin, më vonë u sos edhe përfaqësuesi i drejtësisë dhe atëherë 41

unë mora vesh se Sesila Lambali qenkësh zhdukur nga diskoteka, kësisoj, kur e ngritën trupin tim dhe e futën në një ambulancë, unë shkova pas infermierëve, u futa në pjesën e pasme të makinës dhe bashkë me ta humba në mëngjesin e zbrazët dhe të trishtë të Parisit. Sa gjë e pakët m’u duk atëherë trupi im ose ish-trupi im (nuk di si të shprehem lidhur me të), i lënë tashmë në mishmashin e burokracisë së vdekjes. Së pari më shpunë në bodrumin e një spitali, megjithëse asnjëherë nuk mund t’ju siguroj dot se ai ishte një spital i vërtetë, ku një vajzë e re me syze urdhëroi të më zhvishnin dhe pastaj, kur ajo ishte vetëm fare, nisi të më vrojtonte e të më prekte gjatë disa çasteve. Pastaj më hodhën një çarçaf përsipër dhe në një dhomë tjetër më morën gjurmët e gishtave. Më vonë më kthyen prapë te salla e parë, ku kësaj here nuk kishte asnjë njeri dhe ku qëndrova për një kohë që mua m’u duk e gjatë, por që nuk dija ta matja me orë. Ndoshta qenë vetëm disa minuta, ama unë sa vinte e mërzitesha më shumë. Pas pak çastesh erdhi e më mori një vigmbajtës zezak, i cili më çoi në një kat tjetër nëntokësor dhe më dorëzoi te nja dy djelmosha, gjithashtu me uniforma të bardha, për të cilët, qysh nga ai moment, nuk e di pse, më hëngri një dyshim i madh. Ndoshta ishte për mënyrën se si flisnin, që m’u duk ca e sofistikuar, që i tregonte si një çift artistësh plastikë të një kategorie shumë të ulët, ndoshta nga vathët që vareshin në veshët e tyre, ca vathë gjashtëkëndësh që të kujtonin formën e vagëlluar të disa kafshëve të shpëtuara prej një gladiatori fantastik, vathë që asokohe i përdornin njerëzit modernë, të cilët qarkullonin nëpër diskoteka, ku unë shkoja me një denduri të papërgjegjshme. Infermierët e rinj shënuan diçka në një libër, biseduan me zezakun gjatë disa minutave (nuk di se ç’thanë) dhe pastaj zezaku iku e na la vetëm. Dmth, në dhomë mbeta unë dhe dy të rinjtë që rrinin pas tryezës duke mbushur formularë e duke u llafosur me njëri-tjetrin. Ndërsa kufoma ime qëndronte mbi barelë, me kokën dhe këmbët të zbuluara, unë rrija pranë kufomës sime, me duart të mbështetura në cepin metalik të barelës, duke u munduar të mendoj çdo gjë që do t’i shërbente sqarimit të ditëve të mia të ardhshme, nëse do të kishte më ditë të ardhshme për mua, gjë që nuk e kisha aspak të qartë në ato çaste. Pastaj, një nga infermierët iu afrua barelës, më zbuloi (ose më mirë zbuloi kufomën time) dhe gjatë disa sekondave ndenji duke më kundruar 42

P R O Z Ë

me një pamje të menduar që nuk parathoshte asgjë të mirë. Pas pak, e mbuloi përsëri trupin tim dhe pastaj e tërhoqën zvarrë barelën, deri te një dhomë aty pranë, një lloj bimse e akullt që shpejt kuptova se ishte një depozitë ku grumbullonin kufomat. Nuk do ta kisha imagjinuar kurrë se në Paris vdekkëshin aq shumë njerëz, vetëm gjatë një nate të zakonshme. E futën trupin tim në një kamare frigorifer dhe ikën. Unë nuk i ndoqa më. E kalova gjithë ditën atje në morg. Nganjëherë afroja kokën te një qelq i derës dhe shikoja orën që ishte varur në murin e dhomës fqinje. Pak nga pak, ndjenja e marramenthit sikur po më linte, edhe pse në ndonjë moment pata një krizë paniku, duke menduar për ferrin dhe parajsën, për shpërblimin dhe ndëshkimin. Por, edhe ky lloj tmerri i paarsyeshëm nuk zgjati shumë. Në të vërtetë, fillova të ndihem më mirë. Gjatë asaj dite sollën edhe kufoma të tjera, ama, asnjë fantazmë nuk i shoqëronte trupat e tyre, dhe aty nga ora katër e pasdites një djalosh miop më bëri autopsinë dhe pastaj nxori përfundimin mbi shkaqet e vdekjes sime. Duhet të them se nuk pata stomak të fortë për të parë se si do ta hapnin trupin tim. Por shkova deri te salla e autopsisë dhe dëgjova se si mjeku ligjor dhe zëvendësja e tij, një vajzë tepër e hijshme, punonin me shpejtësi dhe efektivitet, ashtu siç duhej ta bënin punën të gjithë funksionarët e shërbimeve publike, ndërsa unë prisja prapa krahëve të tyre, duke kundruar pllakat ngjyrë fildishi të murit. Pastaj më lanë e më qepën dhe një mbajtës vigu më çoi përsëri në morg. Qëndrova atje deri në njëmbëdhjetë të natës, i ulur përtokë, poshtë kamares sime frigorifer, dhe, megjithëse në ndonjë moment mendoja se do të më zinte gjumi, prapë nuk kisha gjumë e as e ndillja dot atë, dhe ajo që bëra ishte të thellohesha në mendime për jetën time të kaluar dhe për të ardhmen enigmatike (për ta quajtur në një farë mënyre kështu) që më priste përpara. Vajtje-ardhjet, që pati gjatë ditës dhe që ngjanin me një pikë uji që pikon vazhdimisht, edhe pse mezi vihej re, aty nga ora dhjetë e natës u ndërprenë ose u rralluan shumë. Në njëmbëdhjetë e pesë u dukën përsëri dy të rinjtë me vathët gjashtëkëndësh. U hodha përpjetë kur hapën derën. Megjithatë, tani isha mësuar me gjendjen time prej fantazme dhe, pasi i njoha, u ula përsëri në shesh, duke menduar për largësinë që më ndante tani nga Sesila Lambali, një largësi e pamatshme, krahasuar me atë që ishte midis nesh kur unë isha ende gjallë. Gjithnjë i marrim vesh gjërat kur nuk ka më ilaç që t’i shërojë. Përherë, gjatë jetës, pata pasur frikë se mos isha 43

një lodër (apo diçka më pak se një lodër) në duart e Sesilës dhe tani që ai fat kishte vdekur, më tepër se nga pagjumësia dhe pasiguria ime zvarritëse, më kishte kapluar e më digjte një mall i ëmbël për të, madje sikur isha bërë ca elegant e sikur kisha humbur peshën: qëndrueshmëria e reales. Por po flisja për vigmbajtësit modernë. I pashë kur hynë në morg dhe, megjithëse po i vija re mirë gjestet e tyre, nuk e dallova dot formën e tyre prej felinësh tinëzarë, por që shtiheshin si artistë diskoteke, pra, në fillim nuk i kushtova vëmendje lëvizjeve të tyre, pëshpëritjeve të tyre, derisa njeri prej tyre hapi kamaren ku prehej kufoma ime. Atëherë u ngrita dhe nisa t’i vëzhgoja. Me ca gjeste profesionistësh të mbaruar e vendosën trupin tim mbi një barelë. Pastaj e tërhoqën barelën jashtë morgut dhe u zhdukën në një korridor të gjatë, me një të përpjetë të butë, i cili të çonte drejt e në parking të godinës. Për një çast më shkoi mendja se po vidhnin kufomën time. Përçartja ime ma shpuri imagjinatën te Sesila Lambali: ja tek ishte fytyra borë e bardhë e Sesila Lambalit, që humbiste në terrin e parkingut dhe që i paguante vigmbajtësve pseudoartistë, sipas marrëveshjes për shpëtimin e kufomës time. Por në parking nuk kishte asnjeri, gjë që tregonte se unë ende nuk po e mblidhja dot veten apo ende isha i mjegulluar. E vërteta është se thellë meje prisja një natë të qetë. Gjatë disa çasteve pata përsëri marramenthin e minutave të para prej fantazme, ndërsa i ndiqja me një farë ndrojtjeje dhe pasigurie, përmes rreshtave të parregullta të makinave. Pastaj kufomën time e vendosën në bagazhin e një “Rënoje” gri, me çatinë gjithë bërdokulla, dhe dolëm nga barku i asaj ndërtese, që tani kisha filluar ta konsideroja si shtëpinë time, e u futëm në natën e lirë të Parisit. Nuk e mbaj mend se ç’rrugë e ç’bulevarde përshkuam. Vigmbajtësit qenë të droguar, siç munda ta merrja me mend pas një vëzhgimi më të vetëdijshëm, dhe flisnin për njerëz që ishin shumë më lart mundësive të tyre shoqërore. Shumë shpejt arrita të vërtetoja përshtypjen time të parë: ishin ca të paudhë të pjerdhur, megjithatë, duke parë diçka në veprimet e tyre, ku herë dukej shpresa e herë pafajësia, e ndjeva veten të afërm me ta. Në fund të fundit, ngjanin me mua, jo me të tanishmin, as me atë të momenteve të para të vdekjes sime, por me imazhin që ruaja për vetveten kur isha njëzet e dy apo njëzet e pesë vjeç, kur ende studioja dhe besoja se një ditë do ta kisha botën te këmbët e mia. 44

P R O Z Ë

“Rënoja” u ndal pranë një shtëpie të madhe, në një nga lagjet më të veçuara të Parisit. Të paktën kështu m’u duk mua. Një nga pseudo-artistët doli nga makina dhe i ra ziles së portës. Pas një çasti, një zë doli nga errësira dhe e urdhëroi, jo, e këshilloi që të dilte pak nga e djathta dhe të ngrinte kokën. Ashtu bëri vigmbajtësi: u shmang nga i tha zëri dhe ngriti kokën. Vigmbajtësi tjetër nxori kokën nga dritarja e makinës dhe përshëndeti me dorë në drejtim të një kamere televizori, e cila na shikonte që sipër kangjellave. Zëri, pasi u koll për t’u pastruar (në atë çast kuptova se për pak çaste do ta njihja atë njeri të vetmuar në shkallën ekstreme), tha se mund të hynim. Në çast porta e kangjellave u hap me një qarje të çjerrë dhe makina hyri brenda e eci në një rrugë të shtruar, që rrotullohej nëpër një kopsht plot me pemë dhe bimë, pakujdesia e dukshme e të cilave thua se vinte më shumë nga një trill se sa nga një përtaci. Qëndruam në një nga anekset anësorë të shtëpisë. Ndërkohë që vigmbajtësit po nxirrnin trupin tim nga bagazhi e vrojtova atë shtëpi me dëshpërim e me admirim. Sa qesh gjallë nuk pata hyrë kurrë në një shtëpi të tillë. Dukej antike. Me siguri duhej të kushtonte qimet e kokës. Për arkitekturën e saj nuk di të them asgjë. Hymë nga një derë e dhomave të shërbimit. Kaluam nëpër kuzhinë, e pastër dhe e ftohtë si kuzhina e një restoranti që ka vite që rri i mbyllur, dhe përshkuam një korridor gjysmë të errët, në fund të të cilit morëm një ashensor që na çoi deri poshtë në bodrum. Kur u hap dera e ashensorit, u duk Zhan-Klod Vilnëvi. E njoha menjëherë. Flokët e gjatë dhe të thinjur, syzet me qelqe të trasha, vështrimi gri që i ngjante një fëmije të pambrojtur, buzët e holla dhe të shtrënguara që, përkundrazi, tregonin se ishte një burrë që e dinte mirë se çfarë donte. Kishte veshur ca pantallona lopçari dhe një këmishë të bardhë me mënga të shkurtra. Veshja e tij më habiti, sepse në fotografitë që kisha parë Vilnëvi gjithmonë paraqitej i veshur me elegancë. Vërtet i thjeshtë, por elegant. Përkundrazi, Vilnëvi që tani kisha përpara ngjante me një lopçar plak e të pagjumë. Megjithatë, të ecurit e tij ishte i veçantë: ecte me atë sigurinë që sa herë e kisha parë në televizor, kur në fund të modeleve të tij të veshjeve të vjeshtë-dimrit apo pranverë-verës hidhej mbi pasarelën e modës, mund të thuash i detyruar, i entuziazmuar prej modeleve të tij të preferuara për të marrë duartrokitje të fuqishme nga publiku. Vigmbajtësit e vendosën kufomën time mbi një divan ngjyrë jeshile të errët dhe bënë mbrapa disa hapa, në pritje të një urdhri të Vilnëvit. 45

Ky u afrua, më zbuloi fytyrën dhe pastaj, pa thënë asgjë, u drejtua te një tryezë e vogël shkrimi prej druri të zgjedhur (mendoj unë), prej nga nxori një zarf. Vigmbajtësit morën zarfin, që, me sa dukej, kishte brenda një sasi të mirë parash, edhe pse asnjëri prej të dyve nuk e mërziti Vilnëvin që t’i numëronte, pastaj njëri nga ata tha se do të ktheheshin në orën shtatë të mëngjesit për të më marrë dhe ikën. Vilnëvi as që begenisi t’i përshëndeste. Vigmbajtësit ikën andej nga kishin ardhur, dëgjova zhurmën e ashensorit, pastaj u bë qetësi. Vilnëvi, pa i kushtuar fare vëmendje trupit tim, ndezi një monitor televizori. Unë po shikoja sipër supeve të tij. Pashë se vigmbajtësit kishin mbërritur pranë kangjellave dhe po prisnin që Vilnëvi t’u hapte portën. Pastaj makina e tyre u zhduk nëpër rrugët e asaj lagjeje aq të zgjedhur dhe porta metalike u mbyll me një kërkëllimë të thatë. Duke nisur nga ai moment jeta ime e re e jashtëzakonshme filloi të ndryshojë, duke shpejtuar në faza që dalloheshin dukshëm nga njëratjetra, me gjithë shpejtësinë e madhe në të cilën ndodhnin. Vilnëvi iu afrua një mobilieje shumë të ngjashëm me një minibar hoteli çfarëdo dhe nxori andej një pije freskuese molle. E hapi, filloi ta pijë drejt e nga shishja dhe pastaj fiku monitorin e vëzhgimit. Duke pirë lëngun e mollës, vuri një muzikë. Ishte një muzikë që unë nuk e kisha dëgjuar asnjëherë, ose ndoshta edhe mund ta kisha dëgjuar, por atë çast e dëgjova me shumë vëmendje, prandaj m’u duk se e dëgjoja për herë të parë: kitara elektrike, një piano, një saks, diçka e trishtë dhe melankolike, por e fortë, sikur shpirti i muzikës të të merrte në krahët e saj të thyer. Iu afrova aparatit me shpresën që të shikoj emrin e muzikantit te kapaku i kompakt diskut, por nuk pashë dot gjë. Pashë vetëm fytyrën e Vilnëvit që, në gjysmë hije, m’u duk e çuditshme, sikur, me të mbetur vetëm dhe duke pirë lëng molle, të qenkësh ndezur ashtu papritur. Dallova një pikë djerse në mes të faqes së tij. Një pikëz e vogël që po rrëshqiste ngadalë drejt mjekrës. Po ashtu, besoj se në atë faqe vura re një rrëqethje të lehtë. Pastaj Vilnëvi e la shishen me lëng molle në anë të aparatit të muzikës dhe iu afrua trupit tim. Për një çast mbeti duke e parë, sikur të mos ditkësh ç’të bënte me të, gjë që nuk ishte e vërtetë, ose sikur të mundohej të gjente se çfarë shpresash dhe dëshirash qenkëshin përpëlitur ndonjëherë në atë masë të mbështjellë me një mbulesë plastike që tani ishte në mëshirën e tij. Ashtu qëndroi për një çast. Unë nuk po merrja vesh, 46

P R O Z Ë

përherë kam qenë sylesh, se ç’qëllim kishte, se ç’do të bënte. Po ta kisha ditur, do të më kishte hipur inati. Por nuk e dija, kështu që u ula në një nga kolltukët e rehatshëm prej lëkure, aty në dhomë, dhe po prisja. Atëherë Vilnëvi, me kujdesin më të madh, e shpleksi mbështjelljen që përmbante trupin tim, duke e ulur poshtë atë e duke e lënë të rrudhosur te këmbët e mia dhe pastaj (pas dy apo tre minutave të pambarimtë) e hoqi krejt atë mbulesë nga tabuti, derisa e zbuloi fare kufomën time, duke e lënë lakuriq mbi divanin e veshur me lëkurë të blertë. Pastaj u ngrit në këmbë, sepse deri atëherë kishte vepruar i ulur në gjunjë, hoqi këmishën dhe bëri një pauzë, pa i hequr sytë nga kufoma ime. Atëherë, unë u ngrita dhe u afrova edhe më për ta parë mirë trupin tim lakuriq: ishte më i trashë nga ç’do të doja, por jo dhe aq, sytë i kishte të mbyllur, me një shprehje të përhumbur në fytyrë. Po ashtu pashë edhe trupin e zhveshur Vilnëvit në mes e lart: diçka që pak vetë do ta kenë parë, sepse modisti ynë, midis shumë gjërash të tjera, është i famshëm edhe për maturinë e tij, kështu që fotot e tij në plazh kurrë nuk i kishte publikuar. Pastaj u përpoqa të shihja shprehjen e fytyrës së Vilnëvit, për të zbuluar se ç’do të bënte më pas, por e vetmja gjë që pashë qe një fytyrë e ndrojtur, shumë më e ndrojtur se ajo e fotove të tij, në të vërtetë pafundësisht më e ndrojtur se në fotot e tij që dukeshin në revistat e modës. Vilnëvi hoqi në fillim pantallonat, pastaj brekët dhe u shtri përbri trupit tim. Aty kuptova gjithçka dhe mbeta me gojë hapur nga çudia. Gjithkush mund ta imagjinojë se ç’do të ndodhte më pas, por shikoni ç’lloj zdërhalljeje qe: Vilnëvi më përqafoi, më ledhatoi, më puthi me pastërti në buzë, pastaj filloi të më fërkonte loqen dhe koqet, me një delikatesë të njëjtë si ajo që përdorte ndonjëherë Sesila Lambali, gruaja e ëndrrave të mia, dhe, pas ndonjë çerek ore puthjesh e përkëdheljesh, në gjysmë terr, pashë se atij i qe fryrë. Zot na ruajtsh, thashë me vete, tani do të ma fut në bythë. Por, shyqyr Zotit, nuk ndodhi ashtu. Për habinë time, modisti vazhdoi ta fërkonte pas mollaqeve të mia derisa iu derdh. Në atë moment, i tmerruar, doja të mbyllja sytë, por nuk munda. Provova ndjenja nga më të kundërtat: inat e pështirosje për atë që shikoja, falënderim që nuk ma vuri, shastisje kur pashë se ç’shtazë paskësh qenë Vilnëvi, tërbim kundër vigmbajtësve që e paskëshin shitur apo dhënë me qira trupin tim, po ashtu edhe një lloj mburrjeje që, pa dashjen time, qenkësha bërë objekt dëshire për një nga njerëzit më të famshëm të Francës. 47

Pasi e derdhi, Vilnëvi mbylli sytë dhe hoqi thellë në zemër. Me atë psherëtimë m’u duk sikur tregoi një shenjë të lehtë lodhjeje. Pastaj u ngrit dhe për disa sekonda qëndroi ulur në divan, duke i kthyer shpinën trupit tim, ndërkohë vazhdonte ta pastronte me dorë loqen, që akoma i pikonte. Duhet t’ju vijë turp, i thashë unë. Qysh kur kisha vdekur ishte hera e parë që flisja. Vilnëvi ngriti kokën, në një farë mënyre i çmeritur, ose me një habi që, gjithsesi, ishte shumë më e vogël nga ajo që do të më ndodhte mua, po të isha në vend të tij, ndërkaq me njërën dorë kërkonte syzet mbi moket. Menjëherë mora vesh se më kishte dëgjuar. M’u duk një mrekulli. Dhe befas u ndjeva aq i lumtur sa ia fala epshin dhe zdërhalljen që kishte demonstruar më parë. Megjithatë, si një idiot, përsërita: duhet t’ju kishte ardhur turp. Kush është aty?, tha Vilnëvi. Jam unë, i thashë, fantazma e trupit që ju sapo e përdhunuat. Vilnëvi u bë dyll i verdhë e pastaj iu skuqën faqet, pothuaj njëherazi. U tremba se mos i binte ndonjë infarkt apo mos vdiste në vend nga frika, megjithëse, në të vërtetë, nuk dukej dhe aq i frikur, prandaj, me një ton pajtues i thashë: nuk ka problem, ju kam falur. Vilnëvi ndezi dritën dhe filloi të kërkonte gjithandej nëpër dhomë. M’u duk se po luante mendsh, sepse ishte e qartë që atje ishte vetëm ai, dhe që të qenkësh fshehur një person tjetër, ai duhet të ishte sa një grusht ose më i vogël se një pigme, një gnom. Pastaj kuptova se modisti, ndryshe nga ç’mendoja unë, jo vetëm që nuk kishte luajtur mendsh, por ishte për t’u mburrur për nervat e tij të çelikta: ai nuk kërkuakësh kurrfarë njeriu, ai kërkuakësh mikrofonin. Atëherë unë jo vetëm u qetësova, por ndjeva një simpati për të. Mënyra se si u largua nga dhoma ishte për t’u admiruar. Unë po të kisha qenë në vend të tij, do t’ia kisha mbathur si djalli nga thimjami. Unë nuk jam mikrofon, i thashë. As kamerë televizori nuk jam. Të lutem, mblidhe veten, ulu dhe bisedojmë. Mos ki frikë nga unë. Nuk do t’ju bëj asgjë të keqe. Kështu i thashë e, pasi mbarova së foluri, heshta dhe pashë se Vilnëvi, pasi ngurroi në mënyrë të pakuptueshme, vazhdoi të kërkonte. E lashë të kërkonte. Ndërsa ai po e kthente përmbys dhomën, unë vazhdoja të rrija ulur në një nga kolltukët e rehatshëm. Pastaj më erdhi ndërmend diçka. I kërkova që të mbylleshim në një dhomë të vogël (të vogël sa një arkivol, pikërisht këtë term përdora), një dhomë ku të ishte i pamundur instalimi i mikrofonave apo i kamerave dhe ku unë do 48

P R O Z Ë

të vazhdoja të flisja, derisa ta bindja se cila ishte natyra ime ose më mirë natyra ime e re. Pastaj, ndërkohë që ai po mendohej mbi propozimin tim, unë, nga ana ime, mendova se mos isha shprehur gabim, sepse, në një farë mënyre, natyrën time mund ta kisha quajtur thjesht gjendje fantazme. Gjithsesi, natyra ime vazhdonte të ishte ajo e një qenieje të gjallë. Për një çast mendova se, kushedi, e gjithë kjo qenkësh një ëndërr. Por, me guximin e fantazmës, thashë me vete se, po të jetë një ëndërr, më e mira (dhe e vetmja) që duhet të bëja ishte të vazhdoja të ëndërroja. Nga përvoja di se, po të provosh të zgjohesh hopa nga një ëndërr makth, jo vetëm që është e kotë, por do t’i shtosh dhimbje dhimbjes apo tmerr tmerrit. Kështu që përsërita propozimin tim e, kësaj radhe, Vilnëvi e la kërkimin dhe u qetësua (po kundroja me kujdes fytyrën e tij aq herë të parë në revista me letër të lustruar, dhe shprehja që pashë në atë fytyrë ishte e njëjtë, dmth, një shprehje vetmie dhe elegance, edhe pse tani nga balli dhe nga faqet e tij rrëshqisnin pak pika djerse, ama shumë kuptimplote). Doli nga dhoma. I shkova pas. Në mes të një korridori të gjatë u ndal dhe tha: ju, po vazhdoni të vini pas meje? Zëri i tij më tingëlloi çuditërisht simpatik, plot ngjyresa që afroheshin, nëpër rrugë të ndryshme, me një ngrohtësi që nuk e di nëse ishte reale apo kimerike. Këtu jam, i thashë. Vilnëvi bëri një gjest me kokë, që nuk e kuptova, dhe vazhdoi të ecte nëpër shtëpinë e tij të madhe, duke u ndalur në çdo sallon e në çdo kryeshkallë dhe duke më pyetur nëse vazhdoja ta shoqëroja ende atë, pyetje që pashmangshmërisht i përgjigjesha në çdo rast, duke u përpjekur t’i jap zërit tim një ton të shtendosur ose, të paktën, duke u munduar ta shkoqis zërin tim (sepse në jetën time gjithnjë kam pasur një zë tepër vulgar, të rëndomtë), pa asnjë dyshim, duke e bërë sa më të hollë (gati si të një bilbili) dhe, megjithatë, tej mase elegant, si prej modisti. Edhe diçka tjetër: me synimin që të bëhesha sa më i besueshëm, në çdo përgjigje përshkruaja edhe detaje të vendit ku ndodheshim. Për shembull, i thosha se aty kishte një llambë me abazhur këmba e të cilit ishte prej hekuri të gdhendur në ngjyrë duhani; ose jam këtu, pranë jush, ja tani jemi në një dhomë, të cilën e ndriçon një llambë e vetme, abazhuri i së cilës ka një këmbë hekuri të gdhendur me ngjyrë duhani të hapur, dhe Vilnëvi miratonte ose më korrigjonte, duke thënë se këmba e abazhurit është prej hekuri të farkëtuar apo prej hekuri të kulluar. Kështu më thoshte dhe sytë, po sytë, i mbante 49

të fiksuar në dysheme, sikur të priste që unë, papritur, do të materializohesha, apo sikur nuk donte që mua të më vinte turp, dhe atëherë unë i thosha: më falni, nuk e pashë mirë, ose: atë desha të them. Dhe Vilnëvi lëvizte kokën në mënyrë të dykuptimtë, sikur vërtet ta pranuakësh ndjesën time apo sikur të qenkësh duke u përpjekur për të krijuar një ide sa më të saktë për fantazmën që i paskësh rënë në pjesë. Dhe kështu e përshkuam të gjithë shtëpinë. Ndërkohë që shkonim nga njëri vend te tjetri, Vilnëvi ishte apo dukej se ishte më i qetë, ndërsa unë bëhesha përherë e më nervoz, ngaqë kurrë nuk jam shquar në përshkrimin e objekteve, apo ngaqë ato objekte nganjëherë, edhe pse qenkëshin kuadro piktorësh të mëdhenj bashkëkohorë, që me siguri vlenin sa tërë peshqit e detit, autorët e tyre për mua qenë fare të panjohur, ose ngaqë ato objekte paskëshin qenë figura që Vilnëvi i kishte qëmtuar gjatë udhëtimeve të tija (të fshehta) nëpër botë. Derisa, më në fund, mbërritëm në një dhomë të vogël ku nuk kishte asgjë, asnjë mobilie të vetme, asnjë dritë të vetme. Ishte një dhomë e riveshur me një shtresë çimentoje në të cilën u mbyllëm dhe qëndruam në errësirë. Në vështrim të parë situata dukej e vështirë, po për mua ishte si një lindje e dytë apo e tretë, d.m.th., për mua ishte e vetmja shpresë e në të njëjtën kohë e vetmja vetëdije e dëshpëruar shprese. Atje Vilnëvi tha: ma përshkruaj vendin ku ndodhemi tani. Dhe unë i thashë se ai vend ishte si vetë vdekja, ama jo si ajo vdekja reale, por si vdekja që ne imagjinojmë kur jemi të gjallë. Dhe Vilnëvi tha: përshkruaje. Gjithçka është e errët, thashë unë, është si një strehim atomik. Pastaj shtova se shpirti të tkurrej në një vend si ky, dhe vazhdova t’i numëroja të gjitha çfarë ndieja, zbrazëtinë që kishte kapluar shpirtin tim shumë kohë përpara se të vdisja, por që vetëm tani isha i vetëdijshëm për të. Aty Vilnëvi më ndërpreu e më tha se me këtë mjaftonte, se më besonte, dhe rrëmbimthi hapi derën. Eca pas tij, deri te salla kryesore e shtëpisë, ku mbushi për vete një gotë me uiski dhe, me fraza të pakta e të matura, nisi të më lypte ndjesë për atë që kishte bërë me trupin tim. Jeni i penduar?, i thashë unë. Jam një njeri me mendje të hapur. Në të vërtetë nuk jam i sigurt se ç’do të thotë të kesh një mendje të hapur, por ndjeva se ishte detyra ime ta pastroja marrëdhënien tonë të ardhshme nga fajet dhe inatet. Ju duhet të pyesni pse e bëra atë që bëra, tha Vilnëvi. E sigurova se nuk kisha aspak për qëllim t’i kërkoja shpjegime. Megjithatë, Vilnëvi nguli këmbë të më sqaronte. Me çdo person tjetër ajo 50

P R O Z Ë

do të qe kthyer në një mbrëmje nga më të pakëndshmet, por ai që fliste ishte Zhan-Klod Vilnëvi, modisti më i madh i Francës, d.m.th. i botës, dhe koha sikur po më fluturonte kur dëgjoja një histori të përmbledhur të fëminisë dhe adoleshencës së tij, të rinisë së tij, të të fshehtave të tij në fushën seksuale, të përvojave të tij me disa meshkuj dhe me disa femra, të vetmisë së tij të thellë, të dëshirës së tij të brishtë për të mos i bërë keq askujt prej atyre, tek të cilët zbulonte dëshirën e fshehtë se nuk donin t’i bënte keq atij, të shijeve të tij artistike, të cilat i admirova dhe i pata zili me thellësinë e shpirtit tim, për pasigurinë e tij të vazhdueshme, për debatet e tij me disa modistë të famshëm, për punët e tij të para për një shtëpi të modës së lartë, për udhëtimet e tij të fshehta, për të cilat nuk deshi të hynte thellë, për miqësinë e tij me tre nga artistët më të mëdhenj të kinemasë europiane, për marrëdhëniet e tij me çiftin e pseudo-artistëve të morgut, që i siguronin kushedi sa kufoma, me të cilat kalonte vetëm një natë, për dobësinë e tij, atë dobësi që ngjante me një shembje në një kamerë të ngadaltë e të pafund... Derisa përmes perdeve të sallës kryesore u dukën zbardhëllimet e para mëngjesore dhe Vilnëvi i dha fund shpjegimeve të tij të gjata. Për një çast të gjatë qëndruam në qetësi. Kuptova se që të dy, nëse nuk ishim të ngazëllyer prej gëzimit, të paktën, ishim të lumtur në mënyrë të arsyeshme. Pak më vonë erdhën vigmbajtësit. Vilnëvi me vështrimin në tokë më pyeti se ç’duhet të bënte me mua, sepse, mbi të gjitha, trupi që do të vinin për ta marrë ishte imi. E falënderova për mirësjelljen që më pyeti, por, në të njëjtën kohë, e sigurova se unë gjendesha përtej atyre shqetësimeve. Bëni atë që bëni zakonisht, i thashë. Ju do të ikni?, pyeti ai. Unë kisha disa çaste që e kisha marrë vendimin, megjithatë, bëra sikur po mendohesha disa sekonda para se t’i përgjigjesha e t’i thosha jo, se nuk do të ikja. E qartë, në qoftë se atij nuk do t’i prishej punë. Vilnëvi sikur u lehtësua. Nuk më prishet fare punë, tha, përkundrazi. Atëherë ra zilja e portës dhe Vilnëvi ndezi monitorët e, pa thënë asnjë fjalë, hapi portën që të kalonin qiradhënësit e kufomave. I lodhur nga ngjarjet e asaj nate, Vilnëvi nuk u ngrit fare nga sofaja. Pseudo-artistët e përshëndetën, madje m’u duk se njëri prej tyre kishte qejf për muhabet, por tjetri e shtyti pak dhe të dy zbritën për të marrë kufomën time. Vilnëvit po i mbylleshin sytë për gjumë. Unë vazhdova pas 51

vigmbajtësve poshtë në bodrum. Kufoma ime, gjysmë e zbuluar, qëndronte e shtrirë në vigun e morgut. Pashë si e morën atë në krahë, deri te makina, dhe pastaj e futën në bagazh. E imagjinova atje, në të ftohtë, derisa një i afërm imi apo ish-gruaja ime do të vinte ta merrte. Por nuk ka vend për sentimentalizëm, mendova unë, dhe, kur vetura e vigmbajtësve doli nga kopshti i shtëpisë dhe humbi në atë rrugën e bukur e plot pemë, vërtet nuk ndjeva më as shenjën më të vogël të nostalgjisë, të trishtimit apo të melankolisë. Kur u ktheva prapë te salla kryesore e shtëpisë, Vilnëvi vazhdonte të ishte në kolltukun e tij. Ai fliste me vete (megjithëse menjëherë e kuptova se ai pandehte se po fliste me mua), ndërkohë që duart e kryqëzuara i dridheshin nga të ftohtit. U ula në një karrige përballë tij, një karrige prej druri të latuar dhe me shpinë të veshur me kadife. Përballë kisha dritaren, kopshtin dhe dritën e bukur të agimit. Dhe e lashë Vilnëvin të fliste çfarë të donte. Përktheu: B. K.

52

P R O Z Ë

Patrick MODIANO Modiano, fitues i çmimit Nobel për letërsi për vitin 2014, u lind në Boulogne-Billancourt të Francës në vitin 1945. Është autor i shumë romaneve, librave për fëmijë dhe skenarëve. Botohet rregullisht që prej vitit 1968 nga një prej shtëpive më të mëdha botuese franceze, “Gallimard”. Gjatë karrierës së tij të gjatë ka marrë, veç të tjerave, dy nga çmimet më të mëdha letrare që jepen për letërsinë franceze: Grand prix du roman de l’Académie Française (1972) dhe Prix Goncourt (1978). Pothuajse të gjitha veprat e tij janë përkthyer dhe botuar në gjuhët më të mëdha të botës, si: gjermanisht, anglisht, spanjisht, suedisht etj. Në gjuhën shqipe është botuar romani Në kafenenë e rinisë së humbur”, (Toena, 2010) përkthyer nga Diana Çuli dhe romani Lulet e rrënimit (Buzuku, 2014) përkthyer nga Anila Xhekaliu.



Z  HDUKJA E VAJZËS SË RE DORA BRUDER

TETË VJET MË PARË, në një kopje të vjetër të Paris Soir të datës 30 Dhjetor 1941, syri më zuri një titull në faqen tre “Nga dita në ditë”. 1. Nën të, lexova: PARIS

E zhdukur një vajzë e re, Dora Bruder, 15 vjeçe, e lartë 1.55 m, me fytyrën në formë ovale, sytë ngjyrë kafe-gri, fund dhe kapelë ngjyrë blu deti, xhaketë të përhitur sportive, pulovër ngjyrë gështenje, këpucë gjimnastike ngjyrë kafe. Drejto të gjitha informacionet te z. dhe znj. Bru­ der, Boulevard Ornano 41, Paris. Unë një kohë tëgjatë kisha qenë i afërt me zonën rreth Bulevardit Ornano. Si fëmijë, do ta shoqëroja nënën time te tregjet e braktisura të SaintOuen-it. Ne do të zbrisnim prej autobusit ose në the Porte de Clignancourt ose, rrallë, jashtë Town Hall-it të 18-të të ndarjes adiministrative krahi­nore Arodismo. Gjithnjë, kjo ndodhte një pasdite të së shtunës apo të së dieles.

53

Në dimër, në trotuarin e hijesuar me drurë jashtë barrakave të Clignan­court-it, fotografi i dhjamosur me syze të rrumbullakëta dhe hu­ ndën me bullungë që ofronte “fotografi për kujtim”do ta ngrente trekë­ mbëshin e tij në mes të lumit të kalimtarëve. Në verë, ai e poziciononte veten në pistë plazhi në Deauville, jashtë the Bar du Soleil. Atje, ai gjeti shumë klientë. Por këtu, në the Porte de Clignancourt, njerëzit duket se nuk dëshironin të fotografoheshin. Palltoja e tij ishte e vjetruar dhe në njërën këpucë ai e kishte një vrimë. Unë e kujtoj the Boulevard Ornano-n dhe the Boulevard Barbès-in një pasdite me diell në maj të vitit 1958, të shkretuar. Grumbull i policisë së trazuar ishte në çdo udhëkryq për shkak të situatës në Algjeri. Në dimrin e vitit 1965 isha në fqinjësi. E kisha një të dashur që jetonte në the Rue Championnet, Ornano 49-20. Tashmë, deri në atë kohë, lumi i kalimtarëve të së dieles jashtë barakave duhej ta kishte larguar fotografistin e dhjamosur, ndonëse unë kurrë nuk shkova ta kontrolloja. Për çka përdoreshin ato baraka? 2. Më kishin thënë se ato ishin zënë me trupat koloniale. Janar 1965. Muzgu në udhëkryqet e the Boulevard Ornano-s dhe të the Rue Championnet-it vjen rreth orës gjashtë. Unë isha i paqenë, në atë muzg, dhe u përzieva nëpër ato rrugë. Kafeneja e fundit në majë të Boulevard Ornano-s në anën e djathtë quhej the “Verse Toujours”. 3 Kishte një kafene tjetër, në anën e majtë, në cep të the Boulevard Ney, me një xhukboks /makinë me monedhë për të vënë pllaka gramafoni/. Udhëkryqet e the Ornano Championnet-it, kishin një farmaci dhe disa kafene, njëra prej tyre në qoshen e Rue Duhesme-s duke qenë më e vjetër nga dy të tjerat. Koha që e kam kaluar, duke pritur në ato kafene... Gjëja e parë në mëngjes, kur ishte ende errësirë. Herët në mbrëmje, në muzg. Më vonë, në kohën e mbylljes... Atë mbrëmje të së dieles, një veturë e vjetër e zezë sportive – kjo më dukej mua sikur një Jaguar – ishte parkuar jashtë konviktit (çerdhes) së fëmijëve në the Rue Championnet. Kjo e mbartte një shenjë në pjesën e prapme: ish-ushtaraku me aftësi të kufizuara. Prania e një veture të tillë në fqinjësi më befasoi. U orvata të imagjinoja si mund të dukej pronari i saj. Pas orës nëntë, bulevardi ishte braktisur. Unë ende mund t’i shihja dritat në gojën e stacionit të metrosë së Simplonit dhe, pothuajse përballë, 54

P R O Z Ë

në hollin e the Cinéma Ornano 43. Kurrë nuk e kisha vënë re ndërtesën pranë kinemasë, nr. 41, edhe pse kisha qenë duke i vajtur prané për muaj, për vite. Nga 1965 te 1968. Adreso gjithë informacionin te Z. dhe Znj. Bruder, Boulevard Ornano 41, Paris. 1. “D’hier à aujourd’hui” 2. Gjatë Okupimit të Parisit, barakat e Clignantcourtit i banonin vullnetarët frëngë duke shërbyer në the Waffen SS. Shih David PryceJones, Paris in the third Reich. London, Collins: 1981. 3. “Keep Pouring” NGA DITA NË Ditë. Me kalimin e kohës perspektivat bëhen të paqarta pë mua, një dimër duke u bashkuar me dimrin tjetër. Ai i vitit 1965 me atë të vitit 1942. Në vitin 1965 unë nuk dija asgjë për Dora Bruder-in, por tash, 30 vjet më vonë, mua më duket se ato pritje të gjata në kafenetë e udhëkryqeve të Ornano-s, ato itinerare të pandryshueshme – te the Rue du Mont Ce­ nis më çuan prapa te hotelet the Butte Montmartre hotels, the Roma apo the Alsina apo the Terrass, Rue Caulaincourt - dhe te përshtypjet e përkohshme që i kam pasur: copa bisede dëgjuar në një mbrëmje pranvere nën drurët në the Square Clignancourt, dhe prapë, në dimër, në rrugën poshtë te Simplon dhe te the Boulevard Ornano, krejt kjo nuk ishte thjesht për shkak të rastësisë. Ndoshta, edhe pse ende i pavetëdijshëm për këtë, unë isha në gjurmë të Dora Bruder-it dhe prindërve të saj. Tashmë, pa e kuptuar, ata ishin aty. Unë jam duke provuar të kërkoj për të dhëna, duke shkuar larg, larg prapa në kohë. Kur isha rreth dymbëdhjetë vjeç, në ato vizitat te tregjet e hapura të Clignancourt-i me nënën time, në majë të anës së djathtë të njërit prej atyre ishujve të rrethuar me tezga, the Marché Malik apo the Marché Vernaison, atje ishte një hebre i ri polak që shiste valixhe… lëkurë apo lëkurë ktokodili, çanta udhëtimi, trungje kasollash etiketuar me kompanitë transantlantike – të gjitha grumbulluar njëra mbi tjetrën. Tezga e tij ishte një tezgë në ajër të hapur. Ai nuk ishte kurrë pa një cigare varur në cepe të buzëve të tij dhe, një pasdite, ma ofroi një cigare. Rrallë më qëllonte të shkoja te ndonjëra prej kinemave në the Boulevard Ornano. te the Clignant Palace në krye të bulevardit, pranë the “Verse Toujours”. Apo te tjetra, te the Ornano 43.

55

Më vonë zbulova se the Ornano 43 ishte një kinema shumë e vjetër. Ajo kishte qenë e rindërtuar në vitet 1930-të, kur ishte bërë të dukej si një anije oqeanike. Unë te kjo hapësirë u ktheva në maj të vitit 1996. Një dyqan e kishte zëvendësuar kinemanë. Po vazhdove nëpër the Rue Hermel vjen te the Boulevard Ornano 41, adresa e dhënë në njoftimin rreth zhdukjes së Dora Bruder-it. Një bllok pesë-katësh i apartamenteve, i fundshekullit të nëntë­mbë­ dhjetë. Bashkë me nr. 39, kjo formon një ndërtesë të vetme, mbyllur nga bulevardi, në krye te the Rue Hermel, dhe të the Rue Simplon, që shkojnë përgjatë pjesëve të pasme të të dy blloqeve. Këto vijnë duke u bashkuar. Një pllakë në nr. 39 e jep emrin e arkitektit, njëfarë Pierrefeu, dhe ditën e ndërtimit: 1881. E njëjta gjë duhet të jetë e vërtetë për nr. 41. Para luftës, dhe deri te fillimi i viteve 1950-të, nr. 41 kishte qenë një hotel, siç ishte nr. 39, i cili quhej the Hôtel Lion d’Or. Nr. 39 , po ashtu, e kishte një café-restaurant para luftës, në pronësi të një njeriu të quajtur Gazal. Unë nuk e kam gjetur emrin e hotelit në nr. 41. Në vitet e hershme të 1950-tave, the Ornano Hotel & Studios Company u rendit në drejtorinë telefonike me këtë adresë: Montmartre: 12-54. Siç ishte, atëherë dhe para lufte, një kafene me një pronar në emrin e Marchal-it. Kjo kafene nuk ekziston më. A nuk do të ketë qenë kjo në anën e djathtë apo në anën e majtë të the porte-cochère? Kjo hapet mbi një korridor të zgjatur. Në fundin e largët, një shkallë të çon në anën e djathtë. AJO QË ËSHTË FSHIRË merr kohë për t’u rishfaqur. Gjurmët mbijetojnë në regjistra, dhe askush nuk e di ku janë fshehur këta regjistra, dhe kush e ka kujdestarinë e tyre, dhe nëse janë apo jo kujdestarët e tyre të vullnetshëm t’iu lejojnë t’i shihni ato. Apo ndoshta ata thjesht kanë harruar se regjistrat e tillë ekzistojnë. Krejt çka kjo kërkon është pakëz durim. Kështu, unë arrita për të mësuar se Dora Bruder dhe prindërit e saj ishin tanimë duke jetuar në hotelin në the Boulevard Ornano në vitet 1937 dhe 1938. Ata e kishin një dhomë me një aneks kuzhine në katin e pestë, nivel në të cilin një ballkon prej hekuri i rrethonte të dy blloqet. Niveli me dhjetë apo më shumë dritare. Dy ose tri dritare janë të kthyera drejt bulevardit, pjesa tjetër nga the Rue Hermel apo, në pjesën e prapme, nga the Rue Simplon. 56

P R O Z Ë

Kur unë e vizitova përsëri lagjen fqinje në atë ditë maji 1996, vura re se grilat e ndryshkura në dy dritaret e fundme të katit të pestë, me pamje nga Rue Simplon, ishin të mbyllura, dhe se në ballkon jashtë ka pasur një koleksion sendesh të ndryshme, me sa duket gjatë të braktisura atje. Dikur, gjatë tri apo katër vitet e fundit para luftës, Dora Bruder do të ketë qenë e regjistruar në njërën prej shkollave të mesme lokale shtetërore. Kam shkruar për të kërkuar nëse emri i saj ishte gjendur në regjistrat e shkollës, duke e adresuar letrën time për secilin. Përktheu: Zymber ELSHANI

57

58

P R O Z Ë

Jurij HUDOLIN Hudolin (1973) është poet, shkrimtar, kolumnist dhe për­­kthyes slloven. Ai ka publikuar një numër përmbledh­ jesh me poezi si dhe romane. Ndoqi studimet për letërsi komparative dhe gjuhë serbo-kroate në Universitetin e Lubjanës. Ai publikoi përmbledhjen e tij të parë me poezi të titulluar Če je laž kralj (Po të qe gënjeshtra mbret) në vitin 1991 dhe që nga atëherë ka botuar gjashtë përmbledhje poezish si dhe tre romane. Kolumnat e tij publikohen rregullisht në Mladina, Delo, Dnevnik, dhe Večer, si dhe në gazeta dhe të përditshme të tjera.

THJESHTRI

(Jeta në tokën e djallit 1987-1990)

Prolog Kur Benjamini ishte dymbëdhjetë vjeç, prindërit e tij u ndanë. Shpejt e shpejt u morën vesh në gjyq dhe shkuan në kërkim të fatit të jetës nëpër shtigje të pashkelura, si dy vrapues të goditur nga dielli përcëllues midis vreshtave. Valter Zakrajshek, babai i Benjaminit, ekonomist dhe bon vivant, po e shëronte ndërgjegjen e tij të lodhur nga pija në përqafim të grave të tjera, ndërsa nëna Ingrid mbeti me birin e saj që ishte në prag të pubertetit. Pra, vetëm! Nuk kaloi shumë kohë dhe në gostinë sindikale të punëtorëve administrativë u njoh me Loris Çivitikon, pronarin e kafenesë dhe të tokave në Panula, fshat i vogël bregdetar i Istrës në bregun kroat, ku gjatë verës jetohej me plot gjallëri, e në dimër fshati mbetej si gropë humnere njëdrejtimëshe pa fund. Në mesin e viteve tetëdhjetë të shekullit të njëzetë Jugosllavia ende ishte shtet, mbase në shikim të parë edhe mjaft serioz, dhe ndoshta përveç rënies së hatashme në dashuri, edhe kjo qe një arsye që Ingrid e paketoi Benjaminin, e çregjistroi nga shkolla sllovene, dha dorëheqje, dhe 59

pas disa vizitave plot pasion u zhvendos te zotëri Çivitiko në bregdetin kroat. I vetmi dhe ai që qau më së shumëti ishte Benjamini, atë askush nuk e pyeste për asgjë. Fëmija është fëmijë dhe i nënshtrohet dëshirës së prindërve. E kjo dëshirë mbështetet vetëm në egomani, instinkt shtazor dhe shpërfillje kur duhet të kujdesemi për ndonjë njeri tjetër e mbase edhe ta dëgjojmë aty-këtu. Kësaj radhe ishte biri prej letre të cilit si çdo dymbëdhjetëvjeçar i pëlqente të idealizonte, dhe me siguri ishte tejet i ri që rrota rrokullisëse e përvojave jetësore ta mësonte ta shihte djallin në sytë e njerëzve, apo të paktën t'i ofronte ndjesi që t'i ndihmonte vetes para se t'i binte atij në duar. Dhe po, kur koha njëherë e qëron imazhin e dorës së hekurt të djallit, ai nuk largohet më kurrë. Prandaj duhet ta rrëfej tregimin për jetën e Benjaminit në Panula.

1. I mbështetur për kuti të birrave të cilat shkapërderdheshin para dyerve të deposë mbrapa banakut, e shikonte restorantin e tij, trashëgiminë e tij dhe, këtë duhet pranuar, lythat e tij. Shikonte me kryelartësi dhe profeci sikur të ishte pronari i gjithë botës dhe i të gjitha fjalëve të shqiptuara të fatit të cilat i bluan gjylja e kosmosit, andaj kamarier Senadi frikësohej ta shikonte në sy sa herë që donte ta pyeste diçka, në të shumtën e rasteve lidhur me llogaritë të cilat Lorisi i shkruante në bazë të nivelit të alkoolit të mysafirëve të tij. As që i dridhej syri kur bërtiste dhe ulërinte „biber“ dhe Senadi e dinte se çmimi i shërbimeve u rrit për një të tretën e asaj që ishte gllabëruar e pirë. Se si do t'ia dilte dhe të rendiste gënjeshtra përpara mysafirëve nëse i fusnin hundët në dezertin e paparashikuar financiar, ishte kjo turbulenca mendore që i takonte vetëm Senadit; Çivitiko ulërinte vetëm nëse duhej ta dëbonte dikë me kokën përpara drejt dyerve luhatëse në parking. Gjithkush dhe gjithmonë paguante. Lorisi e kishte shuplakën si lopatë për pizza dhe nuk mërzitej për takatin e goditjes së tij. Rrihte në tokën e vet dhe i ulërinte Senadit: „Mos më ço në humnerë“, kur ai ia tërhiqte vëmendjen se dajaku mjaftonte dhe se përmbi llogari mysafiri i shushatur ende mezi tregon shenja jete. Në një mbrëmje gushti plot vapë në vitin një mijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e shtatë, kur Ferragosto po i afrohej fundit dhe ajri i ngrohtë dhe plot pluhur e bekonte energjinë e rrezikshme të instinkteve të ulëta, në terracën e restorantit Terens të Loris Çivitikos në Panula shtyheshin italianët. Gjahu ilegal i natës shihej sipas tavolinave, sipas acqua minerale, 60

P R O Z Ë

vino bianco, pelinkovac-it dhe amaro-s. Çivitiko gjithmonë i mashtronte italianët sepse paguanin dyfish vetëm që porosia të sillej ashtu siç duhet. Italianëve nuk kishte pse t'u shpërndante dajak. Prandaj edhe i donte në mënyrën e vet, ani pse në gusht gjithmonë këndonte „Amara terra mia“, derisa shikonte rrëmujën që linin pas nëpër tavolina, përfundi tyre dhe në pronën e tij. Senadi ishte nervoz ndërsa me frymëmarrje të rënduar sillte porosinë, me dymbëdhjetë tavolina të gjata për një kamarier dhe me sytë e Çivitikos që shikonin tabakanë në duart e tij. „Dio porko, më shpejt Senad, mos je prej kashte?“, e bënte të ngutej dhe gjatë pushimeve të gushtit e qeraste me të shara italiane. Kur Çivitiko u kthye nga kuzhina, ku copëzat e limonit i fuste në bokallë me ujë të ngrohtë të cilat në ndërkohë i sillte Senadi që italianët t'i lanin duart pas karkaleciadës, te banaku e priste italiani bullafiq në uniformë të gjahtarit e që linte të kuptohej se Çivitikos edhe turizmi i gjahut i shkonte për dore. I dehur, siç nuk u ka hije hedonistëve italianë, nga larg filloi të lëvizte duart plot hidhërim dhe të pështynte: „Merda, merda, merda!“ Dorën e djathtë e kishte plot lytha dhe më të kuqe se gaforrja. Pasi mendoi shkurtë, Çivitiko ulëriti aq shumë saqë u drodh e gjithë terraca ndërsa fytyrat përnjëherë u kthyen nga ai: „Senad!“ Meqë e dinte se do të kishte mutsihane, Senadi si bukël u zvarrit deri te banaku. Čivitiko e kapi për jake dhe papritmas e shtyu në depo buzë kutive. „Derrkuc! Ia ngule torollakut, dhe tani po i del flaka! Dhe gjithë mbrëmjen të kërkon raki të cilën ende nuk ia solle!“ „Shef, ndodh kjo punë, nuk kam dashur t'ju marr fytyrën, megjithëse vërtet e kam harruar rakinë. Por unë s'jam oktapod, kam vetëm një palë duar“, Senadi madje e ngriti pak zërin që ishte hera e parë për Lorisin të shtangej nga guximi i kamarierit. Çivitiko u përkul përpara Senadit që ishte shumë më trupshkurtë, dhe me hundën e tij u mbështet në hundën e të nënshtruarit, ashtu që balli i Senadit në çast u shndërrua në bahçe pikash të akullta djerse. „Kërkoji falje bufit përndryshe mbete pa këtë“, Lorisi e kapi për koqe aq fort saqë Senadi qau si këlyshi që druan se po shkon te veterinari për herë të fundit. Senadi mbushi gjysmë gishti raki dhe iu afrua trashalluqit të majmë i cili me gishta të shkurtë e të trashë si rrepë ndreqte frizurën të përforcuar me briliantin dhe duke kukatur bërtiste. 61

„Cameriere, cameriere“, trashalluqi rrotullonte kokën dhe lëvizte duart si majmun. „Qiju, derr“, i shpëtoi Senadit kur para tij e vuri rakinë plot rrëmbim dhe ia doli t'i derdhte disa pika. E theu të tërin, sepse kur mori hov shuplaka-lopatë e mbëtheu ashtu që e rrëzoi në tavolinë prej së cilës ra nën tavolinën tjetër nga e cila njerëzit tashmë po çoheshin. „Këtu pronar jam unë! Kjo është e imja! Ti do t'luash me mua!“, ulërinte Çivitiko pa u mërzitur për mysafirët. E kapi për flokësh dhe e tërhoqi deri në toalet nga ku pastaj u dëgjuan kërcitjet e pllakave qeramike. Tingëllonte sikur makina që me ritëm tetëshesh të metronimizuara po e pren qeramikën. Kur Čivitiko u kthye nga toaleti duke e fshirë shuplakën e dorës me letër toaleti, nuk dukej i shqetësuar apo me ndonjë ndryshim tjetër psikologjik. I mblodhi nga tavolina lirat të cilat italianët në ngutinë e paranojës i nxorrën nga xhepat, ia dha këngës „Amara terra mia“ dhe te banaku ia mbushi vetes një gotë ujë të gazuar. Loris Čivitiko pinte pije joalkoolike shumë rrallë dhe vetëm në raste solemne për të, dhe madje edhe atëherë vetëm një a dy bokallë Malvazia të bardhë nga vreshtat e tij. Ndërsa po i afrohej të vetmes tavolinë që ende ishte e zënë, përkundër trupit të tij muskuloz prej dy metrash, ai dukej si arushkë e zbutur. Buzëqeshi plot mirësi, kërkoi falje duke shpjeguar se jeta sjell konflikte edhe më të vështira të cilat duhen zgjidhur me durim, e me primitivë të tillë si puna e Senadit nuk ka rrugëdalje tjetër pos me forcë. Po i tregonte se po e largonte nga puna, dhe se tani e tutje do të punësonte kamariere dhe se duhet ta kuptonte se boshnjaku i vogël kokëkëlysh përgjatë dy vitesh, sa e ushqente dhe e mbante në kamp-shtëpizë, i kishte mbushur xhepat mirë e mirë me paratë e tij. Dhe se kjo do ta mësonte se jeta është një rrotë që rrokulliset e cila edhe mund të shpërthejë kur nuk je mirërnjohës ndaj mirësisë. E puthi Ingridin e cila dridhej me dashuri të njomë, e përkëdheli Benjaminin, dhe tha: „Mirëseerdhët në Panula“. 2. Në Panula kishte rreth pesëdhjetë shtëpi të vendasve dhe kushërinjve të cilët ndërmjet tyre, sipas ligjeve të logjikës fshatare, urreheshin e 62

P R O Z Ë

pështyheshin sa herë që u jepej rasti të takonin një bashkëfshatar e ta shanin tjetrin, dhe anasjelltas; por në rast se provonte t'i shkelte ndonjë i huaj, qoftë edhe fshatari nga fshati fqinj, ata ishin të bashkuar. Rreth shtatëdhjetë Çivitikot jetonin në Panula, dhe nëse nuk ishin vëllezër të Lorisit, atëherë ishin kushërinj të afërt, nipër e mbesa, axhallarë e teze. Fshati mund të quhej Čivitikovc. Asnjë pronë nuk ishte më e vogël se njëzet hektarë të cilët ishin të ndarë në mënyrë precize dhe vëllau do ta vriste vëllanë me shat nëse ky do t'ia merrte edhe një qime toke. Motoja e jetës së banorëve të Panulas ishte: „Këtu pronar jam unë!“ Në shtator banorët e Panulas shndërroheshin nga agjentë turistikë në bujq, blegtorë, ndërmarrës të llojllojshëm, e Benjamini kurrë nuk e kuptonte se për cilin biznes bëhej fjalë, sepse nga lopët, kuajt e gicët zakonisht nuk mund të kesh një seri shtëpish, autoparking personal e shtëpi pushimi dhjetë metra buzë bregdetit, një kilometër larg fshatit. Megjithëse Çivitiko gjatë sezonave më të suksesshme turistike paratë i sillte në një kasafortë në kuti, vështirë se dikush gjatë tre muajve të verës do të mund të grumbullonte aq sa kishin Çivitikot në Panula. Më vonë e kuptoi se ata ishin trashëgimtarë. Benjaminit dymbëdhjetëvjeçar në njëfarë mënyrë kjo i pëlqente, sepse e gjithë kjo, atëbotë i magjepsur me telenovelën Dinastia, ia kujtonte pikërisht atë. Ia kujtonte Keringtonët, por jo në një telenovelë të shpikur apo në një shund, por në një krahinë të vërtetë dhe në rrëfimin dhe përmbledhjen jetësore të Çivitikos. Në Panula e as në fshatin fqinj nuk kishte telefon, posta e parë ishte në Rakiçna, që ishte shtatë kilometra larg dhe atje, pa druajtur asgjë të tmerrshme, mund të shërbeheshe me një thirrje. Në Rakiçna ishte edhe shkolla fillore ku shkonin fëmijët të grumbulluar nga fshatrat përreth, dhe atje drejtori kishte telefon i cili Benjaminit më vonë do t'i shkaktonte turp dhe do t'ia skuqte faqet me siklet. Benjamini shkonte në shkollë me autobus, i cili i mblidhte nxënësit nëpër fshatra dhe vendbanime, të cilin e drejtonte Nandu, shoferi profesional pijanec që së paku një herë në dy javë vonohej për disa orë, arsyeja dihet. Kishte festa kur ai nuk paraqitej fare dhe rreth orës njëmbëdhjetë i binte borisë nëpër Panula, me cigare në gojë dhe me shishen në xhep të uniformës së punëtorëvë që gjithmonë ishte e zbërthyer. Gjithë ato orë të vonuara asnjëherë nuk duhej kompensuar, dhe Nanduja gjithmonë luante 63

koqe përpara timonit deri në fund të ditëve të tij. Ishte pikërisht timoni ai që e bëri metafizikë, në kohën kur Benjamini po e përfundonte tetëvjeçaren – në një rrugë të rrafshtë e humbi kontrollin mbi makinën dhe drejt e në një shtëpi prej guri, në uniformën dhe pakujdesinë e tij prej pijaneci, dhe më vonë, mbase me një detaj anamneze, u përmbyll rrëfimi se shoferi vdiq nga infarkti dhe jo nga pakujdesia. Në ditën e parë të shkollës në klasën e shtatë në Rakiçna erdhi një djalosh nga qyteti, nga republika tjetër, e cila në Jugosllavi dhe po ashtu në Panula e fshatra përreth vlente për më përparimtaren dhe më të pasuren. Ai ishte i biri i Loris Çivitikos, të cilin e njihnin të gjithë dhe e respektonin për shkak të parave dhe trashëgimisë së tij. Slloven, dhe si për inat edhe i shkelqyeshëm me dëftesën e vulosur në qytetin e madh, Benjamin Zakrajshek. Vetë Lorisi e solli Benjaminin para dyerve të shkollës, të veshur mirë e të druajtur të cilit tashmë kroatoserbishtja i ecte mirë, e pasuruar me të shara nga Istra, por kjo ishte edhe gjuha zyrtare e shkollës. Kjo ishte njëfarë përzierje e padallueshme gjuhësore në të cilën dialektet ijekavica, ekavica, çakavica dhe italianizmat ishin bashkuar për të prodhuar një artikulim demokratik. Pa rrugë, pa semaforë, pa dyqane në çdo qosh, pa miq të vjetër, pa trajnime futbolli, orë të pianos, nuk ishte më ajo kohë kur bashkë me Ingridin e priste Valterin të vinte për drekë; tani është në fshat ku përpara shkollës ende kullosin lopët, ku semifari i parë është tridhjetë kilometra larg, ku selia e relevancës është kafeneja e fshatit sepse gjë tjetër edhe ashtu nuk kishte, se nuk ekzistonte, përveç kafshëve. Përpara pesëmbëdhjetë kolegëve të rinj të klasës Benjaminin e mbërtheu një melankoli e  çuditshme fëmijërore, e forcuar me skuqje të adoleshencës kur duhej të prezantohej para djemve dhe vajzave baballarët e të cilëve sigurisht e dinin se Benjamini u bë i biri i Loris Çivitikos. Ngase, në fshat dihet gjithçka, e vërteta i bindet dorës së hekurt dhe parave. 3. Kur Nanduja i shkarkonte të gjashtë nxënësit nga Panula në qendër të fshatit, Benjaminin zakonisht e priste dreka mbi tavolinë sepse Ingrid tanimë ishte e punësuar si amvise. Kontributet pensionale do t›i paguante Čivitiko, mirëpo vetëm pas disa muajsh u kuptua se ai kishte harruar ta bënte këtë. Në përgjithësi, 64

P R O Z Ë

në Panula mbretëronte patriarkalizmi i plotë. Financat ishin në zotërim të meshkujve, meshkujt merreshin me biznes dhe shkonin në punë, gratë i kishin kuzhinat, kafshët dhe arat. Dhe dajakun, nëse diçka shkonte mbrapsht. Dritaret e shtëpisë së kushëririt të Lorisit, Dejanit - i cili ashtu sikurse Lorisi, e kishte birësuar dhe e kishte marrë në paketë bashkë me gruan edhe shokun e shkollës së Benjaminit, Dalenin - gjithmonë ishin të errësuara. Daleni çalonte dhe kurrë nuk luante futboll. Nënën e tij Benjamini s›e kishte parë asnjëherë. Dalenin nuk guxoje ta vizitoje sepse Dejani i mbyllte dyert e oborrit dhe të gjitha dyert e tjera. Mund ta shihje vetëm mbi traktor kur i rendiste drunjtë apo kur nisej ta pastronte stallën e derrave. Daleni i kishte gishtat e këmbëve të shtypur, të ngjitur e bojëgjak, si ramsteku i marinuar para se ta vendosim në prush. Për çdo gabim dhe punë të kryer me shpejtësi të pamjaftueshme e hante dajakun mbi gishta me mbajtësen e lopatës apo të sakicës. Kjo dihej, por për këtë nuk bënte të flitej. Ky ishte ndoshta specialiteti i Dejanit, gurmanllëku origjinal, dhe rralë e rrihte tjetërkund apo ndryshe dhe kjo vetëm atëherë kur i ngutej. As në shkollë, përveç pëshpëritjeve, për këtë nuk flitej me zë të lartë, e atje edhe ashtu nuk kishte as psikologë dhe as punëtorë socialë. Për këtë nuk flitej shumë, sepse kjo nuk ishte e vërtetë. Përveç për Dalenin. Benjamini habitej për shkak të kësaj, dhe shpesh i vinte keq për Dalenin, por atëherë gjithmonë e krijonte një vizion se Daleni ishte aq i mbrapshtë saqë dajakun duhej ta hante se s›ka. Se disa njerëz ashtu i rrisin pasardhësit apo të nënshtruarit e tyre. Gjatë drekës Benjamini për çdo ditë dëgjonte se ç›punë e priste në pjesën e mbetur të ditës deri te perëndimi i diellit. Dhitë në kullotë, ushyerja e derrave dhe prerja e drunjve, hapja e vadave dhe mbushja e zallit sepse gjatë gjithë kohës Lorisi e zgjeronte terracën e tij verore dhe diçka muroste vetëm që prona të rritej përreth. Në mbrëmje e priste puna në Tavernë, që ishte në pronësi të Lorisit në mes të fshatit dhe ishte në proces gjyqësor me vëllaun e tij se kush është në të vërtetë trashëgimtar i atij objekti hotelier. Fshatarët nga fshatrat përreth shkonin atje për suxhuk e verë dhe e shikonin njëri-tjetrin me sy prej derrkuci, si demagogë të dështuar. Gjatë vjeshtës dhe dimrit rrinin pranë vatrave të tyre dhe në melankolinë e tyre prej përtaci e mallkonin botën dhe padrejtësitë të cilat u shkaktonte politika. Ata që ishin më gazmorë luanin briscola dhe në mangësitë e tyre shpirtërore shtyheshin sa mundnin. Ndonjëherë vinte vëllau i Lorisit, Mauro, dhe grindej me të 65

se kush ishte pronar. Mysafirët ishin mësuar me këtë më shumë sesa me frymëmarrjet e gjata të ajrit të detit dhe bënin me dorë, me siguri ngase nuk nuk ndodhte ndonjë përleshje më serioze. Benjamini mbushte verë, i çonte bokallët te tavolinat dhe aty-këtu dëgjonte nga Çivitiko se ishte i ngathët dhe se do të ishte më mirë sikur të ishte jurist. Çivitiko në anën tjetër nuk kishte kurrfarë shkolle, për policët dhe të tjerët ai ishte teknik. Gjithmonë dhe gjithkujt i thoshte se ishte teknik, e më pas pronar privat, drejtues i restorantit dhe biznesmen. U dëshmua se mirësjellja e pazakonshme e Çivitikos rrjedh nga fakti se Ingrid ishte në muajin e tetë me të dhe se po prisnin djalë. Çivitiko pas dy martesave të dështuara nuk kishte trashëgimtarë dhe me gjithë shpirt dëshironte djalë. Nëse ndonjërit nga Çivitikot nuk i shkonte përshtati gruaja të cilën e kishte sjellë në Panula, e paketonte dhe me kërcënime e dëbonte nga fshati. Nuk kishte dëmshpërblime, korrektësi, kujtesa të këndshme, asnjëherë nuk kishte mirupafshim apo paç fat, për këtë nuk kishte vend. Ato duhej të bindeshin. Dhe të lindnin trashëgimtarë. Ka shekuj që toka në Panula u përkiste Çivitikove, prandaj duhej pasur gruan që do të të lindte djalë. Kjo ishte shtysa dhe thelbi i ekzistencës. Jo djali po trashëgimtari i tokës. Ah. farë e mallkuar, farë kokëshkëmb. Natyrisht, Benjamini nuk mendonte në këtë mënyrë sepse gjatë gjysmës së vitit të parë Çivitiko vërtet nuk i kërkonte asgjë, e lëre më ta prekte, si Dejani Dalenin. Ai i rrah vetëm barbarët dhe hajnat, siç ishte Senadi, mendonte Benjamini dhe madje ishte krenar me Lorisin. Adoleshenca vërtet i kishte rënë mbi kokë dhe ndryshe nga miqtë e tij nga Sllovenia, ai ishte vetëm dhe punonte në fushë. Kontakti i vetëm me njerëz, përveç shkollës ku nuk kishte miq të vërtetë, ishte puna në Tavernë ku dëgjonte fshatarët e ata ishin pak a shumë të dehur dhe nëpër kokë u kalonin ëndrrat e njëfarë përjetimi mjaft seksual. Ëndrrat të cilat në realitet asnjëherë nuk materilizoheshin në prekjen e lakuriqësisë së ëmbël të zoçkës, sepse plaka në shtëpi është e rraskapitur dhe s›vlen për pesë pare. Fshatarët nuk shalonin, madje edhe verës ndonjë turiste shumë rrallë, dhe Lorisi shpesh ua kthente se kush do të shkonte me mjeranë të tillë. Ishin këto më shumë veç fjalë, të rënda e të ashpëra, dëshira të de­vot­shme, forma primitive të fiksonit, metafizikë e rangut më të ulët. Masturbim e urrejtje. Për shkak të grave të tyre të ftohta gratë tjera i 66

P R O Z Ë

urrenin më shumë sesa jetët e tyre të dështuara. Në natyrën e tyre primitive nuk ishin të vetëdijshëm se po e nxisnin armiqësinë dhe prepotencën të cilën ata vetë e kanë në vete, se bota përreth tyre nuk u kishte faj, dhe se s›kishin ç`të bënin me nënshtrimin e grave të tyre të rraskapitura e të fashitura, të cilat nuk kishin as vullnet e as fuqi për të rezistuar. Përktheu: Qerim ONDOZI

67

68

P R O Z Ë

Etgar KERET

Etgar Keret (lindur më 20 gusht, 1967) është shkrimtar izraelit i njohur me tregimet e tij të shkurtra, romane grafike dhe skenarë për filma dhe televizion. Keret ka lindur në Ramat Gan në Izrael dhe është fëmija i tretë i prindërve që i mbijetuan holokaustit. Ai jeton në Tel Aviv bashkë me gruan e tij, Shira Geffen, dhe djalin e tyre, Lev. Ai është ligjërues në Universitetin Ben Gurion në Beer Sheva dhe në Universitetin e Tel Avivit. Në mesin e përmbledhjeve me tregime të shkurta përfshihen The Bus Driver Who Wanted To Be God and Other Stories, The Nimrod Flipout, The Girl on the Fridge dhe Suddenly, a Knock on the Door. Në vitin 2010, ai mori Medaljen Kalorësiake nga Urdhri Francez i Arteve dhe Letrave. Shkrimet e tij janë publikuar në The New York Times, Le Monde, The Guardian, The Paris Review, The New Yorker e të tjera. Më shumë se 40 filma janë bërë duke u bazuar në tregimet e tij, ndërsa veprat e tij janë përkthyer në 31 gjuhë dhe janë botuar në mbi 35 shtete.

HAPJA E ZINXHIRIT Filloi me një puthje. Pothuajse gjithmonë fillon me një puthje. Ella dhe Tsiki ishin në shtrat, lakuriq, duke u prekur vetëm me gjuhët e tyre, kur ajo ndjeu se diçka e theri. “A të lëndova?” pyeti Tsiki dhe kur ajo e tundi kokën, ai shpejt shtoi, “Po të rrjedh gjak.” Dhe ashtu ishte. Asaj i rridhte gjak nga goja. “Më vjen keq,” tha ai dhe filloi një kërkim të xhindosur në kuzhinë, duke nxjerrë copa akulli nga frigoriferi dhe duke i përplasur ato në banak. “Ja, merri këto,” tha ai, duke i zgjatur pak akull me dorën që i dridhej, “vëri te buza jote. Do ta ndalë gjakderdhjen.” Tsiki gjithmonë ka qenë i mirë në gjëra të tilla. Në ushtri ai ka qenë ndihmësmjek. Gjithashtu ka qenë një udhërrëfyes i trajnuar. “Më vjen keq,” vazhdoi ai, duke u zbehur, “Duket se të kam kafshuar. E di ti, në afshin e pasionit.” “S’ka gjë.” Ajo i buzëqeshi, duke e vënë copën e akullit në buzën e saj të poshtme. “Asgjë nuk ndodhi.” Që natyrisht ishte një gënjeshtër. Sepse diçka ka ndodhur. Nuk ndodh çdo ditë kur dikush, me të cilin jeton, të bën të gjakosësh dhe pastaj të gënjen dhe të thotë se të ka kafshuar, kur ti qartë e ndjen se diçka po të ther. 69

Pas kësaj, ata nuk u puthën për disa ditë, për shkak të çarjes në buzën e saj. Buzët janë pjesë shumë të ndjeshme të trupit. Dhe më vonë, kur mundeshin, duhej të kishin kujdes. Ajo mund të thoshte se ai po fshihte diçka. Dhe një natë, duke e shfrytëzuar faktin se ai fjeti me gojën hapur, ajo butësisht e rrëshqiti dorën nën gjuhën e tij – dhe e gjeti. Ishte një zinxhir. Një zinxhir i vogël. Por, kur ajo e tërhoqi, i tërë Tsiki u hap sikur një gocë deti dhe brenda ishte Jurgeni. Ndryshe nga Tsiki, Jurgeni kishte një mjekërz me majuc, baseta të formuara me pedanteri dhe një penis të pabërë synet. Ella e shikoi gjersa flinte. Shumë, shumë qetësisht ajo e mblodhi mbështjellësin e Tsikit dhe e fshehu në bufenë e kuzhinës, prapa kovës së plehrave, ku i mbanin qeset e mbeturinave. Jeta me Jurgenin nuk ishte e lehtë. Seksi ishte fantastik, por ai pinte shumë dhe kur e bënte këtë, ai do të bënte potere dhe do të futej në të gji­tha llojet e situatave shqetësuese. Mbi të gjitha, atij i pëlqente ta bënte atë fajtore për faktin se e kishte braktisur Europën dhe kishte ardhur të jetonte këtu. Kurdo që ndodhte diçka e keqe në këtë vend, qoftë nëse ishte në jetën reale apo në televizion, ai do t’i thoshte asaj, “Shiko se çfarë po ndodh në vendin tënd.” Hebraishtja e tij ishte e keqe dhe ajo “në vendin tënd” e tij ishte shumë akuzuese. Prindërve të saj nuk u kishte pëlqyer ai. Nëna e saj, e cila në të vërtetë e donte Tsikin, e quajti Jurgenin johebre. Babai i saj gjithmonë do ta pyeste rreth punës dhe Jurgeni do të qeshte mbyturazi dhe do të thoshte, “Puna është sikur mustaku, Z. Shviro. Ka dalë jashtë mode shumë kohë më parë.” Gjë kjo që askush nuk e pa si argëtuese, veçanërisht babai i Ellas, i cili ende vazhdonte të mbante mustaqe. Më në fund, Jurgeni u largua. Ai u kthye në Dusseldorf, për të bërë muzikë dhe për të fituar nga kjo. Ai kurrë nuk do t’ia dilte si këngëtar në këtë vend, tha ai, për shkak se do ta tradhtonte theksi i tij. Njerëzit këtu ishin me paragjykime. Ata nuk i donin gjermanët. Ella mendonte se edhe në Gjermani muzika e tij e çuditshme dhe lirikat e tij prej kiçi në të vërtetë nuk do ta dërgonin shumë larg. Ai madje kishte shkruar një këngë për të. Titullohej “Perëndesha” dhe fokusohej në bërjen seks në valëpritës dhe rreth asaj se si kur ajo vinte, ishte “sikur një dallgë që thyhej përballë shkëmbit” – dhe ky është një citat. Gjashtë muaj pasi u largua Jurgeni, ajo po shikonte në një qese mbeturinash dhe e gjeti mbështjellësin Tsiki. Ndoshta ka qenë gabim që e kam hapur zinxhirin e tij, mendoi ajo. Mund të jetë. Me gjëra të tilla 70

P R O Z Ë

është vështirë të jesh e sigurt. Po atë natë, derisa po i lante dhëmbët, ajo mendoi rreth asaj puthjeje, rreth dhimbjes që i shkaktoi ai pickim. Ajo e shpëlau gojën e saj me shumë ujë dhe shikoi në pasqyrë. Ajo ende e kishte një shenjë dhe kur e shikoi më afër, ajo e vërejti një zinxhir të vogël nën gjuhën e saj. Ella e preku duke hezituar dhe u mundua ta parafytyronte se si do të dukej përbrenda. Kjo e bëri optimiste por gjithashtu edhe e shqetësoi pak – kryesisht rreth duarve pikaloshe dhe çehres së zbehtë. Ndoshta do ta kishte një tatuazh, mendoi ajo, të një trëndafili. Ajo gjithmonë kishte dëshirë ta kishte një por asnjëherë nuk kishte guxuar ta bënte. Ajo mendonte se do t’i dhembte shumë. Përktheu: Alfred Beka

71

72

P R O Z Ë

Bajram SEFAJ



Si krijues i takon brezit të viteve ’70. Është marrë me pro­ zë, publicistikë dhe gazetari. Veprat e tij janë vlerësuar nga kritika si artikulim i reales me gjuhë fiksionale. Disa nga veprat e tij janë: Shëtitje ëndrrash, Java ka shtatë ditë, Shenjë kohe, intervista e mbresa, Ani çka (roman), Udhëtimi i bardhë, tregime për fëmijë, Parisi kot (roman), Rrëfime fluide, Blu e gri etj. Jeton në Prishtinë dhe Paris.

VINJETA

fjalë ... (Silluni mirë me fjalët: ato s’kanë të drejtë të dalin në pension) Një mençuri jona e moçme porosit: një fjalë më pak, një gabim më pak! Vërtetësia prej hirit e kësaj porosie nuk i trembet aspak asaj që del nga gojë e poetit Alen e që nga penë e tij e mpreftë pikë mbi fletë të bardhë letre kur porosit të sillemi mirë me fjalët se ato nuk kanë të drejtë të dalin në pension! Por, edhe sikur të kishin të drejtë të dilnin në pension, që do të thotë, po e dhe sikur ta gëzonin të drejtën ligjore të daljes në pension, porosia nuk humb asnjë gjë nga pesha dhe rrezatimi i saj. Vërtet është mirë, gjithmo­ në e përherë, të sillemi mirë ndaj fjalëve! Ngase, sikur nënvizon dhe lidh bast, me kënd të duash, po ky poet, paluhatshëm thotë: fjalët janë qenie! Të gjalla, do të shtoja unë! Në vorbullën e stuhisë se përsiatjes se papreme rreth kësaj teme, duke e mbartur gjithmonë në xhepin e kujtesës porosinë: një fjalë më pak, një gabim më pak! – kam zbarkuar në shesh me gjetjen time individuale që, thellë në intimen (heshtjen) time më të thellë e konsideroj gjeniale dhe, menjëherë, dëshiroj t’ia kumtoj botës: lum ai për vete që nuk është i detyruar të flasë! Sido që ta marrësh, më e këshillueshme dhe, gjithsesi, më lehtë është të heshtësh sesa të flasësh! 73

Provojeni dhe do të bindeni! Kjo në asnjë mënyrë nuk do të thotë të mos flasësh kurrë. Jo! Fol sa herë e do kërkesa, por, kij kujdes! Fol pak, me gratë, zgjidhi fjalët, sillu mirë ndaj tyre!. (Për ata që sillën keq ndaj fjalëve, që abuzojnë me to, që i përdorin vend e pavend, që llomotisin pa ia nda, ndër ne, edhe sot e kësaj dite, gjallëron porosia e mençur dhe idhnake në hijeshinë e saj: mbylle gojën, veç luga kur ta çelë!).

letër ... (Unë për fatin tim pikëllohem vetë) Ashtu si është shënuar në promemorien e është ruajtur në arkë. Fjala duhej të ishte për një letër të nisur nga spitali. Pse pikërisht nga spitali? Letër njeriu mund të marrë nga të katër anët e jetës. Mund të marrë letër dashuria që është letra më e dashur. Mund të marrë letër nga baba, nga nëna e vëllai, mund të marrë letër të mirë nga miku i mirë, mund të marrë letër... Pse, prandaj, jo unë ty, por ti me thuaj mua, pse letër pikërisht nga spitali. Vetë emri (fjala) spital nënkupton diçka jo të mirë. Nga andej vështirë se mund të vijë ndonjë lajm i mirë. Nga andej, zakonisht vijnë lajme të këqija. Të trishtueshme. Zakonisht vijnë lajme morti. Kumte. Habere. Vdekje a pasvdekje. Letra kobi... Rrallë herë ndodh, por ndodh që, edhe nga andej, të vijnë letra të mira. (Të tilla eventualisht mund të jenë, vetëm atëherë kur i shkruan i sëmuri vetë, me dorën e tij! Kur pas lindjes, qoftë edhe të vështirë, vjen në jetë fëmija i shëndoshë, kur...). Por, një është e vërtetë se, letra, çfarëdo që jetë, ngado që të vijë, mund të jetë e shkurtër dhe mund të jetë e gjatë, e pafundme. Është një e mirë e përbashkët e letrave, përgjithësisht. Ato mund të ndërpriten kur të duash. Çdo herë, në çdo vakt! Kjo letër, qoftë nga spitali, qoftë nga ndonjë anë tjetër, këputet (ndërpritet) që tani! Dhe letër tjetër mos pritni prej këndej. (Nuk është për t’u besuar se do t’ju bie malli për të tilla letra!). 74

P R O Z Ë

rol ... (Që interpretohet lehtë!) Përshkruhet pa iu shmang asnjë fjalë, asnjë germë, pa i shtuar as munguar asnjë pikë, asnjë presje. Ashtu siç e ka ruajtur arka... Origjinal! ... është shumë e talentuar. Ja dëshmitë: ka gjinj të mëdhenj, sa shéka. Ka bythë të trasha sa për nam. Të zonjat për ta shkatërrua edhe shtratin më të fortë e kualitativ dhe të ri të prodhuesit të njohur suedez Ikea. Ka vithe të gjera - “Gruas me vithe të gjana ia ka’ta bolet...”! – popullore, rugovase! (Për vithe, bythët e gjera të gjendet tjetër term gjuhësor. Më i mirë, më i përshtatshëm!). Para se të shtrihet në shtrat, gjoksmadhja e bythëtrasha, mund të kalojë nëpër shumë shtigje e kthesa, lakesa e zigzage të tjera, me kusht që ato lëvizje e përdredhje që ndjellin, që paralajmërojnë dhe sinjalizojnë e parakallëzojnë, gjasat se, gjithë ky kiamet, megjithatë, do të përfundojë mirë. Mespërmes një fushëbeteje, mespërmes një arene të shtruar butë, me mindere e jastëk puplash... Në ngarendje drejt shtratit, pra, gjithmonë kërkohen dy personazhe. Ajo dhe Ai. (Kohët e fundit gjithnjë e më shpesh Ajo dhe Ajo. Ai dhe Ai!). Në këtë mes dekori, një viktimë nuk është e mundur pa rënë...! Për këtë dramë, nëse duhet dhe në shumë akte (seksuale), nuk lypset tjetër, as talent as prirje kushedi se çfarë, pos që ajo të jetë gjifryrë, vegnxehtë, me thellomë plotë mjegullnaje leshtore mes shalave... Ajo e bukur dhe naive. Naive dhe e bukur. Ai mund të jetë edhe i shëmtuar. I vrazhdët. I keq. Gjakpirës e keqtrajtues. Fjala është për Femrën dhe rolin e saj që interpretohet aq lehtë. Çuditërisht lehtë! pse ... (pourquoi, tu cache ton sexe!). Për arsye se, zonjë e nderuar, vij nga një provincë e largët, që, me zemër të plasur duhet të pranoj, mund të jetë edhe primitive. Shi për këtë arsye ndoshta, më shumë kam komplekse në jetë sesa kam qime folkësh në kokë. Jam shqiptar. E shqiptarët janë popull për seri (çudë!). Ose duan të jenë të parët në çdo gjë ose nuk duan të jenë hiç. E të parët, nuk janë në asgjë. Bile as në punë të këqija nuk janë të parët, se në të mirat e të mbarat, jo se jo. E fshehu seksin, pasi më s’pyet, për arsyet, prej të cilave një pjesë veç t’i thashë. E fsheh prej droje se nuk është më i madhi, më azgani, më 75

i bukuri, më i drejti, më i gjati, më i guximshmi, më i hareshmi që ke parë ndonjëherë. Ti zonjë, ke parë shumë gjatë jetës sate, nëse nuk gaboj? Ndoshta, shi për këtë arsye, zonjë e nderuar, te ne nuk ka shumë plazhe nudo, nuk ka seks në grup, nuk ka pedofili e sëmundje të tjera, shumë të përhapura në mjediset e tjera. Edhe incesti, po e shfrytëzoj këtë rast, nuk është e vërtetë se nuk ekziston dhe se është i panjohur fare edhe ndër ne, por, ndryshon nga mjediset dhe shoqëritë e tjera, te ne është i rrallë, më i padukshëm dhe i damkosur rëndë. Et, voilà..., për pyetjen tuaj: pourquoi: po përgjigjem ashtu siç, në mënyrë ironike, përgjigjeni ju vetë, në gjuhën tuj: parce que! (Këtë fije tregimi (dialogu me një aristokrate franceze) e qita në letër jo të nxjerrë nga arka, por ashtu siç ma kishte ruajtur disku i fortë (disque dure) i memories).

ngadhënjim ... (Vetëm Kali i Zi i pikëllimit) Një kompani e madhe televizive, ndër ato më të fuqishmet, shënon finalen e një gare të madhe. Gara fillon hareshëm. Hareshëm vazhdon e zgjatë me javë e e muaj të tërë. Sonte është finalja. Mbrëmja më e hareshme. Kryehare. Pas aq shumë eliminimeve ku kandidatët, njëri pas tjetrit, si kungujt bien në provim të dijes dhe të shkakësisë, sonte para miliona e miliona shikuesish pranë ekraneve televizive, më i miri do të duartrokitet frenetikisht. Ai është më i mirë. Është finalisti. Për të dhe është paraparë, ndër shpërblimet e tjera, edhe shpërblimi i një kompanie ajrore, e cila ngadhënjyesin e nderon me një udhëtim të gjatë, në skaj të botës dhe me një qëndrim dyjavor në njërën prej vendpushimeve të bukura të botës. Ai atje do të fluturojë dhe ditët më të paharrueshme do t’i kalojë me më të dashurin person në jetën e tij. Çdo gjë është gati. Çdo gjë ecën për mrekulli. Pritet vetëm çasti i nisjes solemne. Në aeroport, pos të afërmve, finalistin bashkë me të zgjedhurën, më të dashurën e tij, dalin ta përcjellin edhe mijëra e mijëra qytetarë të entuziazmuar. Aq më parë, kur tërë këtë ceremoni, e regjistrojnë edhe qindra e qindra kamera televizive dhe aparate fotografike... Pas vetëm pak çastesh, avioni merr rrugën e havasë, agjencitë e lajmeve, gazetat dhe kompanitë më të mëdha e më te vogla televizive do 76

P R O Z Ë

të transmetojmë lajmin e zi mbi njërën nga tragjeditë më mëdha ajrore të vjetëve të fundit! Me pompë dhe gëzim të njëjtë ishte përcjellë edhe çifti fitues i qëndrimit në vendpushimet e njohura të diellit e të detit, kur deti u çmend dhe sakaq i dha fuqinë rrënuese të quajtur Cunami... Hajt tani e gëzohu kur fiton një udhëtim të ëndrrave, kur aty për aty, mbase është fituar edhe një ëndërr gjumi të përmotshëm, eternel...

77

78

P R O Z Ë

Feride PAPLEKA Ka mbaruar studimet e larta për Gjuhë shqipe dhe letërsi, si dhe për Gazetari. Ajo është marrë me krijimtari që herët. Libri i parë poetik i saj është botuar më 1974. Që atëherë ajo ka botuar disa libra në poezi dhe në prozë, me dhjetëra përkthime nga autorë të njohur si Gide, Proust, Aymé, Quignard, Dolto, si dhe kronika letrare të shumta e shkrime sociale në shtyp. Ka mbrojtur në Paris një doktoratë për letërsi bashkëkohore. Gjithashtu, ajo ka botuar librat poetikë Fleuve d'Héraclite dhe La Rose silencieuse. Libri në prozë Parisi ose jeta ime e dytë është në proces.

KOHA NEUTRALE Këtu e ca vjet të shkuara pata shkruar një tregim. Subjekti i tij më qe kulluar aq shumë në mendje, saqë e hodha në letër me një frymë. Kur e mbarova m’u duk se për herë të parë kisha bërë diçka për të qenë. Edhe dy-tre kolegë, të cilëve ua dhashë për ta lexuar, e pëlqyen. Madje, ata më nxitën ta botoja. Gjithsesi për t’u siguruar, unë e lashë ca kohë mënjanë, sepse en­ tuziazmi i fillimit shpesh të gënjen. Por edhe pas kësaj, tregimi e ruante freskinë si atë ditë kur e shkrova. Kështu që vendosa ta çoj gazetë. Doja të ballafaqohesha edhe me lexuesin. Se krijuesi, në mënyrë të pavetëdijshme, kur shkruan, dihet, e mendon këtë. Entuziazmi im ra që në çastin kur u gjenda në një paradhomë që quhej, e pritjes së shkrimtarëve. Redaktori që merrej me prozën, sa më pa në dorë fletët që i kisha bërë gati t’ia jepja, më ndenji ftohtë. Ky qëndrim më futi aq mosbesim në vete, sa desha të kthehesha mbrapsht. Por në çastin që lëviza për t’u ngritur, ai më bëri një shenjë, e cila nënkuptonte të prisja. Dora e tij që u ngrit nga fleta, mbase nuk ishte e flashkët, por ashtu m’u bë. Përfytyrimi dhe e vërteta ndonjëherë janë aq pranë, sa nuk mund t’i ndash. Sidoqoftë, duke e parë që më ndiqte me sy, mendova se qëndrimi i ftohtë, nuk kishte lidhje fare me mua. “Te ne letrarët janë të shumtë dhe atij i duhet të komunikojë me plot si unë”, e përligja. 79

Takimi qe i shkurtër. Redaktori më tha të paraqitesha pas dy muajsh, në mënyrë që të kishte kohë t’i hidhte një sy tregimit tim. Në të vërtetë ishin shumë-shumë tri faqe dhe unë u çudita kur më tha se duhej një kohë aq e gjatë. Natyrisht, unë prita më shumë se dy muaj. Kur shkova e gjeta të zhytur mbi ca fletë në tryezën e punës. Më priti ndryshe nga hera e parë. Fytyrëqeshur dhe zëbutë më tha se tregimi im kishte diçka të veçantë, domethënë kishte stil. Fjalën stil ai e theksoi shumë dhe e shoqëroi me një shprehje të përhumbur të syve. Kjo gjë më dha zemër. Por, shtoi ai, - dhe por-i në disa raste parathotë një të keqe të pashmangshme - s’e botojmë dot tani. Duhet të presim një kohë neutrale. -Si ta kuptoj këtë? - pyeta, e tendosur nga ndryshimi i menjëhershëm i emocioneve. -Ja, si të them, një kohë pa data, - sqaroi. Unë e vështrova e hutuar, sepse kohë pa data s’mund të ketë. -Domethënë, një kohë pa përkujtime ngjarjesh, - shtoi, duke e lexuar hutimin në fytyrën time. Ç’është e drejta, marsi sapo kishte kaluar, dhe dihet, ai ka mjaft data përkujtimore. Gjithsesi unë ika disi qejfmbetur dhe shkova sërish pas një muaji. -Të kam thënë, - më foli ai, kur ende isha jashtë derës, - do të presim një kohë neutrale. Unë hyra brenda, ngaqë nuk doja të më dëgjonin të tjerët dhe i fola me zë të ulët, por edhe e befasuar: -Po tani s’ka ndonjë datë. -Ka, si nuk ka, është festa e zogjve. Nuk e ditkeni? Kafshova buzën dhe e ngulita vështrimin në zbrazëti. S’më erdhi mirë që u zura aq lehtë në padije. “Shiko, edhe ato krijesa të lira që i dua aq shumë, po më bëhen pengesë!”, i thashë vetes. Kisha pandehur se ishte një kohë pa ngjarje. Dhe u trishtova që tregimi im nuk u kushtohej zogjve. Redaktori më buzëqeshi paksa, ndoshta ngaqë e ndjeu trishtimin tim dhe shqiptoi me një të folur prej babaxhani: -Duku prapë. E përshëndeta dhe u largova e trullosur dhe sidomos e pakënaqur me veten. Dilja sikur jetoja fare jashtë kohës. Pas një muaji e gjysmë, duke hamendësuar se nuk kishte ndonjë ngjarje në horizont që të hijezonte mbi tregimin tim, unë u duka atje, siç 80

P R O Z Ë

më këshilloi edhe redaktori. Ai ishte duke zbritur shkallët, me një çantë studenti në dorë, i krehur, i rruar dhe i veshur si për takim. -Aha, qenke pa fat, - tha.- Kemi festën e luleve. Ta kishe tregimin për ndonjë trëndafil, mbase… -Oh, - psherëtiva. - Nuk më shkoi mendja. Rrugës, duke u kthyer, u përpoqa të fantazoja se si mund të shkruhet një tregim posaçërisht për lulet. Por frymëzimi është mister. Gërmo në tru sa të duash. Shkova në gazetë edhe dy-tri herë të tjera dhe mora afërsisht të njëjtën përgjigje. Redaktori sa më shihte, më përmendte emra festash si në një mësim historie. Fillova të dyshoja te dijet që më kishte dhënë shkolla dhe te njohja që kisha për jetën në përgjithësi, ndaj disa muaj u tëhuajta fare nga ideja e botimit. Një ditë, gjatë verës, ndërsa kaloja para ndërtesës së gazetës, se e kisha afër punës, m’u kujtua tregimi dhe shkova në redaksi, por e gjeta de­ rën mbyllur. Në të vërtetë ajo ishte e vetmja gazetë letrare e kryeqytetit dhe doje, s’doje, nuk kishe ku përplaseshe tjetër. Pas një jave, kur vajta sërish, redaktori sapo kishte hyrë në zyrë, se ishte duke hapur një dritare dhe fërshëllente melodinë e një kënge. Dukej shumë i gëzuar. Mbase kishte rënë në dashuri. Ai nuk ishte shumë i ri, por dashuria nuk njeh moshë. -E di, e di, ke ardhur për tregimin. Me sa mbaj mend…, është me borë… Në mes këtij zhegu?! E kupton vetë...Do të thotë të mos e njohësh realitetin, - tha. Ai u ul sakaq në karrigen e vet,duke folur e qeshur dhe i ngriti sytë drejt meje që isha përballë tij, në këmbë, e heshtur, pa ditur ç’të thosha. Atë çast e vura re që kishte ca sy të vegjël, pa ngjyrë të përcaktuar, shumë të lëvizshëm, që i mbyllte dhe i hapte sipas ritmit të gojës kur fliste. Nuk isha e përqendruar në ato që tregonte, por ligjërata e tij lidhej me lëvdatat që i kishte bërë shefi në analizën gjashtëmujore. Fjalët e tij të ngatërruara e të pakuptueshme më kishin turbulluar aq shumë, sa vura dorën në ballë, ashtu si e vëmë kur kemi pirë një gotë verë të fortë. Nuk kisha ku mbahesha dhe u ula në një karrige që kisha në të majtë. E pata vështirë të shqiptoja edhe një fjalë të vetme. M’u mbush mendja se duhej të ishte si thoshte redaktori dhe fajin e kisha unë. Pra, ika zemërthyer dhe prita e qetë dimrin. Nuk e di a e përshëndeta kur dola, se e hodha hapin aq të nxituar, sa mund të mendoje se po më ndiqnin. 81

Dimri erdhi si zakonisht, por borë nuk po sillte. Mëngjeseve, sapo ngrihesha, unë hapja dritaren të shihja qiellin në kishte re të hirta e të një­ traj­tshme. Të them të drejtën nja dy herë qe gati-gati mot bore dhe u përgatita shpirtërisht të shkoja në gazetë. Por ata flokët e bardhë që mua do të më magjepsnin dyfish, s’u dukën që s’u dukën. Sikur t’i kishin lidhur shtrigat matanë reve. Kur humba çdo shpresë që mund të binte borë, sepse kaloi edhe gjysma e pranverës (kjo ishte pranvera e dytë), mendova me pezm redaktorin dhe kohën e tij neutrale që do të fillonin të më lodhnin. Ndaj një të hënë vajta në gazetë dhe e tërhoqa tregimin, me shkakun se do ta ripunoja. E kisha të qartë, dëbora prapë do të më prishte punë gjer në dimrin e ardhshëm, prandaj nisa të kontrolloja për ndonjë tregim tjetër që ta zëvendësoja. Kjo qe një zgjidhje e thjeshtë. “Si nuk më ka shkuar mendja më parë”, qortova veten. Por, e çuditshme! Nuk po mundja t’ia vija gishtin asnjë tregimi. Të gjithë më ngjanin se vuanin nga koha neutrale. Atëherë e humba durimin dhe u ktheva prapë tek ai që solla nga gazeta. Fatit të parë, thonë, apo dashurisë së parë, s’u ikën dot lehtë. U mbylla një mëngjes herët dhe iu vura redaktimit. E ndryshova thuajse krejtësisht. Futa aty lule, shpendë të gjithfarshëm, një rritës pëllumbash, një redaktor pozitiv, një tjetër negativ, i cili në fund shndërrohet në pozitiv e shumë gjëra të tjera që nuk më kujtohen. Dëborën e shkriva të tërë. Pas disa orësh pune, kisha shtuar disa fragmente, kisha hequr të tjera, kisha ndryshuar fraza, fjalë, shenja pikësimi, ashtu si një këpucar që i ngatërron porositë dhe padashur i vë mballoma një këpuce të re. Kur mora ta lexoja pas kësaj, nuk përqendrohesha dot. S’merrej vesh për çka ishte fjala. Teksti ishte shndërruar vërtet në një gjë të pakëndshme dhe të mërzitshme si ato erërat që e ndërrojnë shpesh drejtimin. Nuk e kishte më atë fillin e domosdoshëm që tërheq lexuesin drejt labirinteve të imagjinatës. Kishte vetëm një rrëmujë fjalësh pa mendim. Nga tregimi i mëparshëm s’kishte mbetur asnjë gjurmë. E mbajta edhe disa minuta atë gjësend në duar, e çuditur edhe vetë nga ato që kisha shkarravitur. Pas kësaj e grisa me zemërim dhe e hodha në koshin e letrave. Për shumë kohë nuk e preka penën me dorë të shkruaja. 1984

P.S. Ky tregim së bashku me një tjetër janë paraqitur më 1986 dhe më 1988 në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, në një dorëshkrim të titulluar « Mundja e vdekjes », i cili nuk e gjeti dritën e botimit. Është një histori kontradiktore dhe komike mes recensave dhe vendimit të redaksisë, të cilat i ruaj. F.P

82

P R O Z Ë

Ilire ZAJMI

Shkrimtare, gazetare dhe përkthyese, Zajmi  ka studiuar  gazetarinë e komunikimin  masiv.  Është autore  e  përmbledhjeve me poezi, si:  Kambanat e mëngjesit (1991), Baladë e bardhë (2000),  Amnesia  në gjuhën angleze- Portugali (2011), Ëndërr e huaj, “C’est la fin -Francë (2014). Gjithashtu, është autore e romanit  Fashitja e ëndrrave  rebele (1996),  e librit publicistik bashkë me gazetarin italian Filippo Landi  Un treno per Blace (1999)- Një tren për Bllacë, (2011),  librit studimor në fushën e komunikimit  Pamjet televizive dhe realiteti”(2011).  Këtë vit botoi romanin Era. Poezitë e saj janë përkthyer në disa gjuhë të botës.

I TRADHTUARI Gjithçka po më dukej si një makth. Telefonata kërcënuese, absur­ di­teti i gjë­rave që më tha personi në anën tjetër të telit dhe histeria në fytyrën e gruas sime. “Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar” – më tha ajo teksa dëneste si një mace ngordhalaqe. Më erdhi ta godisja se nuk ia duroja dot atë shprehje të fytyrës duke mu hakërritur thuajse e kishte pritur qëmoti këtë moment për të ma lodhur trurin. “Mjaft të lutem, se nuk mund të mendoj kokëkthjellur. Dale njëherë ta sqaroj. Unë nuk njoh person me këtë emër, nuk e njoh të dashurën a gruan e tij, nuk kam lidhje me këtë histori” – mundohem më shumë t’ia sqaroj këtë vetvetes sesa asaj që më sheh si e shokuar nga tmerri. “Ti… gjithë këta muaj ke pasur një aferë dashurie përderisa unë mbaj në bark fëmijën tënd. Nuk mund të besoj… Ti .. je si gjithë të tjerët. … ajo më gjuan me grushta dhe qan. Unë nuk di çka ti them. Nuk kam fjalë. Nuk di kush më telefonoi, pse më telefonoi, çfarë ka ndër mend të bëjë me mua. Të më vrasë? Absurde, a vritet njeriu kotnasikoti. Vetëm se këtij iu paska bërë mendja top. Madje burri i botës më dha afat që të shkoja e të sqaroja si kishte ndodhur ngjarja. 83

7 ditë kohë. Mundohem të krijoj mozaikun. Dreqopunë, asgjë nuk më lidhet, asnjë kuadër. Përveç faktit se paskam pirë kafe në kafenenë e tij. Në “Boom” shkoj shpesh me miqtë. Kafeja është e mirë, ambienti është i qetë. Aty e kam njohur zonjën e tij? Nuk mbaj mend të kem parë dikë që më ka rënë në sy, apo të kem shkëmbyer numra telefoni me ndonjë grua. Nuk di si polli kjo punë kështu, mbase më ka ngatërruar me dikënd tjetër. Kushedi. “Harroje këtë histori fare. Sigurisht më ka ngatërruar me dikënd tjetër. Ose miqtë tanë po sajojnë diçka sepse e dinë që je shumë xheloze, Ana”- i them kësaj radhe me butësi duke u munduar ta bind edhe veten se kjo është një shaka e pakripë e atyre harbutëve me të cilët shoqërohem. Disi i kthehemi rutinës, për të mos e zënë në gojë atë telefonatën e së hënës. Por fiks në ditën e shtatë pas asaj telefonate, në mbrëmje cingërron celulari im. Është i njëjti zë mashkulli “ Ardi Gashi?.. u mbush kupa. Nuk erdhe të më sqarosh si është puna. Do të të vras”. “Zotëri, nuk kam çka të sqarohem. Nuk e kam idenë për çka më akuzoni. Më keni ngatërruar me ndonjë tjetër… “ “Jo. Ajo thotë se e ka bërë disa herë me ju… “ -e mbyll telefonin, nuk mund të besoj çka flet ai budallai. Flet absurditete. Ana më sheh të lemeritur në fytyrë. E kupton. Nuk më pyet gjë, por sytë e saj zhbirues më shohin me dyshim. E ndiej se thellë në qenien e saj pyet a e kam tradhtuar. Si mund të kem shkuar me një grua të martuar… Kjo më nuk është makth, është lëmsh i ndyrë. Nuk mund të mbyll sy. Ai zë më flet në vesh. Më kërcënohet. Do ma prish jetën ashtu si unë atij. Por i them vetes gati me zë të lartë: nuk e njoh, nuk e kam idenë për çka flet. Dikush po mundohet të ma punojë. Dikush…nuk më bie ndërmend të kem armiqësi me njeri. Dikur kah mëngjesi mbyll sy. Ana përpëlitet me atë barkun e saj të madh si një balenë e vogël. Merr frymë rëndë nga shqetësimi. As në punë nuk mund të qetësoj nervat. Në drekë ua rrëfeva historinë dy miqve të mi të ngushtë. Qeshen sa munden. E morën si një shaka të pakripë të ndonjë psikopati. Pasdite, i shkujdesur mbyll makinën kur ndiej se dikush më përcjell. Nuk arrij ta shoh. Duart e tij të forta më mbërthejnë për gryke: “ Do të të vras, bukurosh”! 84

P R O Z Ë

Ia heq duart me forcë dhe i them me gjysmë zëri “Kush je, çfarë do nga unë? E di ti mirë kush jam, nuk deshe të bisedonim, tani ka ardhur koha të qëroj hesapet me ty” - dhe zhduket sa çel e mbyll sytë. Mezi hip në makinë. Gryka më djeg e më bëhet se duart e tij akoma ma zënë frymën. Në polici më humbet e gjithë pasditja gjersa paraqes rastin e kërcënimit dhe sulmit që më është bërë. Telefonatat, kërcënimet, sulmi i tij në afërsi të shtëpisë sime. Ua them të gjitha hetuesve. Njëri qeshet. Ma shpif zgërdhirja e tij teksa mundohem të përqendrohem në ato që m’i ka thënë personi i tradhtuar nga gruaja. “Iu duket qesharake deklarata ime?”- e pyes kur më pëlcet filmi. Hetuesi qesh me zë kësaj radhe. “Jo, ju lutem, mos më keqkuptoni. Është një histori që e dëgjoj për të satën herë haha… “ “Për të satën herë? Nuk e kuptoj çka dëshironi të thoni. Ju keni punë me lloj-lloj njerëzish e deklaratash, prandaj sigurisht se kjo iu duket qesharake”- them unë. “Hahaa. Nuk e kuptuat. Jeni personi i 10 – të që keni marrë telefonatë e jeni kërcënuar nga i njëjti person, zotëri. Ai mendon se gruaja e tij ka pasur afera dashurie me të gjithë burrat që kanë pirë kafe në “Boom”. Hahaaa” – hetuesi e mban barkun nga të qeshurat. ‘Si është e mundur. Si e ka hallin ky zotëria. Përse iu bie në qafë njerëzve kot? “Ju mendoni kot, zotëri, por ai mendon se të gjithë këta burra kanë bërë dashuri me zonjën e tij. Hahaaaaaaaaaa. Po të bësh dashuri , nuk shkel ligjin e nuk përbën krim për organet e shtetit. Haaaaaa “ -e qeshura e tij m’i ngre nervat edhe më fort. Nuk mund t’iu besoj veshëve. Këto që dëgjoj më duken edhe më të llahtarshme se llafet e atij psikopatit. “Mbaruam me ju. Mos u shqetësoni. Nuk jeni i vetmi që ka përjetuar diçka të këtillë. Janë gjëra që ndodhin. Gjithçka do të sqarohet” .. “Unë nuk kam bërë asgjë. Unë vetëm dua të më lerë të qetë ky monstrum”. Po kujt i plas. Nuk mund të besoj se dikush qeshet, dikush çmendet, dikush kërcënohet pa bërë gjë. Tragjikomike. 85

Do të doja të mos ia them Anës, por nuk mundem. Jam shumë i tensionuar. Miqtë i gjej në dhomën e ditës. E diskutojmë gjerë e gjatë. Por kurrsesi nuk mund ta zbërthejmë enigmën. E ajo e zbehtë si limoni më ha me sy. Përse neve të na ndodhë kjo. Përse? Nuk mund të besoj se jam i 10 në listën e dashnorëve të imagjinuar të zonjës X. Dua që sa më shpejt të mbarojë kjo histori. Do të pëlcas. Nuk mund ta shoh atë të vuajë. Edhe një muaj do lindë fëmija ynë i parë. Në vend se të numëroj ditët kur do të bëhem baba, mendoj se çka do të sjellë e nesërmja. Sikur ky fëmijë të lindet pa baba sepse një të krisuri i është pjekur mendja ta vrasë pa pikë faji. Po sikur t’i ndodhë diçka Anës. Me mijëra ide të llahtarshme më sillen në kokë. “Në polici thanë se nuk ka vend për shqetësim, i them asaj qetë. Po kujt i beson sot. Ata janë më të korruptuar se vrasësit e paguar” – Ana flet me ton të përvajshëm. Vrasësit e paguar?! Po sikur dikush ta ketë paguar këtë psikopatin për të sajuar gjithë këtë marrëzi. Nuk di çka të mendoj. Nuk jam nga njerëzit e pasur. Bëj një jetë solide si gjithë bota. Një lojë e ndyrë po luhet me fatin tim, por unë nuk jam i zoti ta zgjidh misterin. “Do të zgjidhet kjo punë. Qetësohu, të lutem.” - Ana më merr dorën e ma vë mbi barkun e saj të fryrë. I vogli shqelmon fort. Mendoj se duhet të gjej forcë për ta kapërcyer këtë situatë. Për hir të tim biri që së shpejti do të vijë në jetë. “Nëse më thërret edhe njëherë, do ta gjej unë atë psikopat e do ta vras”. Ana hesht një çikë. Shikon e përhumbur jashtë dritares pastaj kthehet kah unë : “ Gjithçka do të bjerë në vendin e vet. Unë besoj se ti nuk ke gisht në këtë histori”. Fjalët e saj nuk më ndihmojnë aspak. Besoj, thuajse ka dyshuar në mua. Ai psikopat i panjohur ia arriti të fuste dyshimin në kokën e gruas sime. Ncncnc.. Ah sikur të përfundonte më kjo situatë. Le të bëhet çka të bëhet. xxx ‘”Ju keni qenë i kërcënuar nga personi X ? “Po. Më ka rënë në qafë disa muaj. Më ka shqetësuar tej mase. Por ai le ti zgjidhë problemet me të shoqen. E kuptoj se e do dhe është në gjendje të vrasë për të. Por unë vetëm dua të vazhdoj i qetë jetën time”. 86

P R O Z Ë

“Ai nuk është i zoti të zgjidhë më asnjë problem. U gjet i vrarë mbrëmë në kafenenë e tij” - hetuesi fle si varrmihës. Dhoma më shpërfytyrohet. Mos vallë qenkam tani edhe i dyshimtë për vrasje?! Dua të harroj gjithçka. Të fshij nga kujtesa gjithë këtë histori marroqe. Shfletoj gazetat me përtaci, teksa vjedh me sy tim bir tek fle si një engjëll i vogël në krahët e së ëmës. Një titull më bie në sy. E lexoj me një frymë. “Mjekët ligjor vërtetojnë se personi X ka kryer vetëvrasje, për motive të ulëta. Personi X kishte dosje në polici për kërcënim me vrasje të dhjeta personave”. E marr tim bir, e vendos në shtratin e tij dhe ia vë përpara gazetën Anës. Ana më shikon me sytë plot dashuri. Një burrë i dashuruar dhe i tradhtuar përjetësisht. Për një çast harrova shqetësimet që m’i kishte sjellë, dhe ndjeva dhimbje për personin X. Ma ha mendja se asnjë burrë nuk do ta kishte të lehtë të ishte në lëkurën e tij. Prandaj edhe e ndjeva dhe e fala për së vdekuri për ato që më kishte bërë.

87

88

Edoardo SANGUINETI Octavio PAZ Jan LEONZUK Laura GARAVIGLIA

P O E Z I

Mate GRBAVAC Nexhat HALIMI Jonuz FETAHAJ Idriz ULAJ Ali JAKUPI Ali R. BERISHA

89

90

P O E Z I

Edoardo SANGUINETI

Sanguineti (1930- 2010) është poet, shkrimtar dhe akademik i njohur italian. Konsiderohet një nga autorët më të mëdhenj të gjysmës së dytë të shek. XX. Ishte njëri nga udhëheqësit e lëvizjes neoavangarde “Gruppo 63” e themeluar më 1963 në Solunto. Ai, gjithashtu ishte përkthyes aktiv i Joyce-it, Moliere-it, Shakespeare-it, Brecht-it etj., si dhe autor i dhjetëra veprave zhanresh të ndryshme letrare të përkthyera në shumë gjuhë të huaja. Disa prej tyre janë: Capriccio italiano (1963), Il Giuoco dell'Oca (1967), Laborintus (1956), Metricum Opus (1960) etj.

Nga Laborintus

1. toka të përbëra në trupa strukturalë janë Palus Putredinis* prehet e pakët Ellie e ti trupi im ti në të vërtetë Ellie e pakët ishe trupi im imagjinar pothuajse konkluzion i një dialektike estetike shpirtërore ne që marrim cilësinë nga kohët ti dhe ti trupi im hapësinor prej flogjisti që ngrihesh dhe materializohesh në idenë e notit ndërtim sistematik në hekur fijezor vajtor zbrazëti e fryrë në shoqërinë e një tematike kryeneçe tokë e përbërë shtendosjesh dialogjike këmbënguljesh të tepruara kushtet e jashtme është evidente ekzistojnë realisht këto kushte ekzistonin para nesh dhe do të ekzistojnë pas nesh këtu është diskutimi çlirime frekuencë dhe forcë dhe agjitacion i fuqizuar dhe tjetër aliquot lineae desiderantur ku fle zemër e prerë përsëri dhe ngjitur dhe ilustruar me dokumentacione barkore ku mbi të gjitha i shihni higjienikisht në ujin antifermentativ por të fiksuar tash ata xhuxhët jashtëkohorë xhuxhët pra o Ellie në ajrin e ndotur në një krater konstant anatomiko eliptik

91

ngase më vonë do të themi se nuk mund të rriten

ti prore natyra ime dhe e kthjelluar ti këngë metodologjike periferike introspeksion i introversionit forcë centrifugale e pakufizuar Ellie trup i pakët mishrash të huaj mëkatarë që mund ta rrotullojmë e ta kthejmë e t’i marrim erë e ta adhurojmë në kohë desiderantur (ata) analizues e analizuese desiderantur (ata) personazhe po ashtu dhe erotikë dhe të sofistikuar desiderantur desiderantur 8.

kthehu hëna ime në alternativa të plotësisë dhe të zbatueshmërisë hëna ime në udhëkryq e gjuhë e hënës kronometër i varrosur e Sinus Rosis e psalmim litani hije hekur kali e margaritë e gji i sëmurë e mërzi (i shoh peshqit e mi tek ngordhin përmbi shkëmbinjtë e qerpikëve tu) e fatkeqësi e pengesë hap i dyfishtë epidemi chorus e muaj prilli ndajshtim i ventiluar vorbull ndalimi e bisht e instrument mostër e së tërës apo edhe insekt apo afrim të verdhe e të zeze pra gjeth në fushë ti laskuriq në peshk hënë ti njollë ti augmento lunae (pra në fushë të verdhë e të zezë) panel i ëndrrës shpeshherë klishe vor der Mondbrücke vor der Mondbrüche në një horizont histerik kashte derrore veshur me krihë fluture kriptografi maskë barut mëlçi xhindosur asgjë

92

10. Ellie imja Ellie teza ime je fundi i një zhvillimi civil ngulfatja e shumë ligjeve të eksploruara lutja e meditimit e dorës së jotolerancës dhe në radhë të parë je kjo gjuhë që lind sillma pra thoin dhe filigranin e tij

P O E Z I

moçalet e një puthjeje ose të një mijë viteve një misterium tremendum tërheqja e litarit metamorfozat e insekteve vëllimi i sferës dua të them humbje e ndjeshmërisë e gjendje muzgore e shmangie e gjykimit e rrëfim i konsiderueshëm glutenoz glutenues amalgama e butë e dy pikave të vetëdijes dua unitetin mistik që ngul hunj në rërën e vullnetit që var dhe dhëmbin e gjigantit sillma varfërinë dhe figurën etimologjike që merret për dore merrmë për dore Ruben vetë ti Ruben merrmë për dore në minierat e kafshëve në podiumin e trajtimit psikoterapik në eksperiencën tmerruese të konflikteve ah për ty e kam sajuar bakrin dhe barutin e kam çliruar shkronjën erre dhe shkronjën c nga një burg duhani kam tërhequr zvarrë lepuj e gozhda në Paradise Valley për ty edhe kam thënë perfectiones intelligibiles kam thënë 13. Oh përrenj të shtruar të realitetit oh Ellie e fshehtë objekt shkatërrues mendor lokalizim i irracionales fletore oh magji universale e vlerës çdo histori është një gjeneratë e dyshimtë e hetimit e ti je shpirti jermues i botës së katërfishtë tërë bjeshka je e shestimit bjeshkë në ëndërr aspak polifonike amforë shkurt telepatike oh vijim oh fjalëkryq krahasues

93

oh pauzë tepër e shkurtër e qumështit aktiv harmonik letër e djegur e vapor i ndyrë e niseshte e lagët në puse të të shoh si hënën të flesh si mykun e merimangave e hajdutët e kuajve e strallin brenda qiriut më të mëshirshëm të gishtërinjve si gazetën e mbrëmjes si metaforën ti je ndryshimi i zanorëve dhe zmadhuesi me frekuencë të lartë e enciklopedia shkencore je e gjitha në çdo element je ky parametër tejet i lehtë i prejardhjes së derëzisë sime të hapur oh totius orbis thensaurus mnemonico thensaurus prore prore do të jesh llamba ime magjike et nomina nuda tenemus in nudum carnalem amorem et in nudam constructionem corpis tui 19. ... Laberinthus religjioni im! një lebër pasditore një mjegull dhe historia e një dashurie doktrinale e me një lëvizje rrymash e mbi një urë de quo nullus e pornografike vadere quivit e asgjë s’do të rezistojë pra kalë! et nullus homo e them tatëpjetën tënde duke këmbëngulur qui fuit intus i pavdekshëm e për kohën e jetës sime them? ah djegin këto dashuri! mundësinë atëherë e them të një deklarate të vazhdueshme të pavazhdueshme e jetën time sall e them e qartësinë e një kontradikte 94

P O E Z I

të sigurt të pasigurt e për kohën e jetës sime them prapë unë them do të rezistojë e ti nuk mund të marrësh frymë gjithmonë quoniam hic est një nobis finis po qe se do huius intetionis finis nëse ti dëshiron një kuptim të pakuptimtë të paktën proporcionalisht të paktën gati pandërprerë por me qetësi por bash me ngulm por siç doje ti dhe thurur me shenja e me zambakë ndyrshëm dhe marramendjen duke therur cilindrike të çdo libri mbi ballin tënd copëtuar et croyez-vuos qu’un chien puisse avoir des anfans d’une femme? non (repondis-je) të papërtypshëm ne jetojmë duke u dergjur në umbra mortis LABORINTUS (Autometatekst)

Po them menjëherë se ky diskutim është vënë nën shenjën e Laborintus – formë mesjetare e më të thjeshtit “labirint” – jo pa qëllim. Laborintus, në të vërtetë, është titulli i librit tim të parë. Shumë kohë ka kaluar që nga botimi i tij, gati gjysmë shekulli. Mirëpo, »natyra e gjërave është lindja«, thoshte një filozof, Giambattista Vico. E atëherë, duke qenë edhe poezia ime e rrënjosur në një imazh origjinal, që në njëfarë mënyre është përbërës i një bote, i një hipoteze të shkrimit, mund të vazhdoj ta përshtas si stemë timen. Laborintus, pse? Sepse teksti donte të evokonte një ide labirintike të botës. Lëvizte nga ky imazh fundamental, që në vete, me sa duket, s’ka kurrfarë karakteri të origjinalitetit, por donte ta ripërshtaste dhe ta ripropozonte, në kushtet e epokës, të cilat ishin ato, saktësisht, të gjysmës së nëntëqindshit. Sot mund të rrëfej, me çiltërinë që sjellin flokët e bardhë, se kur nisa ta shkruaja atë tekst ishte janari i vitit 1951 dhe me modestinë time mendoja: me mua, tash, do të zërë fill poezia e gjysmës së dytë të shekullit, do të jetë një kthesë radikale. E, në mënyrën e vet, qe një lloj kthese, ngase ngjalli goxha tërbim 95

dhe skandal. Mund të shtoj, për t’u shfajësuar, për këtë vërtetësi labirintike të origjinës, se në vazhdim ka qenë gjithnjë e më i pranishëm kujdesi ndaj temës së labirintit, si temë fundamentale dhe domethënëse për kulturën e kohës sonë. Sigurisht, atëherë nuk ishte e panjohur, por nuk ishte kaq e inflacionuar siç ndodhi më vonë, pa dyshim, në dekadat e fundit. Është i njohur një titull i Hocke, një studiues i manierizmit: Die Welt als Labyrinth, bota si labirint. Ishte pikërisht kjo që atë kohë kisha në mendje, edhe pse jo me terma manieristikë. Bota si labirint më tërhiqte atëherë, jo vetëm pse shprehte imazhin e një kaosi të universit, të universit si çrregullim. Është një temë kjo që ka përshkuar, mund të thuhet, tërë poezinë moderne, në kuptim të gjerë. Enumeracioni kaotik jo rastësisht është studiuar nga Spitzer si një formë tipike e poezisë maksimalisht moderne, ngase përballë një poezie, që tradicionalisht celebronte rendin e botës me hierarkitë e saj, poezia post-baudelairiane – po e përdorim këtë term referimi alla Benjamin – vë theksin mbi çrregullimin, dehierarkizimin e realitetit, një lloj bote ku natyrisht humbim, hutohemi, pikërisht siç ndodh në labirint, vendi ku humbet »rruga e drejtë«; e nëse i referohem Dantes, nuk është e rastësishme, ngase ishte një mënyrë edhe për ta rikuperuar një traditë të caktuar jo lirike, jo petrarkiane, në brendi të së kaluarës sonë poetike. Po ajo që më tërhiqte edhe më shumë në imazhin e labirintit ishte diçka që në njëfarë kuptimi është ana tjetër e asaj që thashë deri tash, ngase labirinti, në të vërtetë, është një vepër arkitektonike, është një ndërtim, është një hartim i mençur; s’ka gjë më iracionale dhe kaotike, sepse në mënyrë të shkëlqyeshme, është vendi i hutimit, dhe, në të njëjtën kohë, s’ka asgjë më të arkitektonuar, sofistifikuar, kalkuluar: labirinti është arkitekturë par excellence, në njëfarë mënyre. Kjo fytyrë e dyanshme ishte pikërisht ajo që më interesonte: ta kap, s’po them derdhjen e një imazhi në një tjetër, por ndërlikimin e tyre, kushtëzimin e tyre reciprok. Latinishtja dhe grafia latine që kisha marrë ishin një homazh për një teoricien të estetikës mesjetare, Everardus Alemannus, autor i një vepre të titulluar saktësisht Laborintus, e cila më magjepsi. Atë kohë unë merresha me Danten, prandaj ishte e natyrshme që herë a vonë të hasja në të. Ai kishte shkruar në latinisht këtë poemë, e cila ishte një art poetik. Kjo më interesonte shumë, ngase Laborintusi im donte të ishte jo vetëm një seri tekstesh poetike, por një teksti i vazhdueshëm, një sekuencë kompakte, e donte të ishte para se gjithash një lloj i accessusit në poezi, udhërrëfyesit, një lloj doracaku se si 96

P O E Z I

të bëhesh poet, se si shkruhet poezia. Kisha një ambicie shembullore: ishte nënkuptuar, në vargjet e mia, një diskurs teorik, shembujt e të cilit mendoja t’i jepja. Nga ana tjetër, në Laborintusin e Everardusit procedohej me koncepte dhe shembuj konkretë. Por në një kod të këtij njeriu ekzistonte pastaj një interpretatio i titullit Laborintus, që thoshte (dhe unë e mora si epigraf për librin tim): »Titulus est laborintus quasi laborem habens intus«, do të thotë: “Titulli është labirint, si të thuash (është një interpretim pseudo-etimologjik) “se përmban në vete labor” (ankth, mundim). Shumë vjet më vonë, më 1963, do ta shkruaja një roman që quhet Capriccio italiano. Giacomo Debenedetti, që ishte ai gjeniu i kritikës që të gjithë e njohin, mori pjesë në prezantimin e tij në Romë. Atëherë përdoreshin shumë më shumë se sot prezantimet e librave. Në këtë roman rrëfehet, mes shumë gjërash, lindja e një fëmije, pra shtatzënia e një babai, historia e një babai me barrë. Babai lind, në njëfarë mënyre, nën vuajtjet psikike po edhe dhimbjet fizike në mënyrën e couvades, për të cilat janë ekspertë antropologët. E ai thotë në mënyrë gjeniale: »Po nuk është e vërtetë se në fund kjo është historia e vërtetë, kjo është sipërfaqja, nën të gjendet një alegori e tërë, një metadiskurs, sepse është historia e një romancieri që prodhon një roman. I biri është vazhdimisht krijim i tregimit, përveçse krijim i një qenieje të veçantë« dhe e nxori jashtë atë epigraf që e citova »të përmbajë në vete ankthin, edhe kjo është ideja« (e në një varg të Laborintusit përnjëmend flitet) »për një gjuhë që lind« (pra, unë lindja një gjuhë që lind). Ajo që më interesonte ishte ta komunikoja të mënyrën time këtë ide të kaosit dhe të ndërtimit, në kuptim tematik, por në të njëjtën kohë të paraqisja një ide formale. Edhe ashtu ideja e labirintit është në vete formale, po ajo që për mua çonte peshë ishte ta punoja një gjuhë labirintike, t’i jepja fund asaj lloj ideje të gjuhës sipas normës, rendit, sipas, do të thoshte Vattimo, gjendjes së gjërave që në njëfarë mënyre nuk janë të modifikueshme në këtë përjetësim të së tashmes, por, përkundër, të krijoja një gjuhë, që në mënyra të ndryshme, ose nga asintakzizmi dhe shpërbërja e diskursit, ose nga shpërthimi i imazhit, ose shumëçkaje tjetër, herë pas here – e në njëzet e shtatë tekstet që e përbëjnë gjendej, tamam, një lloj traseje ose udhe – të krijonte pak a shumë një “labirintese”, ja, një gjuhë që përnjëmend jo vetëm që do të bënte fjalë për imazhin labirintik të botës, por edhe ta denonconte në vetvete, duke parashtruar një çështje tamam strukturale e jo vetëm tematike. Duke u nisur nga kjo, propozoj tri poezi, e para e nxjerrë pikërisht nga 97

Laborintus. Mes gjërave që Laborintus praktikonte ishte edhe një përzierje linguistike – me greqishten, latinishten, frëngjishten, gjermanishten dhe jo vetëm – e tëra e ripërzier sa më shumë që është e mundshme, për ta rrënuar, me aq sa më përkiste mua, traditën monolinguistike të lirikës italiane, atë sipas së cilës gjuha italiane është një gjuhë për vete muzikore, eufonike. Përpiqesha ta sabotoja këtë ide, e cila kishte qenë ideja qendrore e traditës hermetike që mbanim tamam mbi supe, pra petrarkizmin e përjetshëm italian. Kjo, megjithatë është një pjesë e ciklit 14, që është më tepër e orientuar në një drejtim tjetër nga ato dy drejtimet në të cilat e vija theksin, atë të shpërthimit imagjinativ. Këtu, nuk është vënë aq shumë në diskutim rendi i sintaksës, sa rendi i koherencës imagjinative nën një kundërshtim të hapur, ose pjesërisht real, të strukturave sintaksisht të përcaktuara.

98

me katër bajamet në fermentim me trombat me kufomat me sinagogat duhet të të zëvendësoj me llixhat me logaritmat me cirqet kalorësiake me dhjetë monorrokje që shprehin dhimbje me dhjetë numra të shkurtër që shprehin turbullira ta vë pluhurin në dhëmbët e tu hapet nën qilimat tu t’i hap puset e mia brenda atlasit tënd të moçëm lulet e tua do t’i var më në fund në herdhet e varrezave në divanet e mendjes sate prej zorrësh duhet me vrull almanakët tu nga argjendi im t’i heq daullet tua nga veshkat e mia arkipelagun tënd nga gazetat e mia pitagorike ta qaj gurin e gurin e gurin gurin pandërprerë me geton e imagjinimeve në lutje të ëndërruara guri por gur që nuk shkakton hutesë t’i eksploroj ngjyrat e gjuhës sate si krimba të vdekur mistikë lotësh gurësh por gurë pandreqshmërisht moralë

P O E Z I

verën

fija jote patetike i refuzon çanakët e lyer trupat e ulceruar aq afër prishjes me limën e topitur duhet t’i trajtoj pemë e tua të bukës duhet ta ha zjarrin dhe teozofinë duhet ta trajtoj edhe spitalin psikiatrik të shkretëtirave tua shkëmbore oh më tolerues se ndonjë pyll më nervor se çfarëdo nervi e për këtë haptas fijor trajtoj rënien tënde e kur i hedh imazhet pështyma jote spazmodike oh ngazëllim që gjilpërat sub specie mortis e tash të mosfolurit të mosmenduarit të mosqarit dëshpërimisht flasin mendojnë qajnë gjatë barkut të torpilës in ipso nudo dashuri mishërore in ipso animae et corporis martesë për shkak të së cilës vjellin vemesat shpirt intim dhe e shtrojnë në dru dhe me bisht e stimulojnë kripën dhe shiun?

Poezia e dytë, tridhjetë vjet më e vonshme në krahasim me atë të mëparshmen, është e vitit 1981 dhe e përmbyllte një përmbledhje të tërë, jo vetëm atë në të cilën bën pjesë ngushtësisht, por një përmbledhje të poezive të mia nga viti ’51 deri më ’81, e kjo funksiononte si përmbyllëse. Ndoshta, në njëfarë mënyre, është poezia më të cilën jam më së shumti i lidhur. Një autor lidhet herë pas here më shumë me një tekst të vetin sesa me një tjetër, pastaj me kohë ndryshon, e mandej vjen njëfarë lloj çlidhjeje, që është ajo, me gjasë, që e stimulon ta shkruajë një poezi tjetër.

në jetën time tashmë i kam parë xhaketat, flatrafortët, një ferr të shtrembëruar nga njëfarë Doré, kolerën, ngjyrat, detin, mermerët: dhe një shesh të Oslos, dhe Grand Hôtel des Palmes, zarfat, bustet: e kam parë tashmë shtatëmujorin, anagramin, hektogramet, keket e krishtlindjeve, kusarët, bordelet, monumentet e Mazzinit, zogjtë, 99

fëmijët, Ridolinin: i kam parë tashmë të pushkatuarit e 3 majit (ama të riprodhuar bardhë e zi), të torturuarit e qershorit, të masakruarit e shtatorit, të varurit e marsit, dhjetorit: dhe seksin e nënës dhe babait tim: dhe boshllëkun, dhe të vërtetën, dhe krimbin e paarmatosur, dhe llixhat: e kam parë tashmë neutrinin, neutronin, me foton, me elektron (në paraqitje grafike, skematike): me pentamoron, me heksameron: dhe diellin, dhe kripën, dhe kancerin, dhe Patty Pravo-n: dhe Venerën, dhe hirin, me mascarpone (apo mascherpone), me maskeron, me mezzocannone, dhe mascarpio-n (lat.) tek manuscarpere: po tash që të pashë, jeta ime, shuami sytë me dy gishtrinj dhe boll më. E fundit është e vitit ’95, pra edhe më e mëvonshme. Shumë poezi të viteve të fundit, të dekadave të fundit, janë lindur si një lloj ditari të udhëtimit bukur me fat. Këtu, siç rezulton, skena zhvillohet në Bogotë. se semana ishte e tëra hyjnore (para procurarse el amor, bash kështu), ma garantoi, me të parën, qysh më 4, futur rrëshqitazi nën portë, në shkëlqimin e athët të agimit, Taroti i pangatërrueshëm i një Franku (që është një Frank Solano bogotian), duke më thënë, në substancë, të resht së menduari për të kalurën time, meqë jam i superpajisur (bezdisës, por autentik) me një “signo futurista”: (që më arrasrtra hasta el cielo, në të vërtetë, e kushedi çka dreqin tjetër më bën, me timen flecha che se dispara, dhe me, për pasojë, asnjëri (asnjëra) që se resista una tentation “hacia usted”, që jam mi, nuk e di, që jam yo, e jam aty, e jam këtu); më 6, më vjen përgësnjështrimi i një Chabeli: më paraljmëron, shkurt, se në rendin e ditës, për mua, 100

P O E Z I

janë las limitaciones, e kështu do të prirem të desesperarmi, e se duhet, atëherë, të tomarmi las cosas me qetësi, e duhet po ashtu, pur carente di tacto, ta përdor siç më së miri di, atë pak që kam, nëse dua t’i mbaj ca fructos të esfuerzos të mia, dhe ta arrij la realizacion e nuevas metas mia: e s’më kujtohej më se më 5, po ai profet më kishte preammonito, tamam, se, mirë de, necessito di afecto (para no perdermi el equilibrio, nëse jo tjetërgjë), por që duhet të ruhem nga enredarmi në çfarëdo relacion amorosa (që do të më kishte, përndryshe, shkaktuar vetëm, keq, dudas, desconfianza y tormento): (në vend se të ma japë las satisfacciones: më 7, kam hequr dorë nga horoskopet: (duke e marrë jetën ashtu siç vjen, mua, siç më vjen, më vjen për mbarë): Shënim: Ky tekst është nxjerrë nga cikli i konferencave Il filosofo e il poeta, që zhvillohet pranë “Amici di Scala” të Milanos, nën kujdesin e Ida Travit dhe Flavio Erminit. Teksti është pjesë e takimit të 22 majit 2000, mes Edoardo Sanguinetit dhe Gianni Vattimos. Poezitë janë marrë nga Edoardo Sanguineti: ‘Mikrokosmos – Poesie 1951 – 2004’, botues Feltrinelli, 2004

Përktheu: Arben IDRIZI

101

102

P O E Z I

Octavio PAZ

Poet, shkrimtar, diplomat dhe përkthyes meksikan. Fitues i çmimit Nobel në letërsi në vitin 1990. Konsiderohet si një ndër shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit XX dhe një nga poetët më të mëdhenj hispanikë të të gjitha kohëve. Paz mbaroi studimet në Universitetin Kombëtar Autonom të Meksikos, në Fakultetin e Filozofisë dhe të Letrave. Detyra e ambasadorit të Meksikës në vende ekzotike si India dhe Japonia e pajisi me një përvojë të rrallë, gjë që i shërbeu mjaft për krijimtarinë e tij artistike. Ndër vëllimet më të përmendura poetike të tij janë: Liri e fjalës dhe Salamandra, ndërsa eseja Kërkimi i fillimit është një shembull i mirë i takimit të tij me surealizmin francez. Vepra e tij letrare përbën 15 vëllime poetike, 28 libra me ese dhe përkthime të ndryshme. Veç çmimit Nobel në Letërsi (1990) është nderuar edhe me 32 çmime e vlerësime të ndryshme kombëtare e ndërkombëtare.

ERA Këndojnë gjethet, vallëzojnë frutat në dardhë; valëvitet trëndafili, trëndafili i erës, jo i trëndafilishtës. Re që shtyhen, re lundrojnë të përgjumura, këto alga të ajrit; e gjithë hapësira xhiron me to, forcë e askujt. E gjithë hapësira dridhet kërcelli i lulëkuqes dhe një petal të kuq në shpinë e merr era.

103

Asgjë nuk jam unë, një trup që pluskon, një dritë, një valëzim; gjithçka është prej ere, ajër përherë në udhëtim. DY TRUPA Dy trupa ballë për ballë nganjëherë janë dy valë dhe nata është oqean.

Dy trupa ballë për ballë dy gurë janë nganjëherë dhe nata shkretëtirë. Dy trupa ballë për ballë nganjëherë janë rrënjë të lidhura natën. Dy trupa ballë për ballë nganjëherë janë thika dhe nata vetëtimë. Dy trupa ballë për ballë janë dy yje që bien në një qiell të zbrazët. DEGA Në majë të pishës këndon një zog që ka ndaluar, mbi cicërimën e tij drithmon. 104

shigjetë nga degë ngrihet, midis flatrave zhduket dhe në muzikë shkrihet.

P O E Z I

Zogu si një ashkël hidhet, e verdhë nota e tij në këngë i gjallë po digjet.

Hap sytë: nuk ka asgjë. Heshtje mbi degën e thyer, mbi degë zogu s’është më. MISTER Shkëlqen ajri, shkëlqen, mesdita shkëlqen, por diellin s’e shoh.

Çdo gjë, edhe larg edhe afër gjithçka përreth, sa e qashtër, por diellin s’e shoh.

I përhumbur në ajrin e kulluar shkoj nga llamburitja në rrëzëllim, por diellin nuk e shoh. Dhe ai në dritë zhvishet, etshëm vezullimet pyet, por diellin nuk e shikon. SYTË E TU Sytë e tu janë atdheu i rrufesë dhe i lotëve, janë heshtje që flet,

105

stuhi pa erë, det pa dallgë, zogj të burgosur bisha të lumtura që dremitin, margaritarë të pastës si e vërteta, ose zëra në një lirisht korijeje ku drita këndon te supi i një peme dhe gjithë gjethet janë zogj, plazhe plot yje që vetëm mëngjesi i gjen, shportë frutash të zjarrta, gënjeshtër që ushqen, pasqyra të kësaj bote, porta të përtejme, regëtimë e qetë deti në mesditë, absolut që përpëlitet, shkreti. E SHKRUAR ME BOJË TË GJELBËR Boja e gjelbër krijon kopshte, pyje, livadhe, gjethnajë ku këndojnë shkronjat, fjalë që janë pemë, fraza që janë konstelacionet të blertë.

Lëri të bien fjalët e mia të pashkruara, e të të mbulojnë si një shi gjethesh mbi një fushë me dëborë, si dredhëza mbi një statujë, si boja mbi këtë faqe. Krahë, bel, qafë, gjinj, ballë i pastër si deti, qafë korijeje në vjeshtë, dhëmbë që kafshojnë një fije bari.

Trupi yt stërpiket me shenja të gjelbra siç stërpiket trupi i pemës me lastarë. Mos pyet për dregëzën e vogël plot dritë: shiko qiellin mbushur yje-fjalë. 106

PËRBALLË DETIT

P O E Z I

1

Dallga, pse s’ka formë? Skalitet për një çast, e rrumbullt ngrihet lart, thërrmohet menjëherë. Lëvizjen ka si formë. 2

Si tërhiqen dallgët: ijas, shpinas a me zverk? Si kthehen prapë valët: me gjoks e gojëshkumë? 3

I vdekur prej etjes, deti. Përdridhet si s’ka më, në shtratin e vet shkëmbor. I vdekur prej etje ajri DITË Oh, i jashtëzakonshëm, nga ç’qiell ke rënë, ti vetmitar i palëvizshëm në dallgën e kohës? Je fortësia koha që piqet në një çast të gjatë, i tejdukshëm: shigjetë në ajër shënjestër mahnitëse

107

dhe hapësirë pa kujtesë shigjete. Ditë e bërë nga kohë dhe zbrazësi: ma fshin, ma shkreton emrin tim dhe çfarë unë jam, dhe mbushem me ty: dritë, asgjë. Tashmë pa ty, unë pluskoj si ekzistencë e thjeshtë. EPITAF PËR NJË POET Deshi të këndojë, të këndojë për të harruar jetën e vërtetë plot gënjeshtra dhe për të kujtuar jetën e gënjeshtërt plot të vërteta. E SHTËNË Lasse Söderberg-ut

108

Kërcen fjala përpara mendimit përpara tingullit fjala kërcen si një kalë përpara erës si një mëzat prej squfuri përpara natës humbet nëpër rrugët e kafkës time gjithandej gjurmët e bishës në fytyrë të pemës tatuazhi i kuq në ballinë të kullës tatuazhi akulli në seks të kishës tatuazhi elektrik kthetrat e saj në qafën tënde

thundrat e saj mbi barkun tënd shenja manushaqe reflektim që kthehet nga shënjestra deri në klithmë deri sa s’ka më luledielli që xhiron si një e pacipë firmë pa emër në lëkurën tënde gjithkund britma që verbon dallgë e zezë që mbulon mendimin kambanë e furishme që bie në ballin tim kambanë prej gjaku në gjoksin tim imazhi që qesh në lartësi të kullës fjalë që mbyt fjalët imazh që ndez gjithë urat e humbura në mes të krahut bredharakja që vret fëmijët idiotja gënjeshtarja gjakfëlliqura kaprollja e përzënë lypësja profetike vajza që në mes të jetës mé zgjon e më thotë kujtohu.

P O E Z I

LAMTUMIRË SHTËPISË Ende nuk është gdhirë. Dua t’i them lamtumirë kësaj bote të vogël, e vetmja botë e vërtetë.

Lamtumirë kësaj hapje të dhimbshme sysh për ditën që po zgjohet: gjumi po ia mbath, fshehtas, nga vendi i krimit të vet dhe shpirti mbetet si një shesh i braktisur. Lamtumirë karriges, ku hidhja kostumin tim çdo natë,

109

i varur përditë, edhe kolltukut, shkëmb në pagjumësinë time, shkrep që nuk e çau rrezja e as uji nuk e plasariti. Lamtumirë pasqyrës së vërtetë, ku maskën time kam lënë për të zbritur në fund të pafundësisë që kurrë nuk zbrita dot: nuk paske fund, vetëm sipërfaqe?

Lamtumirë qiellit të paktë të dritares dhe mjegullës që ngrihet qorras mbi kodrinë, si kope që po zhduket. Veshjeve të kurorave, kumbullës i them lamtumirë, po edhe atij zogu që dridhet nga thëllimi në një degë. I them lamtumirë lumit: ujrat e tij përherë kanë qenë po ato ujëra, për mua.

Vajzës, gruas, fantazmës së bregut, gjithmonë u them lamtumirë, ashtu si lumi i thotë breglumit gjatë një përshëndetjeje të pambarimtë.

Do të doja t’u thosha lamtumirë këtyre pamjeve, kujtimeve të mëngjeseve, por kam frikë që të zgjohen e të më thonë lamtumirë.

110

P O E Z I

UJI NATËN Nata me sy kali që dridhen natën, nata me sy uji në fushën e fjetur, është te sytë e tu prej kali që dridhen, është në sytë e tu prej uji të fshehtë. Sy prej ujë hijeje, sy prej ujë pusi, sy prej ujë ëndrre.

Heshtja dhe vetmia, si dy kafshë të vogla që hëna i drejton, pinë në ata sy, pinë në ato ujëra. Nëse sytë ti hap, hapet nata me porta muzgu, hapet mbretëria e fshehtë e ujit që rrjedh nga qendra e natës.

Dhe nëse ti i mbyll, një lumë, një rrjedhë e ëmbël dhe e heshtur, të përmbyt nga brenda, ecën, do të bëj të errët: nata lag brigjet e shpirtit tënd. Përktheu nga origjinali B. Karabolli

111

112

P O E Z I

Jan LEONZUK U lind në fshatin Łubniki (Poloni), ku edhe banon tani. Në vitin 1970 debutoi si poet në faqet e revistës Kontrasty (Kontrastet). Ka studiuar filologji polake dhe histori në Universitetin e Varshavës. Poemat e tij kanë dalë në Poezja (Poezi), Literatura (Letërsia), Tygodnik Kukturalny (E përjavshme kulturore). Ka botuar shumë vëllime me poezi, nga të cilat më të rëndësishme janë: Żalnik (Libri i keqardhjes, 1979), Duszna noc (Një natë mbytëse, 1980), Żertwa (Flijimi në zjarr, 1987), Pieśni z karnawału (Këngë karnavalesh, 1991), Zawołaj raz jeszcze ciemnym wierszem (Më thirr edhe një herë me një poemë melankolike, 1991), W drodze do Domu (Udhës për në shtëpi, 1996), Dotykanie ziemi (Prekja e Tokës, 1997), Coraz bliżej snu (Gjithnjë e më afër gjumit, 1998), Jeszcze jedno śnienie (Edhe një ëndërrim, 1999), Wiersze (Vjersha, 2000), Zapomniałem was drzewa moje (Ju kam harruar o drurët e mi, 2000), Zakątek (Një skutë, 2003), Uczę się niepamięci... (Po mësoj moskujtesën.., 2005) etj.

PO MËSOJ MOSKUJTESËN Mister Babai Para të korrave I vuri duart Mbi të fundit Copëbuke të artë Duke bekuar Kohën e ngopjes.

Tani para natës Ai sërish i zgjat duart Dhe do t’i verë

113

Mbi diellin Që rrokulliset teposhtë Për ta ndalë kohën që vrapon. Shkrimi I Fusha e lëruar nga thundrat Dhe kuajt e frikësuar nën shalët Roja e lumnueshme përmbi vendin Galopon në terrin e çarë

Ndryshken shpatat të rrahura me dhe Vetëdijet ndjejnë dhunën Përmbi copat e ushqimit të përditshëm Etërit e frikësuar heshtin

I vuri në zgjedhë këmbët e keqja më e vogël Si zog bërtet goja me llum Zogu nuk mundet t’i shkëpusë nga dheu Puplat e fryra me frikë Thundrat dheu i plagosur Slita u vonua dhe tani shpejton Përmbi borën e tajgës duke vuajtur Ostrobraman Madonon1 po shohim

Leukoma e shqyer menjëherë rrjedh gjak E merr Zoti dyshen e përvuajtur të duarve Të kordoneve të pëllcitur për liri Kënga e zgjuar galopon drejt qiellit Bëhet fjalë për tabllonë shumë të njohur të Madonës, e fiksuar ne portën karakteristike të Vilnos (tani në Lituani, para Luftës së Dytë Botërore në Poloni). Vendi quhet në mënyra të ndryshme: polakët përdorin emrin “Ostra Brama” (Porta e ashpër), kështu del “Ostrobrama Madono”; lituanët flasin për Portën e Agimit. 1

114

Fusha që ka pirë martirisht Teshat e atit, vëllait, mikut Përmbi dhe i ngre plot gjak Për t’i vënë në altarin e botës

P O E Z I

Shkrimi V Në teatrin provincial Gjithnjë e më shumë vështrime të allçijta Sy të vdekur Gjuhë të shtangura Gjak i menjëhershëm Mushkëri të fryra Gjithnjë e më shumë ëndrra të plagosura Gjyqe kajafase Gjithnjë e më shumë po na çojnë Te kodrat para qytetit

Dhe kamxhikojnë me bukën e fortë Tanimë gjithnjë e më shpesh thërrasin rrugët Kryqëzoje, kryqëzoje Nën qepallat e ulura të dritareve Me shpinë ndaj botës Ne nuk po i prekim fytyrat tona Shkrimi VII Dhe ishte vjeshtë Fjalët e fryra trashë zhurmonin në rrugët e qytetit të humbur Në fryerjet e faqeve të kthyera me vrull të apokalipsit Në kullën e kishës disa çamarrokë pëshpërisnin me bezdi “oh, nuk është e hijshme kështu, zotërinj” 115

Pastaj shiu e shpëlau rininë e trazuar Engjëjt u ulën galiç sërish në shkallët e altarit Ra borë Kaq e bardhë sa në poemat u panë pika gjaku Ishte tashmë vjeshta e vonë Dhe herodi nuk ishte mirë Shkrimi VIII Kur ata vranë Në telefon u dëgjua raporti - u bëDhe dollitë për të gjallët Nuk u gris atëherë perdja e qiellit Nuk nisi të gjëmojë bubullima Vodka shpëlau gjakun Me siguri do flasin për trimëri Për atdheun dhe detyrat Për gratë dhe fëmijët e tyre

Dhe kur para dritares u dëgjua me zë të lartë kënga Ajo u mbyll menjëherë Dhe i mbushën gotat

Askush nuk thirri - çlirojeni Barabasin2dhe mungoi kjo thirrje te gotat me gjak

2 Barabasi – emri i një krimineli çifut, që u çlirua në vend të Jezusit, sipas kërkesës së popullit çifut

116

Përshkrimi i ëndrrës (1)

P O E Z I

Qielli i hapur Për një moment më lejoi ta ndjej gëzimin e takimit Dhe të kaloj nëpër kufijtë e vdekjes dhe atje

Unë pashë nënën kur ecën drejt horizonteve të përmbushura Duke bartur fort jetën time Duke rënë nën peshën e ditëve të mia të plagosura Në duart e saja Nuk kishte as një pëlhurë të bardhë Të shamive As lot

Ajo ecte plot shpresë se do shtegtojë ende në atë udhë Që unë e humba duke u kthyer mbrapsht Pa dritë dhe natë qetësuese Pa këngët që unë i shpenzova

Dhe tani me buzët e vdekjes unë përsërita budallallëqet E tërë botës Dhe e përkula atë kah toka Dhe nëna ime po më thoshte -Ki guxim preke edhe një herë tokën Përshkrimi i ëndrrës (2) E kam harruar pastërtinë e mështeknave Zabelet e reja ku unë frenoja turpin vetiak Në aromën e pemëve të pjekura herët në mëngjes Ndërmjet mjegullave të poemave dinake Dhe kaq të prira për t’ja mbathur Sa ëndrrat i humbisnin Vargjet e nxira me blozë

117

Dhe tani ato ndalojnë përmbi vendshtrojën time Ndërmjet poemave të zbehura Përrenjëve të tharë Me degë të përdredhura nga frika e erës Dhe presin Gjer sa ne të shtegtojmë edhe një herë Në hapësirat Të rënda nga jeta Në mishin E rinisë që po piqet

Përshkrimi i ëndrrës (3) Duke matur vendshtrojen për këngët Që i shtyjnë gjithandej njerëzit e kortezhit ato nuk i tejshkojnë Mendimet e ngutura që bashkohen në gëlime Gati për të fluturuar Ju jeni i sigurt tashmë që ato do ikin fluturim Dhe ju do mbeteni i vetëm në bardhësinë e fashove Të litarizuar me prekjen e fundit të diellit dhe erës Në darën e kujtesës që ndalon Duke shtyrë më tej kohën e dhënë Ende këngët e prishura si një gjysëmqepje Ato shtrëngohen me puthje në buzët e tua

Por mos i kij frikë përkëdheljet Edhe atëhere kur dora e mirësisë e dikujt do t’i ulë qepallat e tua

118

Ec përpara Ende disa shkallë

Ende vetëm disa ilaçe Të zemrës së frenuar Do ju çojnë juve në hapësirën Të mbështjellë me lirinë E jetës

P O E Z I

Përktheu: Bardhyl Selimi

119

120

P O E Z I

Laura GARAVIGLIA E lindur në Milano në vitin 1956, Laura Garavaglia jeton dhe punon në qytetin e Komo-s. Shkrimtare e publiciste, ajo bashkëpunon me disa revista letrare dhe shtëpi botuese në Itali. Ka botuar përmbledhjet me poezi: Fragmente të jetës, Shumë kultura; Flutura e gurë; Simetria e thelbit. Poezitë e saj janë përkthyer në disa gjuhë të huaja e janë përfshirë në shumë antologji. Themeluese e asociacionit kulturor “Shtëpia e poezisë në Komo”. Ideatore dhe kuratore e Festivalit Ndërkombëtar të poezisë “Evropa në vargje” që mbahet në Komo të Italisë.



AUTOPORTRET

Çdo mëngjes, midis flokëve dhe shkumës, shkridhem pak më shumë në fund të vaskës. Kujtimet fraktura të shpërfytyruara hapa të ngadaltë në asfalt. Indikativ i tanishëm

A je duke kërkuar edhe ti format e universit mes gabimeve horizontale të ditës? Çka nëse zeniti ishte në të vërtetë këtu në parvazin e dritares mes vazos lulemine, hija e pasdites te shkallët në këtë mungesë memece të arsyes. Ose sikur rrisku i dritës të ngatërrohej në lëndinë ky çast i zverdhur midis të kaluarës dhe të ardhmes? Mekanika kuantike Disa gjëra ndodhin

121

nuk mund ta dimë pse Nuk do të jetë alkimia bërthamore të na shpjegojë gjashtë gradët e ndarjes që na lidhin me të tjerët .

*** E pastaj, herë pas here të pish një gotë verë të parashikosh fatin në llum kafeje pa e ditur kush do të rri, e kush do të shkojë. Nga pjesët e trupit më shumë se çdo gjë tjetër e dua gojën që ushqehet nga bota e gdhen fjalët. SINDROMI ASPERGER Nuk e kuptoj njollën e dhimbjes ndjenjën e shprishur që vërshon britmën e jetës. Çrregullim i hidhur i pa formë kërcënon enën e pafajshme pastërtinë e numrit e të simbolit. sekuencë e rregullt sistem i përkryer. VERA

122

Era e katranit në fund të molit, dhëmbët e qenit kafshojnë kreshtën. Flluska e ylbertë e verës fluturon tatëpjetë në ajrin e nxehtë

pa e ditur në cilin drejtim zemra udhëton. Nga e gjithë ajo dritë që zmadhoi ditën mbeti vetëm pëlhura e shlyer e jastëkut, alga e thatë lakuar mbi shkëmb, sytë e Santa Lucia-së mbi kanape përqafimi i përgjakshëm i meduzës në qafën time.

P O E Z I

VERA 2 Ndoshta ishte vera e kaluar, apo e një viti më parë. Spektakli, është përherë i njëjti: të dënuarit zhytur deri në gjoks, njeriu i kokosit, yndyra e kremit të rrezitjes në gazetë Vetëm sfondi ndryshon.

Nga gjuha italiane: Ilire ZAJMI

123

124

P O E Z I

Mate GRBAVAC

U lind në Hardomile, afër Lubushkit, më 10 janar 1947. Ka kryer gjuhën kroate, letërsinë dhe filozofinë në Fakultetin filozofik të Zagrebit. Ka botuar tri përmbledhje me poezi: Në dyert e librit, Dritëza e natës, Trazimi i qetësisë dhe Zile të hareshme, nga e cila zgjodhëm (dhe përkthyem) këto poezi.

MUNDESH MUNDESH TË GJITHA Mund t›i bësh të gjitha nëse je më i madh se vetja. Nga fërgëllimi yt, mëria e imtë, Mbi mërinë dhe lakminë e huaj Mundesh të gjitha t›i bësh, nëse ke vela E shpirtin e marinarit, dëshirën e detarit Nëse e fundos frikën ku spiranca fle

Të gjitha do të dhurohen Nëse veten e dhuron pa rezervë Nëse te të tjerët e ndërton shpresën e përhershme Të gjitha do të ofrohen si dhuratë Nëse ty të konsiderojnë si fitues Që ngrihet nga humbja vetjake Çfarëdo që ke, ia vlen të jetosh Nëse nuk është vetëm e jotja

125

DURIMI Durimi është të qëndrosh Nuk është vetëm dhimbje që dhemb Ajo është pjekuri Pjekuri për jetë dhe vdekje Fillim i qëmtimit Mistikë në të përfunduar.

Qetësim i zemrës dhe i mendjes Unë jam edhe kundërshtia e tij Tendosja dhe qetësia Dilema, e cila nuk kërkon zgjidhje Harmonia, e cila më qetëson Rruga drejt mençurisë së fundme Njohuria se jam pjesë e Fshehtësisë Mençuri është të shpresosh më të mirën Të pranosh të tashmen si kalueshmëri DY QIRINJ Vetëm dy qirinj sikur t’i kisha Në të dy duart Dhe ta pres mysafirin më të dashur Çfarë do të bëja Si do t’i stolisja?

Në njërin do ta varja mynxyrat, Pikëllimet e mia, ëndrrat e parealizuara , Mëngjeset e papërjetuara , dhimbjet e shëruara Mallin e ditëve të largëta, thirrjen e shtegtimit Si një dhimbje të ultë do ta rendisja .

126

Në të dytin,të gjitha lumturitë, Të gjitha dashuritë, dallditë, lutjet

Pritjet e patradhtuara, kuptueshmëritë, Bashkëndjeshmëritë, pasurinë e dorës së shtrirë Buzëqeshjen si mirëseardhje

P O E Z I

E, kur të bie terri Dhe yjtë fillojnë të të thërrasin Cilin për ta kallur? Çfarë duhet zhdukur Në natën e bisedave të ëmbla? Cilën pjesë time për ta djegur Sikur të mos isha fare Ku është pjesa ime më e madhe Gëzimi apo dhimbja dashuria apo tradhtia? Më se miri është ta heshtësh qetësinë Dhe në verbëri Me mikun të shtegtosh Nëpër natë.

Qirinjtë e pandezur Me bukurinë e tyre do të na shndërrisin Enigmën e fateve njerëzore.

Nga kroatishtja: Smajl SMAKA

127

128

P O E Z I

Nexhat HALIMI

U lind në Dumnicë të Podujevës, më 1949. Ka studiuar për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Prishtinës dhe ka punuar për shumë vjet gazetar i kulturës në të përditshmen “Rilindja”. Ka botuar dhjetëra libra me poezi dhe prozë dhe është poet mjaft i vlerësuar nga kritika. Është pëfshirë në disa antologji të poezisë shqipe në gjuhë të huaja, si: Regen ineiner, gjermanisht, Dega e pikëlluar, frëngjisht, Ramo sofferento, italisht, Etje për diell, sllovenisht etj. Disa nga vepra e tij janë: Parakalimi i etjeve, Afërsia e largësisë, Hark, Dita e daljes, Truphija, Fjalori mitik, Unë dhe unë, Njeriu me zgjedhë, Dega e varur mbi varr, Iluzioni i fluturimit etj.

SONTE sonte në gji` ja të ndiej prapë rreth pusi nga ik kalë i egër e pikat e shiut të ndrisin në flokë dhembja çel nga plaga e vjetër e etja flakë flakë vijëzohet pafundësisë së ëndrrës në hi ende kaq për vdekje të dua

e diku humbur thellë në natë pik e pik e pik uji në krua e unë digjem mbi cicat tua

m` është e kristaltë çdo gjë sonte oh zoti nuk ka vdekur fedorë

129

TORZO e marr çelësin e mbyll harrimin zot e harrim s` mund të ketë

ka veç dhembje ka veç gjethe e flutura ja sesi bien në syprinën e liqenit sesi krijohen rrathë e rrathë të ujit e zgjohen ëndrra për sytë e drenit e shpirti sillet në majë gjilpëre e unë ec gjurmët në gjak të mujit UDHA E KËPUTUR i ngrirë mes zjarrit e ujit të kujtimit ec e ec dhe ec krejt harxhuar dhembjes e te gjysma ime e ikur s`arrij brenda harrimi e ndiej veç dritën frymën nga lëviz pemën buzë udhës e udha bosh e vdekja krejt ajo e njëjtë me sytë plot ftohtësi e natë me kalin e vet të zi nga ik pyllit

është diçka jotja megjithatë në mua me frymë të njëjtë dhe shpirt të njëjtë as mungon kurrë as tepron kurrë veç tërësinë s` mund ta krijojë më asgjë ja Vdekja është krejt tjetër udhë e udha ik pa kuptim mes ujit e yllit 130

ZEMRA E VERBËR

P O E Z I

më dridhen gishtat zemra do të dalë kraharori jashtë bie rrebesh shiu gjethet ikin nga gemat

unë mat udhët e këputura në kryqet e largëta mespë mes merimangës e aty te pusi pa ujë me ç` vijëzim ta krijoj pamjen e figurës në gjunjë me çfarë ta shkrij dritën e gjakut për ty ajo në të cilën bëmë përgjërimin ka vdekur vetëm kafkën e pëlcitur ia rrah shiu në hu

ndez një duhan sall ta helmoj shpirtin e therur më duhet diçka me të cilën do ta mashtroj veten ta dëshmoj ende tiktakun e zemrës së verbër kurrë s` do të mund të frymosh pa mua fedorë HIJA E FATIT tashmë ti fle nën ndezullinë e hënës e qielli është veç pafundësi e etje e shpirti vrarë vegon ndër valë të ngrira e unë kurrë ta dalloj është kurmi a hija ec` udhën dy mijë vjet mes ullinjsh ik kopshtit të edenit me ty për dore apo vjen prapë i njëjtë mjekërbardhë kusar i egër ujërash me kripë e jod

e s` është askund dhe ja ende afrohet e shpatës pikë e pikë gjak i ndezur 131

tashmë ti fle shtrirë në rërë në ëndërr e unë kaq i harruar e i pagojë vdes hije fatit pafund ngjitem në kala te teuta e ende pikë dritë e krijohen flutura oh sesi fluturojnë qiellin e bëhen yje LULET E XHENETIT paradite e së martës së dytë të majit tri ditë pa i bërë gjashtëdhjetepesë vjet një erë e mirë më kthen në fëmijëri ç`është kjo ik sheshit të kryeqytetit oh te abc ja ndal i stepur në shi befas syri kap tufa lulesh të xhenetit jo vetëm kam halucinacione jo kjo nuk mund të ngjet jo kurrë

eci mes ëndrrës dhe fotografisë aty nga ç` vend i ke zbritur lulet burrë nga Dumnica më shikon ai me habi e mua më zë frymën duhmë e vajit nga atje jam unë nga atje nga atje sa tufa buzë lumit kam mbledhur vetë e tash ja kaq zbrazësi ngricë e vapë

merre një tufë merre nga unë dhuratë e dëgjoj nga thotë e unë ik ik në lot ai në habi ende nga unë tufën e zgjat (Prishtinë 13 maj `14)

132

P O E Z I

Jonuz FETAHAJ U lind më 1946 në fshatin Rahovicë të Preshevës. Studioi për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Prishtinës. Ka qenë gazetar, redaktor dhe kryeredaktor i revistës arsimore pedagogjike Shkëndija. Ka botuar dhjetëra libra me tregime dhe poezi për fëmijë dhe të rritur. Disa nga veprat e tij janë: Shtegtime (poezi), Pavdekshmëri (poema), Lumi i pa gjumi” (poezi për fëmijë), Kohës i ranë dhëmbët” (poezi), Gjyshi frajer (tregime për fëmijë), Përtej ëndrrës (poezi), Sofikada (poemë), Zogiliri (poezi për fëmijë, Vezët e qyqes (poezi),Udhëtimi pas mjegullës (tregime për fëmijë), Lulja e hirit (poezi), Vetmi e bukur (proza poetike), Udhëtimi i parë (kunorë sonetesh) etj.

KUR TROKET DHEMBJA Gërmo fjalën kur shpirti prek dhembjen e ik

Kur troket dhembja harroje ditën dhe kujtesën e thinjur

Harresën vare në piramidë fjale dhe asgjësoje MA DËRGO NJË LETËR Mos harro premtimin për dhembjen e hirin

133

Kush niset në maratonë fjala apo hapi i lodhur që s’matet me kohësinë

Jashtë orbitës jeton postieri, letra e miku Ma dërgo një letër VETËM TASH Mburrjen e varem në lis krenarinë nën hije folëm e kuvenduam Asgjë s’mbeti as në pergamenë

I ra kohës mespërmes nuk gjeti varr as shenj

Kukuvajka, kukuqyqja thanë qanë e u shamizuan Atëherë si të dilet me mburrjen në mejdan DARDAN I MOÇËM Cila është shtëpia ime ku është dera e Madhe

134

Mulliri qenka rrëzbitur paska shteruar jazi

P O E Z I

Kush e vrau qenin në prag të derës

Me gurët e varrit t’gjyshit paska luajtur dreqi S’janë në vete qoftëlargët unë i kam tapitë për gurë NATË E RËNDË Vetëm një fjalë Ia thashë Ismail Qemalit në vesh Më tha: Vlora s’e ka zakon ta vrasë vetveten I bëmë roje flamurit një shekull Deti e mori ngjyrën e mynxyrën Ç’të bësh me të

E thirra Hamletin përmes valëve Më përsëriti: Të jesh apo të mos jesh Kjo është çështje juaja

Kohës i ranë dhëmbët, prapë i dolën Kur do ta hamë grurin e dytë Për jetëgjatën e plakur Mbetjet i lamë e s’morëm asgjë Për të bërë hesape të reja Sa natë e rëndë është Në dhomën e zbrazët Vlorë...

135

DASHURI ÇAME E njoha nën hije të ullirit Erë Joni kishte në trup Lum ajo për trupin e vet Që ia prekin sirenat

Sa herë del hëna në Çamëri Unë ia shtrij dorën Era hyn në mes

Nata mbyllet në ëndërr E puthja ku mbeti çame

Loti e dhembja mos të zëntë As nesër kur të gjen zgjuar Dielli dhe zjarri për Kosovë

136

P O E Z I

Idriz ULAJ



U lind në Vuthaj të Plavës më 10 gusht 1942. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, Shkollën Normale në Prizren, kurse Degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Gjatë viteve 1967 – 1973 ka punuar mësimdhënës në disa shkolla të mesme të Prishtinës. Nga viti 1973 e deri më 31 dhjetor 2006 ka punuar lektor- gazetar në revistën e përjavshme “Zëri”. Nga veprat e tij veçojmë: Prizma (poezi), Edhe një orë dritë (poezi), Zilet e stinëve (poezi për fëmijë), Vite me dy stinë, poezi, Këngë popullore nga Gucia,Këngë dhe vajtime nga Krahina e Plavës dhe Gucisë etj., si dhe ka përkthye dy vepra nga Andrija Joviqeviq (etnografi dhe histori): Nahia e Plavës dhe e Gucisë dhe Malësia.

DRITË E TERR 1. Te Maja e Çame edhe katër orë diell

te Gropa e Peshimit edhe tri orë diell te Suka e Bukur edhe dy orë diell

te Guri i Bardhë edhe një orë dritë 2. Në Qafë të Majës

do të përcjell diellin do të shikoj qiellin

137

do të lyp nënën do të thirri hënën

do të marr rrugën do të mësyj sukën do të zgjedh farën do të mbjell arën.

NË NJË DET TJETËR Do të shkoj s’di se ku në një det tjetër pa shi mortajash

Do të ik shpirt i amshuar pa dashuri në ndonjë vend të uruar /ngujuar/ Do të sillem si re qielli do të mbyllem në (si) vrimë fyelli

Do të kthehem një ditë tjetër pa vetveten në një shtëpi tjetër (të vjetër)

138

KAPËRCIMI I YLBERIT

P O E Z I

Në javën e parë

kalova shtatë ditë rrugë nëpër bjeshkë të bardha shtatë mëngjese nëpër qafa dielli

në javën e dytë kalova edhe sheun e trentë

duke ecur nëpër urë të gurit në javën e tretë kapërceva edhe ylberin për të hyrë në unazë. NDARJE DHE LOT Nuk di se ç’është kështu me mua këto ditë por po shoh se disi jam duke u dremitur se erëra të ftohta po më reshin nëpër fytyrë dhembje shpirti po më shtrëngojnë në fyt lot zemrash po më rrjedhin nëpër faqe e mezi po përshëndetem me nipat e mi N’ikje ua zgjata dorën të dashurve dje Në Londër si dikur prej mbas bjeshkës dhe në nëpër hije ika pa përshëndetje se nga zemra e bjeshkës një ortek u nis që thyen male e që rrëzon çdo lis.

139

Nuk di se ç’është kështu me mua në këtë botë por po shoh se në asnjë ndarje s’mundi pa lëshuar lot!

(Londër, 14. 12. 1999)

NDJENJA KRENARE Erdhi e trokiti në zemër dhe gërmoi dhe dashuroi derisa më hyri në shpirt. Tashti në secilin yll e kam nga një kasnec për rrugën time në secilën sukë nga një pishë për dritën time në secilin shteg nga një gurrë për fytin e Teutës. Ka kohë që kjo ndjenjë krenare thërret te kroi i kreshnikëve dhe më shikon si syri i Tanushës unazën si zemra e vajzës bilbilin. O, JU QË SHIKONI (DËSHMONI) O ju që shikoni a keni pa se nga vuajtja meken sytë se nga mjerimi verbohen shikimet

140

O ju që shikoni a dini se mund të shihni nënën tuaj duke vdekur e të mos mund e shpëtoni

A keni pa se një ditë mund të jetë më e madhe se një vit një minutë mund të jetë më i vlefshëm se një jetë një vit mund të jetë më e shkurtë se një ditë një jetë mund të jetë më e vogël se një minutë

P O E Z I

O ju që shikoni a kini pa shikim më të mprehtë se shigjeta nerva më të forta se telat çelik më të butë se zemra

O ju që keni shëtitur kontinentet e që s›keni folur kurrë kurrgjë a e keni pa fundin e vuajtjes ndonjëherë apo mbarimin e frikës në ndonjë jetë? O ju që i shikuat këto bisha në Ballkan e që ishit dëshmitarë të tyre në Kosovë a e patë sa e rëndë është jeta në robëri sa e ëmbël ishte vdekja për liri?!

(Stokholm, 4 prill 2000)

BISEDË TELEFONIKE ME MËRGIMITARË Nëse më pyetni si jam Ja përgjigjja: Gjithësi dhe kurrsesi.

Nëse më pyetni ku jam Ja përgjigjja: Kurrkund dhe gjithkund.

Nëse më pyetni çka punoj Ja përgjigjja: Gjithçka dhe kurrgjë. 141

Nëse më pyetni me kë rri Ja përgjigjja: Me gjithkënd dhe qyqe vetëm.

Nëse më pyetni për rrush /grurë, arë/ a kashtë Atëherë ja përgjigjja: o bashkatdhetar eja të rrimë si qyqet bashkë! (19.05.2007) PORTOKOLI I TIJ I mallkuar nga nëna i braktisur nga shtëpia i dal nga zemra sot pyesin: toka a do ta pranojë? S’deshi tokë as qiell s’deshi yll as diell s’deshi nënë as dritë.

Sot turpshëm i shkojnë mbas fëmijët dhe gruaja duke fshehur shtatzëninë. NË MËRGIM Këtu lulet nuk kanë aromë Këtu cicërojnë vetëm zogjtë e emigruar. (Stokholm, 27 tetor 1998)

142

POROSI

P O E Z I

Mbas vërshimeve të verës Mund të pëlcasin rrathët

Bukurinë nuk do të shijojmë kurrë Nëpër veshë të gjilpërës

As dashurinë nëpër re të dervishit Nëse për dasmë nuk do të vishemi mirë Mbas vërshimeve të verës Mund të jemi dasmorë në lumë të kuq

Për dasmë secili duhet të vishet mirë Me këngë e valle nëpër ngjyra të ylberit. GJARPRI Gjarpri edhe pse këmishën e ndërron çdo verë nga një herë dyfytyrësisë së njeriut kurrë s’i ngjason. MOSHA Një ditë në javë një javë në muaj pëllumbi në zemrën time!

Një muaj në stinë një stinë në vit dallëndyshja në prehrin tim! 143

Një vit një shekull një shekull një moshë jeta e mirë e keqe për shpirtin tim! (Prishtinë, 22.IX. 1978)

144

P O E Z I

Ali JAKUPI (1943-2013)



U lind në Shalë të Vushtrrisë. Shkollën fillore e përfundoi në Vushtrri, Normalen në Mitrovicë, Fakultetin Ekonomik në Prishtinë, ndërsa studimet pasuniversitare dhe të magjistraturës në Zagreb. Ishte doktor i Shkencave Ekonomike dhe Profesor i Fakultetit Ekonomik të Universitetit të Prishtinës, pastaj drejtor i Ndërmarrjes “Rilindja, si dhe ministër i Tregtisë dhe i Industrisë në Qeverin e parë të Kosovës. Me shkrime, e sidomos me poezi, ka filluar të merret që nga fëmijëria. Kështu, pos artikujve dhe teksteve studimore nga fusha e ekonomisë, ai ka lënë një numër librash me poezi, nga të cilët veçojmë: Zgjimi i Fjalës, Hapësira rrethore, Nyjëzim, Në Itakë, Tri poema, pastaj Dy shtete shqiptare dhe bashkimi kombëtar (studim historiko-politik) etj.

Zogjtë ikin Zogjtë ikin Ç’mbetet pas Zogjtë ikin S’fluturojnë

Zoti im Ç’të keqe bëmë Në valle hyn Ti e ditëlindja

Luajnë e shkrihen Sytë nga vendlindja

Ç’rroba vesh Besarti Pyetja e parë e sotit

(Prishtinë, 23.10.1991)

145

Burat e dheut Tymi i shprishur Dhe dashuria Plang e strehë shumësia Burrat e dheut Ulur në plagë të thara Çelim të tjerat Ç’të përbashkët ajmet Dhe burrat e dheut

Qindëvjetshat sikur mbesin Pa përgjigje Nga muranat s’njihen një për një Burrat e dheut

Zvërk humbëtire e përsëritur Udhë me çfarë emërtimi Rrëfejzën huazojnë të çfarëdo kohe Burrat e dheut Mbi orën e ligë për orën e ligë Etjet vezore lazer i mbështjellur Llafosin për urë llafosin Burrat e dheut Kalimthi Nuk dukesh më i madh As më i vogël Se çmendia e shfaqur

146

Zgjuat dhe i varur Në majë të prizmës S’mund të matet vetja me sy

Secili me gjuhë të vet Me pasqyrë të të tjerëve

P O E Z I

Një hulli kujtimi -Latif Berishës-

Lëviz rranja e thellë E s’thahet

Bilbili sado i heshtun Kangën s’e harron

Kurrë s’të kam nda Nga bebëza e kujtimit Në çdo lëvizje Rrokaqiell dashunie Linde trashëgimet Puthjet e zjarrta Gjethet e gjakimit

Udhëtar i lodhun Me strajcën e ndjesisë Me ndjenjën e urtësimit I pa shoq As vranësi e sqota Nuk ta shkrin fjalën

Vitet s’harrojnë Ngjallen kujtimet E mëngjeseve të zymta 147

I pari i qeshe vatrës I pari ndeze zjarr Shekulli Shekulli foli E tha: Besë

Shekulli pagëzoi E tha: Kuvend Shekulli gjallnoi E tha: Liri

Shekulli di të flasë S’harron Shekullin

148

P O E Z I

Ali R. BERISHA



U lind në Qallapek të Lugut të Baranit (Komuna e Pejës) në vitin 1942. Ka kryer Fakultetin Filozofik, degën Gjuhë dhe Letërsi në Prishtinë. Ka botuar përmbledhjet me poezi: Poezi me titull në fund, (1997), S’ka më poezi, (2005), Poezi e lashtore, (2008), Agu e hap dritaren vetë, (2011), vëllimin me tregime Hijet e flladitshme të diellit, (2012). Ndërkaq që nga viti 2007, në bashkautorësi me Luz Përnokaj vijojnë të botojnë vëllimet Aforizma nga autorë shqiptarë 2007 (I-IV). Një punë intensive ka bërë në fushën e fjalëformimit, duke qëmtuar e botuar librin Fjalor i fjalëve të reja, 2006 (fjalëformime të gjuhës shqipe) me rreth 12.000 sosh, i cili konsiderohet si i pari fjalor i tillë në gjuhën tonë.

VARGJET E POETËVE SHKRIJNË BORËRA POETËT NË ANFAS KËNDOJNË Frekuenca të emetojmë vizioni të bëhet realitet mendimi së paku është mendim i vogël e i gjallë si ikra mijëra ikra shpërndajnë jetën e vogël të mbushr me dashuri Filxhani i kafës së kaftë mbi pllakën e Smeraldit përpara poetit search

Poeti nuk është i vogël nuk është frikacak nuk është gogol nuk mplaket kërkon që Edeni të lëvizë gurët e zinj t’i bëjë të bardhë

149

Mjeti i tij është i mrekullueshëm krijues vargjesh e i botës ndryshe se ç’e dëshirojmë nga ajo që e kemi sharë Laptopi i duhet shikojeni në të fjalëdetyrën – NDRYSHIM projekt e skemë metaforë e mendimit në anfas të mendimit metafizik të shpirtrave tanë ndryshe të freskuar SKULPTUROJ CA FJALË Do ta skulpturoj veten pip n’këmbë Të ftohtë e të nxehtë si guri Mandej do ta skulpturoj Formën e kohës.

Më pas do ta skulpturoj një qëndresë Që do ta ketë formën e vet. Dhe në fund do ta skulpturoj jetën e gjatë të qëndresës.

Shikoj njeriun jo mendjen dhe them po t’i çelet koka ai vdes aty e mban çelësin e tij

150

dhe ka arritur të shkojë shumë larg prej atje mezi dëgjohen valët e një radiodhënësi

ka ikur larg, larg, duket sa një gogël

P O E Z I

kur njeriu po u bëke i vogël nuk po ecte as drejt meje as kundër meje ai ecën ngadalë se ka shumë antivirusë

KUSH E KA BERË GURIN Kush e ka bërë memec Gurin, tokën, njeriun

Kush e ka ftohur aq shumë Gurit gjakun kush ia ka ngri Gjithato palca guri Pa gjak Guri dhe emri i tij Në fund

Guri pa këmbë Me gjak të palëvizshëm Dhe më i Rëndë se guri TE VDEKURIT E TE GJALLËT QË E NJOHIN SHOQISHOJIN Në Anën time tani është pranverë atje nata i shplodh shpirtërat hëna i mbulon njerëzit dhe terrin duke i kapërcyer gardhiqet

151

e ato s’kërcasin, qent nuk dëgjojnë dhe s’lehin

Atje në Anën time është pranverë e këtej dimër e fiu borë thinja frikëvdekje vetmi mall për visin tim Atje më ngrohen veshkët uji është i pijshëm ajri i thithshëm edhe gardhiqet plot therra Një plak e pyet një fëmijë “I kujna je”! - e pastaj “U rritsh”! 3.-

Atje i kam të mitë të vdekurit e të gjallët që e njohin shoqishojin e ku mund të zdërhahem ka mjaft vend edhe për varrin tim Atje s’më lavdërojnë por as me më sha s’më shajnë as me më shty s’më shtyjnë

152

Ana ime kurrë s’më ka lënë sytharë as kujtimzbrazët Këtu jam e anën time e shfletoj dhe e ndali sikur të kishte këmbë për të ikur Pastaj diçka tjetër marr e shfletoj për t’ua gjetur vendin ëndrrave

Ditët e atjeshme më mbesin kujtime Vendet - rrëfime Njerëzit - tregime E unë mos-harruesi i tyre

P O E Z I

Për diellin e atjeshëm s’kam çka të them ai është këtu BORËRAT E MIA Janë të vetmet borëra që s’kanë të shkrirë Të pashpirta, të pangjyrë, të paturp Me hije të rëndë, pa stinë, pa kohë Nuk kanë asgjë pos zbardhësisë që zbardhon Më mirë të përlahem unë me to se sa Të mos kenë ato me kë të përlahen Të përfytem, të kacafytem Të hijem, të përhijem me to Borërat e mia mikeshat gangullore Sa dinake që janë Të padiktueshme si retë Nuk kënaqen me ardhjet e tyre

Vijnë e më pushtojnë secila nga një pjesë Të sipërfaqeve që i kam bartur me vete Maje më maje e gropë më gropë Nëpër kanalet që kanë rrjedhur Zbresin përditë në oborrin tim të gadishullt

E ftoj ndonjë në katet e poshtme të kështjellës Njëra rrumbadumbet, tjetra rrokulliset Ndonjë tjetër rrëshqet teposhtë Si hija e aureoles

153

Nuk sjellin gjë të re Pos frymëmarrje të bardha E sistem shenjëzimi si tabull rrase

Nuk po mund t’i gjej ca gjëra që i kam ruajtur Për stinët e borërave I skajoja dikur e diku si kujtimet Paskanë ikur diku si të kishin vënë këmbë Bashkë me harresën, me vendin, me kodin Janë fshehur diku pas gjërave të merme Muaji dhe ditët e fundit të baladës Që rrodhi si poezia si borërat e ditëve të mia Sa e sa vargje i kanë rënë në gjumë Ca të tjera vuajnë nga pagjumësia Agimet e thyera shkëpurdhen Si bishti i gjarpërit të kokëshkelur Rrudhen si rrudhaçi si si si Si gjethi që rrudhet nga ngjyra e rënë Është koha e djergave Nëse borërat e mia Nuk m’i mbyllin rrugët Do ta le livadhin tim të kullotur

Edhe e diela e javës së ardhshme Është ditë borërash

154

I ntervista

Harold BLOOM

155

156

I N T E R V I S T A

Harold BLOOM





Bloom u lind më 1930. Është kritik letrar dhe profesor në Yale University. Nga viti 1959, Bllom ka botuar mbi 20 libra kritikë, disa libra mbi religjionin, një roman dhe qinra antologji. Librat e tij më të njohur janë: Shekspiri, gjetja e njeriut, Anatomia e ndikimit, Religjioni amerikan, Kanuni Perëndimor etj. Sot konsiderohet kritiku më i madh amerikan.

ARTI I KRITIKËS Intervistuar nga Antonio Weiss

Kohët e fundit, Harold Bloom-i ka qenë nën sulm, jo vetëm në revi­ stat shkencore dhe bisedat, por edhe në gazetat, në faqet e op-ed-it, në te­levizion dhe radio. Prita iu bë shkaku i bestsellerit The Book of J (Libri i J-së), ku Bloom argumenton që J-shkrimtari, shkrimtari i parë i hamendësuar i Biblës hebraike, jo vetëm që ka ekzistuar (çështje e debatit mes historianëve qe një shekull), por madje ishte grua që i takonte elitës solomonike dhe shkroi gjatë sundimit të Rehoboam-it të Judesë në konkurrencë me historianin e oborrit. Sulmet kanë ardhur nga studiuesit e Biblës, rabinët, gazetarët, e po ashtu edhe nga zëra të zakonshëm akademikë dhe Bloom-i kurrë nuk ka qenë më i izoluar në pikëpamjet e tij, por edhe më i sigurt në to. Ai është shndërruar, sipas përshkrimit të vetë atij, “në një kreaturë të lodhur, të pikëlluar e të vjetër njerëzore”, që i përshëndet miqtë e tij të shumtë dhe kritikuesit me një tepri të dashur melankolike. Ai është i lumtur të flasë për pothuajse gjithçka – politikën, romancën, sportin – ndonëse e pranon që “është gjithashtu i mësuar” të futet në disa tema. Kur dikush nuk pajtohet me të, ai përgjigjet “Oh, jo, jo, i dashur”...”. Në një orë mësimi për Shakespeare-n, një student i veshur sipas modës sugjeron që Jago mund të ketë qenë seksualisht xheloz ndaj Othello-s; Bloom-i mërrolet, i kryqëzon këmbët nën veten, duart i palos mbi këmishë dhe bërtet, “Nuk do ta lejoj këtë, i dashur. Më duhet të protestoj!” Nuk është befasi, deri më tani është e zakonshme që artikujt e studentëve të dikurshëm të fillojnë me një grindje me Bloom-in dhe 157

pikëpamjen e tij, e kjo është pikërisht siç duhet të jetë. Atij i pëlqen ta citojë një fjalë të urtë të Emerson-it: “Atë që mund ta marr nga tjetri kurrë nuk është mësim, por vetëm provokim”. Intervista u realizua në shtëpinë ku jeton me të shoqen, Jeanne, në New Haven dhe New York – e mbushur qe katër dekada me libra e mobilie e shumë pak tjetër gjë, ndonëse grumbulli i punëve në proces dhe i punimeve të studentëve janë të shtrira gjithandej. Nëse biseda nuk është shumë e rëndë, Bloom-it i pëlqen të dëgjojë muzikë, nganjëherë barok, nganjëherë xhaz. Telefoni cingëron vazhdimisht. Miqtë, studentët e dikurshëm, kolegët. Bloom-i flet sikur t’i vinin fjalët e shtypura në fletë, i ndërlikuar nga ana gramatikore, nganjëherë i koklavitur. Por, fjalët vijnë me gjallëri të madhe, qofshin të rënda apo të gëzueshme. Për shkak se e kishte mësuar anglishten duke e lexuar, theksi e ka individual, me disa lakime ngjyruese të New York-ut: “Përpiqeni ta mësoni anglishten në një shtëpi plotësisht jidishte në Bronksin lindor duke i deklamuar fjalët e Profecive të Blake-it”, shpjegon ai. Shpesh, ai do ta fillojë bisedën me një pyetje të drejtpërdrejtë, nganjëherë personale, ose pëshpërimë: “Oh, sa ka pasur dhimbje këmba bloomiane sot!” INTERVISTUESI: Cilat janë kujtimet tuaja të fëmijërisë? HAROLD BLOOM: Kjo ka qenë para shumë kohësh. Tash jam gjashtëdhjetëvjeçar. Shumë gjëra të fëmijërisë nuk mund t’i mbaj mend mirë. Jam rritur në një shtëpi hebrenje ortodokse evropiano-lindore ku jidishtja ishte gjuhë e përditshme. Mëma ime ishte shumë fetare, babai më pak. Ende lexoj poezi jidishte. Kam shumë interesim për to dhe më kënaqin shumë. INTERVISTUESI: Cilat janë kujtimet tuaja për fqinjët? BLOOM: Pothuajse nuk kam asnjë kujtim. Një nga ta, kryesori, është ai ku unë dhe miqtë e mi, thjesht për të mbijetuar, duhej të luftonim beteja rrugësh me kundërshtarët irlandezë, disa nga të cilët qenë mjaft fort nën ndikimin e njëfarëlloj organizate naziste irlandezo-amerikane, të quajtur “Këmishët e argjendta”. Kjo ndodhte në të 1930-tat. Ne ishim skaj fqinjëve irlandezë në Bronksin lindor. Ne jetonim në kuartin hebre. Te kufiri ynë, diku përreth Bulevardin jugor, fillonte një kuart irlandez, e ata na sulmonin, e ne ua kthenim. Kanë qenë luftëtarë të tmerrshëm sokakësh, me shishe të thyera dhe shkopinj bejsbolli. Kanë qenë kohë shumë të poshtra: 158

I N T E R V I S T A

e them këtë madje edhe tash që jam rritur dhe shumë nga miqtë e mi të mirë janë irlandezë. INTERVISTUESI: Mendoni se e kaluara juaj ka ndihmuar në ndonjë mënyrë në formimin e karrierës suaj? BLOOM: Qartë që më ka bërë të gatshëm të lexoj sistematikisht. Më ka ekspozuar ndaj Biblës si një lloji teksti përfundimtar, qysh herët. Dhe, gjithashtu, është e qartë që qeshë bërë i obsesionuar me interpretimin. Tradita hebrenje domosdoshmërisht të njeh me interpretimin si mënyrë. Ekzegjeza (interpretimi) bëhet plotësisht natyral. Por, nuk kam pasur besime religjioze shumë ortodokse. Madje edhe kur kam qenë fëmijë i vogël, kam qenë shumë skeptik lidhur me nocionet ortodokse të spiritualitetit. Natyrisht, tash e shoh judaizmin normativ, siç e kam thënë shpesh, si një keqlexim shumë të fortë të Biblës hebrenje, të bërë në shekullin e dytë, në mënyrë që të plotësohen nevojat e popullit hebre në Palestinë nën okupimin romak. Dhe kjo nuk është shumë e rëndësishme për çështjet e tetëmbëdhjetë shekujve më vonë. Por, përndryshe, mendoj se përvojat thelbësore për mua si lexues, si fëmijë, nuk kanë ardhur nga Bibla hebrenje. Erdhi nga të lexuarit e poezisë së shkruar në anglishte, që ende ndikon në mua sikur Bibla në konvertim. Kështu ishte përvoja estetike e leximit të parë të Hart Crane-it dhe William Blake-it – posaçërisht këta dy poetë. INTERVISTUESI: Sa vjeç ishit në atë kohë? BLOOM: Isha para adoleshencës, dhjetë ose njëmbëdhjetë vjeç. Ende e mbaj mend atë kënaqësi të jashtëzakonshme, atë forcë të jashtëzakonshme që sollën Crane dhe Blake për mua – sidomos retorika e Blake-it e poemave të gjata – ndonëse nuk kisha lidhje se për çfarë ishin. Mora një kopje të Poemave të përmbledhura të Crane-it në Bibliotekën e Craneit dhe i mbaj mend vargjet e jashtëzakonshme të saj të fillimit, dhe më tërhoqi retorika e tyre. Ende e kam shijen e këtij libri brenda meje. Për më shumë, është libri i parë imi. E luta motrën e madhe të ma jepte dhe ende e kam atë botim të vjetër, të zi e të artë që ajo ma dhuroi për ditëlindje, në vitin 1942. Është në katin e tretë. Çfarë është kjo përvojë e jashtëzakonshme (në atë moshën time të para adoleshencës) që bëri të dashurohem në poezinë e madhe... kur prekeni nga fuqia e saj para se ta kuptoni? Në disa, një version i karakterit poetik është i mishëruar dhe në disa, si puna ime, zëri i përgjigjes që nga fillimi është ai i kritikut. Mendoj 159

se i vetmi poet i shekullit të njëzetë të cilin fshehurazi do ta vendosja mbi Yeats-in dhe Stevens-in do të ishte Hart Crane-i. Crane-i kishte vdekur në moshën tridhjetedyvjeçare, pra nuk do të mund ta dimë se çfarë do të ishte në gjendje të bënte. Një humbje e pallogaritshme. Po aq e madhe sa edhe vdekja e Shelley-it në moshën njëzet e nëntëvjeçare apo e Keats-it në moshën njëzet e pesëvjeçare. Crane-it i qenë dashur shtatë ose tetë vjet t’i bënte të gjitha ato gjëra. INTERVISTUESI: Keni lexuar tregime për fëmijë, përralla? BLOOM: Nuk ma merr mendja. Kam lexuar Biblën, e cila, në fund të fundit, është një përrallë e gjatë. Nuk kam lexuar letërsi për fëmijë derisa u bëra student. INTERVISTUESI: Ke shkruar poezi sa ishit fëmijë? BLOOM: Përkundër interesimeve, kjo kurrë nuk më ka ndodhur. Kjo mund të ketë diçka me ndjenjën enorme të respektit që ndieja për poezinë, ajo magji e fortë që patën Crane-i dhe Blake-i për mua që nga fillimi. Nuk më ngjau të bëhem poet. Për më shumë, ishte portë e ruajtur nga demonët. Të provoja të shkruaja vargje do të ishte një lloj hyrjeje pa leje. Kjo është diçka që ende e ndiej shumë fuqishëm. INTERVISTUESI: Si e pranoi familja karrierën tuaj që zgjodhët? BLOOM: Mendoj se as që kishin ide se çfarë do të bëhesha. Mendoj se qenë të zhgënjyer. Ishin emigrantë hebrenj nga Evropa Lindore me pikëshikime të domosdoshme të ngushta. Patën shpresuar që do të bëhesha mjek a jurist, apo dentist. Nuk e dinin se çfarë ishte profesori i poezisë. Mendoj se do të kuptonin po të zgjidhja, për shembull, të bëhesha rabin apo dijetar talmudik. Por, përfundimisht, mendoj se nuk brengoseshin edhe aq shumë. Kur isha djalë i vogël, u bëra pothuajse i varur nga leximi i poezive në anglishte, nuk bëja gjë tjetër dhe një axhë që kishte një shitore sheqerkash në Brooklyn më pyeti se çfarë do të bëja për ta nxjerrë bukën kur të rritesha. Thashë, do të lexoja poezi. Ai më tha që kishte profesorë të poezisë në Harvard apo Yale. Isha pesë ose gjashtëvjeçar dhe ia ktheva: do të bëhem profesor i poezisë në Harvard apo Yale. Është anekdotike se para tre vjetësh isha njëkohësisht profesor i poezisë në Harvard dhe profesor i sprovuar i shkencave humane në Yale! Pra, në këtë kuptim, isha para kohe i përcaktuar për atë profesion. Mendoj se ky është dallimi i madh mes punës sime dhe punës së shumë kritikëve të tjerë. Unë ia kisha nisur herët dhe isha i patundur në këtë. 160

I N T E R V I S T A

INTERVISTUESI: Njiheni, që nga fëmijëria, për kujtesën e jashtëza­ kon­shme. Mendoni se fuqia juaj e kujtesës vjen nga fjalët apo qenë faktorë të tjerë ? BLOOM: Oh, jo, ishte e menjëhershme, gjithmonë vinte nga teksti dhe për më shumë gjithmonë ka pasur një element estetik. Mësova herët që test për një poezi për mua ishte nëse ishte aq e pashmangshme për ta mësuar përsosmërisht që nga fillimi. Mendoj se i vetmi ndryshim në këtë gjë pat ardhur kryesisht nën ndikimin e Nietzche-s. Është e vetmja mënyrë që ai më kishte ndikuar estetikisht. Kuptova që cilësia e mbamendjes dhe pashmangshmërisë që kujtoja se vinte nga kënaqësia e fortë, mund të ketë ardhur nga një lloj dhimbjeje. Kjo për të thënë se njeriu mëson nga Nietzche se ka diçka të dhimbshme lidhur me kuptimin. Nganjëherë është dhimbja e vështirësisë, nganjëherë dhimbja e të moskapërcyerit të një standardi të vendosur. INTERVISTUESI: Keni ndier ndonjëherë se të lexuarit e tillë intensiv ishte shmangie e përvojës? BLOOM: Jo. Për mua ishte furi e tmerrshme apo pasion që më nxiste. Ishte përvëluese. Ishte një obsesion absolut. Dyshoj se spekulimi nga ana ime do të mund të më bindte se ishte një përpjekje për një ekzistencë më ideale për jetën që duhej ta jetoja. Ishte dashuri. Rashë dëshpërimisht në dashuri me poezitë. Mendoj se askush nuk duhet ta idealizojë një pasion të tillë. Tash sigurisht që nuk e bëj. Mendoj, ende e pëlqej leximin e poezive kur e gjej një me të vërtetë të mirë për ta lexuar. Krejt së voni, po qëndroja ulur, mjerisht për herë të parë qe disa vjet, në një seancë leximesh, e po lexoja nga Troili dhe Kresida të Shakespeare-it. Pashë që ishte përvojë mahnitëse, e fuqishme dhe madhështore. Kjo nuk është turbulluar apo pakësuar. Por sigurisht që është një vlerë në vetvete, një realitet në vete, sigurisht që nuk mund të reduktohet apo përfshihet nën një emër tjetër. Freud-i, pa dyshim, do të dëshironte ta reduktonte këtë në mendim seksual apo më saktë, në të kaluar seksuale. Por, gjithnjë e më shumë po më duket se letërsia dhe posaçërisht Shakespeare-i, që është letërsia, është shumë më tepër mënyrë tërësore e njohjes sesa mund të jetë psikanaliza. INTERVISTUESI: Cilët qenë mësuesit e rëndësishëm për juve? Keni studiuar me Kritikët e rinj në Yale? BLOOM: Nuk kam studiuar me ndonjë të Kritikës së re, me të vetmin përjashtim, William K. Wimsatt-in. Bill-i ishte formalist mendjehollë dhe 161

që nga çasti i parë që shkova në kurs të tij, teori e poezisë, ai më mati. Komenti i tij për esenë time të parë ishte: Kjo është kritikë longiniane. Isha në një pozitë që as nuk e pëlqeja, as nuk e dëshiroja. Ai kishte plotësisht të drejtë. Ai ishte aristotelian; sa më përkiste mua, Aristoteli e kishte shkatërruar kritikën e letërsisë perëndimore pothuajse që nga fillimi. Çfarë mendoja ishte se kritika letrare fillonte me të vërtetë me pseudo-Longinin. Pra, patëm mospajtime të forta për këto gjëra. Por, ai ishte mësues i mrekullueshëm. Qemë bërë miq shumë të ngushtë më vonë. Më mungon shumë. Ai ishte burrë i shkëlqyeshëm, fantastik, i madh, pothuajse dy metra njeri, katolik i zjarrtë, dogmatik, shumë i fortë. Por, shumë mendjehapur. Kishim të njëjtin pasion për Dr. Samuel Johnson-in. Reagova aq egër kundër tij që përndryshe kishte bërë ndikim të madh mbi mua. E kam fjalën për Ankthin e ndikimit, që ia kam dedikuar Bill-it. Ende e çmoj shënimin që e shkroi pasi ia dhashë njërën ndër kopjet e hershme të librit. E marr atë dedikim si skajshmërisht të befasishëm, tha ai dhe pastaj shtoi pikëllueshëm, kujtoj që të jep të drejtë të jesh Plotini i Platonit të Emerson-it në respekt të neoromantizmit amerikan, doktrinë që e përbuzja. Oh po, kishim dallime serioze në ndjenjat tona për poezinë. INTERVISTUESI: Për çfarë ishin esetë tuaja të para? BLOOM: Mendoj se nuk kam shkruar ndonjë ese derisa u bëra student në Cornell. Por, pastaj, disa vjet më herët, Bob Elias-i, njëri nga mësuesit e mi atje, ma dërgoi një ese që kisha shkruar për Hart Cranein (për të cilën kisha harruar krejt) kur isha student i ri në Cornell, gjashtëmbëdhjetë a shtatëmbëdhjetë vjeç. Nuk munda ta lexoja. Madje e shkatërrova. Nuk duhej ta bëja këtë. Duhej të prisja derisa të mund të duroja për ta parë. Jam shumë kureshtar të di se çka shkruhej aty. INTERVISTUESI: Ka figura të tjera letrare që kanë qenë të rëndësi­ shme për ty në ato kohë të hershme? BLOOM: I preferuari mes kritikëve modernë dhe që më ka ndikuar konsiderueshëm, ndonëse askush nuk dëshiron të flasë për të, ishte George Wilson Knight-i. Ishte mik i vjetër. Krejt i çmendur. Ai bënte që Kenneth Burke-i dhe Harold Bloom-i të dukeshin të qetë dhe të butë. George vdiq goxha i moshuar. Ishte shumë i interesuar në spiritualizëm dhe mbijetesën pas vdekjes. Më kishte thënë disa herë se besonte në këto literalisht (fjalë për fjalë). Ka një çast në Renesancën e krishterë për të cilin mendoj se është çast i kulluar i kritikës moderne, pasi është më i 162

I N T E R V I S T A

çmenduri. Ai po citonte një spiritualist, F.W.H. Myers-in, diçka që ai kishte shkruar dhe botuar dhe pastaj citon diçka nga një seancë ku Myers-i “u kthye” dhe tha diçka përmes një mediumi, këtë fjali mahnitëse, që po jua jap fjalë për fjalë: “Këto citime nga F.W.H. Myers-i, aq të ngjashme në stil, të kompozuara para dhe pas ‘vdekjes’ së tij tokësore, përmbajnë urtësi që epoka jonë e ka të vështirë t’i asimilojë”. Kaq drejtpërdrejt! Por, librat e hershëm të Wilson Knight-it janë shumë të mira – sigurisht është ndër figurat më të konsideruara të kritikës së shekullit të njëzetë, ndonëse tashmë ai është pothuajse i harruar. Në këtë pikë të intervistës në shkuam në kuzhinë, ku zonja Bloom po shikonte lajmet e mbrëmjes BLOOM: Tash t’i presim lajmet për këtë rikthimin e Yenkees të mjerë. I kam qortuar. Nuk kanë fituar që nga viti 1979. U bënë dhjetë vjet dhe këtë vit nuk do të fitojnë kurrgjë. Janë të tmerrshëm... Çka është kjo? (TV: Yankees me fitoren më dramatike të vitit, këtë pasdite... dhe Tigers humbën prapë.) BLOOM: Oh Zot! Kjo do të thotë që jemi vetëm katër lojë jashtë. Çfarë brohoritjesh (vallëzim vajzash që bëhet para ose pas lojës). MRS. BLOOM: Jessica Hahn. BLOOM: Jessica Hahn është kthyer! (TV:... e angazhuar si një personalitet në radion Top 40 në Phoenix.) BLOOM: Sa mrekulli!  (TV: Revista Playboy ka llogaritur që Hahn të shkonte. Ka pozuar zhveshur në edicionin më të ri.) BLOOM: Shkëlqyeshëm... Të fillojmë prapë, Antonio. Për çfarë po flisnim? U kthyem në dhomën e ndejës. INTERVISTUESI: Po flisnim për mësuesit tuaj dhe doja t’ju pyesja për poetët që keni njohur përgjatë këtyre viteve. BLOOM: Auden-in e kam njohur shumë mirë, kryesisht përmes John Hollander-it. Eliot-in nuk e kam takuar kurrë. Stevens-in e kam takuar vetëm njëherë. Ende isha student në Cornell. Shkova në Yale ta dëgjoja tek lexonte versionin e shkurtër të “Mbrëmje e rëndomtë në New Haven”. Ishte hera e parë që shkoja në New Haven apo në Yale për këtë punë. Kam folur me të pastaj. Ishte përvojë e vështirë takimi me të. Folëm për Shelley-in dhe ai ma citoi një strofë të “Shtrigës së Atlasit”, që më la 163

mbresa. “Njerëzit mezi e dinë sa i bukur është zjarri”, ja, kështu fillon. Është një poezi e acartë, përndryshe e bukur. Robert Penn Warren-i dhe unë ishim shokë të ngushtë. Zonja Bishop ishte e asaj gjeneratës së re gjithashtu. Archie Ammons-i dhe unë ishim shumë të afërt. Janë edhe disa të tjerë. Nganjëherë mbaja korrespondencë me James Merrill-in kur ai po shkruante Drita ndryshuese në Sandover. Më çonte pjesë teksa po e shkruante dhe unë i shkruaja letra duke i thënë: a nuk mund të kemi më shumë J.M., e më pak nga ky material me shkronja të mëdha? Ai thoshte që kështu do të ishte, që në të vërtetë ishte mënyra si po i vinin sendet. Kuptova që do të shkoja kundër rregullit tim kardinal, që është: mos sjell argumente, vetëm çmoje. INTERVISTUESI: Ka ndonjë autor që do të donin ta njihnit, por nuk keni arritur? BLOOM: Jo. Do të doja të njihja më pak autorë sesa kam njohur, e kjo nuk është kundër të gjithë miqve të mi të mirë që kam. INTERVISTUESI: Pasi përzihet kjo me diskutimin e ndershëm? BLOOM: Jo. Është se kur plakesh je i mallkuar në këtë profesion të njohësh personalisht shumë e shumë autorë. Shumica nga ta janë në të vërtetë zonja e zotërinj të këndshëm, por kanë telashe – madje edhe miqtë më të ngushtë – për të folur me një kreaturë të vjetër, të lodhur, të pikëlluar njerëzore si puna ime. Ata duken më të ndërgjegjshëm për profesionin e kritikut letrar sesa është kritiku domosdoshmërisht i ndërgjegjshëm për profesionin e tyre si romancierë apo poetë. INTERVISTUESI: Ka personazhe që do të donit t’i njihnit? BLOOM: Jo, jo. I vetmi person që do të doja ta njihja, e që kurrë nuk e kam njohur, është Sophia Loren-i. Kam qenë në dashuri me Sophia Loren-in për së paku një të tretën e një shekulli. Por, pa dyshim që do të ishte më mirë të mos e njihja. Nuk jam i sigurt që do ta takoj, ndonëse miku im i ndjerë, Bart Giamatti ka ngrënë kafjall me të. Gjykuar nga fotografitë dhe shfaqjet e tanishme filmike, ajo është mbajtur goxha mirë, edhe pse tash më thatanike – jo më bukuri napolitane, tashmë më shumë bukuri e lëmuar. INTERVISTUESI: Mund të na jepni opinionet tuaja për disa romancierë? Mund të nisim me Norman Mailer-in. BLOOM: Oh, kam shkruar shumë për Norman-in. Bëra recensionin e Netëve antike në The New York Review of Books dhe shkrova një fjali që 164

I N T E R V I S T A

nuk e kënaqi Norman-in, për ç’gjë ende jam krenar. Ishte: “Abonuesit në Shoqëritë Letrare do të gjejnë më shumë se humbuggery (fjalë angleze me kuptimin e gjërave absurde) për t’i dhënë paratë e tyre”. Kam numëruar të tilla gjëra homoseksuale dhe heteroseksuale; kam qenë më shumë i impresionuar me protagonistin që suksesshëm e zë luanin. Norman-i është fort inventiv në këtë gjë. Më tha, herën e fundit që e kam parë, që ai po e kompletonte një dorëshkrim prej mijëra faqesh mbi CIA-n. Ky duhet të jetë një libër alamet i ankthshëm, duke marrë parasysh vizionin paranoik të Norman-it se gjithçka është konspiracion. Kështu që mendoj se do të jetë shumë interesant. Çfarë mund të them? Mailer-i është energji e fuqishme imagjinuese. Ai e ka gjetur zanatin e tij. Përtej çdo dyshimi, libri më mbresëlënës është Kënga e ekzekutuesit dhe kjo është, natyrisht, shumë afër transkriptit të asaj që e quajmë realitet. Pra, është më shumë se ironike që Norman-i do të ishte më efektiv në mënyrën e Teodor Dreiser-it, duke na dhënë një lloj të Tragjedisë amerikane apo Motrës Carrie në Këngën e ekzekutuesit sesa në mënyrat që ai donte të shquhej. Mendoj se është më e mundshme që ai t’i impresionojë historianët e ardhshëm të letërsisë si vazhdimtar i Dreiser-it, gjë që nuk është arritje e pakonsiderueshme. INTERVISTUESI: Dhe, William Gaddis-i? BLOOM: Sikur të gjithë të tjerët, nuk kam arritur ta kapërcej librin “Njohjet”, por ndryshoj nga ata që dy librat e tij të tjerë i vlerësojnë. Kam pasur vështirësi të mëdha të punoj me to. E pranoj se ka ende çka të dëgjohet prej tij, por kam drojë se e ka kapërcyer veten në fillim... gjë që është, natyrisht, në traditën amerikane. INTERVISTUESI: Dhe Saul Bellow-i? BLOOM: Ai të shkakton kënaqësi enorme, por nuk i vështirëson gjërat mjaftueshëm për veten apo për neve. Sikur shumë të tjerë, do ta lavdëroja për bollëkun dikensian të karaktereve të vogla mashkullore të secilit libër të tij. Protagonisti qendror, gjithmonë një version i vetvetes, madje në Henderson, pandryshueshëm është një dështim absurd, kurse femrat, siç e dimë të gjithë, janë absurditete; ato janë ëndrra të rendit të tretë. Linja narrative nuk është e ndonjë interesi të veçantë. Opinionet e tij sekulare janë të vlefshme për Allan Bloom-in, që duket se rrjedhin nga andej. Dhe, unë nuk jam admirues i “Bloom-it tjetër”, siç dihet mirë. Përgjithësisht, Bellow-i më duket një talent fort i harxhuar, ndonëse, 165

patjetër se atij nuk do t’i pëlqente kjo që po them. Do t’ia ballafaqoja atij talentin më të jashtëzakonshëm – Philip Roth-in. Më duket se Philip Roth-i po shkon duke u përforcuar dhe në këtë çast është çuditërisht i pavlerësuar. Duket e çuditshme të thuhet se Philip Roth-i është i pa­ vlerësuar kur ka aq shumë lexues dhe famë, por Mashtrimi nuk është vërejtur aq shumë kur është një vepër e fortë. INTERVISTUESI: Qe parë si eksperiment apo lloj mbetjeje ngaBLOOM:—nga Kundërjeta. Paj, Kundërjeta, natyrisht, e meritonte lavdërimin që mori. Është një libër mahnitës, ndonëse do ta vendosja poshtë trilogjisë Lidhja Zucerman, me librin përfundues të mrekullueshëm Orgjia e Pragës. Ende mendoj se Jeta ime si burrë, e po ashtu edhe Ankimi i Portnoit janë libra të fuqishëm. Është një episod i fortë i kurvës së Kafkës në Profesori i dëshirës. Kam shkruar mjaft për Philip Roth-in. Pas një libri personal fatkeq, Faktet, me të cilin kam pasur probleme, ai ka shkruar një libër për të atin e tij të ndjerë të titulluar Patrimonia, që është edhe i bukur, edhe prekës, një arritje e vërtetë. Ky njeri është artist i madh i prozës. Ka bollëk të pafund narrativ dhe gjithashtu – për këtë do të insistoja – pasi është një gjë e vështirë, siç e dimë të gjithë, për të shkruar prozë humoristike të suksesshme dhe, ndonëse Philip për më tepër e sjell këtë humor në mënyrë të dhimbshme, ai është një romancier autentik komik. Nuk jam i sigurt nëse kemi ndonjë tjetër shkrimtar autentik komik të rendit të parë. INTERVISTUESI: Keni shkruar se poezia është në një gjendje posa­ çërisht të fortë tash. Është e vërtetë kjo edhe për prozën? BLOOM: Ndonëse kam lexuar e kam shkruar shumë për këtë vitet e fundit, është shumë e vështirë për mua ta kem një mendim të qëndrueshëm për prozën amerikane. Shkrimtari ynë i gjallë më i shquar i prozës artistike – nuk mendoj se do ta thërrisnit krejtësisht prozator – është Thomas Pynchon-i, kurse libri i tij aktual Vineland qe një katastrofë totale. Në të vërtetë, nuk mund të gjej katastrofë tjetër të krahasueshme me të në prozën moderne amerikane. Ta shkruash tregimin e madh të Byron-it në Ylberi i gravitetit, të shkruash Britmat e truallit 49 dhe pastaj të na japësh këtë pjesë të marrëzisë së plotë, këtë libër bosh të pashpresë që e kam lexuar me habi e mosbesim dhe që nuk ka brenda asnjë fjali që bën, edhe më zor një frazë të tillë, është dëshpërim tepër i madh. INTERVISTUESI: Keni ndonjë mendim për esenë që Tom Wolfe-in shkroi për të nxitur shkrimin e romanit të madh, të tipit të Viktor Hygosë? 166

I N T E R V I S T A

BLOOM: Ai, natyrisht, po e lavdëron librin e tij Zjarri i madh i kotësive, gjë tërësisht e arsyeshme për një eseist që shndërrohet në romancier. Por, me gjithë respektin ndaj Tom Wolfe-it, shoku më i respektuar dhe shok klase imi në Yale dhe si dikush që është kënaqur duke e lexuar Zjarri i madh i kotësive, kam gjetur shumë pak ndryshime mes këtij romani dhe librit të tij të eseve. Ai thjesht ka vrullin dhe talentin për të shkruar ese gazetareske dhe e çoi pak më larg, mbi teh; por personazhet janë emra mbi faqe – nuk përpiqet t’i bëjë diçka më të madhe. Presioni social është sjellë jashtëzakonshëm dhe gjallërisht. Por, ai gjithmonë është shquar për këtë. Ai ende është pjesë e asaj lëvizjes së gjerë që e ka ngritur një lloj të gazetarisë së mprehtë në dimensionin e afërsisë së madhe me estetikën. Në anën tjetër, duhet të them që, më parë, do të rilexoja Zjarrin e madh të kotësive sesa të lexoja një volum tjetër të Lepurit të z. Updike. Por pastaj z. Updike dhe unë, ne nuk jemi shoqëri admiruesish reciprokë. INTERVISTUESI: A keni pasur grindje me miqtë apo shkrimtarët për librat e të cilëve keni shkruar? BLOOM: Nuk do t’i quaja saktësisht grindje. Z. Styron-i, i cili, natyrisht, i ka vështirësitë e veta dhe i kuptoj, njëherë, në darkën e Robert Penn Warren-it, ku pata guximin të mos pajtohesha me të mbi një çështje letrare, foli dhe tha: “Opinioni yt nuk është i rëndësishëm, ti je vetëm një mësues shkolle”, gjë që ende më dhemb si ndoshta e vetmja gjë e këtillë që e kujtoj të më është thënë nga një romancier bashkëkohor1. Kisha ndjenjën se poezia e Warren-it ishte shumë më e preferuar se romanet e tij të tanishme dhe përpiqesha ta bindja Red-in të ndalonte së shkruari romane. Një vend për të shkuar, për të cilën Red-i, deri në ditën e tij të vdekjes mendonte se ishte roman i të njëjtës lartësi me Mjaft botë dhe kohë, Te porta e qiellit, Të gjithë burrat e mbretit dhe Kalorësi i natës, është vepër e pagjallë, ndonëse këtë e them më dëshpërim të madh. Teksa poezitë e Warren-it nga Inkarnimet e vitit 1966 e tutje (ai ndaloi së shkruari poezi në vitet e fundit, pasi ishte shumë i sëmurë), ishin vepra të një poeti të madh. INTERVISTUESI: Ka shkrimtarë të rinj që kënaqeni duke i lexuar? BLOOM: Më pëlqen ky shoku Ted Mooney. Mendoj se diçka është duke u bërë. Trafik dhe qeshje, që posa kam lexuar, sigurisht që ka shkëlqim Z.Styron-i dëshiron të sqarojë se bezdisja nuk ishte me pikëpamjet kritike të H.B., - me të cilat ai pajtohet – por ishte se ato qenë shfaqur në ngjarjen e Penn Warren-it. (Redaktori) 1

167

– sigurisht që ka shumë intensitet. Nuk e di; ka aq shumë saqë është e vështirë të zgjedh mes tyre. Më e lehtë është, në tërësi, të mendosh për poetët se sa për romancierët. Është shumë e vështirë për një romancier që t’ia dalë. Forma nuk ka të bëjë me shfaqjen e pjellorisë, ndoshta përveç te Don DeLillo, që është shpikës superior. INTERVISTUESI: Çfarë drejtimi po merr forma? BLOOM: Do të thosha se në Amerikë ne po shkojmë përditë e më shumë drejt vizioneve të tmerrshme të mileniumit. Do të prisja madje edhe një dimension religjioz, një dimension satirik, madje edhe apokaliptik më shumë seç jemi mësuar. Do të prisja një mënyrë fantazimi për të zhvilluar ndryshime të reja. INTERVISTUESI: Mendoni se proza – apo poezia, shkaku i kësaj – do të mund të vdiste ndonjëherë? BLOOM: Më kujtohet ajo figura e fuqishme e Stevens-it në “Aurorat e vjeshtës”, kur ai flet për “zbukurimin e fundit të hijes madhështore”. Gjithmonë do të ketë një zbukurim të mëtutjeshëm. Duket sikur zbukurimi i fundit dhe del që nuk është – e vazhdon, e vazhdon. Gjithmonë i themi lamtumirë, gjithmonë i thotë lamtumirë vetvetes dhe pastaj përjetësisht vazhdon. Gjithmonë je i habitur dhe i kënaqur. Kur e kam njoftuar John Ashbery-in në njërën nga leximet e tij në ditët e dikurshme në Yale, kam dëgjuar për herë të parë “Dritare të lagura”. Seç ma rrëmbeu zemrën në çastin që e dëgjova! Pa dyshim që kur ia lexoj vetes atë poezi dhe e kujtoj përvojën zanafillore të dëgjimit të saj, është e vështirë të shihet se si mund të ishte më adekuate një poezi. Qartë që një formë arti nuk është e zbehur apo e kryer, aq sa poezitë e tipit “Dritare të lagura” janë ende të mundshme. INTERVISTUESI: Dëshiroja t’ju pyesja për një periudhë të mesit të viteve gjashtëdhjetë, që e keni përshkruar si periudhë të përmbysjeve e tranzicionit të madh. Jeni zhytur në esetë e Emerson-it. BLOOM: Po, kisha filluar ta lexoja atë tërë kohës, çdo ditë dhe njëko­ hësisht e goxha shumë po lexoja edhe Freud-in. Njerëzit do të më shikonin me habi dhe do të thoshin: Mirë, çka lidhur me Thoreau? Ai, në fund të fundit, vlen diçka. Dhe do t’i shikoja edhe unë me habi dhe do t’u thosha, çka, për më shumë, është edhe e vërtetë, që: Thoreau është prejardhës i thellë i Emersonit dhe shumë i vogël në krahasim me të. Emerson-i është zot. INTERVISTUESI: Keni qenë në analiza në atë periudhë. Si kishte shkuar? 168

I N T E R V I S T A

BLOOM: Siç më tha analisti im i shquar në fund, kurrë nuk ka pasur kalim të duhur. INTERVISTUESI: Keni qenë i paaftë ta pranoni autoritetin e tij? BLOOM: Mendoja dhe ende mendoj se ai është një njeri shumë i mirë, por, ashtu siç ai thartësisht vërejti, po e paguaja t’i jepja atij mësime disa herë në javë për mënyrën e duhur për ta lexuar Freud-in. Ai mendoi se kjo ishte një vetë-rrënim, për të dy ne. INTERVISTUESI: Mund të jetë një terapi e suksesshme e lidhur ndonjëherë aq fort me leximin e Freud-it? BLOOM: Këtë terapi të suksesshme e marr si oksimoron. INTERVISTUESI: Është gjithmonë e pafund? BLOOM: Nuk e njoh dikë që ndonjëherë ka përfituar nga mënyra frojdiane apo ndonjë mënyrë tjetër e analizës, përveç në shndërrimin, që ta përdor një figurë popullore, në njerëz të tkurrur, të bërë krejt të tharë. Kjo është për të thënë: që krejt pasioni është harxhuar. Ndoshta bëhen njerëz më të mirë, por gjithashtu bëhen edhe njerëz të mpirë dhe jointeresantë, me fare pak përjashtime. Sikur djathë i tharë apo lulet e fishkura. INTERVISTUESI: Ishit i brengosur se do ta humbnit kreativitetin? BLOOM: Jo, jo. Nuk ishte këtu çështja. INTERVISTUESI: Kishit probleme me të shkruarit në atë kohë. BLOOM: Oh, po. Kisha të gjitha llojet e krizave. Isha, në çdo kuptim, “në gjysmë të rrugës”. Në anën tjetër, kjo gjë më përsëritej. Ja ku jam gjashtëdhjetëvjeçar dhe kurrë më parë nuk kam qenë kaq shumë në gjysmë të rrugës. Kjo i takon këtij territori. Duhet të ecësh. INTERVISTUESI: E shihni veten si një kritik të vështirë, në kuptimin siç i cilësoni poetët e caktuar dhe prozatorët si “të vështirë”? BLOOM: I dashur, do të mendoja që shumica e njerëzve të këtyre ditëve mund të jenë mjaft të sjellshëm sa të më thërrasin të vështirë. Anëtarët më të rinj të profesionit tim dhe anëtarët e asaj që do ta quaja Shkolla e Fyerjes, më përshkruajnë, së bashku, si dikë që merr pjesë në kultin e personalitetit apo vetë-obsesionit sesa në vizionin e tyre social të mrekullueshëm, të lirë, bujar. Njëri nga ta, e mora vesh, më referohet zakonisht si Napoleon Bonaparte. Nuk ka mënyrë si të ballafaqohesh me këta njerëz. Ata nuk janë prekur nga letërsia. Shumë nga ta janë studentët e mi të dikurshëm dhe i njoh mirë, gjithashtu. Janë të etur për nam. 169

Por, jo. Ankthi i ndikimit është libër i vështirë. Po kështu edhe Kabala dhe kritika. Këto janë libra ku dikush përpiqet të gjejë diçka. Por, Rrëno të vërteta sakrale është libër shumë i ndryshëm nga ata të hershmit, një libër shumë i thjeshtë, për mua mjaft i sinqertë. Ndanë procesit të plakjes dhe shpresoj, procesit të pjekurisë, arsyeja kryesore që po shkruaj, për mua është ai ideali Johnsonian – i cili, natyrisht, nuk ekziston më – lexuesi i rëndomtë. Nuk do të ëndërroja të përdorja një fjalë a term shumë teknik tash nëse do të arrija të mos e bëja dhe nuk mendoj se ka ndonjë të tillë në Rrëno të vërtetat sakrale përveç për fakticitetin. E përdor këtë term dhe e heq. Nuk mendoj se diçka nga fjalori im i veçantë, për të cilin jam dënuar në të kaluarën (dhe që ishte bërë për të treguar se sa ishte, është dhe duhet të jetë arbitrare krejt terminologjia kritike dhe retorike) gjendet në atë libër. As nuk mendoj se është e domosdoshme të lexohet Kabala dhe kritika apo Një hartë për keqlexim apo ndonjë tjetër, për ta kuptuar atë libër. Është kritikë letrare e përgjithshme. INTERVISTUESI: Si e llogaritni historikisht shkollën e fyerjes? BLOOM: Në universitete, zhvillimi më befasues dhe më i dënueshëm erdhi nja njëzet vjet më parë, rreth vitit 1969 dhe ka pasur një efekt të gjatë, të tillë që ende po kullon. Papritmas, të gjitha llojet e njerëzve, anëtarët e fakulteteve në universitete, studentët e diplomuar dhe të padiplomuar, filluan t’i fajësojnë universitetet jo vetëm për mizoritë e tyre të qarta, por edhe për sëmundjet e historisë dhe shoqërisë. Janë fajësuar dhe ende fajësohen, jo vetëm si përfaqësues të atyre sëmundjeve, por disi edhe si shkaktarë, dhe për më shumë, në mënyrë surrealiste, si të aftë për t’i përmirësuar ato. Ende është kështu – kjo përpjekje për të përshkruar fajshmërinë dhe potencialin apokaliptik të universiteteve. Me të vërtetë po u kërkojnë universiteteve ta marrin vendin që dikur qe i okupuar nga religjioni, filozofia dhe shkenca. Këta janë mënyrat tona konceptuale. Na kanë dështuar të gjithëve. E tërë historia e kulturës perëndimore, nga ditët aleksandrine e deri më tani, tregon se kur mënyrat konceptuale të shoqërisë dështojnë, dashur pa dashur, bëhen kulturë letrare. Kjo mbase nuk është as mirë as keq, por vetëm tregon si janë gjërat. Dhe ne me të vërtetë nuk mund ta pyesim letërsinë apo përfaqësuesit e kulturës letrare, brenda a jashtë universitetit, që ta shpëtojnë shoqërinë. Letërsia nuk është instrument i ndryshimit social apo instrument i reformës sociale. Është më shumë mënyrë e shprehjes së ndjenjave dhe mbresave, që nuk palosen aq mirë brenda rregullave apo formave sociale. 170

I N T E R V I S T A

INTERVISTUESI: Si reagon njeriu ndaj shkollës së fyerjes? Duke e deklaruar veten si një estet? BLOOM: Paj, këtë po e bëj tash, natyrisht, duke reaguar me furi ndaj shkollës së tyre dhe ndaj budallallëkut shkatërrues që shkon me të. Sigurisht që do ta shihja veten si një estet në kuptimin e mbrojtur nga Ruskin-i, për më shumë, deri te një shkallë të konsiderueshme dhe nga Emerson-i dhe sigurisht edhe nga Walter-i hyjnor dhe Oscar-i sublim. Është mënyrë shumë e angazhuar. Kritika letrare në Shtetet e Bashkuara është vazhdimisht e ndarë mes gazetarisë letrare shumë të dobët dhe asaj që unë e vlerësoj si katastrofë, e që është kritika letrare akademike, posaçërisht e gjeneratave të reja. Çdo ditë e më shumë, studentët e diplomuar e lexojnë Lacan-in absurd, por kurrë nuk e kanë lexuar Edmund Spenser-in; apo, kanë lexuar një pjesë të madhe të Foucault-it apo Derrida-s, por shumë pak e kanë lexuar Shakespeare-in apo Milton-in. Kjo është një disfatë absurde e studimeve letrare. Kur isha burrë i ri në të pesëdhjetat, e po filloja atë që do të bëhej karriera ime, deklaroja se profesioni i zgjedhur imi duket se ngjan me atë të klerit. Po mendoja, natyrisht, për Kritikën e re anglokatolike nën sponsorimin e gjysmë-hyjnisë, T.S. Eliot-it. Por, e kuptova paksa si vonë, për mirë a keq, që isha i rrethuar nga krenaria e punëtorëve socialë të hequr nga postet, turmat, të gjithë duke u rrokullisur teposhtë te deti, duke e marrë subjektin me vete në shkatërrim. Shkolla e fyerjes është një lloj i jashtëzakonshëm i përzierjes së feministëve të modeleve të fundit, lacanian-ëve, tërë ajo kakarisje semiotike, pseudo-marksistët e modelit të fundit, të ashtuquajturit Historicistët e rinj, që nuk janë as të rinj, as historicistë dhe gjenerata e tretë e dekonstruktorëve, për të cilët besoj që nuk e kanë asnjë lidhje me vlerat letrare. Me të vërtetë është një fenomen i mjerë. Por, është depërtues dhe duket se po shtohet më shumë se që po zbehet. Është gjë shumë e rrallë, në anën tjetër, ta gjesh një kritik, akademik apo tjetër, jo vetëm në botën anglishtfolëse, por edhe në Francë apo Itali, që ka një përkushtim autentik ndaj vlerave estetike, që lexon për kënaqësinë e leximit dhe që e vlerëson poezinë apo prozën të tillë siç është, përmbi të gjitha. Të lexuarit është shndërruar në një lloj shumë të çuditshëm të veprimtarisë. Është bërë tendencioz deri në ekstrem. Ka zënë vend ky obsesioni për metodat apo metodat e supozuara. Kritika fillon - duhet të fillojë – me një pasion të vërtetë për leximin. Mund të vijë në adoleshencë, madje edhe në të njëzetat e jetës suaj, por duhet të bini 171

në dashuri me poezitë. Duhet të bini në dashuri me atë që jemi mësuar ta quajmë “letërsi imagjinative”. Dhe kur jeni në dashuri në atë mënyrë, me apo pa provokimin e mësuesve të mirë, atëherë do të ndesheni me atë që jemi mësuar ta quajmë sublimja. Dhe si ta bëni këtë, ju kaloni në mënyrën polemizuese. Në fund të fundit, shpirti që e bën dikë adhurues të një sportisti të caktuar apo ekipi të caktuar është i ndryshëm vetëm në shkallë, jo në lloj, nga shpirti që mëson ta dojë një poet karshi tjetrit, apo një romancier karshi tjetrit. Kjo është për të thënë që ka diçka nga konkurrenca në secilën pikë të përvojës si lexues. Si mund të mos ketë? Mbase e mësoni këtë më plotësisht kur të bëheni më të vjetër, por në fund zgjidhni mes librave, apo zgjidhni mes poezive, në mënyrën siç zgjidhni mes njerëzve. Nuk mund të bëheni miq me secilin që njihni dhe nuk do të thosha se është ndryshe edhe kur lexoni. INTERVISTUESI: E parashikoni ndonjë ndryshim apo përmirësim në modat e kritikës? BLOOM: Nuk besoj në mitet e rënies apo mitet e përparimit, madje as sa i përket skenës letrare. Bota nuk do të bëhet një vend më i mirë apo më i keq; bëhet vetëm më e plakur. Bota bëhet më plakë, pa u bërë as më e mirë, e as më e keqe dhe kështu është edhe me letërsinë. Por, mendoj që fenomeni i pashije i tanishëm i studimeve letrare në universitet më në fund do të korrigjohet. Kjo është për të thënë që, herët a vonë, studentët dhe mësuesit do të bëhen tmerrësisht monotonë me krejt atë punë sociale teknokratike që po bëhet tash aty. Do të ketë kthim te vlerat e dëshirat estetike, ose këta njerëz do të bëjnë diçka tjetër me kohën e tyre. Por, shoh shumë hipokrizi në atë që bëjnë tash. Është e mërzitshme të ndeshesh tema të quajtura “Përgjegjësia sociale e kritikut” apo “Përgjegjësia politike e kritikut”. Më parë do të hyja në librari të gjeja një libër të titulluar “Përgjegjësitë estetike të një burrështetasi” apo “Përgjegjësitë letrare të inxhinierit”. Kritika nuk është program për përmirësimin social, nuk është makinë për ndryshime sociale. Nuk e di si mund të jetë. Nëse e kërkoni një instancë të kritikut radikal, do ta gjeni një, shumë të mirë, në William Hazlitt-in. Por, nuk do të mund të gjeni që aktiviteti i tij social i majtë të ketë kushtëzuar gjykimet e tij estetike apo që ai përpiqet që letërsinë imagjinative ta bëjë makinë për revolucion. Nuk do të gjenit shumë dallime sa i përket reagimit estetik mes Hazlittit dhe Dr. Samuel Johnson-it mbi Milton-in, ndonëse Dr. Johnson-i është 172

I N T E R V I S T A

mjaft i djathtë politikisht dhe Hazlitt-i, natyrisht, është shumë entuziast për Revolucionin Francez dhe Radikalizmin anglez. Por, nuk mund të gjej shumë temperament hazlittian apo johnsonian në jetë dhe letërsi kudo në skenën e sotme. Ka aq shumë mërzitshmëri që po rrjedh. Secili është aq shumë i dëshpëruar të mos quhet racist apo seksist aq sa komplotojnë – aktivisht apo pasivisht – në shkatërrimin pothuajse total të standardeve që kanë zënë vend edhe brenda, edhe jashtë universiteteve, ku të shkruarit nga zezakët apo hispanikët apo në shumë raste thjesht femrat, shkakton shqetësim. INTERVISTUESI: Megjithatë, kjo lëvizje ka ndihmuar në fokusimin e vëmendjes në disa romane të mira. Ju jeni admirues i, për shembull, Njeriut të padukshëm të Ralph Ellison-it. BLOOM: Oh, por ky është përjashtim shumë, shumë i rrallë. Ku ka tjetër si Njeriu i padukshëm? Sytë e tyre po e shikonin Zotin e Zora Neale Hurston-it ka një lloj të intensitetit superior dhe kontrollit të fortë. Në të vërtetë është libër shumë i mirë. Më befasoi dhe më kënaqi kur e lexova së pari dhe e kam rilexuar disa herë. Por, ai libër dhe Njeriu i padukshëm janë të vetmit libra të plotë, vepra proze që kam lexuar nga zezakët amerikanë në këtë shekull që kanë mundësi mbijetese. Alice Walker-i është një shkrimtare skajshmërisht e pamjaftueshme. Një libër si Ngjyra e purpurt nuk ka asnjë interes estetik apo vlerë përgjithësisht, e tashmë është ngritur në qiell dhe mësohet në universitete. Kjo është qartë një kohë kur faji social dhe kulturor e ka marrë pushtetin. INTERVISTUESI: E di që keni të njëjtin mendim edhe për kritikën feministe. BLOOM: Jam shumë i dashur ndaj kritikëve feministë, disa nga të cilët janë miqtë e mi të ngushtë, por është e njohur gjerësisht që nuk jam i dashur me kritikën feministe. Testi i vërtetë është ta gjejnë një vepër të ndonjë shkrimtareje, në të kaluarën apo në të tashmen, që e kemi nënvlerësuar dhe kështu ta sjellin në vëmendjen tonë dhe të na mësojnë ta studiojmë më mirë e më thellë. Por, kanë dështuar në këtë test, pasi nuk e kanë shtuar as edhe një në listë. Shkrimtaret që kishin rëndësi – Jane Austen-i, George Eliot-i, Emily Dickinson-i, Edith Wharton-i, Willa Cather-i dhe të tjerat që gjithmonë kanë qenë të rëndësishme mbi baza estetike – ende janë të rëndësishme. Nuk e çmoj Elizabeth Bishop-in apo May Swenson-in më shumë apo më pak se që do t’i kisha vlerësuar 173

nëse nuk do të kishim fare kritikë feministe. Dhe, i ngul sytë në atë që më paraqitet si kritikë letrare feministe dhe e tund kokën. E vlerësoj, në nivelin më të lartë, si diçka të qëllimshme. Nuk e vlerësoj si kritikë letrare. INTERVISTUESI: A mund të vlerësohet si formë e kritikës letrare sociale apo politike? BLOOM: Nuk jam i brengosur me kritikën politike apo sociale. Nëse njerëzit duan ta praktikojnë, kjo është krejtësisht punë e tyre. Për atë Zot, nuk është çështje imja! Nëse nuk më ndihmon ta lexoj një vepër të vlerës estetike, pra nuk do të interesohem fare për të. Nuk do të pranoj për asnjë çast që ndonjë nocion social, racor, etnik, apo “mashkullor” t’i përcaktojë zgjedhjet e mia estetike. Kam një jetë të tërë përvojë, mësim dhe mprehtësi që ma tregon këtë. INTERVISTUESI: Çfarë mendoni për këtë bisedën aktuale lidhur me “problemin kanonik”? BLOOM: Është më shumë se një reflektim i politikave aktuale akademike dhe sociale në Shtetet e Bashkuara. Testi i vjetër që e bën një vepër kanonike është nëse ka shkaktuar lexime të forta pas botimit, qoftë interpretime të hapura apo forma interpretuese implicite. Nuk ka asnjë mënyrë që gjinia dhe djemtë e vajzat me pushtet, apo Historicistët e rinj, apo ndonjëri nga këto rrymat të na japin vepra kanonike, po aq sa shkrimet agjituese të feministëve apo ato që sot po quhen shkrime afrikano-amerikane, do të na japin vepra kanonike. Alice Walker-i nuk do të jetë poeteshë kanonike, pa marrë parasysh sa e çojnë në qiell dhe e shpallin sublimitetin e saj. Krejt kjo më duket një punë fals. Jam përditë e më i sigurt që një pjesë e madhe e asaj që sot kalon në studimet letrare të të ashtuquajturit varietet politikisht korrekt, do të shpëlahet anash. Është një llokoçitje. Ia jap pesë vjet. Kam parë shumë moda të vijnë e të shkojnë qysh kur ia kam nisur të merrem me studimet letrare. Pas dyzet vjetësh njeriu fillon të jetë i aftë të shquajë një llokoçitje efemere nga rrymat më të thella apo nga ndryshimet autentike. INTERVISTUESI: Jepni mësim për Freud-in dhe Shakespeare-in. BLOOM: Oh po, gjithnjë e më shumë. Vazhdoj t’u them studentëve të mi se nuk jam i interesuar në të lexuarit frojdian të Shakespeare-it, por në një lloj të lexuarit sheksipirian të Freud-it. Në njëfarë kuptimi, Freud-i duhet të jetë version i prozës së Shakespeare-it, harta frojdiane e mendjes së të qenit në fakt shekspiriane. Ka shumë fyerje në pjesën e Freud-it 174

I N T E R V I S T A

për shkak se ai e kishte ditur këtë gjë. Çfarë e mendojmë si psikologji frojdiane në të vërtetë është shpikje shekspiriane dhe, për pjesën më të madhe, Freud-i është thjesht duke e kodifikuar këtë. Kjo nuk duhet të jetë aq befasuese. Vetë Freud-i thotë “poetët qenë atje para meje” dhe poeti në veçanti është domosdoshmërisht Shakespeare-i. Por, e dini, mendoj se shkon më thellë se kaq. Psikologjia perëndimore është shumë më shumë shpikje shekspiriane sesa shpikje biblike, e lërë më, qartazi, homerike, sofokleane, madje edhe platonike, pa përmendur shpikjet cartesiane dhe jungiane. Nuk është vetëm ajo se Shakepeare-i na i jep shumicën e përfaqësuesve të njohjes si të tilla; nuk jam aq i sigurt nëse ai nuk e shpik gjerësisht atë që e mendojmë si njohje. Mbaj mend të kem thënë diçka të tillë në një seminar të përbërë nga mësues profesionalë të Shakespeare-it dhe njëri nga ta u hidhërua shumë dhe tha: Ju po e përzieni Shakespearein me Zotin. Nuk e di pse dikush nuk mundet, kur ai është. Shumica e asaj që dimë lidhur me atë se si ta paraqesim njohjen dhe personalitetin në gjuhë, përherë ishte shndërruar nga Shakespeare-i. Depërtimi kryesor që kam bërë duke dhënë mësim e duke shkruar për Shakespeare-in është se nuk është ndonjë tjetër para Shakespeare-it që jua jep paraqitjen e karaktereve apo figurave njerëzore që flasin me të madhe, vetes apo të tjerëve, e pastaj flasin me vete zhurmshëm, vetes apo të tjerëve apo ty dyve, mbi atë që vetë e kanë thënë. Dhe pastaj në kursin e mendimit, pësojnë ndryshime serioze a vitale, bëhen lloj tjetër i karakterit apo personalitetit dhe madje lloj tjetër i mendjes. Tërë këtë e marrim për të mirëqenë në paraqitjen e bërë. Por, kjo nuk ekziston para Shakespeare-it. Nuk ndodh në Bibël. Nuk ndodh te Homeri apo Dante. Madje nuk ndodh as te Euripidi. Është shumë e qartë që pararendës i vërtetë i Shakespeare-it – ku ky e merr fjalën – është Chauser-i, për ç’gjë mendoj se Gruaja e banjës bie te Falstaff-i, kurse Falësi bie te figurat si Edmund-i dhe Jago. Nga e merr Chauser-i këtë formë, kjo është goxha pyetje. Është sfidë e rëndësishme që duhet t’ua paraqes studentëve të mi. Kjo është pjesë e origjinalitetit tronditës të Chauser-it si shkrimtar. Por, Chauser-i e bën këtë vetëm në shpërthime dhe fillime dhe në shkallë të vogël. Shakespeare-i e bën këtë gjatë tërë kohës. Është shtylla e tij kryesore. Aftësia për ta bërë këtë e për të të bindur që kjo është mënyrë natyrore e paraqitjes është kullueshëm shekspiriane dhe ne jemi aq shumë të mësuar me këtë saqë më nuk e shohim origjinalitetin. Origjinaliteti i kësaj është trullosës. 175

Ta themi edhe këtë; po mendoja kohëve të fundit lidhur me tërë këtë çështje pasi lidhet me traditën franceze. Ua dhashë seminar mbi Hamletin, pasi mendoja se do të ishte i jashtëzakonshëm, studentëve të mi në Yale. Rreth një orë para mësimit, i mblodha studentët e hutuar për t’ua shfaqur atë që e konsideroja depërtim të konsiderueshëm. Mendoj se doja të thosha shumë gjëra përnjëherësh. Papritmas m’u qartësua se njëri kanon i mendimit neoklasik francez, që ishte, për më shumë, absolutisht religjioz, i përcjellë nga dramaturgët francezë – kjo nënkupton të gjithë, madje edhe Molier-in dhe Racine-in – nuk kishte monologë dhe mënjanime. Pa marrë parasysh sa shkathtësi shfaqet, një shok i ngushtë duhet të zvarritet në skenë ashtu që protagonisti mund të ketë dikë që t’ia adresojë mendimet, arsyetimet. Kjo e shpjegon pse Shakespeare-i kurrë nuk është përvetësuar si duhet nga francezët, duke pasur parasysh ndikimin e tij në secilën kulturë evropiane, gjuhë, letërsi, traditën dramatike, por, po ashtu shpjegon edhe për dallimet e mëdha mes mënyrave franceze dhe angloamerikane të mendimit letrar. Kjo gjithashtu ndihmon të shpjegojmë se përse mënyrat franceze, që ende janë duke pasur efekt absurd mbi neve, edhe në këtë kohë, janë aq qartësisht të pavend për letërsinë dhe mënyrën tonë të të folurit mbi letërsinë. Mund t’jua jap edhe një shembull tjetër. Kam dhënë një ligjëratë seminari në fakultet para do kohe, ku fola gati dy orë për nocionet e mia mbi Shakespeare-in dhe origjinalitetin. Në fund të ligjëratës, një grua e pranishme, anëtare fakulteti në Yale, që kishte dëgjuar me një lloj habitjeje dhe me një mungesë të qartë të të kuptuarit për çfarë po flisja, tha me një irritim të konsiderueshëm: Mirë, profesor Bloom, me të vërtetë nuk po e marr vesh përse po flisni për origjinalitetin. Është jashtë mode, sikur, për shembull, të flasim për një ndërmarrje private në sferën ekonomike. Absurditet që e vura veten në pozitën ku u desh t’i drejtohem një anëtareje të shkollës së fyerjes! Qeshë tepër i sjellshëm, posaçërisht pasi kolegu im, Shoshana Felman kërceu dhe u përpoq t’ia shpjegonte se për çfarë e kisha fjalën. Por, e pashë që ishte e kotë. Aty ishte një zonjë që nuk vinte nga Racine-i dhe Molieri, por në të vërtetë nga Lacan-i, Derrida dhe Foucault-i. Edhe po të kishte ardhur nga Racine-i dhe Molieri, kurrë nuk do të mund të shpresonte se do të merrte vesh gjë. Mbaj mend se çfarë më flakëroi në çast nëpër kokë, ishte se po flisja për origjinalitetin e jashtëzakonshëm të mënyrës se si mendojnë protagonistët e Shakespeare-it me veten dhe, mbi bazën e këtij 176

I N T E R V I S T A

të menduari, ndryshojnë. Ajo nuk mund ta kuptonte këtë, për shkak se, në të vërtetë, kurrë nuk ndodh diçka e tillë në dramën franceze; mendja kritike franceze kurrë nuk ka qenë e aftë të besojë që është e përshtatshme që kjo të ndodhë. Sigurisht që kjo është e lidhur me të kuptuarit, mënyrë e kritikës kur prania autoriale kurrë nuk ka qenë e fortë dhe kështu mund të vdesë. INTERVISTUESI: Mund të na shpjegoni se si erdhi deri te hetimi i kësaj për protagonistët e Shakespeare-it? BLOOM: Po, madje mund ta mbaj mend atë çast të veçantë. Po jepja mësim për Mbretin Lir dhe arrita te momenti i dramës që gjithmonë më ka magjepsur. Papritmas pashë se çfarë po ndodhte. Edmund-i është horri më i jashtëzakonshëm në krejt veprën e Shakespeare-it, një manipulator aq i fortë, saqë Jago duket i vogël në krahasim me të. Edmund-i ka ndërgjegje të sofistikuar dhe të hidhur që i sjell unazat përreth të gjithëve në skenën e Mbretit Lir. Ai është aq i ndyrë saqë e sjell punën që Genoril-i dhe Regan-i të maten... Plagën vdekjeprurëse e merr nga i vëllai; qëndron shtrirë në betejë. Sjellin fjalën që Goneril- dhe Regan-i kanë vdekur – njëri e kishte mbytur tjetrin dhe pastaj kishte vrarë veten. Edmund-i thotë zëshëm, krejt jashtëzakonshëm (në katër fjalë): “Yet Edmund was belov’d” (Edmundi ishte njeri i dashur). Dikush i lexon këto katër fjalë totalisht i befasuar. Posa e thotë këtë, ai fillon të mendojë me zë të lartë. Cilat janë ndërlikimet që dy përbindëshat e thellësisë, të dy më deshën aq shumë saqë njëri e preu tjetrin e pastaj e vrau veten. Arsyeton. Thotë: “Njeri e helmatisi tjetrin për hir timin/Dhe ajo pastaj vrau veten”. Pastaj ai papritmas thotë: “Gulçoj për jetën” dhe pastaj habitshëm thotë: “Diçka të mirë mendoj të bëj/përkundër natyrës sime”, dhe pastaj hap gojën, duke dhënë urdhrin që Liri dhe Cordelia të vriten, “Dërguar me kohë”, për ta ndaluar këtë. Nuk arrijnë me kohë. Cordelia është vrarë. Pastaj Edmund-i vdes. Por, ky është një ndryshim mahnitës. Vjen kur e thotë “Edmund-i ishte njeri i dashur” dhe në këtë bazë, ai fillon të mendojë. Po të mos e kishte thënë, ai nuk do të ndryshonte. Asgjë të tillë nuk ka në letërsi para Shakespeare-it. E bën Freud-in e panevojshëm. Paraqitjen e brendësisë e kemi aq absolute dhe të madhe saqë nuk kemi paralele para kësaj. INTERVISTUESI: Pra, komenti frojdian mbi Hamletin nga Ernest Jones është i panevojshëm. BLOOM: Është shumë më mirë të punohet në atë se çfarë do të ishte komenti i Hamletit mbi kompleksin e Edipit. E kemi atë vërejtjen 177

e A. C. Bradley-it për heronjtë e mëdhenj tragjikë të Shakespeare-it që mund të funksionojnë vetëm në veprat ku janë – që nëse Jago do të dilte në skenë me Hamletin, ky do ta kuptonte për pesë sekonda se çfarë kishte ai në mendje dhe do ta parodizonte aq fort, saqë Jago do të çmendej e do të bënte vetëvrasje. Në të njëjtën mënyrë, nëse shpirti i të atit të vdekur të Othello-s do t’i shfaqej Othellos dhe t’i thoshte se dikush e kishte vrarë, Othello do ta merrte shpatën dhe do t’ia këpuste kokën vrasësit. Në secilin rast nuk do të kishte dramë. Ashtu siç do të griheshin dramat e Shakespeare-it po t’i përzinit, ashtu edhe Shakespeare-i copëton secilin shkrimtar që e fusni në të. Dhe, leximi sheksipirian i Freud-it do t’i linte disa gjëra të caktuara, por jo disa të tjera. Do të na bënte shumë të padurueshëm, mendoj, me paraqitjen e kompleksit të Edipit nga Freud-i. Dhe është katastrofë për të provuar që leximin frojdian ta aplikojmë te Hamleti. INTERVISTUESI: E keni luajtur ndonjëherë Shakespeare-in? BLOOM: Vetëm një herë, në Cornell. Më futën në shërbim, pasi e njihja Baba Falstaff-in me zemër. Por, qe një katastrofë. Aktrova thuajse askush tjetër nuk ishte në skenë, diçka që e kënaq birin tim të vogël kur e përsëris. Si rezultat, kurrë nuk dëgjoja vërejtjet, krijova një lloj mbështjellësi në skenë. Ia kalova mirë, pasi askush tjetër nuk e bëri. Jo shumë kohë më parë, Presidenti Reagan, i cili duhet të mbahet mend vetëm për shakatë e tij, për shkak se ato janë me të vërtetë të mira, qe pyetur se si ia kishte dalë t’i menaxhonte tetë vjet si president dhe të dukej ende mrekullueshëm. E keni parë këtë? INTERVISTUESI: Jo. BLOOM: Ishte në Times. Ai tha: “Më lejoni t’ju tregoj për psikiatrin e vjetër që adhurohet nga psikiatri i ri, që e pyet, ‘Si arrini të dukeni aq i freskët, aq i lirë nga ankthi, aq pak i merakosur, kur e keni kaluar tërë jetën ulur, ashtu siç bëj unë, duke dëgjuar për telashet e mëdha të pacientëve tuaj?’. Psikiatri i vjetër përgjigjet: ‘Është shumë e thjeshtë, djalosh. Nuk i dëgjoj kurrë”. Çfarë vetë-zbulimi sublim, i mrekullueshëm dhe i sinqertë nga ana e Reagan-it! Përkundër të gjitha tmerreve që ka bërë apo ka dështuar të bëjë si President, admirimi ta zë frymën. Kjo është mënyra si e kam luajtur Falstaff-in. Herë pas here miqtë e vjetër, që nuk më njohin ende mjaft mirë, më pyesin nëse kam menduar ndonjëherë të bëhem psikanalist. I shikoj i tronditur dhe them: Psikanalist! Beteja ime e madhe si mësues është të ndaloj së përgjigjuri ndaj pyetjeve të mia! 178

I N T E R V I S T A

Ende mendoj, ndonëse askush në botë pos meje nuk mendon kështu dhe askush nuk do të më japë ndonjëherë një çmim si mësues i madh, se jam një i tillë goxha i mirë, por vetëm në kuptimin e maksimës madhështore emersioniane “ajo çka pranoj nga tjetri kurrë nuk është mësim, por vetëm provokim”. Mendoj se vajzat e djemtë e rinj që dëgjojnë çfarë po them, do të provokohen mjaft shumë. INTERVISTUESI: Jepni ndonjëherë mësim nga shënimet? Apo, pre­ feroni të improvizoni? BLOOM: Kurrë në jetën time nuk kam bërë ndonjë shënim. Si do të mund të bëja? E kam brendësuar tekstin. E kam brendësuar në mënyra të ndryshme, në kohë të ndryshme. Nuk shkelet uji i njëjtë i lumit dy herë. Teksti është gjithmonë i ndryshëm, në çdo lexim të ri. INTERVISTUESI: Çfarë mendoni për punëtoritë e shkrimit kreativ? BLOOM: Mendoj se më shumë bëjnë dobi se dëm, por prapë më huton. Shkrimi më duket aq shumë një art i vetmisë. Kritika është art që mësohet, por sikur secili art, përfundimisht varet nga një aftësi e qenësishme apo implicite. Mbaj mend të kem shkruar diku se kam hequr dorë nga Asociacioni i Gjuhës Moderne para disa vitesh, për shkak se ideja e kongresit të njëzet e pesë a tridhjetë mijë kritikëve është për të qeshur sikurse ideja e shkuarjes në një kongres të njëzet e pesë mijë poetëve apo romancierëve. Nuk janë njëzet e pesë mijë kritikë. Shpesh pyes nëse janë pesë kritikë të gjallë në të njëjtën kohë. Deri ku arti i prozës apo arti i poezisë është i mësueshëm, është një problem më i ndërlikuar. Historikisht, ne e dimë si poetët bëhen poetë dhe si prozatorët bëhen prozatorë – ata lexojnë. I lexojnë pararendësit dhe mësojnë çfarë është për t’u mësuar. Ideja e Herman Melville-it në një orë shkrimi kreativ është gjithmonë shqetësuese për mua. INTERVISTUESI: Mendoni se kompjuteri ka pasur apo po ka ndonjë efekt në studimin e letërsisë? BLOOM: Nuk ka tjetër qenie njerëzore që ka aq pak mendime për tërë këtë çështjen e kompjuterit sesa unë. Madje as që kam parë ndonjëherë kompjuter. Jam arkaik i pashpresë. INTERVISTUESI: Mbase e shihni pra ndonjë ndikim në punimet e studentëve? BLOOM: Por, për mua kompjuteri ende nuk është shpikur, pra si mund të flas për këtë çështje: protestoj! Një njeri që kur nuk ka mësuar të shkruajë në makinë, nuk do të jetë në gjendje të shtojë ndonjë gjë në këtë 179

debat. Sa më përket mua, kompjuterët kanë të bëjnë me letërsinë po aq sa udhëtimet në hapësirë, ndoshta edhe më pak. Unë mund të shkruaj vetëm me laps-kimik, me një Rolling Writer, kështu quhen, një Rolling Writer i zi me vija të verdha, në një dërrasë të një lloji të caktuar. Pastaj dikush tjetër e shtyp atë që shkruaj. INTERVISTUESI: Dhe dikush tjetër e redakton? BLOOM: Askush tjetër nuk redakton. Refuzoj të redaktohem. INTERVISTUESI: Bëni shumë ripunime? BLOOM: Nganjëherë, por jo shpesh. INTERVISTUESI: Keni ndonjë kohë apo ditë të caktuar kur pëlqeni të shkruani? BLOOM: Nuk ka asnjë për mua. Shkruaj si i krisur. Shkruaj për shkak se presionet janë aq të mëdha dhe jam thjesht aq larg me afate saqë duhet të qes diçka në letër. INTERVISTUESI: Pra nuk keni ndonjë etikë të veçantë të punës në baza ditore? BLOOM: Jo, jo. Bëj jetë të çrregullt dhe në vrap. INTERVISTUESI: Ka ditë kur nuk punoni fare? BLOOM: Po, mjerisht, mjerisht, mjerisht. Por gjithmonë mendoj për letërsinë. Nuk e njoh dallimin mes letërsisë dhe jetës. Unë jam, siç vazhdoj të ankohem, një kritik eksperimental. Kam kaluar jetën duke deklaruar se ajo që është quajtur “objektivitet kritik” është një farsë. Duhet të arrihet subjektiviteti i thellë, që është i vështirë, teksa objektiviteti vlen pesë pare. INTERVISTUESI: Çfarë mendoni se ju mban larg të shkruarit, kur jeni i paaftë për të shkruar? BLOOM: Dëshpërimi, rraskapitja. Ka periudha të gjata kur nuk mund të shkruaj fare. Periudha të gjata, të gjata, nganjëherë zgjasin me vite. Nganjëherë duhet të shtrihesh. Dhe gjithashtu, e dini, interesimet ndryshojnë. Përdor mënyra të tjera. Pabesueshëm i vështirë ishte komentari mbi J-shkrimtarin, që kaloi ndryshime të vërteta për mua pasi u bëra përditë e më i bindur që ajo ishte grua, gjë që bëri një ndryshim të konsiderueshëm. Mendoj, qartë që është vetëm çështje e të imagjinuarit në një mënyrë apo një tjetër. Askush nuk do ta demonstrojë që ishte burrë apo grua. Por, e shoh që nëse e imagjinoj që J ishte grua, prodhon, për mua, rezultate imagjinative më të sakta sesa po të ishte ndryshe. 180

I N T E R V I S T A

INTERVISTUESI: Por, a nuk mendoni se rëndësia të qenit grua e J-shkrimtarit është ekzagjeruar? BLOOM: Oh, është ekzagjeruar jashtëzakonisht. Në një intervistë të botuar në The New York Times, mendjemprehti ekstrem, Richard Bernstein-i, më lejoi të them se mbështetur në ndjenjën e fortë, më të fortë se kurrë më parë, në atë të brendshmen, dua të them evidencën psikologjike dhe letrare, është më shumë e mundshme të ketë qenë grua se burrë. Gjithashtu thashë – e besoj këtë me shumë pasion – që nëse do ta bëja përsëri, nuk do ta përmendja gjininë e hamendësuar të autorit. Ka shërbyer si harengë monstruoze e kuqe që e ka devijuar vëmendjen nga ajo çfarë me të vërtetë është kontroverse, dhe duhet të jetë shkelja dhe skandali që prodhon ky libër, e që është fakti se zoti – personazhi letrar i quajtur Yahweh apo Zoti - nuk ka të bëjë asgjë me Zotin e revizionistëve në Toran e kompletuar dhe kështu pra edhe me traditën normative hebrenje dhe Krishterimin dhe Islamin dhe të gjitha degët e tyre. INTERVISTUESI: Me siguri që ky aspekt i librit ka tërhequr vëmendjen e recensuesve hebrenj normativë? BLOOM: Recensuesit normativë hebrenj kanë reaguar shumë keq, në veçanti z. Robert Alter-i. Dhe larot e tij, si Neil Kozody. Z. Kozody shkoi edhe më larg se z. Alter-i duke më dënuar për atë që mendonte se ishte sulmi im i mbrapshtë kundër judaizmit normativ. Në të vërtetë, e kam dëgjuar këtë nga shumë anë, përfshirë edhe një xhentëlmen absurd rabinik që shkroi në Newsday dhe tha: “Çfarë e shtyn Profesor Bloom-in të mendojë se ka pa­sur ndonjë gjë si ironia tre mijë vjet më parë?” – që mund të jetë vërejta më qesharake që dikush mund ta ketë bërë për këtë apo ndonjë libër tjetër. Por, kam drojë që nuk ka marrë fund. Është vetëm fillimi. Ishte një program në Hapësira Sinfoni, ku Claire Bloom dhe Fritz Weaver lexojnë Biblën me zë dhe unë flas për dhjetë minuta, në fillim dhe në fund. Në dhjetë minutat e fundit ia lejova vetes që jo vetëm t’u përgjigjesha pyetjeve të kritikëve normativë, por edhe të filloj të flas për ato që ndiej të jenë pamjaftueshmëritë e qarta spirituale të hebraizmit intelektual bashkëkohor. Është transmetuar më pas dhe plasi ferri. Shumë burokratë rabinikë e hebrenj u sulën ndaj meje. INTERVISTUESI: Çfarë thatë? BLOOM: Epo, ia lejova vetes ta them të vërtetën, gjë që është gjithmonë gabim i madh. Thashë që nuk mund të isha i vetmi intelektual 181

bashkëkohor hebre që ishte shumë i palumtur që Holokausti ishte bërë pjesë e religjionit tonë. Nuk e kam pëlqyer këtë vizionin e gjashtë milionë versioneve të asaj që të krishterët e quajnë Jezu dhe nuk kam besuar që nëse kjo do të më ofrohej si Judaizëm, do të ishte i pranueshëm. Po ashtu ia lejova vetes të them që zoti i J-shkrimtarit më duket zot në të cilin mezi do të dështoja të besoja, pasi ai zot ishte i tëri nga fryma dhe vitaliteti ynë. Kurse ajo çfarë Redaktori, që është më shumë censor sesa autor i Biblës hebraike dhe atë që na dhanë autorët priftërinj dhe ata që erdhën pas traditës hebrenje, krishtere dhe islamike, janë thjesht të papranueshme për një person me ndjeshmëri letrare apo spiritualitet të ngritur të kësaj kohe. INTERVISTUESI: Si e morët vesh se ishit në fokus të syrit publik? Libri i J-së është libri juaj i parë në listën e bestsellerëve? BLOOM: Ndonëse për herë të parë, më kanë informuar që një vepër e kritikës letrare apo komentuese ka qenë në listën e bestsellerëve, dhe nuk ka qenë përvojë e këndshme. INTERVISTUESI: Si ashtu? BLOOM: Në tërësi, nuk kënaqem të flas në televizion apo radio, ku shkoj për shkak të pamjaftueshmërive të thjeshta të botuesit. Njerëzit që punojnë për atë botues bënë më të mirën që mundën, por patën pak punëtorë, kurrë nuk shtypën sa duhet libra dhe kanë reklamat më të papërshtatshme. E di që të gjithë autorët ankohen për këtë, por kjo është kështu. INTERVISTUESI: Keni qenë në Mirëmëngjesi Amerikë për të gjitha gjërat. BLOOM: Kam qenë në Mirëmëngjesi Amerikë, kam qenë në Larry King dhe shumë emisione të tjera. Duhet të them që kam krijuar dy mendime krejtësisht të kundërta për përvojën aty. I pari është mirësjellja e shkallës së lartë dhe personale e bashkëbiseduesve të mi në radio dhe TV. Në të vërtetë, janë shumë më të civilizuar seç janë zakonisht intervistuesit gazetareskë dhe sigurisht më shumë se recensionistët e ashtuquajtur akademikë, që janë thjesht vrasës dhe rrugaçë. Por, gjithashtu, pas një jete të kaluar duke dhënë mësim, ishte shumë e vështirë të pranoja emocionalisht atë sy bosh të kamerës televizive dhe lakuriqësinë e çuditshme të studios së radios. Është një jo-realitet aty që nuk më ka kënaqur aspak. 182

I N T E R V I S T A

INTERVISTUESI: Keni përmendur se mund të shkruani për estetikën e indinjatës si motiv. BLOOM: Po, për estetikën e të qenit i indinjuar. Por, nuk e kam fjalën për të qenit i indinjuar në atë kuptimin tjetër, e dini, atë llojin e fenomenit të pas-gjashtëdhjetave. Mendoj në atë kuptimin ku Macbeth-i është përherë e më shumë i indinjuar. Çfarë më magjeps është që ne bashkëndiejmë aq fort me një paraqitje të suksesshme të dikujt në procesin e të qenit i inatosur dhe dua ta di pse. Supozoj se përfundimisht ne inatosemi në vdekshmërinë dhe është e pamundshme të mos na vijë keq për këtë. INTERVISTUESI: Ky është një motiv që do ta përfshinte disi W.C. Fields-in. BLOOM: Oh po, sigurisht, pasi mendoj se fuqia e tij e madhe është se ai përherë demonstron komedinë enorme të të qenit i inatosur. Kurrë nuk e kam marrë veten qysh nga hera e parë që e kam parë Gota fatale e birrës të W.C. Fields-it. Ende për mua paraqet pikë kulmore të kinemasë, që tejkalon madje edhe Supën e rosës të Groucho-s. E keni parë ndonjëherë Gota fatale e birrës? Mendoj se nuk kam fuqi kritike ta përshkruaj. Përgjatë tërë filmit, W.C. Fields-i këndon këngën për të birin e tij fatkeq, që vdes shkaku i një gote fatale të birrës të cilën djali i përmbajtur bindet nga djemtë e kolegjit ta pijë. Ai pastaj e sulmon një vajzë të Armatës së Shpëtimit, e cila është e zhdërvjelltë dhe trullos me një goditje. Por, përshkrimi në këtë mënyrë është si të thuhet se Macbeth-i është për një burrë ambicioz që e vret mbretin. INTERVISTUESI: Pra, në vend të të qenit kritik i egër, ju jeni një kritik i inatosur, në këtë kuptim, apo jo? BLOOM: Jo, jo. Shpresoj të mos jem kritik i egër, por supozoj se jam. Mirëpo, kjo është kështu pasi shumica e të tjerëve janë aq lemerishëm të butë dhe të tejkaluar, apo, për më tepër, tash janë politikisht korrektë ose të kënaqur të jenë reformues socialë që tentojnë të na tregojnë që ka njëfarë lloj lidhje mes letërsisë dhe ndryshimit social. I inatosur? Jo, nuk jam i inatosur. Nuk jam si person i inatosur. Tash jam përtej kësaj. Jam gjashtëdhjetë e një vjeçar e shtatë muaj i vjetër. Është tepër vonë për mua të jem i inatosur. Me të vërtetë inati do të ma shkurtonte jetën. Nuk e kam më fuqinë emocionale. Do të ishte një shpenzim shpirti që nuk mund ta mbështes. Për më shumë, tashmë asgjë nuk më befason. E dini, situata 183

letrare është e një absurditeti të pakrahasueshëm. Kritika në universitete, më duhet ta pranoj, ka hyrë në një fazë, ku nëntëdhjetë e pesë për qind e asaj që bëhet totalisht nuk më pëlqen. Është stalinizëm pa Stalinin. Të gjitha tiparet e stalinizmit të viteve 1930-të dhe 1940-të janë përsëritur në tërë këtë fyerje në universitetet e viteve 1990-të. Intoleranca, vetë-përgëzimet, vetëkënaqja, moralizimi, tërheqja nga vlerat imagjinative, ikja nga estetika. Nuk ia vlen me të vërtetë të jesh i inatosur. Në fund, këta njerëz do ta gjejnë antihelmin e vet, për shkak se do të fiken nga mërzia. Unë do të fitoj në fund. Duhet të jem i vetmi kritik letrar me emër që shkruan sot (nuk mund të mendoj për ndonjë tjetër, e them me pikëllim, sado që arrogante dhe e zorshme po tingëllon kjo), që gjithmonë pyet: sa është e mirë ajo vepër? Për çka është më e mirë? Për çka është më pak e mirë? Çfarë do të thotë kjo? dhe a ka ndonjë lidhje mes asaj që nënkupton ajo vepër me atë se sa është e mirë apo e keqe dhe jo vetëm si është e mirë apo e keqe, por edhe pse është e mirë apo e keqe? Z. Frye-i, që ishte mjaft shumë pararendës imi, qe përpjekur ta largonte tërë atë nga kritika, ashtu sikur unë që jam përpjekur ta riparaqes një lloj të kuptimit të errët të temporalitetit apo vuajtjet e temporalitetit në kritikën letrare si korrigjim të idealizmit platonik të Fryeit. Gjithashtu e kam ngritur më haptas se kushdo këtyre ditëve apo, për më tepër, që nga Johnson-i dhe Hazlitt-i, çështjen pse kjo ka rëndësi. Duhet të ketë një lloj lidhjeje mes mënyrës si kujdesemi dhe mënyrës si lexojmë. Mënyra e të folurit dhe e të shkruarit për letërsinë që e adreson veten ndaj këtyre çështjeve duhet të duket pamundshëm naive apo e dalë mode apo aspak kritikë letrare për të gjithë ata partizanët e shkollës së fyerjes. Por, unë besoj që këto kanë qenë mënyrat e kritikës letrare perëndimore që kur Aristofani e shpiku artin e kritikës duke ballafaquar Euripidin me Eskilin (me dëm të thellë për Euripidin), apo, për më shumë, që kur Longini filloi të punonte në ankthet e tij lidhur me Platonin, duke u ndeshur me ankthet e Platonit që kishte për Homerin. Këtë ka bërë gjithmonë kritika letrare dhe, nëse përfundimisht do të jetë e përdorshme për ndonjërin nga ne, kjo mendoj se duhet të kthehet. Me të vërtetë duhet t’u përgjigjet pyetjeve: mirë, keq, pse. Duhet t’i përgjigjet pyetjes për rëndësinë e letërsisë në jetët tona. Më shtang që nuk mund të gjej ndonjë kritik tjetër bashkëkohor që ende diskuton për patosin e letërsisë së madhe apo është i vullnetshëm të flasë për atë se përse një vepër e veçantë zgjon apo nuk zgjon te ne dhimbje. Kjo, natyrisht, është hequr si subjektiviteti më i thjeshtë. 184

I N T E R V I S T A

INTERVISTUESI: Mund të shkruhen esetë si të Hazlitt-it apo Ruskin-it apo Pater-it? BLOOM: Shumica e njerëzve thonë që jo. Unë mund të them se jam duke bërë më të mirën e mundshme. Kjo që po them është e guximshme. Vazhdoj ta them, ndonëse askush nuk dëshiron të dëgjojë, apo vetëm pak do të dëgjojnë, që kritika ose është zhanër i letërsisë ose nuk është kurrgjë. Nuk ka shpresë mbijetese nëse nuk është zhanër i letërsisë. Mund të shihet, nëse doni, si zhanër minor, por nuk e di përse njerëzit e thonë këtë. Ideja që poezia apo, më saktë, të shkruarit e vargjeve, ka më shumë prioritet mbi kritikën është një nonsens absolut. Kjo do të ishte sikur të thoshit që vargje-shkruesja Felicia Hemans është konsiderueshëm një figurë më e madhe se bashkëkohaniku i saj, William Hazlitt-i. Apo Felicia Hemans e epokës sonë, Sylvia Plath-i, është një figurë konsiderueshëm më e madhe se sa, ta zëmë, i ndjeri Wilson Knight-i. Natyrisht që jo. Zonjusha Plath është shkrimtare e keqe e vargjeve. Kam lexuar Knight-in me kënaqësi e fitim, nëse jo edhe i mrekulluar dhe i tronditur nganjëherë. Ka pika të qarta në këtë çështje, por qartë që edhe duhet dikush të shkojë e t’i bëjë. Pothuajse gjithçka që tash shkruhet, botohet dhe lavdërohet në Shtetet e Bashkuara si vjersha, madje as që janë vjersha, lëre më poezi. Është thjesht radhitje fjalësh në makinë a kompjuter. Në të vërtetë, zakonisht është retorikë e lehtë apo mllef social. Thjesht, tërë ajo që tash e quajmë kritikë është në të vërtetë vetëm gazetari. INTERVISTUESI: Apo një pjesëmarrje në atë që ju i referoheni si “kënaqësi të lehta”. Çka janë këto kënaqësi të lehta? BLOOM: Paj, e kam marrë nocionin nga miku im dhe bashkëkohaniku Angus Fletcher-i, që e merr nga Shelley dhe Longinus-i. Është përsos­më­ risht e qartë që disa shkrimtarë shumë të mirë ofrojnë vetëm kënaqësi të lehta. Krahasoni dy shkrimtarë saktësisht bashkëkohanikë me njëritjetrin – Harold Brodkey dhe John Updike-in. Updike-i, siç kam shkruar njëherë, është romancier i vogël me stil të madh. Një stilist krejt i bukur dhe shumë i fortë. Kam lexuar shumë romane nga Updike-i, por ai që më pëlqen më së shumti është Shtrigat e Eastwick-ut. Mirëpo, për pjesën më të madhe të veprës së tij, duket se është i specializuar në kënaqësitë e lehta. Janë kënaqësi të çiltra, por nuk e sfidojnë intelektin. Brodkey, mbase disi i papërsosur, e bën këtë në një shkallë konsiderueshëm më të lartë. Thomas Pychon-i sjell kënaqësi shumë të vështira, kështu më 185

duket mua, ndonëse jo tash së voni. Nuk jam i bindur, në të vërtetë, që ai e ka shkruar Vineland. Shikoni romancierët më të fuqishëm amerikanë që nga Melville-i, Hawthorne-i dhe James-i. Do të ishte sigurisht Faulkner-i. Shikoni në dallimin mes Faulkner-it dhe më të mirës së tij në Teksa po vdisja dhe më të keqes në Një fabulë. Një fabulë nuk sjell gjë pos kënaqësi të lehta, por ato madje nuk janë as kënaqësi të lehta. Është kënaqësi aq e lehtë saqë bëhet, në të vërtetë, vulgare, e pështirë dhe kështu pra nuk sjell kënaqësi. Teksa po vdisja është vepër arti shumë e vështirë. Për ta kuptuar Darl Bundren-in të merr shumë mund të imagjinatës. Faulkner-i me të vërtetë e kapërcen veten në këtë vepër. Mua më duket instancë autentike e sublimes letrare të kohës sonë. Apo, nëse shikoni poezinë moderne amerikane, në njëfarë kuptimi, zhvillimi i tërësishëm i Wallace Stevens-it vjen nga ofrimi i kënaqësive të lehta që na ofron, sikur në “Ideja e rendit në Key West” dhe para kësaj te “Në mëngjes të dielën” e deri te kënaqësitë e vështira te “Shënimet drejt fiksionit suprem” dhe pastaj kënaqësive jashtëzakonisht të vështira të një poeme si “Huti i sarkofagut”. Duhet të punoni me intensitet të pafund për të qëndruar me të. Sigurisht që është e lidhur me nocionin e parashtruar të polemikës nga Burckhardt-i dhe Nietzsche, që e kam marrë prej tyre. Është një standard i masës, që fillon me Platonin, te mendimi perëndimor i pyetjes për një vepër: “më shumë, baras apo më pak se ajo?”. Në fund, përgjigjja e asaj pyetjeje është forca shtytëse që e bën të aftë lexuesin të thotë: Do ta sakrifikoj një kënaqësi të lehtë për diçka që më çon përtej vetes. Sigurisht që ky duhet të jetë dallimi mes Hebreut të Maltës së Marlowe-it dhe Tregtarit të Venedikut të Shakespeare-it, drama enigmatike dhe për mua në shumë gjëra jo të njëllojta. Më shumë kënaqem nga Barabai se sa nga Shylock-u i dykuptimtë, por jam shumë i vetëdijshëm që kënaqësia ime me Barabanë është e lehtë dhe çdo telashe për të arritur ndonjë kënaqësi në të lexuarit apo në të shikuarit e Shylock-un është për shkak të kuptimit të sublimes së Shakespeare-it. E tërë çështja e aktit të pestë të Tregtarit të Venedikut për mua është një test tronditës i asaj që do ta quaja sublimja në poezi. Njeriu ka telashe ta përshtat veten në të. INTERVISTUESI: Keni kompletuar aktualisht serinë e Chelsea Hause, një lloj i enciklopedisë së kritikës letrare, të përbërë nga pesëqind volume. BLOOM: Nuk e kam kompletuar, por është ngadalësuar puna. Ka qenë një proces i llojit shumë të çuditshëm. Më mori në rrjedhë. Nuk 186

I N T E R V I S T A

do të mund të bëja edhe njëherë diçka të atillë dhe nuk do të doja ta bëja, por ishte shumë intensive sa zgjati. Kur arriti kulmin po shkruaja pesëmbëdhjetë tekste në muaj, pra çdo dy ditë duhej ta shkruaja një tjetër. Duhej të rilexoja gjithçka dhe t’i kristalizoja pikëpamjet e mia shumë shpejt. Por, më pëlqen ky tip të shkruari. Kam mësuar shumë duke e bërë këtë, pasi nuk mund të humbnit kohë. Duhej t’i shkonit çështjes menjëherë në thelb dhe nga shtatë deri në dymbëdhjetë faqe të thoshit çfarë në të vërtetë keni menduar lidhur me temën pa humbur kohë në teorizime akademike apo tërthorizime. INTERVISTUESI: Si arrini të shkruani aq shpejt. Ka të bëjë me pagjumësinë? BLOOM: Pjesërisht me pagjumësinë. Mendoj që zakonisht shkruaj për terapi. Për këtë na ka mësuar Hart Crane-i. Po bisedoja njëherë me William Empson-in lidhur me këtë. Ai kurrë nuk ka shkruar ndonjë kritikë për Crane-in dhe nuk e dinte nëse e pëlqente a jo poezinë e tij, por tha që dëshpërimi i poezisë së Crane-it e ka tërhequr. Duke folur në mënyrën e tij argëtuese, ai tha që poezia e Hart Crane-it tregoi që ai secilën poezi e kishte shkruar sikur të ishte e fundit. Ka kapur diçka te Crane-i që është shumë e vërtetë, që ai e shkruan çdo lirikë në atë mënyrë sa thjesht e ndieni që ai do të vdesë nëse nuk e nxjerr, që mbijetesa e tij jo vetëm si poet, por edhe si person, varet nga diçka që artikulohet në atë poezi. Nuk e kam guximin ta krahasoj veten me Crane-in, e prapë mendoj që shkruaj kritikë në frymën siç shkruante ai poezi. Dikush shkruan për të ecur tutje, dikush për të mos u çmendur. Dikush shkruan ashtu që të jetë në gjendje të shkruajë kritikën e radhës apo për të jetuar në dy ditët në vijim. Ndoshta është gjest për të hequr të ligën, ndoshta dikush shkruan për ta shmangur vdekjen. Nuk jam i sigurt. Por, mendoj që, në njëfarë kuptimi, kjo është çfarë bëjnë poetët. Shkruajnë për ta shmangur vdekjen. INTERVISTUESI: Keni qenë për disa kohë duke e shkruar një vepër të madhe mbi Freud-in të titulluar “Transferimi dhe Autoriteti”. Çfarë do të dalë nga kjo? BLOOM: Epo, është një dorëshkrim i gjerë, që po zverdhet. Nuk e di nëse do ta kryeja, pasi, pesë vjet para se të mbyllej fabrika Chelsea House në New Haven, duhej përherë e më shumë të shkruaja tekstet paraqitëse. Nuk pendohem, pasi për herë të parë ajo gjë më lejoi të bëhem kritik i përgjithshëm i vërtetë letrar. Pra, u desh ta lija Freud-in mënjanë. 187

Mbase brenda katër ose pesë vjetësh do ta kthej përsëri. Ende do të doja ta shkruaja një libër mbi Freud-in, por nuk e di nëse do të jetë libër i titulluar “Transferimi dhe Autoriteti”. Kam bërë një dorëshkrim të madh që përpiqet të komentojë secilën ese ose monografi të rëndësishme të Freud-it, sikur të ishin farë lloje shkrimesh të shenjtë. Duhet ta rimendoj tërë punën. Titulli ishte sa për të thënë, tash e kam kuptuar. Kurrë nuk do të mund të punoja në lidhjen transformuese timen duke pasur parasysh tekstin e Freud-it dhe kurrë nuk do të mund të vendosja se sa autoritet ka apo nuk ka mbi mua. Mendoj se jam fundosur në të, pra është një lloj elefanti i bardhë i leckosur. Është lart në dollap - një dorëshkrim shtatë apo tetëqind faqesh. Por, mendoj se kam lëshuar mbi të shumë libra dhe ese të tjera. Dollapi është plot me to. Në fund, ndoshta do ta ndez një zjarr të madh nga e tërë kjo punë. INTERVISTUESI: I referoheni në një sekuencë te Fluturimi te Luciferi, i vetmi roman yti. BLOOM: E kam shkruar një gjysmë sekuence për të, të titulluar “Ëndrra e udhëtarit të humbur”, për një fëmijë të ndërruar, një lloj koncepti gnostik, ndonëse ishte më pak doktrinar se Fluturimi te Luciferi. Mendoja se ishte një pjesë shumë e mirë shkrimi dhe disa njerëzve që ua dhashë ta shikonin, mendonin se premtonte përnjëmend. Por, e blova me mend një natë, rreth vitit 1981 apo 1982 dhe e mbylla fletoren, e mora dorëshkrimin dhe e lashë në dollap; ende është atje dhe nëse jetoj mjaft gjatë e nuk ka ndryshime në jetën time, mund ta zbres poshtë. Fluturimi te Luciferi është sigurisht i vetmi libër që do të kisha dëshiruar të mos e kisha botuar. Ishte në rregull që e shkrova, por do të doja të mos e kisha botuar. U ula një natë, gjashtë muaj pasi doli dhe e lexova. Mendoja që ishte – posaçërisht në pjesën e tretë a ashtu disi – mjaft mirë e shkruar, por, po ashtu e ndjeva që ishte një libër mizorisht i keq. Dështonte si rrëfim, si mënyrë karakterizimi negativ. Përpjekja e hapur që të jetë njëfarë sekuence sekrete e atij libri sublim e të çmendur “Një udhëtim në Arcturus” (yll i ndritshëm në hemisferën veriore të qiellit v.p.) dështoi tërësisht. Nuk kisha virtyte shpaguese. Ishte një lloj traktati për ta kuptuar gnosticizmin. E qartë që aty kishte shumë ide obsesive kritike. INTERVISTUESI: Mendoni se “jeni ngadalësuar” ndonjë trohë që nga periudha jashtëzakonisht prodhimtare e të shtatëdhjetave? BLOOM: Nuk e di nëse jam lëkurë e djegur, por njeriu bëhet i vetëdijshëm në mënyrë dialektike për historinë e letërsisë saqë kërkon 188

I N T E R V I S T A

ndërgjegjësim të shumëfishtë të vetvetes ndaj veprës totale të të tjerëve. Njeriu, kur jep mësim dhe shkruan, bëhet përherë e më shumë i varur ndaj relacionit mes letërsisë dhe jetës. Në fakt, ka gjëra të caktuara që kanë qenë të mundura në fazën e hershme që më nuk janë të tilla. Shoh që çdo gjë të gjatë që po përpiqem ta shkruaj është ajo që dikush do ta quante religjioze. Po shkruaj një libër të titulluar “Religjioni amerikan; një profeci”, titulli i së cilës, natyrisht, ta çon mallin e veprës së Blakeit: Amerika: një profeci. Është menduar të jetë disi i egër, por shpresoj një libër i vërtetë dhe i dobishëm. Fillon me zgjedhjet tona të fundit dhe shkon deri te çështja e frymës amerikane dhe letërsisë amerikane dhe mbi tërë religjionin amerikan – që ekzistonte para Emerson-it, por të cilit Emerson-i ia dha termat vendimtarë. Religjioni në Shtetet e Bashkuara nuk është Krishterimi; ndoshta nuk ka qenë kurrë Krishterimi, por është një formë e çuditshme e gnosisit amerikan. Është religjion i fuqishëm bizar, gazmor në disa gjëra, por i vulosur nga destruktiviteti. Më duket se George Bush-i fitoi dhe duhej të fitonte mbi dy kandidatët e tjerë, sepse ai më fort i mishëron idealet dhe vizionet e religjionit amerikan. Politika jonë e jashtme në themel e ka qëllimin për ta bërë botën vend të sigurt për gnosticizmin. INTERVISTUESI: Keni shkruar që Bibla e krishterë është, në tërësi, një zhgënjim. BLOOM: Arritja estetike është shumë më e vogël sesa e Besëlidhjes së Vjetër, apo origjinale. Besëlidhja e Re është një vepër shumë e çuditshme nga pikëpamja letrare. Aq shumë nga ajo është shkruar nga shkrimtarët që mendojnë në aramaisht dhe shkruajnë në greqishten popullore. Dhe ajo përzierje e çuditshme e sintaksës aramaike me fjalorin grek prodhon një mediokritet shumë të dyshimtë. Posaçërisht është skandaloze Zbulesa e Shën Gjon Hyjnorit, Apokalipsi, shumë e keqe dhe histerike, copë e ligë shkrimi. Madje edhe pjesët më të fuqishme të Besëlidhjes së Re, nga pikëpamja letrare – epistulat e caktuara të Palit dhe Ungjilli i Gjonit – nuk janë vepra që mund ta durojnë krahasimin e përafërt estetik me pjesët e fuqishme të Biblës Hebraike. Është e habitshme se si Apokalipsi i Gjonit ka pasur ndikim, pa pasur vlera estetike, apo, mendoj unë, edhe spirituale. Nuk është vetëm një vepër histerike, por edhe një vepër së cilës i mungon dashuria dhe dhembshuria. Në fakt, është tekst arketip i fyerjes dhe është themel i përshtatshëm për secilën shkollë të fyerjes që nga atëherë. 189

INTERVISTUESI: Është besimi për juve më shumë se një figurë? BLOOM: Besimi nuk është i arritshëm për mua. Është zog i bal­ samosur, atje lart në raft. Kështu është edhe filozofia, ta bëj këtë me dije, dhe kështu është edhe psikanaliza - një kishë institucionale e themeluar nga shkrimet, praktika dhe shembulli i Freud-it. INTERVISTUESI: Mund të jetë besimi po aq individual dhe idiosi­ nkretik po aq sa fiksioni? BLOOM: Shpirti religjioz është mënyrë e vdekur. Besimi duhet të jetë po aq pasionant dhe individual sa edhe çdo vepër letrare e fortë, idiosinkretike, por nuk është. Pothuajse kurrë nuk është. Religjioni është kontaminuar tepër nga shoqëria, nga urrejtja njerëzore. Historia e religjionit si mjet institucional apo shoqëror është tmerr i vazhdueshëm. Pikërisht në këtë kohë jemi duke e parë fatkeqin z. Rushdie, i cili, duhet ta them që, mjerisht, nuk është edhe farë shkrimtari. Kam provuar ta lexoj romanin Fëmijët e mesnatës dhe qesh mërzitur goxha shumë; kam provuar t’i lexoj Vargjet satanike, që duken të jenë fjalëshumë, tepër neoxhojsiane, tepër shumë mjeshtëri e pamjaftueshme. Fatkeqi i mjerë, kush mund ta fajësojë? Bota nuk është e përgatitur ta mbrojë nga pasojat e të ofenduarit të një religjoni. Të gjitha religjionet kanë qenë entitete të dëmshme sociale, politike dhe ekonomike. Dhe do të jenë përgjithmonë. INTERVISTUESI: Ende i shikoni TV evangjelistët? BLOOM: Oh, po, i dua TV evangjelistët, posaçërisht Jimmy Swaggart-in. Përmbi të gjitha e kam dashur konfesionin e tij të madh “Kam mëka­tuar...”, që e dha para krejt Amerikës, kurse familja gjendej në rendin e parë në auditor. Një nga çastet më të mrekullueshme në kulturën moderne amerikane. Jam kënaqur pafund me këtë çast. Ishte shfaqja e tij më fine. Dhe pastaj rrëfimi i asaj zonjës, kur botoi artikullin, që ai kurrë nuk e kishte prekur! Dhe ai po e paguante me ato shuma të papërfillshme për ta shikuar. O njeri. Është aq e pikëllueshme. Është aq tmerrësisht e pikëllueshme. INTERVISTUESI: Kam dëgjuar që nganjëherë dëgjoni muzikë rok. BLOOM: Oh, sigurisht. Po e pranoj për herë të parë para dikujt, por ajo çfarë më pëlqen të bëj kur nuk i shikoj evangjelistët, kur nuk mund të lexoj apo shkruaj apo kur nuk mund të dal e të ec dhe kur nuk dua t’i shkul flokët e ta shkatërroj veten, e lëshoj këtu, në New Haven, kanalin trembëdhjetë dhe shikoj rok televizionin pafund. Si pranim i plotë për religjionin amerikan, është dërrmues. Po, më pëlqen t’i shoh 190

I N T E R V I S T A

edhe ato vajzat që vallëzojnë. Pjesa e seksit e kësaj pune është në rregull. Nganjëherë nga ana muzikore është interesante, por, e dini, nëntëdhjetë e nëntë nga njëqind grupe janë thjesht barka të shpuara. Dhe nuk ka ndonjë rok muzikë të mirë amerikane që kur The Band u shpërnda. E shikoj MTVnë pafund, i dashur, për shkak se ajo që bëhet atje, jo vetëm me tekstet e këngëve, por edhe në krejt mjedisin, është pamje e asaj për çfarë vendi ka nevojë dhe çfarë dëshiron. Është imazh i realitetit që sheh dhe është mjaft i çuditshëm dhe i mrekullueshëm. I konfirmon saktësisht këto dy pika: së pari, pa marrë parasysh se sa veta janë në ekran përnjëherë, asnjëri nuk ndihet i lirë, përveç në vetë-ekzaltim. Dhe, së dyti, shfaqet duke u përsëritur, në tekstet dhe në vallëzimin ajo se çka është më e mira dhe më e kulluara nuk është pjesë e veprës – ai miti i një kullueshmërie thelbësore para dhe pas përvojës kurrë nuk ikën tutje. Është mjaft magjepsëse. Dhe, shiheni sa depërtuese është! Kam kaluar një muaj në Romë duke ligjëruar dhe isha aq i rraskapitur në fund të secilës ditë saqë unë dhe im bir, Davidi, shikonim me qejf MTV-në italiane. Ia ngula sytë dhe thjesht nuk mund ta besoja. MTV-ja italiane është një parodi e lehtë e asaj amerikane, me disa pasoja të habitshme – religjioni amerikan ia kishte arritur të futej deri në Romë! Nuk është gjë tjetër pos një fenomen religjioz. Shumë e çuditshme ta shihni tek përhapet. INTERVISTUESI: Vendimi për të qenë kritik... apo, mendoj, nuk është me të vërtetë vendim. BLOOM: Nuk është vendim, është dënim. INTERVIATUESI: Ka qenë profesioni i kritikut i lumtur? BLOOM: Nuk mendoj në këta terma për të. INTERVISTUESI: I kënaqshëm. BLOOM: Nuk mendoj në këta terma për të. INTERVISTUESI: I pashmangshëm? BLOOM: Njerëzit të cilëve nuk u pëlqej do të thoshin kështu. Denis Donoghue, në recensionin për Rrëno të vërtetat sakrale, më ka përshkruar si Satanën e kritikës letrare. Këtë e marr si kompliment të pavullnetshëm. Në të vërtetë, mbase ka qenë kompliment i vullnetshëm. Në çdo rast, jam i kënaqur ta pranoj. Jam i kënaqur të besoj që me meritë jam ngritur deri tek ajo famë e keqe. INTERVISTUESI: Ka kosto personale të qenët Satanai i kritikës letrare? 191

BLOOM: Nuk mund ta marr me mend se çfarë kostosh do të ishin. Të gjithë ne këtu, siç ka thënë z. Stevens-i, “Jemi të mallkuar për të qenë ajo kafsha e pashmangshme: vetvetja”. Apo, siç ka thënë me një figurë tjetër edhe më të madhe Sir John Falstaff-i: “Nuk ka mëkat për njeriun të punojë në profesionin e vet”. Do të dëshiroja të shihesha, natyrisht, si Falstaff-i i kritikës letrare, se si Satana e kritikës letrare. Edhe më shumë se që e dua Xhaxhin Satan, e dua Xhashin Falstaff. Është më mendjemprehtë sesa Satanai. Është më i urtë se Satanai. Por pastaj, Shakespeare-i është madje poet më i mirë se Milton-i. INTERVISTUESI: Ka diçka që ndieni që duhet posaçërisht ta ko­ m­pletoni pikërisht tani, si mësues dhe si kritik? Thjesht diçka përtej kë­ ndvështrimit? BLOOM: Paj, dua të jap mësim për Shakespeare-in tërë jetën. Do të doja ta shkruaja një studim të tërësishëm mbi Shakespeare-in, jo domosdoshmërisht duke komentuar për secilën dramë apo skenë, por duke u përpjekur të arrij një këndvështrim total mbi Shakespeare-in. Njeriu gjithmonë dëshiron të shkruajë për Shakespeare-in. Por, deri më atëherë, mendoj se do të jem shumë i vjetër. INTERVISTUESI: Jeni keqlexuar shumë, siç shpreheni, nga secili? BLOOM: Shpresoj që atje diku në botë është një kritik a dy që do të më lexojnë keq, për dobi të vetes. Perëndia e di, njeriu nuk është Samuel Johnson, William Hazlitt, John Ruskin, apo madje Walter Pater e Oscar Wilde. Por, po, shpresoj të jem. E dini, kam mësuar diçka përgjatë viteve, kur marr kopjet e librave të mi në libraritë e rendit të dytë, apo në raftet e librave të njerëzve. Kam shkruar aq shumë dhe kur tash shikoja në ata libra, e kuptova një gjë për to. Po ashtu mësoni nga recensionet dhe nga gjërat që janë cituar në librat e njerëzve të tjerë e kështu me radhë, apo nga ajo që ju thonë njerëzit – për çka krenoheni, gjërat për të cilat mendoni se janë arritje dhe kontribute tuajat... askush madje nuk i kishte hetuar. Është sikur të jenë vetëm për juve. Çka thoni apo çka shpjegoni për shkak se e dini shumë mirë, për shkak se me të vërtetë ju brengos, që e ndieni që duhet të kaloni përmes kësaj, ashtu që ta tregoni mendimin tënd, e kjo është ajo që njerëzit e marrin. Kjo është ajo që e nënvizojnë. Kjo është ajo që e citojnë. Kjo është ajo çfarë e sulmojnë apo i referohen në mënyrë të favorshme. Kjo është ajo që u hyn në punë. Ajo që me të vërtetë po mendoni se po bëni, 192

I N T E R V I S T A

mundet apo nuk mundet të jetë ajo që po bëni, por sigurisht që nuk është duke komunikuar me të tjerët. Kam folur për këtë me kritikët e tjerë, me shkrimtarët e tjerë; nuk e kishin pasur këtë ndjenjë sikur unë, por edhe atyre u prek në tel. Idetë e mëdha të dikujt, janë ide të mëdha të dikujt, por nuk ka ndonjë që duket të jenë të dobishme apo madje të njohshme për dikë tjetër. Është dukuri shumë e çuditshme. Duhet të ketë diçka me kapacitetin për të mos e njohur veten. Nga anglishtja: Gëzim Aliu

193

194

dossier

Ann BEATIE

195

196

D O S S I E R

Ann BEATIE E njohur sot si një ndër shkrimtaret më të mëdha amerikane në gjininë e tregimit të shkurtër, u lind në Wshington D.C më 1947 dhe u rrit në Chevy Chase të Maryland-it. Qe fëmija i vetëm i dy prindërve që e shpunë për të studiuar në një shkollë të periferisë, të cilën ajo do ta quante më vonë “një kamp i qytetëruar përqendrimi” për shkak të kodeve të rrebta të të veshurit dhe sistemit mizor të disiplinës. Ajo u rebelua duke lyer flokët me të bardhë, duke veshur geta, duke pirë duhan e duke u klasifikuar ndër dhjetë të fundit të klasës. U diplomua në 1969 dhe një vit më vonë vazhdoi universitetin e Cone­cticut-it për letërsi angleze. Beattie fillon t’i dërgojë tregimet nëpër revita të ndryshme dhe botimi i saj i parë njihet A rose for Judy Garlan’s Casket më 1972. Një vit më vonë një tjetër tregim i saj fiton çmimin e parë të revistës Antlantik Monthly, e menjëherë pas tij fillon të botojë vazhdimisht në rvistën e njohur The New Yorker. Ndërkaq, në vitin 1976 botohet libri i saj i parë me 19 tregime Distortion, që pasohet po të njëjtin vit nga romani Chilly Scenes of Winter, më pas edhe i ekranizuar. Më 1978 boton vëllimin e dytë me tregime Secrets and Surprises, që ndiqet më 1982 nga The Burning House dhe më 1991 nga Wat Was Mine. Ndër titujt e tjerë po përmendim: Falling in Place, Love Alwayys, Pikturing Will, Another You, dhe përmbledhjet me tregime: Where You’ll Find Me/ Other Stories , Convergences dhe tani së fundit Park City. “Në një mënyrë a në një tjetër, ajo arriti vërtet të bënte të ndërgjeshëm për veten një brez të tërë”, thotë shkrimtari i njohur Tobias Wolff në një kument për librin e fundit të Ann Beattie-t Park City, një kronikë e brezit të Woodstock-ut ( vitet ’70) nga rinia gjer në moshën e mesme: eksperimentet e tij me drogën, udhëtimet e paqëllimta, periudhën e qetësisë, refleksionit, davaritjes së mjegulles së mendimeve dhe gjetjes së zgjidhjes përfundimtare. Park City është një nga arritjet e saj kulmore. “ Një përmbledhje e re e Ann Beattie-t është gjithmonë si një buletin i freskët nga fronti...” shkruan për të Margaret Attwood-i, kurse Washington Post-i shton:”Superb dhe njëkohësit tregues i një pjese thelbësore të historisë. Po të kalosh nëpër 197

pesë pëmbledhjet e mëparshme dhe t’i rikthehesh përsëri librit të fundit, do të gjesh gjurmët e evolucionit të një prej shkrimtareve më vitale të kohyës sonë në gjininë e tregimit të shkurtër...” DEMONI I OXHAKUT Në vitin 1979, kur isha për dy vjet instruktore në Universitetin e New Hampshire, kisha një student të kthjellët, të paqetë, por gjithmonë i vëmendshëm, të quajtur Charles Fortunesky. Ishte më i gjatë se shumica e të tjerëve dhe dukej se çuditërisht i kënaqej një ndjenje të të qenit i ngathët dhe ng apak qesharak. E vinte kapelën e tij të bejzbollit mbrapsht – stil që u bë i modës vite më vonë – dhe njëherë, gjatë orëve të mia të punës në zyrë, ai e vuri një thikë të armatës zvicerane mbi tavolinën time dhe bëri pantomimën e një rutine të çuditshme, ku shtirej se po nxirrte një zhiletë dhe një limë thonjsh; pastaj imitonte, me trupin e tij, përdorimin e tyre. Kishte kuptim të përsosur kur e shihnit, por është e vështirë ta përshkruani: me duart e tij të mbajtura në mënyrë interesante, që shndërroheshin në hapëse kanaqesh dhe tehe thikash; këmbët e kryqëzuara dhe pozicioni i tyre që lëvizte, dukeshin sikur gërshërë që hapeshin e mbylleshin, duke fërkuar tehet. Sikur shumica e komedianëve, ai ishte disi i vetmuar. Nuk e dija nëse kishte shokë. Isha e sigurt, megjithatë, qysh nga fillimi, që ai kishte ndjenja për mua. Duke menduar për atë kohë, pyes nëse kam vepruar siç duhej (termi i ri është “profesionalisht”), siç mendoja se po bëja kur isha 25-vjeçare. Kur e takova, Charles Fortunesky ishte 18-vjeçar. Ai e braktisi shkollën në vitin e dytë dhe shkoi të jetonte në San Francisko me vëllanë e vet, pra, në kohën kur e pashë përsëri, ai ishte student 20-vjeçar. Në vitin që ishte në West Coast, u martova me të dashurin tim të gjimnazit. Në kohën kur Charles Fortunesky u kthye në shkollë, burri im filloi të bënte udhëtimin e gjatë deri në New Jersey, ku kalonte tri ditë në javë pranë të atit, që ishte në shtratin e vdekjes. Burri im ishte në shkollën e drejtësisë; më në fund, ai u detyrua ta merrte një semestër pushim, ashtu që të vazhdonte me përkujdesjen. Unë po shkruaja disertacionin e doktoratës dhe kisha një bursë që ma mundësonte shkëputjen për një vit nga mësimi. Përkundër këtij fati të mirë, burri im ishte i depresionuar, nën 198

D O S S I E R

stres të madh dhe shpesh ndihesha e shkëputur nga secili dhe gjithçka, përveç (apo, pjesërisht e ndihmuar) nga peripecitë e Dostojevskit. Charles Fortunesky, këtë e mora vesh shpejt, posa kishte kaluar një vit shumë të ngatërruar. Pothuajse ia kishte arritur të depërtonte në rrethet komike, por pastaj, pashpjegueshëm, dështoi – po them “pashpjegueshëm”, për shkak se ai, vetë, mbeti i shtangur dhe i humbur në shpjegimin e asaj që ndodhi. Tha që filloi të kishte sulme paniku kur doli në skenë: shikimi iu turbullua; drithërima ia përshkonin trupin. Së pari mendoi se ishte gripi. Së dyti puthiti sytë e vet me të vëllait në publik, u paralizua dhe vetëm mundi të qëndronte atje, duke luftuar të merrte frymë. “Pse më ndodhi kjo kur tërë jetën kam jetuar që të dal në skenë?”, tha ai. “Dhe pse – pas aq shumë ushtrimesh?” Unë vetëm mund të hamendësoja e të luhatesha në kolltuk. E pyeta qartë: I frikësohej ai suksesit? Mos ishte ai në ndonjë konflikt me veten me të qenit komedian? Përgjigja në pyetjen e dytë ishte më shumë se e acartë: tha se ai nuk kishte dyshim në aftësinë e vet për t’i manipuluar njerëzit. Qe fjalë e çuditshme që zgjodhi për ta thënë; vendosa ta merrja si mburrje. Por, nuk ia mora për zemër. Ai ishte aq aktor i mirë saqë imagjinova që po e mishëronte ndonjë mburravec, jo që ishte vetvetja. Gjithmonë e kisha ditur që ishte i pasigurt. Edhe unë kam qenë e turpshme dhe e pasigurt në vetvete dhe e kuptova që edhe ai ishte i këtillë. Po ashtu dukej se nuk isha unë ajo që duhej të jepja këshilla; ai vetëm dëshironte të më dëgjonte, ta çlironte dëshpërimin e tij. Kur festuam atë ditë, mendoja që do të qe penduar që ma kishte besuar atë që i kishte ngjarë. Mbeta e befasuar kur, në fillim të tetorit, mora vesh që më kishte kërkuar. Kishte thënë se do të merrte çfarëdo kursi që jepja dhe kishte mbetur i pikëlluar kur i thanë që unë më nuk jepja mësim. Më kishte dërguar një letër në adresën elektronike të vjetër, e cila qartë që nuk ishte përcjellë në të renë. Që kur isha martuar, telefoni ishte nën mbiemrin e tim shoqi. Më në fund, ai kishte folur me një kolege timen duke e pyetur se ku gjendesha, ndonëse tha që për ta bindur veten për këtë, i qenë dashur disa javë. I qe dukur se, për ndonjë arsye, ajo nuk do t’i tregonte se ku gjendesha, edhe pse e dinte. Natyrisht, ajo thjesht ia dha numrin tim të ri. Ai ma uroi martesën dhe e inspektoi unazën time të martesës. Pasi e shikoi kujdesshëm (kishte qenë unaza e vjehrrës sime, që më nuk i binte 199

në gisht), ai më befasoi duke u shtrirë në dysheme, duke ngritur gjunjët, duke rrudhur buzët gjoja po puthte filxhanët e gjunjëve, njëfarë imitimi i një unaze dyfishe, që vizatonte dy zogj me sqepa të drejtuar drejt dy zemrave të rritura, të arta. Sot, një spektakël i tillë i çuditshëm sigurisht që do të merrej për art performues, por atë ditë, në atë apartament të vogël të zymtë, kjo gjë ishte thjesht e çuditshme. Ishte hutues dhe shkurajues; arsyeja pse ishte shkurajues qe te diçka ekzotike në mënyrën e shtrirjes së tij në dysheme, duke paraqitur, mjaft mirë, çastin tim të kurorëzimit. Në atë kohë, ndjeva që ishte joshje e maskuar si shaka. Dhe ndjeva që mund ta kem ftuar për këtë gjë. Pimë çaj – “Constant Comment”, çaj luksoz me të cilin mburresha atyre ditëve – dhe më tregoi ca gjëra për vendet jashtë San Franciskos, të cilat i donte me të vërtetë më shumë se vetë qytetin. Kurse unë e reduktova subjektin e disertacionit në pesë ose gjashtë fjali koncize; ishte aftësi e të gjithë atyre që kishin punuar për shumë kohë në vetmi. Në janar dhe shkurt, e takova rastësisht në bibliotekë dhe për disa minuta i pëshpëritëm njëri-tjetrit në vesh. Në mars ai erdhi në apartament për shkak se e kishte humbur numrin tim të telefonit dhe kishte harruar se nën cilin mbiemër duhej të shikonte. Ishte perifrazim: ai donte të thoshte që e kishte harruar mbiemrin tim të martesës. Këtë e mbaj mend: thashë që isha shumë e varfër të kisha kartë me numrin e adresën; ai duhej vetëm të mbante mend që isha “në shtëpi” çdo pasdite të jetës sime. Po më vinte keq nga vetvetja, për shkak se pothuajse nuk kisha aspak jetë shoqërore: burri ikte për periudha të gjata dhe ishte i hutuar kur ishim bashkë, duke u frikësuar që telefoni mund të binte. Kisha kaluar shumë mëngjese në kthinat e bibliotekës, duke shkruar gjëra që më kënaqnin pak. Doja të mbahesha mend si mësuese frymëzuese. Po ashtu e mora vesh që pasi kishte zënë besim në mua, ne do të flisnim prapë për përvojën e tij në San Francisko: kur flisnim për të tjera gjëra, dukej sikur ato fluturonin në ajër; përvoja e atjeshme e ruante aurën e vet për shkak se kurrë nuk e kishte marrë trajtën e vet të qartë. Filluam të takoheshim për kafe çdo të premte pasdite. Në prill, e thirra dhe e ftova në darkë. U duk i befasuar; hezitoi, por pastaj toni i zërit të tij ndryshoi dhe pyeti se çfarë mund të sillte, e në sa ora të vinte. Natën para darkës, më telefonoi burri nga spitali dhe më tha që vjehrri im kishte vdekur. Nuk mund ta merrja në telefon Charles Fortunesky-in, edhe pse e thirra deri në mesnatë, e po ashtu edhe në 200

D O S S I E R

mëngjes, e deri në kohën ku u desh të shkoja te autobusi që do të më çonte në Greyhound, ku do të merrja një tjetër autobus deri në New York. Nuk kisha mjaft para për aeroplan, kështu që bëra rrugën e gjatë deri në New York, pastaj shkova me autobus deri në New Jersey. Ra nata, mora një taksi nga stacioni i autobusëve e deri te shtëpia e funeraleve, e teksa po udhëtoja për atje, nuk po mendoja për vdekjen e vjehrrit tim, por për Charles Fortunesky-in. Më brengoste fakti që nuk kisha arritur ta merrja në telefon. Ndonëse lashë një shënim në derë, duke ia shpjeguar si ishte puna, kisha ndjenjën e tmerrshme se ai thjesht nuk do të më besonte, për shkak se – kjo më erdhi papritmas – ai nuk besonte që me të vërtetë kisha burrë. Madje edhe në atë kohë, përpiqesha t’i thosha vetes këtë: logjika më thoshte që ai do ta gjente shënimin, do të përdëllehej dhe do të shkonte tutje; një dyshim më i fuqishëm, gërryes, më thoshte që kjo nuk do të ngjante aspak. Kur u kthyem nga funerali, prita të thërriste. Kaluan disa ditë dhe ai nuk telefonoi, e unë, sa herë që merrja turr drejt telefonit, e ndalja veten. Kur kaluan edhe më shumë ditë, u zemërova pakës: a nuk do të duhej të më thërriste për ngushëllime? Sigurisht që do të mendonte se e kisha stisur storjen thjesht ngaqë e kisha ndërruar mendjen për darkën. E pyeta veten: e kisha ndërruar? Në njëfarë kuptimi, po. Më nuk doja që të vinte në darkë, por pasi nuk po arrija ta hiqja parehatinë e papritur të zemrës sime, i telefonova. Telefoni fishkëlloi gjatë kohë para se të përgjigjej. Edhe pse u ngut të thoshte se i vinte tmerrësisht keq për vdekjen e vjehrrit tim, bëmë një bisedë të tendosur, sikur të ishte një i huaj të cilit posa i kisha treguar për lajmin e keq. Ndonëse nuk kisha qenë e sigurt se çfarë do të thosha kur ta merrja në telefon, për befasinë time, menjëherë e gjeta veten duke e ftuar prapë në darkë. Erdhi të premten, gjysmë ore më vonë. Nuk arrita ta kuptoj nëse fytyra e tij ishte e skuqur nga era e ftohtë që po rrihte dritaret apo faqet e tij qenë bërë të atilla nga zhileta. Flokët i kishte lëmuar prapa, mbante veshur një këmishë të bardhë me mëngë të ngrëna dhe një kravatë të hollë marinarësh, maja e së cilës qe rrasur nën rrip. Nëse do të kisha pasur një trohë dyshim, në çastin që hapa derën, e mora vesh që ai më donte. Ishte goditje aq e papritur dhe aq e pastër kristal, saqë u habita teksa ai dhe burri im po shkundnin duart e nuk pashë në sytë e burrit 201

tim asnjë pikë dyshimi për dashurinë e Charles Fortunesky-it ndaj meje. Ai ishte vetëm paqartësisht i argëtuar që ky djalosh i gjatë, përndryshe i paklasifikueshëm, kishte mbetur student i përkushtuar i gruas së tij, madje edhe kur mungonte – ky person me flokë të lëmuara prapa pa stil ishte ai i përfoluri, komediani i West Coast-it. U ulëm përreth tavolinës, ku na rrihte ajri i ngrohtë i nxehëses, burri im e unë në dy karrige të kuzhinës me dru lisi dhe mysafiri ynë në një karrige palosëse të vendosur enkas për të. Pimë birrë dhe hëngrëm ushqim kinez që e kisha skuqur duke e përzier në fërtezë. Teksa mbrëmja po moshohej, ne po shtendoseshim, lëshuam muzikë, rrëfenim tregime për veten dhe të tjerët, duke e mbushur domosdo me informacionin për personin tjetër ashtu që të vërtetonte përfundimet tona. Natyrisht, burri im dhe unë i dinim të gjitha tregimet e njëri-tjetrit, kështu që shumica e tregimeve ishin të Charles Fortunesky-it. Edhe ai, gjithashtu, ishte tregimtar i mirë – rezultat, padyshim, i të qenit aktor i mirë. Njëra prej anekdotave të burrit tim ishte lidhur me punën e tij në supermarket, kur ai la një shënim për të treguar që nuk do të ishte aty. Isha pakës e befasuar kur u kthye në natën e parë të atyre mbrëmjeve që duhej të punonte atje. Ishte jetë e vërtetë, jo film, pra nuk u përqafuam. Folëm pak. Shikova në dysheme. Ai, Charles-i (e pashë, kur e shikova) e kafshoi buzën e poshtme dhe metodikisht e hante lëkurën e saj. Do të doja ta mbaja mend bisedën e saktë. Më duket gjithmonë se çdo specifikë që kam mbajtur mend e kam shpikur; jo çka me të vërtetë qe biseduar. E mbaj mend thënien e tij, “Çka nëse do të ishim publiku i përsosur i njëri-tjetrit? Çka nëse do të luanim vetëm për njëri-tjetrin?” – dhe pastaj tha diçka për atë se sa e rrezikshme do të ishte ta gjeje një person që do të ishte sikur ju, në vend se të ishte i ndryshëm. Mendoj se tha që ai mund t’i imagjinonte ne të dy të performonim aq mirë saqë kurrë nuk do të na gjenin vërejtje. Ai po fliste për neve sikur të ishim aktorë. Mirëpo, gati sa nuk po fliste në termat e të qenit së bashku. Po fliste ai në mënyrën se si do të më joshte apo të më prapësonte? Pse u bëmë menjëherë aktorë? Pse të qenit së bashku u bë papritmas diçka e gatshme për shfaqje? Kjo gjë pothuajse ma dha frikën e skenës që e kishte përjetuar ai para një viti; po ashtu, më bindi për pashmangëshmërinë e asaj që thoshte. Më nuk e mbaj mend si iku, por fizikisht ende e mbaj mend se si ishte të mbështilleshe në atë pikëllim. Dhe, pastaj, ai ishte aty, në korridor, duke u anuar, kurse unë 202

D O S S I E R

isha si një vajzë e vogël e budallme që po i afrohesha tehut të një diçkaje të rrezikshme – hurdhe baltake apo gremine frikësuese. E mora vesh në çast se sa absurde ishte, duke mbajtur gishtat e këmbëve brenda pragut të derës, të dy të kokolepsur ngathët, duke u përqafuar, tepër gjatë e tepër shkurt, në të njëjtën kohë. Atë qershor, çdo gjë ndryshoi. Burri im vendosi ta braktiste shkollën e drejtësisë. Mori vendim se duhej të shpërnguleshim në Tenafly, New Jersey, për t’i ndihmuar vëllait të tij më të madh në biznesin familjar. Thellë në mendjen time e dija se jeta akademike nuk ishte për mua. Po të mos e dija atëherë, kjo gjë u konfirmua disa muaj më pas, kur ia tregova gjysmën e punimit udhëheqësit tim shkencor, që e hodhi poshtë si të ishte tufë zogjsh këlthitës. Burri im u inatos që nuk po e pranoja kritikën. E akuzova se ishte i zemëruar për shkak të çështjes së të ardhurave, derisa unë kisha mësuar për diçka tjetër. Më quajti histerike. Bërtita që po gjykonte tepër shpejt. Po të doja ta prishja martesën, do të mund ta provokoja këtë gjë. Por, vendosa të tërhiqesha: ishte i njëjti instinkt i vetë-përmbajtjes që më kishte ndaluar që pa menduar të ikja, prillin e kaluar, me Charles Fortunesky-in. Tekefundit, çfarë donte ai, që të isha bashkëfajtore, të thosha që gjithçka ishte pikëllim dhe konfuzion, që jeta ishte lojë ku trupi shprehte një gjë, e mendja diçka tjetër? Qemë ulur në kafene, duke folur përciptas: fjalë koti, të tipit kujdesu dhe mos më harro, duke lëvizur filxhanët e kafes andej-këndej përgjatë sipërfaqes me linoleum të tavolinës. Ndërkaq, dy tavolina më tutje, një plak dhe një djalosh i ri me shami qëndronin ulur të kërrusur mbi një fushë shahu, duke shikuar qetësisht lëvizjet e veta. M’u duk se i njoha – sikur të ishte prania e tyre një antidot: jeta e rëndomtë, si kurë për egon dhe pikëllimin. Në apartament, i kisha thënë Charles Fortunesky-it se do të rrija me burrin. E kishte tundur kokën në shenjë mohimi, m’i kishte ngulur duart në mur, duke i mbajtur lehtë, sikur të ishin krahë të brishtë fluture. Ma dha faculetën, për t’i fshirë lotët e mi. Kur ia ktheva, e mbajti në buzë, duke mbyllur sytë e duke qëndruar tërësisht i qetë, sikur të ishte nën narkozë. Nuk e di si shkuam në kafene. Shikonim liqenin, të mbyllur nga algat. Pimë kafe të ftohtë, të turpëruar. Më në fund, paguam dhe ikëm. Kurrë më nuk e pashë dhe me kohë – deri tash vonë – mendoja për të vetëm sipërfaqësisht, ndonëse kishte raste kur, pasi grindeshim me burrin, për befasinë time, pamja e buzëqeshjes së Charles Fortunesky-it 203

do të më zbuste. Njëherë a dy do ta shihja në ëndërr. Njëherë e gënjeva një shoqe në New Jersey duke i thënë se unë dhe ai qemë të dashur para se të martohesha. Nuk më emociononte të shtiresha kështu, pra ishte vetëm mënyrë për të vënë pak dashuri romantike në jetën time, për të pasur pak vëmendje; edhe shoqja ime, pasi pinte shumë, përpiqej të ma mbushte mendjen se, në njëfarë mënyre, e kishte ndier këtë. Pastaj, shtatë vjet pasi braktisëm New Hampshire, ndodhi kjo: mbesa ime – e bija e madhe e kunatit – dëshironte të shkonte të shkollohej në Universitetin e New Hampshire. Në këtë kohë, burrit tim po i shkonte shumë mirë biznesi i vet, pra, ai na i bleu biletat e aeroplanit të dyjave (fëmija im ishte aq e vogël saqë mund të fluturonte pa pagesë) për të shkuar e për ta parë kampusin universirar. Po shëtisja në bibliotekë teksa Deidre ishte në takim me njeriun që mund të ishte shefi i saj i departamentit. Pashë ndërtesa të reja dhe çka m’u duk e çuditshme, fytyra të reja gjithandej. Kishte njehsorë në parkingje që nuk i mbaja mend, ndonëse kisha qenë shumë e varfër për të pasur veturë, pra nuk mund të bëja be që nuk kishin qenë gjithmonë atje. Brenda kafenesë mendova për Charles Fortunesky-in – shikova në tavolinën ku shprehëm lamtumirat tona – por kujtesa e tërë asaj mund të ishte turbulluar përgjithmonë nga kalimi i kohës sikur mbesa ime të mos vendoste papritur se dëshironte të shkonte në apartamentin ku xhaxhai i saj dhe unë jetonim si të porsamartuar. Kur mendova për apartamentin, dita ime e fundit me Charles Fortunesky-in u kthye. Pashë imazhin e qartë të vetvetes të mbështetur për muri dhe pothuajse shijova kripën e lotëve të mi. Kjo gjë më shtangu, për shkak se kisha menduar shpesh për ditët e këndshme në atë apartament; derisa e gjeta veten në New Hampshire, kurrë nuk e kisha mbajtur mend atë vend të lidhur me dikë tjetër pos me burrin tim, kurse atë ditë mezi mbaja mend diçka tjetër përveç atij çasti të pikëllueshëm, të papritur emocional. Nuk do ta lija të vetmuar atë imazh në kokë. Do të shkoja dhe do të kujtoja edhe gjëra të tjera; do ta lija prapa meje atë kujtim të fshehtë. Deirdre dhe unë luanim me beben, duke bërë zhurma të këndshme teksa po ngjitnim këmbët e saj në ajër dhe i lëshonim teposhtë, përgjatë tërë rrugës. Në hajat u mundova të kujtoja gjëra të bukura nga rinia ime dhe papritur më ra ndërmend për varfërinë. Dritaren e ndotur të shkallëve. Ftohtësinë. 204

D O S S I E R

Trokitëm në derën e apartamentit tim të dikurshëm dhe një vajzë e bukur me xhins dhe xhemper të gjatë vija-vija, e hapi atë. Buzëqesha dhe i thamë, ngatërrueshëm së bashku, se çfarë po kërkonim aty. Na luti të hynim brenda. Binte erë e mirë në apartament, sikur ta kishin parfumosur me aromë boçash të pishave. Dritaret ende nuk qenë njollosur me vijat e borës së shkrirë. Madje kishte edhe zjarr në oxhak dhe teksa po bënim hapa prapa, u josha nga rehatia e vendit, e hipnotizuar për një çast nga siguria dhe ngrohtësia. Një ndjenjë shumë e qetë më rrethoi, kështu që qeshë dyfish e tronditur kur një fytyrë demoni doli papritur, e zezë dhe pagabueshëm e ligë, e elektrizuar nga flaka, që rrethonte kuqtas qafën e saj, fytyrë tmerruese që picërronte sytë në flakët, njëherë të kaltër, pastaj të kuq, më tutje të gjelbër, teksa boçat e fryra shpërthyen prapa në shpinën e oxhakut. Çfarë pashë ishte e vjetër po aq sa apartamenti, asgjë që do ta kishte sjellë ajo vajzë dhe, çuditërisht, një gjë që do të kem dështuar gjithmonë ta shihja. Do të ketë qenë duke shikuar gjatë ditëve të lumtura dhe të pikëlluara, e qetë në zjarr dhe acar, e vetmja dëshmitare e imja dhe e duarve të një burri tjetër, engjëlli im mbrojtës me pamje të një përbindëshi tmerrues. Deirdre dhe unë nuk i pranuam kafetë që na i ofroi vajza. Kishim qëndruar mjaft gjatë dhe kur dolëm e dita po errësohej, pashë bjeshkët larg, të cilat i kisha parë shumë herë saqë qenë bërë pjesë imja: ajo e hirtë metalike që ngjitej ngadalë mbi to nuk ishte as mjegull, as pluhur, por errësim i njëtrajtshëm derisa ngjyra vjollcë e bjeshkëve ligështohej në një perde tymi të ngathët dhe toka e ngrirë e verdhë çngjyrosej në hije të thëngjillta. Nga anglishtja: Gëzim Aliu

205

Shkëmbi Ann Beattie është shkrimtare, e cila bashkë me Raymond Carver, frymëzoi rilindjen bashkëkohore të tregimit të shkurtë në veçanti dhe të fiksionit në përgjithësi. Tregimi i saj “Shkëmbi”, që flet për dy femra të reja në mëshirën e dekadencës së Key Westit dhe Miamit, është një shembull i shkëlqyer i eksplorimeve intime të vrazhdësive dhe dëshirave të zemrës. Ann Beattie

Kur Jenla tha se kishte nevojë për një udhëtim në Miami, i thashë të fliste me The Boyfriends. Pothuajse çdo natë mund t’i gjeni të grumbulluar nëpër kuzhina të ndryshme, derisa ahengu vazhdonte rreth pishinës apo në verandë, duke shitur thashetheme rreth asaj se pse ajo apo ajo tjetra ishte aty pa burrin e saj; duke mbledhur informata rreth doktorëve më tërheqës për t’u kontrolluar për alergji dhe botoks; duke rrotulluar sytë e tyre rreth sjelljeve të çuditshme të shoqëruesit të tyre më të moshuar. Herë pas here ata do të ecnin poshtë e lart nëpër shtëpi ku mbahej ahengu dhe do të qëndronin me edukatë anash mikut të tyre për një kohë – apo të bridhnin tutje, nëse kjo dukej më mirë – dhe kësisoj nganjëherë ndonjëri do të zhytej në pishinë, për të qenë paksa provokues dhe për ta ndezur atmosferën, megjithëse më shpesh qëndronin anash. Ata ishin aty për të dëgjuar instruksionet e furnizuesit të ushqimeve kur ushqimi pakësohej (“Këtë me këtë. Në rregull.”) dhe për të transferuar ndonjë ushqim nga pjata e madhe plastike në atë që ishte e argjendtë, apo ndoshta qeramikë italiane. Sado që njerëzit e tjerë zakonisht fshinin më vonë, ata ende do të sorollateshin sepse do të kishte më shumë për të diskutuar dhe – herë pas here me gjuhë të mpirë nga pirja – emrat dhe idetë të hequra herët nga diskutimi do të rrinin në mozaikun e asaj nate se si ishte bota. Kishte intrigë, por në përgjithësi ata ishin të të njëjtës moshë, pothuajse njëlloj atraktivë (megjithëse të ndryshëm në natyrë) dhe radhiteshin nga të mirë në të mrekullueshëm, në mënyrën se si të ruash një paraqitje të ulët dhe ta bësh ahengun të funksionojë. Nëse dikush kishte nevojë për një shërbëtor parkimi, njëri prej tyre do të merrej me këtë punë. Nëse njerëzit do të vinin të veshur më joformalisht sesa pritej, ata menjëherë 206

D O S S I E R

do t’i qortonin ashpër, duke i palosur kravatat e tyre në xhepa sikurse të ishin shami tropikale. Ata e dinin se ata ishin The Boyfriends. Nuk kishte asgjë për t’u shqetësuar: Clarku ishte duke e mbaruar vitin e tij të fundit të shkollës së infermierisë; Harrisi ishte bërë llogaritari më i kërkuar në Keys; Dicku ishte model; dhe secili e dërgonte kafshën e tij apo të saj shtëpiake te Dr. Jason Kinderaki. Të tjerët, si Blake, i cili kishte pasur problem me alkool, por ishte kthjellur për pothuajse tre vjet, ishin barabar të kërkuar, madje edhe kur ishin të papunë. Sam K. ishte disi si një kartë e egër, madje edhe pse bënte punë vullnetare me Keys. Vite më parë, kishte qenë njëfarë Sam A. (i njohur shkurtimisht si “Sama”), prandaj Sam K. e kishte përfshirë inicialen e emrit të tij të mesëm, në mënyrë që të veçohej nga ai. Familja ime ishte ftuar në secilin aheng gjatë festave dhe tek eventet etjera të festave. Ne kishim bileta të parapaguara për shoun vjetor orkide. Ishte një paradë barkash të ndriçuara (një nga The Boyfriends pashmangshmërisht shërbente në panelin e jurisë). Çdo qershor, The Brits – një tjetër grup i thjeshtë, të cilët sorollateshin nëpër baret e njëjta – do të shfaqeshin në bibliotekë dhe do të ktheheshin duke e lexuar Uliksin. Dikush i kishte mësuar ata të rinj në turmën tonë të pikturonin me arrë kokosi dhe një lepidopterist kuban, për një kohë të gjatë refugjat, kishte dhënë mësim në një minikurs për fëmijët e moshës tetë deri në 12-vjeçare në kolegjin profesional. Gjithkah rreth e rrotull qytetit kishte flutura të rrethuara dhe të vëna në kornizë në Pleksiglas. Jenla e kishte pasur një situatë kur e kishte humbur lejen e ngasjes për shkak të shpejtësisë së tepruar, prandaj ankohej se duhej të merrte furgonin për në Aeroportin e Miamit, që në fakt ishte udhëtim katër orësh para se gjërat të nisnin për fluturimin e saj për në Richmond, nëpërmjet Atlantas. Ajo kishte pasur dy përvoja shumë frikësuese duke u ngritur nga Key West dhe ishte bërë fobike ndaj aeroportit lokal. Kjo ishte arsyeja pse e kam këshilluar të vijë me mua në ahengun te Mixie Hunt dhe të marrë vesh nëse ndokush mund të shkojë asaj rruge e që do të mund ta merrte me vete; në mungesë të kësaj, ndoshta njëri prej The Boyfriends mund të përdorte paratë. Do ta kisha dërguar vetë, por terapeuti më ka thënë se duhet të jem e qartë rreth nevojave dhe dëshirave të mia dhe e urreja të ngasja për në Miami, në përgjithësi e urreja autostradën e pafund dykahëshe dhe 207

gjithashtu Miami ishte një grackë: do të tentoja të kthehesha, por përfundoja te Toi Today në South Beach dhe e humbja sensin e kohës, derisa kisha kohë për të pirë dhe Cezari po e mbyllte barin. Kemi jetuar në një apartament të ndarë në dysh mbi garazhin në Qytetin e Vjetër. “Ne” duke qenë motra ime e madhe, Pam, e cila ka ndihmuar të më rrisë, pasi nëna jonë kishte vdekur papritmas, në moshë të re, nga kanceri në pankreas. Nëna e Jenlas, Ronni, ka qenë shoqja më e mirë e nënës sonë në Illinois. Ajo kishte ardhur në Key West për t’i ndihmuar shoqes së saj që po vdiste vitin kur unë i mbusha dhjetë vjet dhe qëndroi kur babai im na braktisi. Ronni ishte nënë e vetme. Jenla ishte gjashtë vjeçare kur erdhi në shtëpinë tonë dhe ende e thithte gishtin e madh të dorës së saj dhe flinte me batanijen e saj. Ajo kurrë s’e kishte njohur babanë e saj, por që nga momenti kur më ka takuar mua, ajo u mbështet te unë sikur të më kishte nënë e babë dhe po ashtu shoqen e saj më të ngushtë. Ishte një përgjegjësi e madhe, të cilën unë nuk e kuptoja në atë kohë. Ishte një prej arsyeve pse terapeuti im mendonte se tani kisha probleme të mbaja një të dashur. Terapeuti nuk e kuptonte se djemtë në Key West ishin ose alkoolistë pa ndjenja ose homoseksualë. Ishte, në mënyrë jokarakteristike, një përleshje në ahengun, të cilin Jenla e kishte ndjekur. Më herët gjatë ditës, Mixie e kishte pushuar nga puna pastruesen, e cila dyshohej se kishte vjedhur një çakmak të argjendtë dhe një kartëmonedhë pesë dollarësh, megjithëse pesë dollarët më vonë ishin gjetur nga pastruesi i pishinës, të ngujuara në kullore. Çakmaku i argjendtë kishte qenë dhuratë e martesës, rreth vitit 1960, për martesën e parë të Mixiet. Ishte e tëra që kishte mbijetuar nga të dyja, prishja e martesës dhe zjarri. Ajo gjë qëndronte gjithmonë, sikurse një samovar, në mes të tryezës së pamasë të kafes, e cila mbante revista të botuara kudo përpos në SHBA dhe një apo dy orkide të fjetur. Mixie është bërë i pasur si komisioner në Dean Witter në Nju Jork në vitet e tetëdhjeta. Ai ka qenë mjaft i mirë sa të financojë një nga zyrat e The Boyfriend, në vitin që e filloi biznesin. Mixie kontribuoi mjaft në Partinë Demokratike lokale. E përmend këtë sepse mendoj se kemi nevojë për një ide të aspekteve të mira të jetesës në Key West – përfshirë botën e vogël sociale në të cilën Jenla dhe unë u futëm, që ishte shumë e ndryshme nga bota e turistëve, shumica prej të cilëve vinin duke kërkuar të kalojnë një kohë të mirë me harxhimet e të tjerëve, apo nga bota në të cilën u fut nëna e Jenlas. Banorja 208

D O S S I E R

tjetër e shtëpisë sonë, motra ime Pam, po kalonte nëpër një periudhë të praktikimit të jogës dhe leximit rreth budizmit. Çdo herë kur prishej një marrëdhënie, ajo e rizbulonte vetën. Ne të gjithë mezi e duronim habinë që ajo bridhte rreth e rrotull gjatë një viti, derisa po e mbaronte punën kraniosakrale dhe nuk kontribuonte asgjë në kuzhinë, sepse i ishte kthyer një diete bizare të perimeve. Çfarëdo që bënte Pam, ishte e nevojshme një zmbrapsje e llojeve. Me vite të tëra ajo nuk kishte dashur të bënte aq me mua apo me Jenlan apo me Ronnin. Ne nuk ishim aq mendjehapura apo madje pak mistike, të ngujuara në idetë tona. Ajo linte të kuptohej se e ndante hapësirën me neve për shkak të çmimit të patundshmërive në Key West, ku shumica e blerësve blinin vende, bazuar në turne virtuale në internet – pronë investuese, në të cilën ata asnjëherë nuk kanë menduar të banojnë. Është një lloj salltaneti të ankohesh për vendin ku jeton që bie poshtë, me korrupsion dhe zhvillim të dalë nga kontrolli dhe kampe të rimorkiove që dalin mbi tokë për të strehuar fëmijët çekë që punojnë nëpër hotele dhe restorante. Key West është gjithashtu i bukur, me drunjtë e palmës që lulëzojnë në puhi dhe varkat e bukura në liman dhe shtigjet e fshehura dhe zogjtë e lumtur të dëborës. Nuk është e tëra, siç insiston Pam, rreth parave. Ka të bëjë edhe me miqësinë dhe gjerësinë e pikëpamjeve dhe pranimin e faktit se njerëzit kanë të drejtë të bëjnë gjërat që duan. Jenla ende e mban dhuratën që ia pata dhënë atëherë kur për herë të parë erdhi të jetojë me neve: një libër për ngjyrosje i Key Westit, që shfaqte performuesit që mbanin rrathë me flakë për macet që gjuheshin mespërmes tyre në festimin e muzgut të çdo nate dhe policët të shtrirë në shtretër të ngjyrosur në paradën vjetore të Fantasy Fest-it. “Njerëzit janë të lirë të jenë ata që vetë dëshirojnë të jenë”, është e shkruar në njërin titull që tregon një burrë të veshur si plaku i Vitit të Ri. Ai është në biçikletë, i veshur me brekë noti, ndërsa macja e tij mban ca brinjë të vegjël dhe një shirit të kuq, derisa është ulur në shportën e përparme. Ajo është ende e gozhduar në murin e dhomës së fjetjes së Jenlës. E ëmbla Jenla . . . pastaj, papritur, është kjo gjëja e tmerrshme. Nuk e kuptoj në tërësi, pavarësisht tërë asaj që ajo më ka thënë, por ma merr mendja se është e qartë se unë ndihem fajtore se nuk e kam dërguar deri në Miami. Terapeuti im tregon se jo vetëm që kam të drejtë dhe – siç thekson ajo – obligim, të mendoj për vetën time po aq sa edhe për të 209

tjerët, por unë gjithashtu e kam dhe një punë që duhet mbajtur. E vërtetë, por të punosh në bibliotekë derisa Jenla po kalonte nëpër një kohë kaq të tmerrshme nuk më bën të ndihem e pafaj. Historia pak a shumë është kjo: Dicku, njëri nga The Boyfriends, u paraqit vullnetar për ta dërguar Jenlën me veturë deri në Marathon, sepse një mik i zhytjes do të ikte nga atje për në Miami herët në mëngjesin e 10 dhjetorit – saktësisht në ditën kur ajo duhej ta kapte aeroplanin e saj. Mu në ahengun e Mixiet, ai e mori telefonin duke e kontrolluar me një mik. Pastaj dikush që kishte ardhur në aheng bashkë me Jason Kinderakin (veterinarin) tha se ai do të udhëtonte me një aeroplan privat drejt Washingtonit atë ditë dhe ajo mund të shkonte bashkë me të dhe të fluturonte falas dhe në komoditet. Ajo me lehtësi mund ta marrë një biletë nga Washingtoni për në Richmond. Me sa duket vetë Kinderaki i tha Jenlas të mos i kushtonte vëmendje kësaj oferte: miku i tij ishte gënjeshtar dhe kishte pasur iluzione të madhështisë. Ai nuk e tha këtë mu përpara syve të tij, i cili ishte biond dhe me një hundë të madhe. Sidoqoftë, informacioni më vjen nga njëri prej The Boyfriends, të cilit Jenla i ishte kthyer, kur kishte menduar se kishte kaluar ca kohë, për ta pyetur nëse Jason Kinderaki e kishte seriozisht. Djaloshi biond erdhi prapa tyre dhe vetë iu përgjigj pyetjes, duke thënë se sigurisht që nuk ishte duke gënjyer. “Ndoshta duhet ta ndryshojmë temën,” tha The Boyfriend dhe biondi u përgjigj: “Ndoshta duhet t’i shikosh punët tua,” derisa Sam K. eci dhe tha, “Të mos jemi të pakëndshëm. Të vëmë pak muzikë, apo jo?” dhe biondi tha, “Dëgjo, Jason, nuk kam nevojë për ca vithe që tentojnë të ma fusin. Ja që kam disa burime më shumë se ti dhe duket që ke problem me këtë.” Pastaj ai u zhduk poshtë korridorit në momentin kur unë sapo po dilja nga pishina. Sam K. me shpejtësi më tregoi gjithçka. Gjithmonë ishte problem kur The Boyfriends zinin dashnorë. Grupi si i tillë ishte në rregull – vërtet miqësor, ata e respektonin njëri-tjetrin, asnjëri nuk tentonte të dilte në pah, por në momentin kur prezantohej një i ri, ata bëheshin garues, madje edhe nëse në të vërtet nuk e donin çmimin. “Epo, kjo ishte e bukur, apo jo?” tha me sarkazëm Jason Kinderaki. Dinim më shumë sesa të përgjigjeshim. Shkova për të marrë një Kola dietale, kështu që eca drejt frigoriferit, e hapa derën dhe e mora një. Kisha ndjenja të këqija nga ai tip, që në momentin kur u prezantua. 210

D O S S I E R

Pakëndshmëria nuk mbaroi kur biondi u kthye dhe eci drejt Jason Kinderakit, i cili po i shikonte CD-të bashkë me Sam K. “Nuk mendoj se ke marrë ndonjë përforcim, apo jo? tha biondi. “Ndoshta njerëzit nuk duan të kenë punë me ty. Ndoshta duhet ta ruash vetën për qentë.” Ai vazhdoi: “Macet dhe qentë dhe papagajtë, të cilët janë bashkudhëtarët jetësor më të dashur të njerëzve.” “Miku ynë, miqësia e Dr. Kinderakit është e sigurt në të dyja mbretëritë, atë të njerëzve dhe të kafshëve,” tha Clarku. Clarku tentoi, por Kinderaki ishte i hidhëruar. “Këta janë miqtë e mi,” tha Kinderaki. “Kjo është sjellje e pahijshme.” Mu në atë çast, dera ballore u hap nga pastruesja, e cila e mbante në duar çakmakun e madh. Nuk e dinim se ajo ishte pushuar nga puna. Unë madje asnjëherë nuk jam prezantuar formalisht me të. “Ti, mut,” tha ajo, duke shikuar drejt nga biondi. “Ti, mut, më trego mua pse kjo ishte në ulësen e prapme të veturës sime. Më trego pra! Dhe më trego, gjithashtu, pse është një libër i telefonave, huh? Dhe një taketuke që shkon me çakmakun tënd të rëndësishëm. Ku është ai?” tha ajo, duke e ndjerë për herë të parë, sikur sapo e ka rikthyer shikimin e saj, që po i fliste dikujt që asnjëherë nuk e kishte takuar. “A është hëna në Jupiter apo diçka?” tha i nervozuar Jason Kinderaki, duke na shikuar të gjithëve, sikur të ishte një pyetje e vërtetë. Por biondi eci drejt saj. Ai tha: “Mund të ta jap një shpjegim të qartë të çdo gjeje, zonjë. Këta njerëz janë dashnorë të këqij dhe miq të këqij dhe nga ta nuk mund të presësh asgjë të mirë.” Ajo e uli çakmakun mbi supet e tij, shpejt dhe fort, dhe ai u zhubros. Mixie erdhi në shtëpi, i ndjekur shpejt nga mysafiri i tij. “Çfarë dreqin!” tha Mixie. Ai kishte të veshur një këmishë të zbukuruar me ar dhe argjend dhe pantallona të bardhë. Unë po qëndroja aty, me kanoçen e ftohtë të kolës në pëllëmbën time. “Është një proces gjyqësor,” tha biondi me ftohtësi. Pastaj, duke rënkuar: “Supet e mia, supet e mia.” Mixie u turr drejt vendit ku The Boyfriends ishin mbledhur rreth biondit. “Çfarë ndodhi? Estrella, çfarë po bën këtu? Kah erdhi çakmaku im?” Ajo e hodhi atë dhe një pllakë u thye. U kthye dhe vrapoi. Njëri nga The Boyfriends shau gjithçka që dikush që ishte homofob mund të mendonte se çfarë mendojnë homoseksualët rreth femrave. Biondi përfundimisht 211

e pranoi dorën e Kinderakit për t’u ngritur. Hunda e tij po i rridhte gjak. Celulari i kishte rënë nga xhepi. Mixie dhe Kinderaki po i ndihmonin për t’u ngritur. Këmisha e tij ishte bërë me njolla gjaku. “Thirrni ambulancën! A mundet dikush të më tregojë çfarë ndodhi?” tha Mixie. “Ajo sapo shpërtheu,” thash unë. “Atëherë qenka e droguar. Apo është e dehur. E dija,” tha Mixie. Megjithatë, ai dukej konfuz, sikur fjalët e tij të mos shpjegonin ndonjë gjë. “Po të dërgoj në spital. Po ikim tani. Mos tento ta lëvizësh krahun,” i tha Kinderaki, pak më butë, biondit. «Charlotte, Mixie, Clark,» thirri ai, por nuk kishte asgjë për të thënë; ai vetëm po e përsëriste emrin që i kujtohej, pa marrë parasysh fytyrat që i shihte. Përjashta, biondi mund të dëgjohej duke qarë. Mixie tha, me fru­strim: “Nuk e kuptoj dhe dua ta di çfarë ndodhi.” Muzika nga ‘Sleepless in Seattle’ ende luhej. Burri që kishte qenë në pishinë me mua u ngjit lart kur pa se të gjithë kishin shkuar në kuzhinë. Duke qëndruar aty, me një peshqir ngjyre të bruztë rreth tij, ai i tregoi grupit tonë të heshtur dhe të trullosur se kishte qenë duke notuar me tapa në vesh, prandaj nuk kishte dëgjuar asgjë. Biondi, Rick King, ishte nga Ft. Lauderdale. Asgjë nuk kishte të thyer, megjithëse tetë qepje i duheshin për ta mbyllur të çarën. Nuk e kam idenë çfarë ndodhi pastaj ndërmjet tij dhe Jason Kinderakit rrugës për në spital. Gjatë tërë kaosit, Jenla kishte qëndruar pranë meje sikur të ishim të ngjitura. Ajo ma kishte rrëmbyer dorën. Gjithmonë e bënte këtë. Nuk e mora seriozisht kur më në fund ajo pëshpëriti, “Çfarë ndodhi, Charlotte?” Por atëherë, ishte e qartë se kishte pasur probleme ndërmjet Mixiet dhe pastrueses së tij, prandaj ia thash këtë. Ishte gjëja më e kuptueshme për ta thënë. “A ishte ai burrë i hidhëruar në mua për ndonjë arsye?” tha ajo. “Jo, ai ishte i hidhëruar në Jasonin. Në të dashurin e tij.” “Më shumë i hidhëruar në pastruesen,” tha Clarku me ironi. “Mendoj se kjo ka pasur të bëjë diçka me mua,” tha Jenla. Askush nuk ishte në gjendje ta fshinte gjakun. Më në fund Clarku e fshiu me një peshqir kuzhine dhe e hodhi peshqirin në mbeturina. Secili lëvrinte, duke fshirë apo duke mbledhur gotat, duke shkuar në kanape për të marrë xhaketat – të gjitha gjërat që bënin me dije fundin e ahengut. Uji nga brekët e notuesve ishte bërë pellg në pllakën e thyer. Dikush e 212

D O S S I E R

kishte vënë celularin e burrit në banakun e shërbimit. Njerëzit filluan të formohen në çifte dhe duke thënë lamtumira të shpejta. “Hej, Dick, nëse mund t’ia bësh me dije mikut tënd rreth atij udhëtimi në Miami,” tha Jenla. “Çfarë? Oh, sigurisht. Çfarë dite ishte?” “Dhjetë dhjetori,” tha ajo. “Më vjen tmerrësisht keq,” i tha Mixiet njëri nga mysafirët. “Njerëz të çmendur...” Por Mixie ishte thelluar në një bisedë me mikën e tij, e cila po thoshte se ishte ajo që e kishte vënë çakmakun në veturë më herët – çakmakun, bashkë me gjerat tjera që ai kishte thënë se do të dhuroheshin për ankandin e vjetërsirave. “Jo, e dashur, jo,” tha Mixie, duke e hapur derën me grila të një dollapi në korridor. “Ja, kjo është kutia për ankandin. Çfarë ke menduar?” “Epo, mendoja...” Ajo po turpërohej. “Mendoja se ti e ke pasur fjalën për kutinë, apo jo? Kutia e gjërave aty.” Ajo gjestikuloi drejt tryezës së kafes, ku një shkop mbante trungun e lidhur të orkidesë. “Oh, por jo e dashur,” tha Mixie. “Personi nga ankandi do të vijë nesër. Ti ke menduar se Estrella ishte?” Duket se Estrella e kishte vënë çakmakun, të cilin ajo gjithmonë e lustronte, afër një kutie gjërash në korridor që duheshin hedhur: libri i vjetër i telefonit dhe gjerat tjera që nuk ishin aq të mira për ankand ... mysafirja, për ndonjë arsye, kishte marrë shumë gjera dhe e kishte përzier çakmakun bashkë me mbeturina, të cilat i kishte vënë në ulësen e prapme të veturës së Estrelles. Së bashku, ajo dhe Mixie, filluan të zbërthejnë keqkuptimin. “Kjo me vështirësi i falet asaj për futjen me dhunë dhe për sulmin ndaj dikujt,” thash unë. “Po, por pse e bëri ajo? Çfarë mendoni, pse e bëri?” tha Harris. “Me të vërtet e kam bërë një gabim shumë të tmerrshëm, apo jo?” tha mikja e Mixiet. Sytë e saj po mbusheshin me lot. Vite më parë, ajo ka qenë violonçeliste me Orkestrën Simfonike të Bostonit. “Jo, jo, vetëm--” “Oh, e dashur, epo a ka ndonjë mënyrë që mund t’i kërkoj falje asaj? Ndonjë mënyrë që ajo të mos më vrasë, po mendoj?” “Jo, ti vetëm--ti je këtu për pushime! Çfarë keqkuptimi krejtësisht qesharak,” tha Mixie. Kisha nevojë të ikja, por qëndrova aty, duke marrë parasysh fshirjen e njollës së fundit të gjakut, por duke mos bërë asgjë. Jenla ishte larguar 213

dhe kishte shkuar poshtë korridorit, ku u kthye kundër murit, duke e pritur dikë të dilte nga banja. Një çift i ri në qytet, të cilët nuk i kisha takuar, thanë natën e mirë. Gruaja tundi diçka të vogël në ajër, që unë supozova që ishte karta e saj e biznesit. Ajo e la në maje të rrethit të përshtatur të fluturave sovrane që vareshin afër derës. “Ajo ka synuar që ta marrë me qira vendin e Mixiet në mars për djalin e saj dhe bashkëshorten e tij dhe Mixie i kishte thënë asaj mijëra herë se kurrë nuk do ta lëshojë me qira,” njëri nga The Boyfriends i tha tjetrit. “Shpresoj të mos përfshihet policia,” tha Mixie dhe disa njerëz menjëherë thanë se ishin të sigurt se nuk do të përfshihet. “Unë pash çdo sekondë të asaj çfarë ndodhi,” tha Clark, paksa me vetëbesim, “dhe nëse duhet një dëshmitar, vetëm vëri në kontakt me mua, Mixie.” “Estrella punonte për neve kur jetonim në Truman Annex dhe unë kurrë nuk kam menduar se ajo ishte e qëndrueshme, por gruaja ime e donte për shkak se ajo qepte kopsat dhe hekuroste,” tha një zotëri më i vjetër që nuk e kisha marrë me mend se ka qenë në aheng. Ai ia rrahu shpatullat Mixiet. Gruaja e tij po e shihte me inat atë. “Natën e mirë, Mixie i gjorë,” tha ajo. “Do të kemi ahengje tjera të mrekullueshme.” “Dhe të gjithë e përballuan aq mirë,” tha Sam K. “Asnjë diskutim i mërzitshëm rreth politikës. Prandaj shiko se si del! Epo, ndoshta është një mësim. O Zot, Mixie. Në asnjë mënyrë nuk është faji yt. Nëse ka diçka që mund të bëj, vetëm më telefono.” “Vërtet më vjen keq,” tha mysafiri. “Është dashur të qëndroja në Cambridge dhe të testohesha për Alzheimer, për ç’gjë isha shumë e ngatërruar--” Muzika kishte mbaruar. Në skaj të syrit tim, e pash Jenlan duke dalë nga banja. Rroba e saj e re ngjyrë bezhe me korsenë e lëshuar dukej mrekullueshëm në trupin e saj. Flokët e saj bionde dukeshin të fshira rishtazi. “Mëzi pres të largohem nga këtu dhe të shkoj në Richmond,” psherëtiu ajo, kur mu afrua. E kisha marrë pulovrin e saj të bardhë, të cilin ajo e lidhi rreth belit, dhe shallin tim ngjyrë trëndafili. Dëshiroja shumë sikur të kisha çfarë t’i thosha Mixiet, diçka që do të kishte rëndësi. “Të duam, Mixie,” thash unë, e vënë pak në siklet që Jenla po ma mbante dorën. 214

D O S S I E R

“Vashat e mia Charlotte dhe Jenla,” tha Mixie, duke na i shtrënguar të dyjave duart. “Do të jeni mirë?” Ne tundëm kokat njëherazi. Nuk mund ta shpjegoj takimin e saj prapë me Rick Kingun, megjithëse gjatë kam menduar se ajo nuk i kuptonte meshkujt. Asaj i mungonin shenjat paralajmëruese; ajo nuk kishte radar për të kuptuar nëse ata ishin të mirë apo të këqij. Ose do të mund të ketë qenë se ajo e dinte tamam mirë kur ata ishin lloj i gabuar, por derisa kjo ishte çfarë ajo gjithmonë mendonte për babanë e saj, së paku ishte i njohur. Hamendësimi im më i mirë, megjithatë, është se ishte vetëm një prej atyre gjerave. Ajo vrapoi te ai disa ditë më vonë, kur po dilte nga një dyqan sandviçësh dhe ai po dilte nga një dyqan pengjesh aty pranë. Ishte shqetësuese të shohësh dikë duke dalë nga një dyqan pengjesh, për shkaqe të qarta, por ajo tha se kishte menduar se ishte i pafat. Në fakt, ai po blinte një armë, ilegalisht. E imagjinoj se ajo i kishte shprehur keqardhje për krahun e tij. Dhe të qenit i diskredituar nga i dashuri i tij, fizikisht i lënduar dhe i parë duke dalë nga një dyqan pengjesh, ajo ndjeu keqardhje për të dhe ndoshta edhe e kishte ndarë sandviçin e saj bashkë me të. Disi, ai e bindi atë të shkonte në aeroport mu në atë çast dhe ta takonte mikun e tij pilot. Asnjëherë nuk e kam përdorur makinën që e ndanim bashkë gjatë javës kur punoja në bibliotekë, kështu që ajo e kishte dhe e dërgoi për shkak të krahut të tij. Gjatë rrugës, ajo ia shpjegoi sa më mirë që mundi historinë e Mixiet, Estrellas dhe mysafirit. Ai i tha asaj se Jason Kinderaki ishte inatosur më herët dhe e kishte sharë atë për shkak se kishte marrë vesh se ai ishte biseksual. Ai kishte shumë ankesa rreth Kinderakit, përfshirë informatën—jo të qartë për Jenlan, por ajo e dinte se po dëgjonte diçka—që ai dhe Kinderaki kanë qenë të përfshirë në disa projekte ku përfshiheshin zogjtë e mbrojtur nga shteti. Zogjtë dhe gjerat tjera. Ajo nuk ishte e trullosur dhe mendonte se ai po flet rreth drogës, megjithëse Jason Kinderaki, të cilin ajo e njihte, gjithmonë ka qenë një person konservativ. Nuk e dija se para se të fillonte diskutimi atë natë te Mixie, ajo kishte folur pak me Rick Kingun, derisa unë po notoja dhe se ai ia kishte dhënë asaj një shishkë të vogël kokainë. “Vetëm për pak shkundje,” më tha ajo. “Nuk dua të jem tepër puriste.” Kam qëndruar larg drogave dhe gjithashtu jam përpjekur t’i mbaj ato larg meje. Megjithatë, kah fundi i 215

natës te Mixie, ajo shkoi në banjë dhe e gërhiti kokainën. Pyesja vetën pse më nuk dukej e mërzitur rrugës për në shtëpi, por nuk e kuptoja arsyen; vetëm se dukej, për të dy, mbrëmja më e bukur tropikale, me hënën mbi ujë dhe aromën e jaseminit në ajër. Sidoqoftë, piloti kishte fluturuar për American Airlines (“kur punët ecnin mirë”) për njëzet vjet para se të pensionohej. Ai filloi të punojë privatisht për një biznesmen, i cili udhëtonte ndërmjet Kay Westit dhe Santa Fesë. Të tre u ngjitën për një shëtitje të mirë--Jenla fobike, duke e bërë këtë!--të kënaqur që morën pothuajse leje të menjëhershme për nisje për të dalë nga shkëmbi. Duke fluturuar aq rëndë pas 11 shtatorit, dukej vërtet e mrekullueshme. Key West ishte një aeroport ndërkombëtar, por kjo ishte hollësi teknike. Natën tjetër, ai e thirri atë në telefon. Unë e ngrita telefonin dhe pyeta kush po thërriste dhe ajo më tregoi, megjithëse fillimisht emri i tij nuk ishte regjistruar. Pastaj ajo më tregoi se si kishte shkuar te ai dhe si kishte fluturuar me aeroplan. “Nuk më ka pëlqyer,” thash unë. “Unë do të isha e kujdesshme.” “As mua nuk më ka pëlqyer,” tha ajo, “por ai dukej si një person i ndryshëm kur vrapova te ai. Ishte një atmosferë e keqe në atë aheng, apo jo? Po mendoj, madje edhe para se të ndodhte ajo çfarë ndodhi.” “Nuk e kam vërejtur këtë.” “Epo, po mendoj, ishte kjo lloj atmosfere qesharake, sikur disa shti­ reshin sikur të ishte për atë çiftin e vjetër, atë që donte të merrte me qira shtëpinë e Mixiet, dhe kur këto atmosfera vazhdojnë, mund të jetë si--” “Po më bën të dukëm qesharake,” thash unë. Shtova menjëherë, kështu që ajo nuk u ndje keq për këtë: “Shkova për të notuar pothuajse menjëherë, ma merr mendja.” “Nuk ishte faji i tij që ajo grua hyri dhe e goditi atë,” vazhdoi ajo. “Mund të kesh qenë ti apo unë.” E tunda kokën, por nuk mendova vërtet ashtu. Ditën tjetër e transkriptova një mesazh të shkurtër nga Dicku dërguar Jenlas, në sekretarinë telefonike: miku i saj i konfirmoi se do ta dërgonte në Miami. Dick ishte gjithmonë i ndihmës-posaçërisht i këndshëm ndaj Jenlas, siç ishin shumica e njerëzve. Ajo ishte pak e ndrojtur dhe e turpshme, dhe pak e brishtë, po ashtu. Bukuria e saj nganjëherë i komplikonte gjërat, sepse supozonin se ishte më e sofistikuar seç ishte. Miqtë tanë të rinj, që nuk kishin qenë në Key West me vite, ashtu siç ishte Mixie, ende e dinin 216

D O S S I E R

tregimin se sa të rinj ishim unë dhe Pam kur vdiq nëna jonë, dhe si Jenla u zhvendos nga shtëpia e saj për ta shoqëruar nënën e saj në Key West që të kujdesej për ne. E përkohshmja u shndërrua në përgjithmonë. Një ditë para ditës kur Ronnie dhe Jenla të arrinin, babai ynë kishte lënë një porosi për Pamin, duke e emëruar atë (fjala e tij) që të kujdeset për familjen (ai kishte vizatuar shenjën e sherifit në një copë letre, dhe shtypi PAM në të) dhe u zhduk, duke lënë para në llogarinë bankare. Ai prodhoi më shumë kur Ronnie përfshiu një avokat. Fatkeqësisht, rezultoi se edhe babai ynë ishte i përfshirë në pastrimin e parave të fituara nga droga, gjë që shpjegon përse- kur iu vunë pas- të gjitha paratë u zhdukën. Gjatë kohës së shkurtër që ai e njihte atë, Jenla kishte tërhequr vëmendjen e babait tonë, në mënyrë që të bijat e tij kurrë s’ia dolën. Ai e quante Jenniferin, Jennifer la bella, e që nganjëherë shkurtohej në Jenla. Dukej nofkë aq ekzotike, derisa unë dhe Pam, të dyja ishim të privuara nga diçka e tillë. Supozoj se unë nuk ngjaj shumë me Lottyn. Unë ngjaj me Charlotten. Dhe Pam? Ky ishte emri i saj i lindjes, por njerëzit supozonin se tashmë ishte shkurtuar. (Të dashurit kurrë s’kishin nofka: ata insistonin në formalitetin e emrit të lindjes, në të njëjtën mënyrë siç ndiznin cigaren e njëri-tjetrit dhe kurrë nuk e zbraznin verën aq shpejtë në gotë). Në javën e ahengut të Mixiet, Jenla sapo kishte mbushur 19 vjet, një nxënëse që braktisi shkollën dhe kishte mësuar gramatikë nga Pam- e cila rezervonte një vend më të mirë për të se ai që e pranonte- e kishte ngulitur në të. Nga nëna e saj e mori dashurinë për Carl Hiaasenin, por nganjëherë vinte në bibliotekë dhe fliste me bibliotekarin kryesor, derisa merrte rekomandime për romane, derisa më priste mua dhe nëse nganjëherë s’kuptonte diçka e pyeste Pamin, e nganjëherë kërkohej që Pam të lexonte tërë librin deri në atë pikë. Zakonisht ia dilja të kuptoja se si të interpretoja diçka pas përshkrimit të Jenlas se si ishte ngjarja, dhe duke lexuar çfarëdo që i paraprinte pasusit, por ajo insistonte të pyeste Pamin rreth romaneve dhe të më pyeste mua për gjërat që s’ishin të shkruara. Ajo ishte e kthjellët, por i mungonte vetëbesimi. Tashmë punonte në punën e saj të tretë, në një butik të parfumeve në rrugën Duval, ku- shkoi pa thënë- të gjithë miqtë tanë shkonin për të blerë dhurata për Krishtlindje, e Jenla përfitonte bonuse. Ajo u ul pas në aeroplan, dhe Rick King fluturoi nga ulësja e udhë­ tarit. Ajo tha se ata folën rreth udhëtimit, vendet në të cilat piloti kishte 217

qenë, kryesisht. Një herë apo dy, Rick King u zgjat pas vetës dhe shtrëngoi gjurin e saj. Ajo ishte këmbëzbathur, ndonëse atje ku shkonte ishte ftohët. Ashtu siç kishte thënë Rick King, ai mori një fluturim të lirë nga Washingtoni në Richmond. Ish-i dashuri, një lojtar futbolli nga Key West High, i cili e kishte lënë shtatzënë (ajo abortoi) kur kishte 16 vjet, ishte ndarë nga ajo dhe jetoi me një pastruese çeke dhe specialiste të qeramikës, dhe ishte zhvendosur e s’u bë i gjallë për një kohë të gjatë para se të rishfaqej i tëri i buzëqeshur dhe përplot falje dhe i prezantoi një zinxhir nga argjendi me zemër të pabalancuar e që pohonte se ishte nga Tiffany dhe e luste të jetonte me të në Richmond. Ajo shkoi atje për një vizitë të shkurtër, nuk i pëlqeu, e kuptoi se s’ishte e dashuruar në të, u kthye dhe ndërronte punët. Por më pas filluan telefonatat dhe e-mailet. Pam e pëlqente internetin. Ajo u shkroi disa miqve, por kryesisht ndiqte kurset online në gjëra si biologjia dhe botanika. Pam punonte në akuarium, por la të kuptohej se kjo ishte vetëm e përkohshme. Çdo verë bënte kurse në Universitetin e Miamit në Biologjinë Detare dhe vitin tjetër diplomoi. Ajo i kishte thënë Jenlas se nuk kërkonte të bëhej Cyrano de Bergerac (më pas shpjegoi se kush ishte) por zbutej kur Jenla tha se ajo e donte kompjuterin e saj personal dhe e lejonte Jenlan të pranonte mesazhe në të sajin. Ata ishin të shënuar për Jenlan, por të dërguar në adresën e Pamit. E vërtet ndaj natyrës së saj, Pam ishte e irrituar nga kjo, ndonëse nuk i lexonte mesazhet që nuk i dedikoheshin asaj. E kam kujtesën shumë të qartë rreth Jenlas, njërin prej fustaneve të saj voluminoz të natës të ngecur mes këmbëve të saj të holla, të shtrirë në dhomën më të errët të Pamit, në fund të kërrigës së lëkurës të Pamit, duke lexuar porositë e natës. Në aeroplan, ajo kishte parë pëlhurën e kaltër të velave të gozhduar poshtë diçkaje pas saj, por s’kishte shumë kureshtje lidhur me këtë. Ajo dëgjonte për Berlinin. Kishte shumë komunikim statik në ajër drejt aterrimit. Eventualisht Rick King kishte sjellë gjysmë shishe të Jim Beam. Asaj s’i pëlqente alkooli që s’ishte i përzier me diçka, por e mbështeste në buzët e saj që të digjeshin. Ajo pyeti se çfarë kishte nën pëlhurë. Ishte e ngulitur aq ngushtë, saqë s’mund të përgjonte. Piloti ishte jokomunikues dhe fliste vetëm me kufje, derisa filluan të uleshin. Rick King e pyeti përse donte ta pyeste. Ajo e pyeti përse e pyet për çfarë do të pyeste. Gjithçka ishte një lloj flirti. Sidoqoftë, pyetja mbeti pa përgjigje të menjëhershme. Nuk pati përgjigje deri në momentin kur aterruan dhe veturat shpër­ thyen nga gjithkund për ta rrethuar aeroplanin. ‘Mos u bëj idiot!’ piloti i 218

D O S S I E R

bërtiti Rick Kingut, i cili papritur kishte revolen e tij, të marrë nga dyqani i gjerave peng, të drejtuar kah ajri. Ishte vështirë për ta parë se çfarë po ndodhte. Ajo ishte e frikësuar se revolja mund të gjuante. Diçka që dukej si një kamion zjarrfikësish që lëvizte me shpejtësi të plotë dhe një tub gjigant ishte shpalosur nga dy burra të fryrë si rriqrat e ngopur me jelekët e tyre, derisa duart e tyre të vogla, kokët dhe këmbët zgjateshin përpara. Shkuma, më e rëndë se cilado borë që ajo e kishte parë kur ishte vajzë e vogël në Illinois, kishte mbuluar dritaren e përparmë të aeroplanit. Revolja ishte hedhur pas. Ajo ishte aq e frikësuar për t’u kthyer për të parë se ku kishte rënë. Përmes kufjeve të pilotit, ajo mund të dëgjonte njerëzit teksa i urdhëronin të dilnin jashtë me duart e ngritura. Duart e saj ishin mbledhur para syve të saj. Nuk kishte mënyrë për të parë aeroplanin. Deri tash secila dritare ishte mbuluar nga shkuma. Ajo përpiqej të dëgjonte se çfarë i thoshte Rick King pilotit por piloti dëgjonte vetëm atë që i thuhej përmes kufjeve e madje as që e shikoi Rick Kingun që filloi ta shtynte pak anash. Asnjëri prej tyre s’i kushtoi vëmendje asaj. Piloti mbeti pasiv edhe kur Rick Kingu filloi ta shkundte atë, duke bërtitur në dhimbje, shkaku i krahut të rij të lënduar. U dëgjua një zhurmë sikur aeroplani të ishte thyer në dysh. Ajo s’e kishte idenë se për çfarë bëhej fjalë, por rezultoi që piloti hapi derën e tij, shkuma e bardhë varej duke pikuar, sikur një lule e padëmshme anemike, derisa e pa trupin e tij duke u fuqizuar dhe më pas ai ishte jashtë, duke e hedhur dorën e Rick Kingut, duke u penguar sepse ishte e vështirë të mbash balancën e tij dhe të dalësh me duart e tij të ngritura. E pyeti Rick Kingun se çfarë po ndodhte, që të dinte çfarë të bënte. Ai ngjeshi këmbën e tij në instrumentet e panelit kontrollues, duke goditur e goditur thembrën. Me këndin e hapur të pilotit, brenda kishte ngjyrë të himtë të ndritshme, dhe në rrudhën më të hollë të shkumës ishte një opal, ajo mendoi se kishte parë një figurë të errët tek qëndronte shumë afër aeroplanit. Rick King kurrë s’i foli asaj, përveç nëse kishte diçka në rrjedhjen e sharjes që ajo s’e kishte dëgjuar, dhe pas goditjeve aq të rënda saqë tërë aeroplani shkundej edhe dera e tij u përplas, po ashtu, e shtyrë shumë lehtë. Një shkëlqim i tmerrshëm mbushi aeroplanin saqë Jenlan e përkujtoi në qaforet vezulluese që njerëzit bartnin në festivalin e fantazisë në natën e Vitit të Ri, duke shtyrë nga një anë në tjetrën, duke plotësuar rrethin që 219

do t’i aktivizonte në ngjyrë të ndritshme të kaltër dhe rozë dhe të verdhë fluoreshente, siç s’duket asnjë ngjyrë në natyrë. Rick King ishte në tokë dhe më shumë duar se që kishte parë ajo arritën të futen në aeroplan. Ajo i ndjeu në gjithë trupin e saj, si këmbë të holla të merimangave gjigante dhe më pas s’e kishte të qartë se si doli jashtë: ajo s’e kishte idenë se çfarë kishte ndodhur më parë në pistë. Një burrë me pantallona bermude dhe bluzë të bardhë nxori nga aeroplani një kuti të kaltër. Të gjithë ishin të prangosur-ajo ishte e prangosurdhe në atë që dukej si mocion i ngadaltë, të gjithë heshtën, sikur kjo të ishte finale. Burri me pantallona të shkurtra çau pëlhurën dhe hoqi kapakun e kutisë teksa nxori diçka të pikëluar, të mbuluar me ngjyrë… padyshim se ishte: ishte dreri i butë Key, specie e vogël pothuajse e zhdukur- shteti krijoi tunele nën hekurudha për të mbrojtur kalimet e tyre, vendosën shenja për ulje të shpejtësisë pothuajse në zvarritje që njerëzit të mund të shpëtonin në kohë nëse do të dilnin nga rruga. Ishin të rritur, por dukeshin si këlyshë. Nën dritën shkëlqyese të Miamit, ajo kishte kthyer kokën anash për të parë drerin e ngordhur Key. Përveç se s’ishte i ngordhur. Zhurma kishte efektin që nuk ishte i ngordhur. Aeroplani u largua duke i lënë një minutë të mëshirshëm nën hije. Një police e trajtoi atë jo shumë ashpër, duke konsideruar që këmbët e saj nuk kishin fuqi dhe nuk mund t’i ndihmonte shumë në përpjekjet për t’u ngritur. Piloti u lëkund, pështyu dhe Rick King shformoi dhimbjen në krah që e mundoi në pistë, lëshoi një ofshamë që aeroplani tjetër ishte zhdukur. Ose ndoshta ishte burri me pantallona bermude, i cili ishte i dehur, ndoshta ajo dëgjoi një thirrje të gëzueshme, të gjithë u çliruan që dreri Key ishte mirë. Ajo mund të shihte një copë të bardhë që mund të ishte bishti i tij. Ai e mbante në duart e tij, duke shqiptuar gjënë e përhapur të palëvizshme aty, ‘mirë’ dhe vraponte në veturë me të, me buzëqeshje aq të sinqertë saqë ajo kuptoi se kurrë s’ka qenë sinqerisht e dashur. Rick King shkoi në takim-ose kishte, këtë herë- për dr. Jason Kinderakin, i cili furnizonte me kafshë të pazakonshme një zotëri në Tokio për kopshtin e tij privat zoologjik. Njëri prej djelmoshave, i ri i cili kishte ardhur për të zbuluar një problem në programin kompjuterik të Pamit, u hodh në aksion pasi një telefonatë na dërgoi mua dhe Pamin në Miami, me shpejtësi e cila do të vriste jo vetëm drerin Key, por do të shkatërronte edhe elefantët. Pam 220

D O S S I E R

qau. Ajo fajësonte shumë vetën, siç më shpjegoi psikologu im, dhe duke u matur me Pamin asgjë s’do të ndihmonte. Pam madje fajësonte vetën për martesën e prindërve tanë sepse nëna jonë u martua kur ishte shtatzënë me të. Ajo tjetërsohej mes të qenit mirënjohëse që Jenla nuk ishte e lënduar fizikisht (ndonëse e kishte çarë keq mjekrën e saj. Me fashë të bardhë, dhe sy që pëlcisnin nga koka e saj, ajo dukej si lopë deti e frikësuar kur e liruan nga paraburgimi) dhe ishte e zemëruar me Rick Kingun. Djaloshi, i cili na ngiste, ishte thatanik, burrë i bukur dhe quhej Patrice Lumond. Ai ishte fotograf, puna e përditshme e të cilit ishte krijimi i kornizave në një dyqan arti në Stock Island, ndonëse kishte mundur lehtë të jepte dorëheqje, ai gjithnjë detyrohej të bënte dhe jetonte nga i dashuri i tij i famshëm arkitekt. Arkitekti konsiderohej goxha i dëshirueshëm mes të dashurve sepse ishte posaçërisht i pasur dhe i bukur dhe vetëm 6 vjet më i vjetër se Patrice. Në këtë pikë gjithçka që dija për të ishte se ai dhe arkitekti ishin takuar gjatë një udhëtimi në Virgin Gorda, dhe se ai dinte shumë rreth kompjuterëve. “Do të zgjidhet vetvetiu” tha ai, duke dashur të tingëllonte ngushë­ llues. ‘Do të mund të ishte ide e mirë nëse Jenla do të shihej me dikë. Madje ndoshta tashmë ekziston dikush. Kanë zakonisht njerëz, të cilët ndërhynë kur është e qartë se ndonjë fëmijë është i traumatizuar, i cili… nuk takohesh me dikë Charlotte? Dua të them, si do të ekzistonte ndonjëri prej nesh pa i pasur disa ilaçe që na dedikohen, kuptoni?” “Është faji im,” tha Pam. “Nuk kisha mjaft argumente kur ajo deshi të braktiste shkollën. Qëndrova e heshtur kur deshi të shkonte në Richmond, për të parë atë mbeturinën e futbollit. Kurrë s’e dita me kë shoqërohej. Mua më konvenonte vetëm të sugjeroja se është jashtë me një mori djemsh homoseksualë që s’kishin rëndësi.” “Kjo nuk doli ashtu siç ajo mendonte,” thashë unë shpejt. ‘Oh, jo, jo, jo unë e kuptova se çfarë mendohej,” tha Patrice. “Mos u trego njerëzve çfarë desha të thosha, Charlotte”. “Pam kjo doli gabimisht, sikur doje të thoshe që homoseksualët s’kanë rëndësi,” thash unë me butësi. “Epo s’je ti e ndjeshme ndaj çdo gjëje? Ti dukesh se i karakterizon të gjithë homoseksualët si alternativë ndaj burrave heteroseksualë, të cilët-sipas teje- janë pashmangshëm të dehur, s’është ky mendimi yt i informuar zonja Kujdestare e Kombit?”

221

“Nuk u ofendova,” tha Patrice. “Vërtet jo.” Ai fliste qetë me mua mbi supet e tij, e Pam bërtiste mbi të. “Dhe ai arsyetimi i mallkuar, Republikani i parë për figurën e nënës, të cilës ia delegova përgjegjësinë”. “Mbaje Ronnien larg nga kjo,” thash unë. “Përse? Ajo është e paprekshme vetëm ngase ishte martire aq e madhe dhe braktisi jetën që s’e donte fillimisht për t’u zhvendosur me ne? ajo votoi për George Bush! Ajo mendon se shitja e Toyotas së përdorur është akt radikal, sepse konsideroheshin vetura të huaja, dhe i dërgonte paratë e saj”. “Kur paratë nuk vinin më, ajo i punonte dy punë. Nuk ishte realisht problem i saj Pam. Mund të ishte kthyer”. “Çfarë, dhe ta linte vajzën e saj të gjorë që t’u kthehej miqve të saj dhe shkollës? Asaj i pëlqente dielli dhe argëtimi atje, Charlotte. Nuk e di se çfarë etike fisnike të punës po e kujton, përveç nëse është ajo e cila e mbante atë jashtë deri në mesnatë e në shtëpi vinte me uiski dhe bonbone mente për të fshehur erën e gojës. Nuk mund të të duroj më të tolerosh të gjithë, në botën tënde të mbyllur hermetikisht, në shtëpinë tënde të vajzave të cilat bëjnë vetëm qejf për vete. Oh, jam e sigurt se do të bëjmë një revolucion. Ose nuk do ta bëjmë? Në vend të kësaj po e bombardojmë Irakun”. “Të lutem, Perëndi,” tha Patrice. Celulari i tij cingëroi. “Alo?”, tha ai. “Po kalojmë shumë mirë, pothuajse jemi në Tavernier. Të gjithë janë absolutisht mirë. Mirë, të lutem thirr prapë dhe leje emrin e prokurorit dhe atë informatën tjetër në sekretaren time telefonike, që kur të arrij atje të mund ta përshkruaj? Faleminderit, Mixie,” tha ai. Sportelet për tatuazhe, gjithandej, njerëz me motoçikleta kalonin. Patrice kishte një dritë të verdhë në Daily Queen. Ai e ngiste Lexusin e arkitektit, e që ishte veturë e qetë dhe e lëmuar dhe më shumë ngjante me një motoskaf sesa me veturë. Unë shikova pas supeve të mia, por veturat e policisë nuk shiheshin. Patrice pothuajse çmendej, ai përpiqej të qetësonte Pamin, dhe kur burrat e bëjnë këtë- qofshin homoseksualë apo jo- ajo u nevrikos, sepse ajo mendonte se mirësjellja nga një burrë është përfillje. Ajo nuk shkonte në ahengje sepse mendonte-përfshirë ne- njerëzit që s’janë të pasur, që s’janë të famshëm, të cilët rastësisht ndodheshin në Key West-ishte përfillje po ashtu. Me të s’mundeshe të argumentoje. “Çfarë bënin ata, kontrabandonin kafshë?” tha Pam. 222

D O S S I E R

“Epo ende s’e dimë. Ne e dimë që është e pamundur që Jenla…” “E pamundur? Çfarë është e pamundur? Çfarë nëse kjo është ajo çfarë ajo bënte?” “Nuk mendoj ashtu,” thash unë. Patrice shtoi, “Ata mbështeteshin në ty pa u përgjigjur në pyetjet tuaja lidhur me çfarëdo…” “Çfarë rëndësie ka kjo? Çfarë rëndësie ka nëse janë flamengo apo bizonë? Të lutem, vetëm njëherë dikush le të thotë diçka të dobishme,” tha ajo në mënyrë dramatike. Patrice ia ktheu, “Ti s’e ke sidën,” tha ai. Hokus-pokus, Jenla ishte në kuzhinën e Mixiet. Që nga ajo ditë, ajo kishte migrenë. Ajo thoshte se dhimbja ishte e përcjellë nga një erë e ashpër kimike e përzier me erën e pistës. Ajo mbante frymën dhe përpiqej të mos shkrihej kur korona rrethore paraqitej për të sinjalizuar sulmin. Por kjo ishte natë e mirë, një muaj pas tollovisë në Miami. Ricki kishte fituar çmimin e punëtorit të vitit në punë. Rick King, i cili kërkohej nën akuza për plaçkitje dhe falsifikim, ishte kthyer në Ohio. Akuzat kundër Jenlas u zhvleftësuan. Kisha vërejtur që së fundmi kishte filluar të mbante distancë mes nesh, dhe se e kishte harruar shprehinë e vjetër që të kërkonte instinktivisht dorën time kur ishte e shqetësuar. Për befasinë e të gjithëve, ajo insistoi të vazhdonte drejt Richmondit atë natë, dhe çfarë mund të bënim ne? Unë e paramendoja në përqafimin mikpritës të ish-të dashurit por doli se ajo kurrë s’i kishte treguar atij për asnjë nga ndodhitë. Psikologu im tha që ajo ishte e tronditur. Ata shkuan në kinema e madje njëherë bënë dashuri, ai e kishte dërguar në një restorant të mirë por ajo s’mund të hante ushqim aty ose kudo tjetër dhe volli në tualet. Kur u kthye në Key West, nuk kishte më mesazhe elektronike. Fatkeqësisht, as ajo s’dukej se i lexonte. Patrice erdhi për ta dërguar në një kolegj të produksionit në komu­ nitet që kishte bërë ndriçimin e shfaqjes së Tennessee Williams, dhe një­ herë më kërkoi që ta nxjerri jashtë nga qendra tregtare. Ajo kishte më pak telashe kur ndodhej në një hapësirë të mbyllur kur dikush tjetër ngiste. Në punë shkonte me biçikletën e vjetër të Pamit. U takua me një mjek dhe mori recetën për ilaçe që do t’i mundësonin të punonte edhe në kohën e migrenës më të keqe. Pas një kohe, ajo më bindte ta ndiqja në disa ahengje por shpesh largohej para meje. 223

E vërteta ishte se ahengjet filluan të më dukeshin pak të çuditshme, po ashtu. I shikoja nga perspektiva absurde si krejtësisht të sigurta dhe të përsëritshme-furnizues të njëjtë të ushqimeve, muhabete të njëjta rreth asaj se si mund të ringjalleshin shkëmbinjtë ujorë dhe sa shumë uraganet mund të zbresin çmimet e patundshmërive. Ishim aq të afërt saqë e ndjeja mënjanimin e saj, edhe nëse të tjerët mendonin se ajo ishte mirë. E ndjeja dhe ishte ngjitëse: fillova ta imagjinoja vetën kudo, dhe gjithmonë diku në periferi të pronës, për të parë yjet ose duke qëndruar jashtë në rrethojë, ku dikush pashmangshëm do të ishte duke tymosur cigare. Lidhjen e fundit të vërtetë që e kisha, ishte para katër vjetësh kur isha në vitin e fundit të Universitetit në Miami, ku përjetova vitin tim të fundit me një grua më të moshuar e cila kishte një restorant. Ai u dashurua në njërën prej kameriereve, dhe kjo s’ma theu zemrën shumë sepse s’isha e interesuar të isha njerka e djemve të tij dhe atij s’i pëlqente shumë familja ime. Ai tha se duke qenë burri i vetëm në darkën e Falënderimeve (gjë që ai nuk ishte. Sam K ishte aty) e bënte të ndihej si një lis në tokë me asnjë dru përreth. Natyrisht, mund ta kisha parë këtë si problem të tij, por më bezdiste fakti që s’e kishte gjetur dikë të pëlqente gjithë shtëpinë tonë. Ose ndoshta kishte të drejtë: ata do të mund të ishin pragmatistë dhe jo shumë miqësorë ndaj të huajve. Djelmoshat, ishte një grup i izoluar, po ashtu, por në shikim të parë kur dikujt i duhej ndihmë të gjithë do të bënin ndonjë ofertë që nga riparimi i problemeve me kompjuterë deri tek kapja e zoçkave. Ata padyshim se pajtoheshin që çfarëdo që e shkakton problemin është problem. Siç kishte thënë i dashuri im, mjaftë ndyrë: “Mbështetu në korin grek dhe kurrë s’do të të duhej të rritesh”. Dyshoja se homofobia ishte problemi themelor i të dashurit timdiçka që ai s’e pranonte dhe e mashtronte vetën ngase kishte angazhuar aq shumë homoseksualë për të punuar në restorant. S’,mund të imagjinonit mënyrën se si reaguan pas problemit të Jenlas dhe të mos kuptonit se të gjithë u ndjenë tmerrshëm rreth asaj çfarë ndodhi-sidomos ngase në mendjet e tyre ishte një mashtrues dhe ata s’kishin bërë asgjë. Kjo vetëdije mori shpërblimin e vet. Nuk talleshin përreth aq shumë, ose nuk dukeshin të interesuar të flirtonin me njëri-tjetrin. Përvidheshin jashtë nga kuzhina: shihja njërin prej Djelmoshave duke shikuar natën në qiell, ose të ulur larg nga të tjerët duke lexuar. 224

D O S S I E R

“Sonte nuk je për të dalë?” e pyesja Patrice, kur u takova me të, të ulur në parmak pas shtëpisë së Mixie me macen e fqinjëve në prehrin e tij. Ai më pëlqente shumë, andaj isha shumë i befasuar kur ai m’u përgjigj që edhe parmaku do të mund të ishte kolibë qeni: arkitekti ishte shumë i zemëruar saqë mori Lexusin në vend të Chevyt të tij në Miami. (sikur unë do ta ktheja veturën e tij të vlefshme të ndyrë”) Iu bashkova për disa çaste dhe mësova se fjalët e sakta të arkitektit kishin qenë: “Mendove se të duhej të merrje veturën sepse po e joshje Të Përhiturën?” Nuk dija çfarë të bëja me këtë sepse ishte pyetje aq e ndyrë. Supozoj se kjo më bëri të kuptoj se kisha idealizuar Djelmoshat dhe të dashurit e tyre, por mendoja se me apo pa vetëdije njerëzit donin të mendonin se diçka, diku, po funksiononte. “Janë në rregull gjërat mes jush, në përgjithësi?”. Pyeta unë. “Pa dyshim se s’do të mendoja ashtu, nëse ai e bënë të qartë se nuk më beson mua kur kam lodrat e tij”, tha Patrice. Madje edhe macja kërceu nga prehri i tij dhe u zhduk tutje, sikur të mos shoqërohej kurrë me të. Ishte shumë më vonë, pasi e putha Patrice në faqe dhe i thash të mos lejonte që kjo ta pikëllonte, kur m’u regjistrua një moment tjetër i ndyrë, dhe e paramendoja Jenlan e re dhe të bukur si të Përhiturën. S’thoshte dot arkitekti se ajo do të duhej të qëndronte në vendin e saj, dhe të mos vraponte menjëherë në kërkim të diçka më të mirë? Në aheng e kërkoja atë, që të ballafaqohesha me të, dhe ishte e vërtetë: unë ndihesha shumë më parehatshëm duke lëvizur mes grupit të vjetër. E pash Sam K. duke qëndruar afër të dashurit të tij, i cili e injoronte derisa qeshte me gruan në kaftan të bardhë, dhe e cila më herët më ishte prezantuar si dikush që vallëzoi me Peter Martins. Mixie rrahu supet e mia derisa kalonte afër, dorë me dorë me një tjetër mysafir, një burrë me të cilin kishte punuar në një gazetë në Norfolk ‘në një jetë tjetër’. Aq shumë gjëra i kishin ndodhur Mixie në ‘jetën tjetër’ saqë ishte e vështirë të besoje që jeta e tij aktuale nuk ishte diçka e përbërë nga ëndrrat, po ashtu. E kërkova pak arkitektin, më pas kuptova se do të ishte më mirë nëse s’do ta gjeja. Shkova në shtëpi ku disa prej djelmoshave ishin mbledhur në kuzhinë. Sigurisht shumica prej tyre kishin ndjerë se nëse do të qëndronin brenda, do të josheshin të flisnin për Jenlan dhe doktorin (siç 225

quhej tani me sarkazëm) të dashurin e Kinderakit, dhe fakti se Kinderaki po mblidhte mbeturinat në rrugë për një kohë të caktuar, mendonin se do të respektonin rregullin e pathënë që askush s’e gjykon dikë tjetër. Për befasinë time, Estrella kaloi afër dhe mori nga frigoriferi një pjatë me ushqim të paragjellës. Kishte shumë prej ushqimi, disa të errët dhe të pashijshëm si guralecë, disa të zbukuruar me mëlmesa. Ajo i admironte me kënaqësi. Ajo kishte përparëse të bardhë, dhe flokët i kishte të lidhura prapa me një kapëse të argjendtë. Eci me kurrizin e drejtë dhe sillej sikur të ishte gjithnjë e pranishme në ahengje. Harris pëshpëriti se Mixie ishte pajtuar me të, duke i kërkuar falje dhe duke i dhuruar një kamionçinë të re, madje e përcillte në vizitat tek mjeku për të cilin mendoi se do të mund t’i bënte mirë me valium. E mora një lëngë nga frigoriferi i Mixie, pastaj Harrisi më shtyu anash dhe më tregoi një artikull një gazetë: një fotografi e drerit Key të bërë nga pas, duke bredhur nga errësira drejt një moçali të pazakontë të ndritshëm, sikur ta shoqëronte një re shiu. Siç e studiova unë, zbulova që ndoshta po shihja ndriçimin e blicit të kamerës. Artikulli poshtë fotografisë fillonte me raportin, ku përmendej pronari i dyqanit për gjërat peng, i cili ishte në telashe ngase shiti armë pa leje. Jenla hyri në kuzhinë derisa po lexoja, dhe kjo më befasoi ngase supozoja që, siç bënte gjithnjë e më shpesh, kishte shkuar. “Çfarë është kjo?” pyeti ajo. Unë dija më mirë se si ta fshihja nga ajo. E turpëruar, Harris rrotulloi sytë me vet gabimin e tij dhe u largua. Raporti kishte të bënte me një burrë që kërkohej në Ohio, Rick King dhe bashkëpunëtorin e tij, një ish-pjesëtarë të beretave të gjelbra (nuk përmendej American Airlines) i quajtur Steven Grant Lee Hawley, i cili u arrestua për kontrabandim të kafshëve. Ishte e përshtatshme, supozoj- historitë e tyre të shkuara; se si qeveria u vetëdijesua që edhe kafshët vidheshin. Askund të raport nuk ishte përmendur Jenla; sikur të mos kishte qenë kurrë aty. Përshkrimi anash shoqëronte artikullin rreth drerit Key dhe specie të tjera në zhdukje në Florida Keys. Sigurisht atë e kishte befasuar edhe më shumë sesa mua. Ndoshta s’e kishin përmendur ngase kishte 19 vjet? Si, saktësisht dikush do të mund të fshihej? Ajo e lexonte qëllimshëm, duke e plotësuar me pjesën tjetër të tre­ gimit. Ajo pa të njëjtën fotografi që e pash unë: blicin e dobët të së bardhës 226

D O S S I E R

në bishtin e drerit duke u zhdukur; duke i shpëtuar fatit për të cilin s’dinte asgjë si kafshë dedikuar një kopshti të çuditshëm zoologjik, ku ndoshta do ta kishin dashur, por megjithatë do të ishte i robëruar dhe i mjerë, shumë larg nga bota e vetme që e njihte. Pastaj mendova për babanë tonë, kontrabanduesin e drogës, vite më parë, duke shikuar në të njëjtën mënyrë siç e vërejta se Jenla shikonte, tani –shqiptimi i një emri të veçantë jo të bijës së tij, por për fëmijën që kishte zënë vëmendjen e tij. La Bella Jennifer, me flokët e saj të arta që shkëlqenin me aq inte­ nsitet saqë dukej sikur dielli po shkëlqente në vet botën e tij, dhe jo në ndonjë tjetër. Ku ishte Patrice? Njëri prej djelmoshave pyeti papritur. Tjetri u përgjigj që s’e kishte parë tërë natën. Ai nuk ndihej mirë. Përktheu: Alfred Beka

227

JANUSI Tasi ishte i përsosur. Ndoshta nuk ishte çka ju do të zgjidhnit po të ndodheshit përballë një rafti me tasa, apo ai gjësend që do t’ua tërhiqte pashmangshmërisht vëmendjen në një panair prodhimesh me dorë, sidoqoftë qe i vërtetë. Siç mund të merej me mend, ai shte po aq i adhurueshëm sa edhe një qen rrugësh që nuk ka asnjë arsye për të dyshuar se mund të jetë i pranueshëm. Në fakt, pikërisht një qen i tilë, merrej shpesh me vete për shëtitje dhe sillej Brenda bashkë me tasin. Andrea ishte agjente pasurish të patundshme dhe kur mendonte se ndonjë blerës mund të qe amator qensh, do ta merrte me të mirë qenin e saj ndërkohë që do ta vendoste tasin në shtëpinë që ishte gati për t’u nxjerrë në shitje. Ajo do të linte në kuzhinë një enë me ujë për Mondo-n, do të nxirrte nga çanta e saj bretkosën e tij plastike që bënte kuak-kuak dhe do ta lëshonte perdhe. Ai do të hidhej mbi të me kënaqësi, ashtu siç bënte përditë në shtëpi, duke u endur gjithandej me lodrën e tij të parapëlqyer në gojë. Tasi zakonisht vendosej mbi tryezën e kafesë, por kohët e fundit ajo e kishte ekspozuar mbi mbulesën e një komoje pishe dhe mbi një tryezë të llakuar. Njëherë tasi u vendos edhe mbi një tryezë qershie poshtë një natyre të qetë të Bonnard-it, ku gjente veten. Çdokush që ka blerë apo ka dashur të shesë një shtëpi duhet të jetë mësuar me disa nga marifetet e përdorura për të bindur blerësin që shtëpia është krejt e veçantë; një zjarr në oxhak herët në mbrëmje; një tufë bathrash të çelura në një kanë me ujë mbi banakun e kuzhinës, ku zakonisht askush nuk ka vend për të vënë lule; ndoshta erëmimi i lehtë i pranverës, shkaktuar nga një pikë e vetme e erës njerëzore që avullon nga nxehtësia e një llampe ndriçimi. Andrea mendonte që mrekullia e atij tasi, ishte se ai edhe qe punuar hollë edhe binte në sy – paradox tasi. Zmalti i tij kishte ngjyrë kremi dhe dukej se vezullonte paçka dritës që futej Brenda. Në të kishte ca grimca të vogla ngjyre – flakërima të vockla gjeometrike – dhe disa syresh qenë pikëluar me thërrmija argjendi. Ato qenë aq të mistershme sa edhe qelizat e para me mikroskop; ishte e pamundur të mos i këqyrje, ngaqë ato vizëllonin duke vetëtitur sa hap e mbyll sytë dhe pastaj ktheheshin 228

D O S S I E R

në gjendjen e mëparshme. Diçka që kishte të bënte me ngjyrat dhe vendosjen e tyre rastësore të sillte ndërmend lëvizjen. Njerëzit që pëlqenin orenditë fshatare flisnin gjithnjë për tasin, po pastaj dilte se ata që ishin të dhënë pas Biedemeier-it e pëlqenin atë së tepërmi. Sepse tasi nuk ishte aspak për të bërë figurë apo për të rënë në sy aq sa dikush të dyshonte se qe vendosur në atë vend me paramendim. Ata mund të vinin re lartësinë e tavanit sapo zbriste prej tavanit poshtë apo të largohej nga përthyerja e rezeve të diellit mbi murin e zbehtë. Më pas sakaq do të shkonin drejt tij dhe do të nisnin të flisnin. Megjithatë, gjithnjë ngurronin kur përpiqeshin të thoshin diçka për të. Mbase kjo ndodhte ngaqë ata gjendeshin në atë shtëpi për arsye serioze, e jo për të vënë re gjërat e atyshme. Njëherë Andrea-s i telefonoi një grua, që nuk i kishte dhënë ndonjë çmim për shtëpinë që i ishte ofruar. Ai tasi, tha ajo- a do të ishte e mundur të gjente se ku e kishin blerë të zotët e shtëpisë atë tas të bukur. Andrea gjasmoi sikur nuk po i binte në të për çfarë e kishte fjalën gruaja. Një tas, diku në shtëpi? Aha, mbi tryezën poshtë dritares. Po, do t’i lutej gruaja, tamam aty. Andrea nuk u ndje dy ditë dhe pastaj e mori në telefon për t’i thënë që tasi kishte qenë një dhuratë dhe se të zotët nuk e dinin se ku ishte blerë. Kur nuk merej nga një shtëpi për t’u çuar te tjetra, tasi vendosej mbi tryezën e kafesë së Andrea-s. Ajo nuk e mbështillte me kujdes (edhe pse e mbartte kësisoj të future në një kuti); ngaqë i pëlqente ta shihte e ta mbante në tryezë. Tasi ishte goxha i madh dhe nuk dukej si diçka e thyeshme, as tejet kërcënuese, nëse përmbysej tryeza apo nëse Mondo-ja bënte ndonjë proçkë teksa luante. Ajo qe i lutur të shoqit të mos e linte në tas çelësin e tij të shtëpisë. Tasi qe i destinuar të rrinte bosh. Kur i shoqi e vuri re tasin për herë të parë, e kishte këqyrur nga afër dhe kishte buzëqeshur pakëz. Ai gjithmone e shtynte atë të blinte gjëra që i pëlqenin. Vitet e fundit ata të dy kishin blerë aq shumë gjëra sa të mund të kompensonin gjithë vitet e këqij kur ishin student të diplomuar, mirëpo tashmë që ata qenë rahatuar prej kohësh, kënaqësia e zotërimit të gjërave të reja po u pakësohej. I shoqi i saj e kishte cilësuar tasin tërheqës dhe ia kishte hequr sytë pa e marrë në dorë për ta këqyrur. Ai nuk ishte i interesuar për tasin më shumë sesa ajo për Leica-n e tij të sapoblerë. Andrea ishte e sigurt se tasi i sillte fat. Ofertat shpesh vinin për shtëpitë ku kishte ekspozuar tasin. Nganjëherë pronarët, të cilëve u kërkohej gjithnjë të mos ishin të pranishëm ose të dilnin kur tregohej shtëpia, as që e dinin 229

se tasi kishte qenë në shtëpitë e tyre. Njëherë nuk mund ta përfytyronte se si e harroi tasin dhe pastaj u frikësua aq shumë se mos i kishte ndodhur gjë, sa që u kthye turravrap në shtëpinë ku sapo pati dalë dhe psherëtiu e lehtësuar kur e zonja i hapi derën. Tasi, shpjegoi Andrea – ajo kishte blerë një tas dhe e kishte vënë mbi raft për siguri, ndërsa vërtitej nëpër shtëpi me blerësit e mundshëm dhe ajo… I bëhej të turrej, të linte pas gruan e vrerosur dhe të rrëmbente tasin e vet. Zonja i hapi rrugën dhe vetëm kur Andrea vrapoi drejt raftit, ajo i hodhi një shikim paksa të çuditshëm. Në ato pak sekonda para se ta merte, Andrea arriti të kuptonte se pronarja duhet ta kishte parë se sa përsosmërisht ishte vendosur tasi duke bërë që rrezet e diellit të nxirrnin më në pah pjesën e tij të vegimtë. Kana e saj ishte zhvendour në anën e përtejme të raftit në mënyrë që ta mbizotëronte tasi. Gjatë gjithë rrugës për në shtëpi Andrea vriste mendjen sesi mund ta kishte harruar tasin. Kjo ishte si ta linje një mik vetëm gjatë një shëtitjeje dhe të ikje. Nganjëherë në gazetë gjeje histori ku tregohej për familje që pasi harronin fëmijën diku vazhdonin të ngisnin makinën në drejtim të qytetit tjeter. Andrea kishte bërë vetëm një milje rrugë para se të kujtohej. Me kalimin e kohës asaj iu shfaq në ëndërr tasi. Dy herë, në një ëndërr mëngjesi – aty ndaj të gdhirë midis gjumit dhe kotjes së fundit para ngritjes nga shtrati - ajo pati një vegim të qartë të tasit. Ai iu rras fort në mendje dhe për një çast e bëri të hidhej e trembur – po ai tas që shihte përditë. Ajo pati një vit mjaft fitimprurës në shitjen e pronave të patund­ shme. Fjala përhapej duke bërë që të kishte aq shumë klientë sa që bezdisej. Arriti deri aty sa i hipi në kokë marëzia që tasi të ishte qenie e gjallë, në mënyrë që ajo të mund ta falënderonte. Kishte raste kur donte të bisedonte me të shoqin për tasin. Ai punonte agjent burse dhe nganjëherë u thoshte njerëzve se qe fatlum që u martua me një grua e cila megjithëse kishte një ndjesi të stërholluar estetike , mund të përshtatej gjithashtu në jetën e përditshme. Ata në të vërtetë ndryshonin shumë nga njëri-tjetri për këtë qenë të një mendjeje . Ishin të dy të qetë – të matur, të ngadalshëm kur gjykonin për gjëra të rëndësishme, por thuajse kokëfortë sa herë sa herë u duhej të arrinin në ndonjë përfundim. Të dyve u pëlqenin hollësitë, mirëpo ndërsa ajo qe e dhënë pas ironisë, atij ia kishte ënda padurimin dhe mohimin e gjithçkaje kur gjërat koklaviteshin apo bëheshin të paqarta. Por që të dy e dinin këtë; për këtë lloj gjëje ata mund të flisnin kur ishin vetëm në makinë duke u kthyer për në shtëpi nga ndonjë mbrëmje apo 230

D O S S I E R

pas ndonjë fundjave të kaluar mes miqsh. Veçse ajo nuk i foli kurrë atij për tasin. Kur ishin duke ngrënë darkë, duke shkëmbyer me njëri-tjetrin të rejat e ditës, apo ndërsa rrinin natën në shtrat duke dëgjuar muzikë në stereo e duke mërmëritur të përgjumur gjëra pa lidhje, ajo shpesh tundohej nga ideja për t’u shprehur hapur dhe për t’i thënë se mendonte që tasi në dhomën e ndenjes, tasi ngjyrë kremi, ishte çelësi i suksesit të saj. Nganjëherë mëngjeseve, do të shikonte të shoqin dhe do të ndjehej fajtore që mbante një të fshehtë të tillë të përhershme. A mund të ndodhte që të kishte ndonjë lidhje më të thellë me tasin – marrëdhënie të ndonjëllojtë? Korrigjoi të menduarit e saj: si mund të përfytyronte një gjë të këtillë, përderisa ajo ishte një qenie njerëzore dhe ai veçse një tas? Kjo ishte qesharake. Mendo vetëm se si njerëzit jetojnë së bashku dhe e duan njëri-tjetrin. .. Por a ishte kjo gjithnjë kaq e qartë, a ishte gjitnjë një marrëdhënie? Ndjehej e pështjelluar nga këto mendime, mirëpo mbeteshin në mendje. Tashmë kishte diçka Brenda saj, diçka të vërtetë, për të cilën nuk foli kurrë. Tasi ishte një mister, madje edhe për atë vetë. Ishte diçka munduese, sepse lidhja shpirtërore e saj me tasin përmbante ndjesinë e përhershme të fatit të mirë të pashpërblyer; do të kishte qenë më e lehtë për t’iu përgjigjur kësaj nëse bëhej ndonjë lloj kërkese si shpërblim. Mirëpo kjo ndodhte vetëm në përralla. Tasi ishte thjesht tas. Këtë nuk e besonte as edhe për një çasttë vetëm. Mirëpo besonte se tasi qe diçkaja që ajo donte. Në të kaluarën, kishte biseduar disa herë me të shoqin për një pronë të re që po përgatitej të blinte apo të shiste- duke i rrëfyer në mirëbesim ndonjë strategji të menqur që kishte sahuar për të bindur pronarët të cilët dukeshin të gatshëm të shisnin. Tanimë ajo pushoi së bëri keshtu, sepse në të gjitha strategjitë e saj përfshihej tasi. U bë më e kujdesshme dhe më zotëruese me tasin. E vemdoste atë në shtëpitë që trajtonte vetëm kurrë në to s’kishtenjeri dhe e hiqte që anej kur dilte prej tyre. Në vend që të zhvendoste vetëm kanën apo pjatën, do të hiqte nga tryeza të gjitha objektet tjera. Asaj i duhej ta detyronte veten t’i lëvizte me kujdes, sepse në të vërtetë as që e vriste mendjen për to. Ajo thjesht nuk donte t’i kishte para sysh. Vriste mendjen si do të merrte fund kjo gjendje. Ashtu siç ndodh në marrëdhëniet me të dashurin, nuk kishte asnjë skenar të përpiktë si do të mbyllej kjo histori. Ankthi u bë forca vepruese. Do të ishte e parëndësishme nëse i dashuri hidhej në krahët e ndonjë tjetre apo nëse i linte një pusullë dhe nisej drejt një qyteti 231

tjetër. Çka e tmerronte ishte mundësia e zhdukjes së tij. Kjo ishte me rëndësi. Ajo do të ngrihej natën dhe do të shikonte tasin. Kurrë nuk i kishte ndodhur që të mund ta dëmtonte. E lante, e thante tasin pa ankth dhe e zhvendoste atë shpesh nga tryeza e kafesë të tryeza prej mahogani e cepit te dhomës apo kudoqoftë, pa iu frikësuar ndonjë aksidenti. Ishte e qartë se ajo nuk do të qe personi që do t’i shkaktonte ndonjë gjë tasit. Tasi lëvizej vetëm prej saj, vendosej në mënyrë të sigurtë mbi një sipërfaqe apo mbi një tjetër; s’kishte fare gjasa se dikush mund ta thyente atë. Tasi ishte përçues i keq i elektricitetit: nuk do goditej nga rrufeja. Sidoqoftë ideja e dëmtimit ngulmonte. Ajo nuk mendonte përtej kësaj – se çfarë do të ishte jeta e saj pa tasin. Vetëm vazhdonte të frikësohej se do të ndodhte ndonjë fatkeqësi. Pse jo, në një botë ku njerëzit mbjellin bimë aty ku nuk duhet, aq sa të interesuarit duke vizituar shtëpinë mashtroheshin nga ideja se drita e diellit binte edhe në këndet e erët të dhomave - botë e mbushur me dredhi. Për herë të parë, ajo e kishte parë tasin disa vite të shkuara në një panair prodhimesh me dorë, të cilin e pati vizituar gjysmë fshehtas me të dashurin e saj. Ai e kishte shtyrë ta blinte tasin. Nuk kishte nevojë për gjëra të tilla të tjera, i tha ajo atij. Mirëpo tasi e kishte tërhequr dhe ata kishin nguruar pranë tij. Pastaj ajo vazhdoi në stendën tjetër dhe ai erdhi pas duke i rënë shpatullave me skeleton e syzeve, teksa ajo po kalonte gishtat mbi një gëdhendje në dru. “Ende po këmbëngulë që ta blejë atë?” tha ajo. “Jo”, tha ai. “Ta bleva.” Ai kishte blerë edhe gjëra tjera më parë – gjëra të cilat në krye të herës i pëlqenin më shumë – unazën fëminore prej abanozi dhe bruzi që i ivinte tamam gishtit të saj të vogël; kutinë e drunjtë, të gjatë dhe të hollë, dhe të lidhur mrekullisht bisht dallëndysheje, që ajo e përdorte për të mbajtur kapëse letrash; pulovrën e butë gri me një xhep në formë qeseje para. Kishte qenë ideja e tij që të mos ndodhej pranë saj për t’ia shtrënguar dorën, ajo mund ta shtrëngonte vetë atë – t’i shtrëngonte duart Brenda xhepit të vetmuar që zgjatej mbi pjesen e përparme të pulovrës. Por me kalimin e kohës ajo u lidh më shumë me tsasin sesa me ndonjë nga dhuratat e tjera të tij. Përpiqej të fliste me vete e ngacmuar prej tij. Zotëronte edhe gjëra të tjera më të habitshme apo më të çmuara. Tasi nuk nuk ishte një objekt, bukuria e të cilit hovte jashtë drejt teje, shume njerëz duhet t’i kishin kaluar pranë para se ata dy ta shihnin atë ditë. I dashuri i kishte thënë që ishte gjihtmonë aq e avashtë sa nuk e kuptonte se çfarë donte në të vërtetë. Përse vazhdonte ta jetonte jetën njësoj si më 232

D O S S I E R

parë? Përse ishte dyfytyrëshe, e pyeti ai. Ai e kishte hedhur hapin e pare drejt saj. Kur ajo nuk vendosi në favorin e tij, nuk e ndryshoi jetën dhe nuk shkoi me të, ai e pyeti se çfarë e shtynte të mendonte se mund ta jetonte jetën dynjerëzisht. Dhe pastaj hodhi hapin e fundit duke e lënë. Ishte një vendim që kishte për qëllim të thyente vullnetin e saj, të shkallmonte idetë e saj që binin ndesh me nderimin e premtimeve të mëparshme. Koha kalonte. Natën, vetëm në dhomën e ndenjës, ajo shpesh e ulur në tryezë, shikonte tasin., të palëvizshëm dhe të sigurtë, të pandriçuar. Ashtu siç qe ai, ai ishte I përsosur: botë e ndarë më dysh, e thellë, e lëmuar dhe e zbrazur. Pranë skeletit të syzeve edhe në mugëtirë syri lëvizte drejt shkrepëtimës së vogël të një pike të kaltër venitëse në horizont. Përktheu: Ilir SOFRANI

233

DUKE PIKTURUAR ANN BEATTIE: NJË DIALOG Intervistë me Ann Beattie nga Neila C. Seshachari Ann Beattie ka lindur në Washington, D.C., në vitin 1947, i vetmi fëmijë i James A. dhe Charlotte (Crosby) Beattie. “Jam nga një familje e klasës së mesme”, më tha, “dhe, për kushedi çfarë arsyesh, kam qenë person shumë i pavarur... Prindërit më jepnin shumë vetëbesim... Kam kaluar jetën duke e mbajtur veten. Nuk ka ndodhur që të mos jem duke u kujdesur totalisht për veten dhe duke e orkestruar jetën time... Me qëllim nuk kam bërë zgjidhje që do të më kufizonin. Për shembull, kam vendosur të mos kem fëmijë”. Në të vërtetë, Beattie e ka “orkestruar” jetën e saj në mënyrë të kënaqshme përmes shkrimit, ndonëse ajo ka thënë që ia kishte filluar të shkruante për shkak se ishte “bërë bajat me shkollën”. Pas botimit të tregimit të saj të parë, “Një trëndafil për arkivolin e Judy Garland-it” në Western Humanities Review në vitin 1972, Beattie u bë kontribuese e shpeshtë e The New Yorker-it dhe disa revistave të tjera kryesore. Në vitin 1976, Doubleday botoi “Shfytyrimet”, përmbledhje e tregimeve të shkurtra dhe romanin e saj të parë, “Skena të ftohta dimri”, që e vendosën menjëherë reputacionin e saj jo vetëm si shkrimtare, por edhe si zë të “Gjeneratës Woodstock” të viteve 1960-të. Në veprat e saj të botuara futen edhe tri romane të tjera, “Duke rënë në vend” (1980), “Dashuri përgjithmonë” (1985) dhe “Duke pikturuar Will-in” (1989), dhe tre libra të tjerë me tregime të shkurtra, “Sekrete dhe befasi” (1978), “Shtëpia e djegur” (1982) dhe “Ku do të më gjesh” (1986). “Alez Katz”, një libër i mandatuar për piktorin Alez Katz, qe botuar në vitin 1987. Ka mbajtur ligjërata prestigjioze në Universitetin e Virginias dhe Universitetin e Harvardit. Çmimet e dhëna përfshijnë atë të Akademisë Amerikane dhe Institutit të Arteve dhe Letrave (1980), Distinguished Alumnae Award (Çmimi i studentit të shquar të dikurshëm) (1980) dhe gradën Doktor nderi i letrave humane (1983) marrë nga Universiteti Amerikan dhe Bursa Guggenheim në vitin 1980. Ann Beattie jeton në Charlottesville, VA, me të shoqin, Lincoln Perry. 234

D O S S I E R

Intervista e tanishme qe aranzhuar kur Ann Beattie vizitoi kampusin Weber State College, si një nga shkrimtarët e shquar të Konferencës Nacionale të Letërsisë në prill të vitit 1989. Ajo jo vetëm që u pajtua të jepte intervistën, por bujarisht ofroi të vinte në Washington D.C, në dhjetor, kështu që mund të takoheshim gjatë kongresit të MLA (Modern Language Association). Intervista e mëposhtme u bë në Hotelin Sheraton të Washingtonit më 28 dhjetor 1989. Ia pata dërguar paraprakisht tridhjetë e dy pyetje, por, siç pritej, intervista mori kthesa spontane, ndonëse mbuluam shumicën e pyetjeve që dërguara më herët. Seshachari: “Kënga më e këndshme” merret me disa ide e tema që rishfaqen shpesh në prozën tuaj, lidhjet mes të dashuruarve apo burrat e gratë dhe natyrisht, muzikën. Le të fillojmë së pari me muzikën. Sa është i thellë interesimi juaj për muzikën? Beattie: Disa vjet më parë do t’ju jepja një përgjigje më të ngazëllyer për këtë, por në këto vitet e fundit, për herë të parë në jetën time, me të vërtetë nuk kam dëgjuar shumë muzikë. Punoja duke dëgjuar muzikë, por tash nuk punoj më ashtu. Nuk kam ndonjë arsye për këtë; nganjëherë muzika duket e përshtatshme, gati sikur përzgjedhja e një kolone muzikore për jetën e një karakteri në film. Kur kam shkruar “Duke rënë në vend” në verën e vitit 1979, shumë gjëra të atij libri ndodhnin me të vërtetë. Skylab (satelit) me të vërtetë po binte. Si mund ta përmirësoni këtë në prozën tuaj? Mendoj se kurrë nuk kam dëgjuar këngë si “Zemër nga qelqi”. Është më shumë këngë e bezdisshme, por, po të mos e kisha shkruar atë libër, nuk do ta mbaja radion të lëshuar. Nuk do të isha duke e ridëgjuar “Zemrën nga qelqi”. Pra, po bëja atë që bëjnë të gjithë shkrimtarët, gjatë tërë kohës. I kisha tentakulat jashtë dhe pashë çfarë mund të rrokja, atë që do të ishte e përshtatshme për atë lloj të veçantë libri. “Duke rënë në vend” ishte menduar t’i kishte rrënjët në një vend dhe kohë dhe muzika ishte pjesë e kësaj. Seshachari: Mendoni se në vitet 1960-të dhe 70-të njerëzit dëgjonin muzikë pak më shumë se në të 80-tat? Beattie: Nuk jam e sigurt që e kanë dëgjuar në të njëjtën mënyrë. Për shembull, prindërit e mi, që janë rritur në epokën Big Band, preken nga shumë këngë të asaj kohe dhe kanë kujtime të veçanta. Mund t’i përmend disa këngë dhe të them saktësisht se në cilën verë kanë dalë dhe me cilin djalosh mendoja se isha në dashuri kur kam qenë katërmbëdhjetë vjeç, 235

por mendoj se ajo muzikë ishte me të vërtetë pjesë e kulturës kur njerëzit vallëzonin në mënyrë tjetër se që e bëjnë sot. Gjenerata e prindërve të mi me siguri kanë dëgjuar më pak muzikë, por përvoja mund të ketë qenë më personale. Kur jetoja në New York, jo vetëm që kisha dry sigurie në dyer, por e lëshoja edhe muzikën, duke e mbajtur qytetin në distancë, duke u përpjekur të gjej kohë kreative dhe paqe e kështu me radhë. Tash jetoj në një qytet të vogël, (Charlottesville, VA); është shumë qetë dhe nuk ka ndonjë arsye imponuese për të dëgjuar muzikë tërë kohën. Seshachari: Mbase, po ashtu, pasi ishit të martuar me një muzikant në atë kohë, keni dëgjuar më shumë muzikë? Beattie: Oh po, kjo është sigurisht e vërtetë. Kam dëgjuar shumë muzikë për të cilën nuk do të isha kurrë e vetëdijshme. Në fakt, ai e titulloi “Skena të ftohta dimri”. Është një këngë nga Cousin Emmy dhe nuk e kam dëgjuar kurrë. Pasi e lexoi dorëshkrimin, ai tha ‘Ne duhet ta quajmë Skena të ftohta dimri’. Unë thashë ‘Çfarë lidhje ka me të? Dhe ai tha, E di, kënga, dhe e vuri’. Kështu libri mori titullin “Skena të ftohta dimri”. Seshachari: Ju solli famë. Madje keni dhënë një pjesë të vogël për versionin filmik. Beattie: Më lutën për këtë. Seshachari: Dhe, çoi kjo te “Dashuria përgjithmonë”? Beattie: Jo, nuk mendoj. Seshachari: Kur hyni në jetën e filmit dhe shihni aktorët e regjisorët... Beattie: Paj, kur “Skena të ftohta dimri” po bëhej film, isha në sheshxhirim për disa javë, krejt jo-zyrtarisht. Por, shumë vjet më parë, shkova në shkollë me Tom Shales-in në American University dhe shumë kohë më parë, ai kishte qenë kritik televizioni i Washington Post-it për të gjitha llojet e arteve dhe argëtimit. E ndiqja kur shkonte në Hollywood. Qëndroja përreth dhe e vështroja se çfarë po shkruante apo takoja njerëzit që takonte, pra për disa vjet të jetës sime isha në Kaliforni krejt jo-zyrtarisht. I kapja gjërat me osmozë. Shumë nga ajo që ndodh në “Dashuria përgjithmonë” është në të vërtetë nga bisedat e shumta në dhomën ruse të çajit. Është improvizim i mënyrës se si disa agjentë të Hollywood-it mendojnë dhe flasin me njëri-tjetrin. Seshachari: E admiroj aftësinë tuaj të jashtëzakonshme për të absor­ buar pëshpërimat dhe tingujt përreth jush. Beattie: Është interesante, ndonëse, në jetën e përditshme, e shoh veten si relativisht jo-vëzhguese. Një numër miqsh të mitë janë artistë 236

D O S S I E R

dhe janë njerëz vizualë. Jam e martuar për një piktor. Njoh shumë fotografë. Krahasuar me ta, kurrë nuk e ndiej veten që jam me të vërtetë e fokusuar në atë që është interesante. Megjithatë, kur ulem e shkruaj, shoh që edhe gjërat të cilat as që duken se më kanë lënë përshtypje, më vijnë të mprehta në fokus. Do të isha përsosmërisht e aftë të ikja nga kjo intervistë dhe pesë vjet më vonë, kur do të shkruaja për një karakter që nuk do të ishte i bazuar faktikisht në juve, të mbaja mend se si dukeshin vathët tuaj. Nëse nuk do të shkruaja, nuk do të kisha arsye t’i kujtoja këta vathë të këndshëm. Kjo është gjëja e çuditshme; nuk e di nëse dëshironi ta quani këtë diçka të nënvetëdijshme, por gjërat që duket se nuk i vërej mbetet të deponuara. Seshachari: Keni pikturuar apo kënduar ndonjëherë? Beattie: Vetëm kur kam qenë vajzë e vogël. Po të kisha ndonjë talent kreativ në atë drejtim mendoj se do të kisha dëshiruar të bëja diçka pamore. Kur po jepja mësim në Harvard në vitet 1970-të, shkova në Project Incorporated në Cambridge dhe bëra orë për fotografim. Atyre ditëve madje as që dija si mbahet kamera. Kjo më bëri t’i shoh ndryshe fotografët. Mendoj se fotografia, ndryshe nga piktura, është ndikim më i drejtpërdrejtë. Seshachari: Do të mund ta hamendësoja këtë, për shkak të asaj se si Jody në “Duke pikturuar vullnetin” e përdor kamerën e saj. Beattie: Nuk e dija si quheshin ato kabinat e fotografive ku vendosni monedhat dhe merrni fotot. E thirra mikun tim, Bob Adelman dhe ai tha: Photomaton, p,h,o,t,o,m,a,t,o,n. E futa në libër, por më vonë e mora vesh se nuk kisha nevojë për të, për shkak se ishte term teknik dhe m’u desh ta hiqja. Thjesht ma theu zemrën që nuk mund t’i referohesha në tekst. Seshachari: talent kreativ Thuhet se minimalizmi në letërsi ka huazuar shumë nga artet e bukura, edhe muzika, edhe piktura. Edhe pse ju po thoni se nuk keni në muzikë dhe pikturë, a e kanë ndikuar ato shkrimin tuaj? Keni bërë përpjekje të ndërgjegjshme për t’i sjellë teknikat e tyre në shkrimin tënd? Beattie: Jo, nuk kam bërë përpjekje të ndërgjegjshme për t’i sjellë së bashku. Njerëzit mund të shikojnë interesimet e mia në muzikë dhe pikturë dhe të thonë, Aha, a nuk duket se ajo do të punojë në atë mënyrë? Por, prapë, me të vërtetë nuk kam qenë shumë e informuar në pikën e nisjes së shkrimit. Mendoj se më shumë është se këto gjëra kanë bashkekzistuar se 237

që kanë dhënë një kornizë të ndërgjegjshme. Nuk mund ta refuzoj ndikimin. Përmendët gjërat në mënyrë specifike (në pyetjet e dërguara më herët). Pauzat ritmike në muzikë apo mënyra si çelet hapësira në një pikturë. Mendoj se janë analogji të përsosura, por mendoj se, me sa duket, janë analogji që mund të zbatohen te shumë shkrimtarë. Po ashtu, minimalizmi është term me të cilin të gjithë ne që ndajmë aq pak gjëra të përbashkëta dhe që na mbledhin së bashku si minimalistë, nuk jemi tmerrësisht të lumtur me të. Më pëlqen mendimi që njerëzit e pëlqejnë faktin që vepra ime është nganjëherë aluduese dhe ka ndërlidhje me artet. Megjithëse nuk jam aspak e sigurt nëse kjo është e kufizuar në minimalizëm. Njerëzit mendojnë gjëra të ndryshme me fjalën, por nuk mendoj që ka më pak tekst për shkak të gjërave që u është referuar. Gjërat thjesht janë aty, duke ndodhur dhe nganjëherë njerëzit e huqin se çka ka pikërisht para syve të tyre. Për shembull, nuk më duken të tërthorta bisedat në tregimet e Raymond Carver-it; më duken krejtësisht të kuptueshme. Duhet ta pranoj që e kam lexuar Carver-in shumë herët; po ashtu për vite me radhë kam shkuar në leximet e Carver-it. Njëherë vërejta që posa filloi të lexonte, humori u bë shumë i dukshëm. Kurrë nuk jam ulur në një publik që nuk është shndërruar në diçka tjetër në përfundim të leximit të tij. Ata nuk ishin më të frikësuar nga të shkruarit e tij, posa e dëgjonin. Kjo ishte e vërtetë edhe për leximet e Donald Barthelme-it, ndonëse ai konsiderohej më shumë si postmodernist sesa minimalist. Ishte mik i madh imi dhe përgjatë viteve kam shkuar në shumë prej leximeve të tij. Edhe më shumë se me Carter-in, njerëzit dilnin duke thënë, Zot, e kuptova! Seshachari: Humori juaj po ashtu del gjatë leximeve. Beattie: Është kënaqësi që del; më pëlqejnë orët e leximit publik. Shpesh është thënë që jam shkrimtare skajshmërisht depresionuese, cinike. Kurrë nuk kam ditur çfarë të bëj me këtë. Publiku im gjithmonë ka qeshur me pjesët humoristike. Mendoj që jam serioze, por nuk mendoj që jam me tepri e acartë. Për shembull, mendoj që Beckett-i është argëtues. Nëse ua lexoni Beckket-in fëmijëve, të cilët nuk kanë ndalime, do të qeshin nën hundë. Mendoj, po ashtu që çështja e tonit është diçka për të cilën kritikët amerikanë nuk janë të shkolluar. Seshachari: Në një shoqëri që po humb shpejt fuqitë komunikuese, ku individët flasin pandërprerë për gjërat që nuk kanë fare kuptim, derisa shmangin gjërat me rëndësi që i kanë në mendje, minimalizmi si teknikë, 238

D O S S I E R

edhe për shkrimtarët, edhe për artistët, mund të jetë shumë efektiv. Të kthehemi te “Kënga më e këndshme”. Sikur shumica e veprës suaj, edhe ky tregim reflekton ndërgjegje mashkullore. Beattie: Mendoj se shkruaj për gjërat që janë misterioze për mua. Nuk shkruaj për gjërat për të cilat kam përgjigje apo për gjërat që janë shumë pranë shtëpisë. Kjo thjesht nuk do të ishte aventurë. Nuk do të kishte ndonjë vitalitet. Seshachari: Po thoni se përdorni protagonistë meshkuj për shkak se ndërgjegjja mashkullore operon në mënyrë misterioze dhe ju dëshironi ta provoni? E bëni këtë vetëdijshëm? Beattie: Mendoj se pasi e kam përsëritur këtë, në njëfarë niveli do të kem treguar me intuitë që aty qëndron interesi im. Shpesh, narratori im apo protagonisti mund të jetë një burrë, por nuk jam e sigurt nëse është karakteri më interesant apo nëse karakteri më i ndërlikuar nuk është grua. Duhet ta dini kush është personi i duhur për ta rrëfyer tregimin. Dhe shpesh, njerëzit që janë shumë të vetëdijshëm, vetëm do të tingëllojnë sikur po kapardisen kur e rrëfejnë storien. Në terma dramatikë të këtyre pjesëve, kam tendencë të mendoj se shumë nga vetëdija e grave është shfaqur në shumë nga karakteret, ndonëse mashkulli është gjoja qendër e vëmendjes. Seshachari: Dalloj feminizëm të fshehur në veprën tuaj të hershme. E mbërrin kulmin në “Duke pikturuar Will-in”. Në vitet 1970-të kritikët ju kanë quajtur shkrimtare të gjeneratës së viteve 60-të dhe në të 80-tat gati u duk që po shkruanit për gjeneratën tuaj të rritur. Por, në “Duke pikturuar Will-in”, ju në të vërtetë nuk shkruani për atë gjeneratë më; ju shkruani për kohët e tashme. Beattie: Shpresoj. Ndonëse, gjithmonë do të argumentoja se materiali im kapërceu atë. Miqtë e mi dhe unë argëtohemi shumë me faktin e etiketimit tim si zëdhënëse e ashtuquajtur për gjeneratën tonë. Mendoj se shumë shkrimtarë nuk shkruajnë nga kjo perspektivë. Jam e sigurt që John Updike nuk ulet duke menduar, Jam duke shkruar për periferinë. Do të tmerrohej po të mendonte kështu. Seshachari: F. Scott Fitzgerald qe i lumtur që kishte “prerë shiritin” për epokën e xhazit. Beattie: Po, por prapë, duhet ta paguani çmimin e të qenit Scott Fitzgerald. Ishte një individ skajshmërisht i pasigurt, neurotik, i cili, po, 239

me të vërtetë kishte shkruar për kohët e tij, por natyrisht, nuk mendoj se shkrimet e tij kanë mbijetuar vetëm si pjesë periodike. Ende mendoj për Gatsby-in si një vepër shumë e ndërlikuar që nuk është thjesht me rrënjë në vitet 1920-të. Këtë e mendoj; nëse shkrimi yt nuk e kapërcen epokën, atëherë do të dukej me të vërtetë i një rëndësie shumë të kufizuar sociologjike. Seshachari: Tregomëni për magjepsjen tuaj të vazhdueshme me Fitzgerald-in. Beattie: Aq shpesh ai mendonte se ishte shkrimtar skajshmërisht i sofistikuar dhe në të vërtetë gjëja që ishte aq tërheqëse lidhur me të ishte konfuzioni i një lloji fëmijëror. Ishte me siguri mjaft i mençur të ishte skeptik për njerëzit për të cilët shkruante, ndonëse dyshoj se perspektivën që ia paraqiste lexuesit dilte ashtu siç mendonte ai. Po ashtu, mendoj se ai ishte i aftë të shkruante bukur. Nga fjalia në fjali, shkrimi i tij mund të jetë thjesht i mrekullueshëm. Seshachari: Ai kishte pasur perspektivë të dyfishtë mbi gjithçka që eksploronte. Beattie: Kjo është magjepsja për eksplorimin. Ka ndonjë arsye, me sa duket, që tërhiqeni nga materiali juaj, por mënyra si e eksploroni mund të jetë krejt e ndryshme nga ajo që prisnit. Me fjalë të tjera, nëse do t’i takonit tërë këta njerëz në një ndejë, mund ta keni një kornizë reference për ta, por kur bëhen pjesë e letërsisë, mund të merrni vesh, për befasinë tuaj, që kishit pasur një perspektivë krejt tjetër. Seshachari: Dhe po ashtu, kur një libër botohet dhe kalon në domenin e publikut, kritikët janë të prirë ta interpretojnë ndryshe. Beattie: Po, po. Njerëzit kanë izoluar motive të tëra, si “motivi i xhunglës” në tregimin tim “Shtëpia e xhuxhit”. Po qëndroja ulur në një orë të një miku ku tregimi po diskutohej dhe isha tërësisht e habitur. Nuk e mohoj që këto gjëra janë atje. Mendoj që ato mund të qëndrojnë të paartikuluara në nënvetëdijen e shkrimtarit. Mendoj se pasi keni shkruar draftin e diç­ kaje, atëherë duhet të bëheni kritik letrar i vetes dhe të siguroheni që fu­ n­ksionon si pjesë arti, por jo për të thënë se ajo çfarë keni shkruar është përfundimtare dhe e vetmja gjë që mund të jetë thënë për subjektin. Seshachari: Kritikët, si shumica e njerëzve, shohin çfarë dëshirojnë të shohin. E shoh “Duke pikturuar Will-in” si një roman të mrekullueshëm bashkëkohor feminist. 240

D O S S I E R

Beattie: Duhet ta them që më keni kthyer prapa me atë (pyetjen e dërguar më herët). Problemi im për ta parë atë roman si feministe është se Jody duket me të vërtetë më shumë person i ftohtë, jo-tërheqës. Ajo sigurisht që nuk është tipi i personit zëdhënës të të drejtave të grave. Ajo nuk duket të jetë personi që të kujton feministen përfaqësuese. Ajo thjesht nuk funksionon edhe aq mirë. Për shembull, kur ajo është në autoudhë duke fotografuar, pas aksidentit kur shoqja e saj, Mery Vickers-in, e qëllon drerin... ajo çfarë më së paku kam dëshiruar të shfaq me këtë skenë ishte mënjanimi i saj absolut. Shtysa njerëzore do të ishte ta përqafoni shoqen tuaj në çastin e krizës, por, në vend të kësaj, çfarë mendon ajo, Falënderim Zotit për objektivin e fotoaparatit. Mbase, kur ta dëgjoni këtë, nuk e bën atë horrin absolut; nuk mund të thjeshtëzohet ajo kaq lehtë. Por, në shumë vende në libër kam provuar të parashikoj të përfunduarit ku ajo, pak a shumë e ka shkëputur veten nga familja e saj dhe ka bërë një jetë për veten ku ajo ishte bleta mbretëreshë përreth së cilës të gjithë studentët dhe adhuruesit silleshin. Kjo e përmbushte, por në të vërtetë ishte Mel që mbeti të kujdesej për fëmijën. Seshachari: Nuk mendoj për Jody-in si për një person të ftohtë, mbase për shkak se, kur po e lexoja së pari herë, e lidha Jody-in me zërin e nënvizuar prindëror. Beattie: E kuptoj, kjo sigurisht që do të zbuste pikëpamjet tuaja nëse do të kuptonit që ajo ishte Jody. Seshachari: Nuk ka arsye për ta besuar që është Jody apo Mel-i. Është zëri prindëror i shqetësimit. Por, disi kam menduar që të dyja, Jody dhe Mel-i janë ushqyeset, rritëset. Beattie: Mendoj që ajo ishte, deri në një pikë, por kur e gjeti Mel-in që erdhi dhe e mori punën sipër, ajo sigurisht që e hoqi barrën e përgjegjësisë. Seshachari: Mendoj për “Duke pikturuar Will-in” si për një roman feminist në kuptimin jo të shtirë, jo si një roman që është një traktat i maskuar politik mbi feminizmin, por si një vepër ku të qenit grua vjen gjen shprehje, ku gruaja ia përvetëson vetes të drejtën njerëzore dhe kjo nuk është e drejtë mashkullore apo e drejtë femërore, është e drejtë njerëzore për të qenë vetja. Jody ia arrin të bashkërendojë profesionin me fëmijën dhe martesën. Ndonëse nuk flisni për këtë, nuk ka arsye të besosh që jeta e saj familjare ishte e palumtur. Beattie: Ajo është shumë funksionale. 241

Seshachari: Në Shtetet e Bashkuara, feminizmi shpesh është futur në feminizmin radikal; nuk e shoh aspak ashtu. Për mua, feminizmi është ideal shoqëror ku gruaja gjen nivelin e saj të rehatisë në shoqëri, ashtu siç e gjen edhe burri nivelin e tij. Beattie: Pajtohem, por mendoj që gratë duhet të luftojnë më shumë. Është e qartë që gratë janë shumë më të diskriminuara se burrat, në shumë mënyra. Kur e shihni që do të jetë kështu, ju thjesht duhet të vendosni individualisht se si të veproni më së miri. Duhet gjithashtu të them se kurrë nuk më ka bërë dëm pasja e flokëve të gjata, bionde. Nuk jam krenare me këtë dhe nuk dërgoj fotografi nëpër gazeta e t’u lutem duke u thënë të m’i botojnë. Por, nëse janë atje përzgjedhësit që vendosin cilën fotografi ta shtypin, nuk është se jam unë, është sepse disa redaktorë fotosh mendojnë se është më joshëse t’i botojnë fotografitë e disa grave që kanë flokë të gjatë, bionde... Seshachari: Dhe mollëza të ngritura... Beattie: Dhe mollëza të ngritura (qeshje)! Po ashtu, vetëm edhe diçka për ta shpjeguar suksesin tim, që lidhet me The New Yorker. Kurrë nuk kam takuar personalisht një shkrimtar tjetër në kohën kur kam filluar të botoj. Nuk e kam studiuar të shkruarit, nuk kam njohur ndonjë shkrimtar tjetër dhe falë The New Yorker, ata i lexonin dorëshkrimet e dorëzuara. Shumë revista kombëtare bënin dhe bëjnë ende kështu dhe nxirresha gjithkah dhe asnjë nga ata njerëz nuk më njihnin se si dukesha. Më vonë, mendoj se nuk kishte ndonjë mënyrë për t’i mbajtur njerëzit, që mendonin në mënyra të ndryshme për këtë. Nuk është sikur kam dashur të bëj reklama. Kam refuzuar të dal në televizion. Seshachari: Është mirë të kesh shkrimtare që duket si ju. Cilat shkrimtare i admironi? Beattie: Admiroj shumë. Mary Lee Settle, që u bë mikeshë imja shumë e mirë. Romani i saj më i ri, “Charlie Bland”, është libër me të vërtetë i bukur, poetik. Ajo është një njeri që gjithmonë është e gatshme të rrezikojë me veprën e saj. Ka disa shkrimtare të mira të tregimeve të shkurtra, posaçërisht Elizabeth Tallent-i. Mendoj që tregimi i saj i titulluar “Akulli” është me të vërtetë një ndër tregimet e shkurtra më të mira të kohës sonë. Po ashtu, jam shumë e dhënë pas veprës se Deborah Eisenberg-ut; Joy Williams-i është ligë në vete. “Imja” e Mary Robinsonit është kryevepër. Më pëlqen shumë nga vepra e Margaret Atwood-it, 242

D O S S I E R

më pëlqen Alice Munro. Prapë, nëse do të më pyesnit për shkrimtarët, ka shpesh ndonjë roman që e admiroj, por jo të gjitha veprat e tyre. Seshachari: Më tregoni për zanafillën e “Duke pikturuar Will-in”. Kush është Will-i? Beattie: Ah, kjo është e vështirë. Libri i kaloi tri rishikime. Fillimisht, dëshira e vetme imja ishte të shkruaja diçka për llojin e lidhjes që prindi ndien për fëmijën. Madje, as që e dija se do të bëhej nënë, e vetme, që do të rriste një djalë. Por, kjo doli shumë shpejt; ky projeksion imagjinues ishte më i lehtë për mua sesa fillimi nga pikëshikimi mashkullor. Po ashtu mendova, stilistikisht, që do të doja të bëja diçka që kam bërë nga tregimi në tregim, por që nuk e kam bërë kurrë në mënyrë të pandërprerë në një vepër më të gjatë, që ishte të shkruaja një lloj të ndryshëm të prozës. Dhe kur libri u shkrua, drafti i parë përfundoi në pesë seksione në terma gjeografikë: Charlottesville, New York, Florida, etc. Më vonë, kuptova që dëshiroja vetëm nënën, babanë dhe fëmijën. Seshachari: Një trini. Beattie: Pikërisht. Nuk isha aspak e sigurt se çfarë formimi do të kishte Jody apo kush do të ishte fëmija. I morën karakteristikat mjaft herët. Në fakt, u desh t’i zbus tendencat e mia gjykuese ndaj saj, për shkak se pashë që nuk do të shkruaja për një profesionist të përsosur, zemërmirë. Ajo ishte, së paku në mendjen time, dikush më shumë se kaq. Ajo ishte mjaft e nxitur dhe goxha konfliktuoze në shumë mënyra. Kjo ishte e vetmja gjë që e bënte interesante për mua. Prapë, krejt kjo mund të mos jetë demonstruar në libër, por ishte ideja që më tërhoqi. Seshachari: Në veprat e mëhershme nuk flisni dhe nuk e përshkruani seksin fare, por në “Duke pikturuar Will-in”, është së paku një skenë e hapur seksi. Paraqet kjo risi? Beattie: Prapë, kjo nuk ishte e paramenduar. Si krijova Haveabudin, kjo u duk e pashmangshme. e zgjodhët e Seshachari: Si mrin Haveabud? E bëtë këtë me qëllim? Beattie: Jo, jo. E kuptova këtë pasi e kisha shkruar, por mendova, Oh, thjesht lëre kështu, tingëllon argëtuese. Ia pati filluar si Haverford, që është emri tij formal. Seshachari: Mendova që Haveabud të kujton “Have a bud (boy)“Zije një shok”.

243

Beattie: Njerëz të tjerë kanë thënë që tingëllon si birra Budweiser. Mendova, Le të mendojnë njerëzit çfarë të duan; thjesht ashtu doli. Seshachari: Uleni ndonjëherë në tavolinë e shkrimit dhe thoni, Nuk e kam bërë këtë kurrë... Beattie: Vetëm me stilin e prozës. Kohë pas kohe jam ulur dhe kam menduar, Oh, do ta bëj këtë ndryshe. Për shembull, kur kam shkruar “Duke rënë në vend”, nuk e kam ditur që i kam pasur ato seksione të nënvizuara. Po shkruaja së paku një kapitull në ditë dhe fillova të mbaj shënime për materialin tjetër që duhej ta fusja dhe më në fund e kuptova, Pse të mos i lë edhe shënimet aty? Njëfarë shpjegimi për secilin kapitull; si t’i shkruash pakës më koherentë. Kështu e kisha detyrën e të shkruarit të një kapitulli për çdo ditë duke i bërë shënimet koherente në fund të kapitullit. Forma ishte e përshtatshme për përmbajtjen. Këto janë personazhe që mbajnë gjëra nga njëri-tjetri. Dukej sistem i përsosur: personazhet nuk do t’ia japin lexuesit pamjen e tërësishme, por një autor do t’i (gjoja) mbush ata më vonë. Këtë gjë e kam bërë edhe me “Duke pikturuar Will-in”, për shkak se nuk e ka një tregim. Madje edhe nëse personazhet mendojnë se e dinë tregimin, ne si lexues e dimë që ata janë thjesht gabohen. Çfarë u them njerëzve në të dy këto libra është: Mos besoni çfarë ju është thënë. Seshachari: Po flisnit për rrezikimin. Çfarë rrezikimi keni bërë në “Duke pikturuar Will-in”? Beattie: Paj, të shkruarit. Kurrë nuk i kam provuar treqind faqe, fjali të ndërlikuara në fakt (qeshje). Vendosa të lë që diçka nga ndërlikueshmëria e storjes të hynte në prozë vetë, sesa t’i referohem, siç bëj nganjëherë në tregimet e mia. Përfundimet e tregimeve të mia tërheqin vëmendjen e njerëzve për shkak se ato ndryshojnë shumë. Punoj shumë në përfundimet. Seshachari: E mbaj mend Laura-n të ulur në prehrin e Charlie-t në fund të “Skena të ftohta dimri” dhe pyes veten: Ku shkojnë nga ky vend? Beattie: Rast interesant. Shkrova këto faqe të “Skena të ftohta dimri” kur tashmë kisha shkruar rreth njëqind faqe dhe nuk e dija se ku do të bënte vend skena. E vendosa prapa tavolinës, vazhdova të shkruaj dhe kur mbërrita në fund e ndjeva papritmas: Hej, prit, tashmë e kam shkruar fundin e kësaj dhe thjesht e lëviza te vendi. Seshachari: Si i planifikoni përfundimet? Beattie: Nuk i planifikoj përfundimet. Nuk mendoj se e kam ditur një përfundim gjatë tërë jetës sime, madje as për ndonjë tregim të 244

D O S S I E R

shkurtër. Dhe disa tregime dhe libra dështojnë thjesht në këtë pikë. Duhet të hidhen nëse përfundimi nuk e shfaq veten për mua. Kur po shkruaja “Duke pikturuar Will-in”, dy seksionet e para dolën me numër pothuajse të njëjtë faqesh, por kur arrita te seksioni tre, kishte qenë në fakt fillimi i seksionit pesë dhe mendova: Mirë, tash më duhet t’i shkruaj edhe nja shtatëdhjetë e pesë faqe të dorëshkrimit, por u ndjeva shumë keq. Më mori shumë kohë për ta kuptuar që një seksion i gjatë do të ishte mjaft i papërshtatshëm për qëllimet e mia, që me të vërtetë doja të shkruaja për fëmijërinë kur tashmë ishte zhdukur. Will-i ishte në libër, fokusi ende mbi të, por ne rrokullisemi përpara në shekullin e njëzet e një, kur ai është burrë në fund të njëzetave, i martuar, me një fëmijë të moshës kur ai quhej “fëmijë”. Dhe natyrisht që kjo ka të bëjë shumë me librin, për shkak se libri është, pjesërisht, për storie të patreguara. Seshachari: Kam qenë e impresionuar me detajin ku fokusoheni në rritjen e fëmijës. Ku keni pasur mundësinë ta vëzhgoni një fëmijë duke u rritur? Beattie: Veten. Mendoj se kjo është e vërtetë kur jeni i vetmi fëmijë, që ju e kuptoni që jeni në kushte të çuditshme krahasuar me shokët tuaj. Nuk e di të kem menduar për këtë si fëmijë. Sigurisht që nuk kam pasur ndonjë perspektivë apo pikëpamje jetëgjatë në jetën time, por mendoj se madje edhe në atë kohë, sigurisht që e kam kuptuar pozitën e çuditshme në të cilën isha. Ishin dy të rritur në shtëpinë time dhe isha unë. Isha e shkurtër, nuk arrija edhe aq shumë gjëra. Mendoj se kam menduar për këtë më shumë se që është dashur, po të ishin atje edhe disa fëmijë të tjerë duke u sorollatur nëpër shtëpi. Pozita ime vizavi prindërve të mi ishte misterioze dhe pasi mua më pëlqejnë misteret, ende shkruaj për këtë, shumë vite më vonë. Po ashtu, gjërat që më interesojnë dhe nuk i kam para hundësh dhe i kuptoj dhe kështu po ta kaloja një pasdite me një fëmijë, jam e sigurt që do të regjistroja pothuajse gjithçka, çdo sekondë dhe pothuajse çdo nuancë, gjë që ju thjesht nuk do të mund ta bënit po të ishin nëna e fëmijës. Seshachari: Nuk më keni thënë njëherë që Will-i i vërtetë është i biri i Jay Parini-t? Beattie: Jay Parini dhe gruaja e tij, Devon Jersild-i, e kanë një fëmijë që ka lindur në ditëlindjen time, më 8 shtator, që ka emrin Will dhe më duhet ta them që gjithmonë kam qenë tërësisht e magjepsur pas tij, por 245

nuk them që kam provuar të marr personalitetin e tij në libër apo kudo. Dhe në fakt, po ta pagëzonin fëmijën Luca, libri im do të titullohej “Duke pikturuar Luca-n”. Seshachari: Pra, e doni çunin. Beattie: E dua çunin. Kur filloj të shkruaj diçka, duhet të prek ca gjëra familjare. Kam bërë një gjeografi të Charlottesville, Virginia. Nuk shihet aq fuqishëm në libër, por sheshi i lojërave për të cilin po shkruaj është pranë shtëpisë sime. Kaloj pranë tij për çdo ditë kur dal të shëtis. Gjërat e vërteta që shihen siç kjo që përmenda, futen në tekst, madje edhe nëse redaktohen më vonë. Seshachari: Më pëlqejnë skenat e vogla të krizave në libër që shpesh shuhen sikur në jetën reale. Për shembull, në “Duke pikturuar Will-in”, e mbani mend skenën ku Mel-i dhe Jody janë duke u përgatitur të shkojnë për shëtitje në dhjetë të natës, kurse Will-i dhe mikun e tij... Beattie: . . . luajnë? Seshachari: Pikërisht. Mel-i shkon vjedhurazi lart dhe hap derën e sheh që ata janë krejtësisht të zgjuar, aspak në gjumë. Jody dhe Mel-i shkojnë. Mendova, Oh, jo, tash këta dy fëmijë do të futen në telashe dhe Mel-i do të ndihet shumë keq. Fatmirësisht, kjo gjë nuk ndodh. Beattie: Përpiqem të krijoj tension kur bëj gjëra të këtilla. Është ndjenja ime e thellë e jetës që në ato çaste, fëmijët nuk do ta digjnin shtëpinë, por kur Jody ishte në dhomë, diçka e tillë mund të ndodhte. Është e më vërtetë për jetën, sesa për fiksionin. Seshachari: E vërtetë. Por, të jesh i vërtetë për jetën përfshin edhe pak dhunë. Ti je realiste; kur lexon një libër tuajin, mund të caktoni kohën kur është shkruar për shkak të ngjarjeve sociale dhe politike që përmenden aty. Por, ju shmangni dhunën. E qartë, John Joel-i e vret motrën e vet Maryin në “Duke rënë në vend”... Beattie: Por, nuk është e dramatizuar. Në të vërtetë, drama është thjeshtë një fjali që e thotë ai. Seshachari: Dhe nuk është pika kryesore. Beattie: Kam lexuar për dhunën. E kam parë në televizion. Për çfarëdo arsyeje, nuk është diçka që duket mister për mua. Jetët për të cilat shkruaj duket që nuk janë drama që marrin atë formë. Ato kanë drama që marrin forma të tjera. Nuk do të ishte korrekte të thuhet që kemi një martesë të dhunshme në “Duke rënë në vend”, por mosmarrëveshjet në mar246

D O S S I E R

tesë dhe një lloj i shtrëngimit që personazhet e shprehin ndaj njëri-tjetrit, sigurisht që janë shumë të pakëndshme. Është gërryese aq sa mund të jetë dhuna agresive. “Ku do të më gjesh”, nuk ka të bëjë asgjë me vuajtjen njerëzore në mënyrën që një akt i vërtetë dhune do të prodhonte vuajtje njerëzore, por është një linjë në storje kur vëllai kthehet kundër motrës dhe kjo është plotësisht e palogjikshme dhe thotë, “Po bie në dashuri me dikë”. Mirë, çfarë ndikon kjo emocionalisht te motra; zemra i bie te thembrat. Është lloj i agresionit që në mendjen time krahasohet me dhunën. Tragjeditë shtëpiake mund ta kenë një efekt të krahasueshëm me dhunën. Seshachari: Ka shumë dhunë të ngjashme në “Duke pikturuar Willin”, aq sa ka edhe stabilitet. Të gjitha martesat në librat tuaj të mëhershëm, në njëfarë mënyre, janë martesa që mbarojnë. Beattie: Paj, po ta bëj sot, bie në telashe me burrin tim (Lincoln Perry). Ai i lexon draftet e tregimeve të mia dhe thotë, Shpresoj që këta njerëz të mos divorcohen. Tash ndihem e trembur (qeshje). Nuk do të lexoni më për divorcet në veprat e mia. Seshachari: “Duke pikturuar Will-in” më ka lënë mbresa për të njëjtën arsye. Aty janë dy njerëz që e bëjnë martesën funksionale. Do të shohim vepra ku martesat bëjnë? Beattie: Paj, së paku përkohësisht; është pikëshikimi im i tanishëm i jetës (qeshje). Po ashtu, mendoj që njerëzit kanë gjetur mënyra të ndryshme të rregullojnë jetët e tyre. Ishte një periodë e gjatë tranzicionale shumë e vështirë. Gjithkush tash do të thoshte që kemi shitur një llogari të mirash me ndërlikimin se çdo gjë mund të bëhej, që mund të keni fëmijë, punë, karriera të suksesshme, martesë romantike dhe mund të udhëtoni. Në një mënyrë ose tjetër njerëzit e kuptuan që kjo thjesht nuk ishte kështu, që nuk mund t’i kishin të gjitha. Njerëzit kanë bërë shumë përshtatje. Mendoj se njerëzit po jetojnë improvizimet. Seshachari: Dhe, gjithashtu, mendoj se çiftet nuk bëjnë kërkesa ndaj njëri-tjetrit që do të rrezikonin martesën. Sot, gruaja nuk dëshiron të arrijë përmes sukseseve të burrit. Ajo është e pavarur. Beattie: Po. Kjo është tërësisht e vërtetë, së paku në botën për të cilën shkruaj. Seshachari: Çfarë mendoni për artikullin e Tom Wolfe-it, “Krekosja e bishës një milion-këmbëshe”, në edicionin e nëntorit (1989) të Harper Magazine? Pajtoheni me pretendimin e tij se i vetmi roman që ia vlen të 247

shkruhet është romani sociologjik, realist? Beattie: Çdokush që e bën një deklaratë të tillë të madhe, sigurisht ia ka anën për ta bërë, por nuk mendoj që duhet të bindemi që është ashtu. Nuk mendoj se ka ndonjë lloj romani që duhet të shkruhet. Nëse mendoni kështu, jeni në rrezik për t’u bërë autokrat. E kuptoj qëndrimin e tij. Nuk mendoj se është qëndrim jo-inteligjent; sidoqoftë, mendoj që njerëzit kanë talente të ndryshme. E tërthorta mund të zbulojë po aq sa konfrontimi. Për shembull “Në fshat” i Bobbie Ann Mason-it. Aty nuk ka ndonjë qëndrim përfundimtar lidhur me Luftën e Vietnamit. Njëjtë jam e impresionuar me “Gjërat që bartnin” të Tim O’Brian-it apo “Njoftuesit” e Michael Herr-it. Ne dimë për Luftën e Vietnamit si pjesë të ndërgjegjes sonë të përbashkët. Se si dëshironi të flisni për atë luftë, duket se varet nga artisti. Ndërkaq, mendoj se “Zjarri i madh i kotësive” është libër i mrekullueshëm. Kam pasur probleme me përfundimin; mendoja që fundi ishte pakës i përshtatur dhe mbase i orkestruar për të futur frikë te lexuesi liberal, por, duke lënë këtë anash, është libër i mrekullueshëm. Seshachari: Jeni kënaqur duke lexuar për New York-un! Beattie: Nuk jam e sigurt. Nuk mendoj që Wolfe me të vërtetë duhej të më vendoste në apartamentin e Sherman McCoy-it. Të gjithë i kemi parë ata portierë, të gjithë e dimë si duket ai apartament brenda dhe jashtë, të gjithë e dimë si është Bronx-i. Nëse njerëzit tashmë nuk e dinë, nuk do ta kuptojnë gjallërisht librin. Ai libër më duket që është për tragjedinë e pasigurive njerëzore dhe çmimin e tmerrshëm që paguajmë për ambicien dhe për shoqërinë që ka përshpejtuar jashtë kontrollit. Është për të vërtetat e thjeshta të natyrës njerëzore. Nuk e mbaj mend atë për shkak se Wolfe më bëri ta kuptoj se si është t’ju prishet vetura në Bronx. E mbaj mend për shkak të Sherman McCoy-it; frika e tij e kurthoi dhe e bëri patetik, në mënyrën e tij. Seshachari: Wolfe tallet me minimalistët si për ata që shkruajnë për situata të vogla, “situata shumë të vogla shtëpiake” dhe i quan realistë orendish. Beattie: Ai ka të drejtë t’i quajë si të dojë. Por, prapë, më duhet të them që e kuptoj qëllimin e tij: shpesh çfarë bëjnë shkrimtarët nuk është e zgjeruar në kuptimin e implikimit direkt të shoqërisë. Jo-drejtpërdrejt, mendoj se shoqëria është e përfshirë. Përpjekja për të imponuar formë dhe për të përjashtuar shkrimtarët nga fusha, apo parkingu i supermarketit të orendive, është thjesht marrëzi. 248

D O S S I E R

Seshachari: Minimalistët, nga natyra dhe vizioni estetik dhe praktika, priren të bëjnë përshkrime poetike dhe të shkruajnë dialogë. Shumë skena në romanet tuaja lexohen si poezi. Beattie: Mendoj se kjo nuk është aq domosdoshmërisht e vërtetë për minimalizmin. Kujtoni që piktorët që qenë minimalistë kishin një filozofi që ajo që shihni është ajo që kuptoni: as më shumë e as më pak. Por, kjo nuk ka të bëjë me të ashtuquajturit shkrimtarë minimalistë. Frederick Barthelme-i beson qartë që tërësia është më e madhe se shuma e pjesëve. Dhe lexuesi që kupton që diçka është e pathënë, nganjëherë tragjikisht e pathënë mes personazheve, do të realizohet përmes konotimeve, kompleksiteteve të implikuara. Po ashtu, Frederick Barthelme-i është argëtues. Bobbie Ann Mason-i mund të jetë krejt argëtuese. Piktorët minimalistë nuk qenë argëtues. Minimalizmi në pikturë ishte term i aprovimit. Ishte mënyrë e diskutimit të lëvizjes që qe lëvizje reaguese ndaj lëvizjes paraprake në art: Ekspresionizmit abstrakt. Kur kritikët ia filluan të flasin për letërsinë në këta terma, po e përdornin në kuptimin pezhorativ, duke thënë që atje kishte hapësira boshe. Hapësira të këqija boshe, jo hapësira të mira boshe. Seshachari: I mendoj si hapësira sugjestionuese. Aspak nuk mendoj negativisht për minimalizmin. Beattie: Problemi im është se unë madje as nuk i shoh hapësirat boshe. Janë të mbushura me shenja vizuale, ndryshime tonike dhe kanë pasoja të mëdha. Mbase ajo që duan ta thonë me të vërtetë njerëzit është se atje janë një grumbull i keq shkrimtarësh. Dhe sigurisht që pajtohem. Dhe duhet ta lexoni rrjedhën e fjalive. Lexuesit duhet të edukohen. Nëse nuk mendojnë në termat e nuancës, pastaj mbase nuk do ta kuptojnë aspak se çfarë po ndodh. Seshachari: Njëherë keni thënë që letërsia nuk mësohet siç duhet në universitete. Si duhet të mësohet? Çfarë nuk është në rregull me të mësuarit e saj në universitete? Beattie: Nuk kam dhënë mësim me normë të plotë që nga viti 1982. Nuk e di se çka po ndodh tash në universitete. Thjesht mendoj se nuk ka edhe aq shumë mësues të mirë. Ndiej që dhënia e mësimit duhet të bëhet disi tërthorazi. Duhet të zgjidhni veprat e duhura, duhet të dini si të punoni individualisht me njerëzit. Pjesë e problemit gjithkund është se e keni një mësues dhe gjithkund nga dhjetë deri në pesëdhjetë e deri në 249

një mijë studentë mësojnë nga televizioni dhe natyrisht, aspak dije nuk do të fitohet. Seshachari: Si keni dhënë mësim? Beattie: I kam kërcënuar, ja si i kam mësuar (qeshje). Në të vërtetë, më ka pëlqyer dhënia e mësimit të letërsisë më shumë se e shkrimit kreativ. Shumë pak njerëz dëshirojnë të jap letërsinë. Dëshirojnë të më marrin dhe të flasin për tregun, që nuk është shumë interesant për mua. Është pjesë e arsyes pse nuk jap më mësim. E, lexoj material shumë. Nëse, për shembull, dikush më tha, Mirë, këtu nuk bëhet asgjë apo Asgjë nuk ndodh në storje, do të thosha, Shko të faqja dyzet e dy. Pyes për opinionet e studentëve kur jap letërsinë, flas pak në terma të përgjithshëm, flas për qasjen që autorët bëjnë, çfarë intence ka vepra dhe kështu me radhë. Në shumë raste kjo është në rregull; në disa raste kanë perceptime thjesht ngase nuk e kanë lexuar asnjë tekst. Kjo klasifikohet si gabim. Duhet t’u thuhet. Seshachari: Shumë tregime tuajat të shkurtra dhe “Skena të ftohta dimri” janë të shkruara në kohën e tashme. “Duke rënë në vend”, “Dashuria përgjithmonë” dhe “Duke pikturuar Will-in” përdorin më shumë të pakryerën tradicionale. Çfarë mendoni për përdorimet artistike dhe fiksionale të kohës së tashme e të së pakryerës? Beattie: Në prapavështrim, mund të them diçka për to, por, në kohën kur shkruaj, koha nuk ishte paramenduar. Nuk ulem e them, Tash do të shkruaj një roman në kohën e tashme. Në fakt, isha aq e pavëmendshme për këtë gjë, saqë kur jam intervistuar pas botimit të “Skena të ftohta dimri” dhe ma bënë atë pyetje, thashë që nuk është e shkruar në kohën e tashme. Pra, ja një përgjigje për juve. Mendoj se përparësia e së tashmes apo të kryerës është që njëra nganjëherë është më e përshtatshme për tjetrën për lëndën që trajtoni. Është ajo se çfarë emocioni dëshironi të vendosni në lëndën për të cilën shkruani. Ju vendosni. Nuk është sikur materiali për të cilin po shkruani të ishte një gjë objektive. Nganjëherë është më mirë të dëgjoni për gjërat sikur ato të jenë tash duke ndodhur. Hera të tjera, mendoj se kur e përdorni të kryerën mund të jeni disi më analitik, pra i ka avantazhet e veta. Mendoj që mund të bëni interpretime me të kryerën në atë mënyrë që nuk mund ta bëni duke përdorur të tashmen. Gjithashtu, e tashmja ka më shumë efekt çlirues. Po ashtu, kur shkruaj në makinë shkrimi, nganjëherë është më e lehtë për mua të them, Kjo po ndodh, më shumë se Kjo mund të ketë ndodhur. Me të vërtetë e 250

D O S S I E R

krijon dramën tuaj teksa jeni aty. Kurrë nuk i kam ndërruar mënyrat kohore në fillim. Por, kur i bëj draftet e para, shpesh e filloj në të tashmen dhe mbaroj në të kryerën dhe pastaj më mbetet të vendos. Seshachari: Mendoni se struktura e romanit u nënshtrohet ndryshimeve të mprehta? Shkrimtarët si Charles Dickens-i, për shembull, përdornin linja aq të ndërlikuara të fabulës që lidheshin vetëm në pak kapitujt e fundit. Duhet t’i lexoni të gjitha tetëqind faqet për ta ditur se çfarë ka ndodhur. Romanet në shekullin tonë kanë qenë të prirë të jenë pak a shumë tregime të shkurtra të plota që lidhen lirisht. Si i planifikoni strukturat e romaneve tuaja? Beattie: Në mendjen time forma nuk i paraprin përmbajtjes. Nuk kam ndonjë model të veçantë dhe nuk mendoj se do të më bënte ndonjë të mirë. Me sa duket Dickens-i ishte gjeni. Seshachari: Dickens-i, po ashtu, shkruante për botime serike. Beattie: . . . si Tom Wolfe-i që shkruante “Zjarri i madh i kotësive” për Rolling Stone. Seshachari: Pra, nuk keni eksperimentuar me strukturat? Beattie: Me tregimet e shkurtra po. Për shembull, e kam shkruar një tregim shumë të shkurtër, të titulluar “Bora”. Po jepja lëndën shkrimi kreativ, në vitin 1982 dhe doja që studentët të shkruanin tregimin në veten e dytë “ti”, prandaj mendova që edhe vet ta shkruaj, së bashku me ta. Seshachari: Është tregimi për gruan që shkon te shtëpia ju jetonte me burrin e saj dhe kujton çfarë dimri kishte qenë? Beattie: Dhe, ka një thyerje në tekst dhe ajo thotë, Ti e mban mend ndryshe, ti e mban mend që hëna për çdo natë gdhendej ngapak. Mua më duket që një nga gjërat që e bën prozën interesante është se sa shumë mund të bëhet me të dhe nëse mbylleni në një stil të parashikueshëm, madje edhe për vetveten, kjo nuk është tmerrësisht përmbushëse. Kam qenë veçanërisht e kënaqur me përfundimin e tregimit “Skeletet”. Më mori shumë kohë për ta kuptuar çfarë po bëja dhe si ta shtrija këtë tregim. Seshachari: E keni lexuar në Weber; është për Kyle Brown-in, një mormon. Beattie: Po. Kur fillova me draftin e parë, as që e dija që Kyle do të ishte qendër e tregimit. Mendoja që do të ishte për Nancy Niles-i dhe të dashurin e saj, Garret-in. Dhe pastaj, e gjeta veten duke katërfishuar hapësirën (në makinë) dhe duke lëvizur përpara në kohë e duke i thënë vetes që Kyle-i donte të rrinte në kontakt me ta, por vitet ndërhynë dhe pastaj mendova, Uee, në 251

çfarë territori jam tash, çfarë kam bërë, kam lëvizur njëzet vjet përpara? Nuk do të mund t’ju thosha çka më ka dhënë impulsin ta bëja këtë, por si e bëra, kuptova që Kyle-i kishte qenë më i rëndësishëm se që mendoja. Ndonëse nuk do të mund t’ia artikuloja vetes se përse e kisha vendosur Nancy Niles-in në një kostum skeleti, papritmas kuptova çdo element dhe mendova, Mirë, si do t’ia jap këtë lexuesit pa qenë nevoja ta bëj në mënyrë didaktike? Pra, provova të shkruaj për boshësinë duke kujtuar një imazh që ishte tredimensional. Seshachari: Nganjëherë, didaktizmi punon mirë në zërin autorial. Beatie: Po. Nuk mund të them që fshihem gjithmonë pas persona­ zheve. Nganjëherë i them gjërat hapur, por tregimi kurrë nuk përfundon me deklarata. Madje edhe në tregimin “Shtëpia që digjet”, burri kthehet nga gruaja dhe thotë, për efekt, Do të donit me të vërtetë një perspektivë të tërë jetës suaj, ja perspektiva. Ndonëse nuk e kam përfunduar me një zbulim të thellë, qartë të artikuluar, për shkak se asgjë nuk përfundon në çastin kur diçka nga zbulimi dramatik është bërë. Seshachari: Nganjëherë është kujtesa... Beattie: Pikërisht. Rreshti i fundit i atij tregimi duhej të ishte “Po shikoj poshtë mbi të gjitha nga hapësira, tashmë kam ikur”. Kjo e solli perspektivën e gjerë të cilën e dëshiroja për tregimin. Nuk duket që ndonjë prozë është për të bërë deklarime apo zbulime. Seshachari: Për çka u shtyp edicioni i limituar i 250 kopjeve të “Jacklighting”, posaçërisht pasi tregimi ishte tashmë i botuar në Antaeus? Beattie: Sinqerisht, për koleksionuesit. Dikush nga Metacom Press më kontaktoi. Njerëzit gjithmonë janë të interesuar të kenë diçka që të tjerët nuk e kanë. Dhe, është një libër goxha i vogël. Seshachari: Tregomëni për rolin e autorit dhe të lexuesit. Cili është relacioni i tyre në terma të kuptimit dhe interpretimit të një vepre arti? Kush është lexuesi juaj ideal? Beattie: Donald Barthelme-i. Kam qenë gjithmonë shumë e lumtur të botoj diçka dhe t’ia dërgoj Donald-it apo t’i dërgoj diçka që nuk e kisha botuar... Kush është lexuesi ideal? Mendoj që është dikush që është i mprehtë. Mendoj në dikë që nuk është i predispozuar t’i pëlqej unë. Po ashtu, dikush që di si të lexojë. Lexuesit duhet t’jua japin kohën që me të vërtetë ta lexoni atë që keni shkruar dhe t’ia lejojnë vetvetes kohën për ta imagjinuar atë botë fiksionale. Mendoj që kjo do më shumë durim dhe vullnet për ta mënjanuar mosbesimin që merr për intelektin e kulluar. 252

D O S S I E R

Seshachari: Vepra juaj kërkon lexim të ngadalshëm. Beattie: Paj, mendoj që është vepër tinëzare. Seshachari: Kritikët kanë folur për intimitetin, që i magjeps lexuesit sikur “sekret pëshpëritës”, kjo në parathënien e Tregimet e shkurtra amerikane më të mira të vitit 1987. Mendoj që jeta pjesërisht është të jesh i interesuar në gjëra të vogla. Beattie: Dhe efekti grumbullues i vogëlsirave është mjaft i ndry­ shëm nga ajo që Wolfe-i nënkupton me realistët e orendive. Duhet ta pranoni që Wolfe-i është shumë gjykues kur lë të nënkuptojë që shkri­ mtari është shumë i papërvojë për shkak se ai ose ajo nuk mund të për­ fytyrojë diçka më shumë se orenditë. Çfarë ai nuk kupton është që kjo është vetëm një talisman kulturor. Shkrimtarët me të vërtetë po bëjnë saktësisht çfarë Wolfe-i dëshiron të bëjnë; po flasin për botën e jashtme në të cilën jetojmë. Seshachari: Mos ta harroj librin tuaj për Alex Katz-in. Ishte me të vërtetë editori që ju joshi ta shkruanit librin? Beattie: Po. E mora detyrë, një të tillë që më kënaqi, për shkak se e kam adhuruar atë njeri. Disa kanë menduar që po shkruaja për Alex Katzin për shkak se kam parë ngjashmëri në ato që po bënim, që po e shpjegoja veten duke e shpjeguar pikturën e Katz-it, por mendoj se ne jemi krejt të ndryshëm me njëri-tjetri. I jam qasur veprës së tij psikologjikisht. Mund t’i isha qasur edhe sociologjikisht. Do të mund të flisja për stilin e jetës apo subjektet apo çkadoqoftë, por kjo m’u duk, pasi kisha shikuar për shumë kohë veprën e tij, që ishte në interes timin të përqendrohesha në ato relacione të artikuluara aq mprehtë në pikturat e tij. Nuk jam eksperte për të diskutuar penelin apo stilin pikturues të dikujt. Seshachari: E bëni këtë mjaft mirë. Beattie: Faleminderit, por nuk ishte paraparë të ishte libër që do ta shkruante një historian arti. Seshachari: Pasi të dy jeni të interesuar në portrete, ai i pikturon me rrahje shumë të gjera, teksa ju shkoni pas detajeve të vogla që më në fund e ndriçojnë karakterin. Beattie: Shtoj shumë detaje kur i ripunoj, i sulmoj nëse dalin pa lidhje. Një detaj rrëfyes, siç e dimë të gjithë, do të jetë shumë më i mirë se sa gjashtë broshura. Seshachari: Sa shpesh e ripunoni veprën? 253

Beattie: Oh, vazhdimisht. “Duke pikturuar Will-in” ka pasur gjashtë ndryshime të mëdha dhe pesëmbëdhjetë kapituj janë larguar. Seshachari: Ndryshon edhe storja gjithashtu? Beattie: Sigurisht. E kam ripunuar seksionin e tretë të romanit shtatëdhjetë e pesë deri njëqind herë. Seshachari: Çfarë nënkuptoni me ndryshimet? E keni për një fjalë aty e një atje apo nënkuptoni ndryshime masive? Beattie: Nuk do të thosha që ishte një fjalë këtu apo atje, por nuk e di nëse mund t’i quaj ndryshime masive. Një linjë që mund të shfaqet si tip broshure është sinjal për romanin dhe me të vërtetë duhet ta ripunoj atë seksion disa herë para se fjalia të arrijë te fëmija që kërcen e lazdrohet; e mbani mend këtë? Seshachari: Ta nxjerrim dorëshkrimin. Beattie: “Gjunjët e fëmijës u përkulën sikur ai të vallëzonte lehtë. Pastaj, duke mbajtur duart e tendosura, grushton këllqet, kërcen lart dhe përplaset lehtë i kruspullosur. Duket diçka sikur pinguinët para se të zhdukeshin”. Një mik e kapi këtë dhe tha, O Zot, mendova që do të vdisja kur ta lexoja këtë. Njerëz të tjerë kanë thënë që nuk e kanë vërejtur. Mendoj, ishin lexues të mirë. Seshachari: Kur arrita te fundi, u ula dhe qava. Me të vërtetë, qaj lehtë dhe nuk e kam problem të qaj. Beattie: Ja, ju jeni lexuesi im ideal (qeshje). Kam shkruar fjali individuale që më kanë bërë të ndihem keq, për shkak se po të mos e kisha shkruar unë storjen, nuk do të duhej kurrë të artikuloja diçka që ishte aq e dhimbshme. Shumë herë luftoj të mos e shtyp fjalinë. Luftoni të bëni diçka më të këndshme. Mund të jetë ndonjë sekondë e rëndë ku vendosni që do të bëheni qyqar dhe të bëni kompromis, gjithashtu. Seshachari: Isha shumë e prekur që Mel-i erdhi si befasi, që ai kishte shkruar tërë ata monologë. Dukej përsosmërisht e logjikshme. “Duke pikturuar Will-in”, është, në një kuptim, gjithashtu pikturim i Mel-it dhe Jody-it. Beattie: Nuk kam dashur ta paraqes aq rëndë, por sigurisht që është motiv i fotografisë. Paj, ajo është fotografe. Në fund, madje edhe Will-i është duke menduar në terma të fotografisë. Seshachari: Portretizim. Ishte revista “Vogue” e lumtur që ishte përmendur me emër nga ju në libër. 254

D O S S I E R

Beattie: Mund të mos e kenë ditur që i kam përmendur. Seshachari: Lejomëni t’jua bëj pyetjen e fundit. Çfarë plane keni për vitet 1990-të? Beattie: Kthimi te shkrimi i tregimeve të shkurtra. Këtë verë, kam shkruar një tregim shumë të gjatë, të titulluar “Ditë me erë në ujëmbledhës”. Një mikeshë imja i quajtur Rallou Malliarakis ka bërë një pikturë vaji pranë shtëpisë të quajtur “Ditë me erë në ujëmbledhës”. Ajo jeton në New Hampshire dhe ujëmbledhësi është afër shtëpisë së saj. Thjesht e ngeci mendjen time si imazh. Kurrë nuk e kam ditur që do të shkruaj një tregim me atë titull. Madje kurrë nuk e kam parë ujëmbledhësin e vërtetë, por ja që filloi të zinte vend. Seshachari: Mund të shndërrohet në roman? Beattie: Jo. Është tetëdhjetë faqe. Që nga botimi i “Ku do të më gjesh”, kam së paku një duzinë tregimesh të shkurtra dhe këtë, që është i gjatë, që do të duhej të bënin një libër tjetër. Seshachari: Keni shkruar ndonjë gjë tjetër si “Vajza punuese”, që e lexuat në Weber dhe e cila në stil është më shumë postmoderniste. Ku hapur e konsultoni lexuesin dhe e pyesni, Tash çfarë duhet të bëj me këtë personazh? Beattie: Në disa mënyra, “Vajza punuese” ishte njëfarë paraardhësi i monologëve të Mel-it. Kjo batare brenda një zëri ishte ajo që e bëri këtë në “Vajzën punuese”. Është po ashtu një tjetër tregim i titulluar “Spiritus” në përmbledhjen e fundit e që rrëfehet shpejt, narrativë pa fantazi. Seshachari: Keni provuar ta shkruani një tregim që sugjeron dy apo më shumë përfundime? Beattie: Kurrë nuk e kam bërë këtë saktësisht, por kam menduar që kam shkruar një tregim korrekt dhe pastaj, papritmas, diçka ka dalë dhe e kam kuptuar, Jo, nuk e kam shkruar fare tregimin e duhur. “Skeletet” ishte në të vërtetë pjesa dy e një tregimi tjetër për të njëjtin personazh, Nency Niles-in. Pjesa e parë qe titulluar “Marrja”. Isha në aeroplan duke shkuar në Florida; pasi po kërkonim taksi në fund të rrugës, na thanë që ishim numri njëqind e një dhe, në vend që të zemërohesha, mendova, Bukur! Mund ta shkruaj një tregim tjetër për Nancy Niles-in dhe pastaj shkrova “Skeletet”, që mendoj se është larg tregim më i mirë. Është variant për çfarë po flisni. Me fjalë të tjera, nganjëherë ndihem që materiali është shumë i dykuptimshëm, madje edhe për mua, që duhet ende të hulumtohet. 255

Seshachari: Ku e keni shkruar tregimin? Beattie: Në qesen ajrore të vjelljes! (qeshje) Seshachari: Diçka si në “Kënga më e këndshme”. Beattie: Pikërisht. Thjesht jetë e rëndomtë. “Këngët tona më të këndshme janë ato që tregojnë mendimin tonë më të pikëlluar”. Seshachari: Ah, Shelley!   Nga anglishtja: Gëzim Aliu

256

Jonathan CULLER Mircea ELIADE Robert Rowland SMITH Anna AGUSTI FARRÈ



KRITIKA

Kujtim M. SHALA Vehap ShITA Shqipe Canolli HAZIRI Fatmir SULEJMANI Besnik JAHA Shpresa Tolaj GJONBALAJ

257

258

K R I T I K A

Jonathan CULLER



Është teoricien amerikan i letërsisë, strukturalist, profesor i letërsisë së krahasuar në Universitetin e Kornelit. Ka diplomuar në historinë e letërsisë, kurse ka doktoruar për gjuhët moderne në Oksford. Ka publikuar një numër të konsiderueshëm librash studimorë, si: Sosyri, themelues i linguistikës moderne, Poetika strukturaliste, Mbi dekonstruksionin: Teoria dhe kritika poststrukturaliste, Teoria e letërsisë etj.

SUPOZIMI DHE INTERTEKSTUALITETI

Të imagjinojmë, fjala vjen, se një të huaji, që nuk i përket kulturës sonë dhe nuk di gjë për të këtilla punë, duhet t’i shpjegojmë përse duhet të lexohet ky shkrim. Kjo nuk do të ishte detyrë e lehtë, ngase me nocione përgjithësuese do të duhej të shpjegonim përse njerëzit lexojnë shkrimet në revistat akademike, cilat janë pritjet që i shtyjnë për këtë aktivitet dhe ç’pritje në të sjellin ata vetë. Nëse atij të huaji do t’i thoshim se nga shkrimi në revistën letrare pritet të na orientojë në ndonjë aspekt të shkencës mbi letërsinë, nuk do ta ndihmonim aq të kuptuarit e tij, sepse më pas do të duhej t’i flisnim diç për atë hapësirë ose rend diskursiv të fjalëve, që kritikë letrare e quajmë, po edhe t’i shpjegonim më tej se ai shkrim, përbrenda atyre kornizave, do të duhej të përmbante pikëpamje të rëndësishme. Po qe se ai i huaj do të ishte këmbëngulës dhe do të na luste t’i shpjegonim se çfarë kuptojmë me “të rëndësishme”, pa dyshim që do t’ia këpusnim se shkrimi duhet të përmbajë idenë, e cila deri më tani nuk ka qenë e shfaqur ose e shkruar në mënyrë eksplicite, porse në një mënyrë pozitive do të duhej të vihej në lidhje me të thënat a të lexuarat e deritashme. Në shkrim, në kuadër të kontekstit të njohur, do të duhej të propozoheshin disa modifikime ose elaborime. Sepse, për të qenë i rëndësishëm shkrimi, ndaj korpusit të diskursit do të duhej të vihej në një relacion të tillë, i cili, pa dyshim, është e vështirë të përshkruhet, porse, meqë kjo ndërmarrje është në rrjedhë, hap mundësinë e lindje së veprës së re. Do të shpresonim që të huajin e njëmendtë shpjegimet e këtilla ta lodhnin, mirëpo, po qe se ai do të vazhdonte të na shtronte pyetje, do të 259

ndodheshim në një situatë tejet të rëndë për t’i shpjeguar me saktësi se me ç’pritje i qasemi një shkrimi për ndonjë aspekt të kritikës letrare dhe në ç’mënyrë, tërë korpusi i diskursit ekzistues, një shkrim të tillë mund ta bëjë të qartë dhe të rëndësishëm. Kjo vërtet do të ishte një sfidë e madhe. Për të shmangur problemin, do t’i thosha që pritjet janë të ndryshme, varësisht nga lexuesi, si dhe nga njohuritë e tij, prandaj nuk mund të bëhet fjalë për supozime të përgjithshme lidhur me ndonjë shkrim, e as me pritje të përgjithshme të lexuesve, të cilët nga ai nxjerrin domethënien. Mirëpo, madje edhe kur qasja të personalizohet kështu, çështja edhe më tej mbetet e vështirë. Në ç’mënyrë do ta dinit ju, si individë, se a është e rëndësishme ajo që unë them? Çfarë janë pritjet dhe normat individuale që do të mundësonin të nxirrej një përfundim i tillë? Do theksuar se, sado i vështirë të jetë formulimi i atyre normave dhe pritjeve, pas pak edhe vetë do të nxirrni përfundimin për rëndësinë e këtij shkrimi. Shumë shpejt do ta vlerësoni në raport me ndërmarrjet kritike. Për këtë arsye madje as kjo lëvizje nga e përgjithshmja drejt së veçantës – shmangie që respektohet, sepse mban disa karakteristika të së vërtetës – nuk ofron përgjigje të lehta. Për më tepër, është ky një opsion që është e pamundshme të praktikohet gjithnjë – për shembull, ligjëruesi ose autori i shkrimit nuk mund ta pranojë si të vërtetë, nuk mund të jetojë ose të veprojë në pajtim me këtë. Kur ai flet ose shkruan, diskursi i tij merr vendim për kontratën e përgjithshme dhe implicite lidhur me atë se çfarë dihet dhe çfarë do të jetë e rëndësishme për gjendjen e shkencës së letërsisë, që manifestohet nëpërmjet intersubjektivizmit të publikut të saj. Postulimi i pritjeve të përgjithshme, njohurisë implicite dhe eksplicite, që diskursin e tij do ta bëjë të kuptueshëm, nuk do të jetë gjë e pamundshme, sepse autori ose ligjëruesi nuk mund të shmangë e të mos e bëjë këtë – në aktin e të shkruarit ose të të folurit, ai pashmangshëm postulon ekzistimin e korpusit intersubjektiv të njohjes. Duke pohuar se shkrimi im është i kuptueshëm vetëm nëpërmjet mbështetjes tek diskursi paraprak ekzistues – duke u mbështetur tek projekte dhe mendime të tjera, me të cilat ai merret në mënyrë implicite ose eksplicite, të cilat i ndërlidh, i citon, i mohon ose i transformon – kam paraqitur problemin e intertekstualiteit dhe të natyrës interteksutale të çfarëdo konstrukti verbal. Problemi mund të shtrohet edhe në mënyrë tjetërfare, po qe se do të lindte pyetja se ç’është supozimi i një teksti? 260

K R I T I K A

Çfarë duhet të paraqesë ai, që të mund të marrë kuptim? Kjo nuk është pyetje, as thelbësore as në rend të parë, se çfarë di shkrimtari, e më se e sigurt nuk është as pyetje se çfarë ka ai në mendje, sepse supozimet relevante mund të jenë të shtresuara thellë në të kaluarën e tij ose në të kaluarën e disiplinës së tij; vërtet është një përvojë karakteristike fakti që supozimet vetjake më së mirë i zbulojnë të tjerët. Ato, mbase, patjetër duhet t’i zbulojnë të tjerët, ose nëpërmjet përdorimit të asaj që quhet dédoublement - kundrimit nga këndvështrimi i ndonjë personi tjetër. Unë nuk po propozoj të përshkruhen supozimet e diskursit tim individual. Këtë, bashkë me situatat e tij, më me dëshirë do t’ia përshkruaja si shembull natyrës së domosdoshme intertekstuale të shprehjes formale dhe vështirësive në formulimin e supozimeve ose përshkrimin e intertekstualitetit. Madje edhe për fakte të thjeshta, për të cilat në mënyrë tërësisht eksplicite dimë se janë supozime, nuk mund të themi burimin. Si e dimë që shkrimi gjoja thotë diç të re dhe të rëndësishme? Kjo nuk është aq fryt i përvojës, përfundimit të domosdoshëm mbi bazë të shumësisë së fakteve dhe rasteve në të kaluarën, e as është pjesë e parimeve themelore të disiplinës. Madje edhe te rastet e thjeshta ballafaqohemi me intertekstualitet të pakufishëm, në të cilin konventat dhe supozimet është e pamundshme të lidhen me burimin e tyre, i cili kështu nuk mund të identifikohet në mënyrë pozitiviste. Lexuesit, tek të cilët gjëllijnë konvencione të këtilla, janë përfaqësues të intertekstualitetit të përgjithshëm, që Rolan Bart e përshkruan me këto fjalë: “Je n’est pas un sujet innocent, antérieur au texte ... Ce ‘moi’ qui s’approche du texte est déjà lui-même une pluralité d’autres textes, de côdes infinis, ou plus exactement: perdus (dont l’origine se perd)1 “Unë nuk është subjekt i pafajshëm, që i paraprin tekstit... Ky ‘unë’, që i qaset tekstit, vetvetiu tashmë është shumëfishi i teksteve të tjera, të pakufishme ose, më saktësisht, i kodeve të humbura (prejardhja e të cilave humbet).” Për ato konvencione, të cilave, sikurse konvencioneve të dome­thë­ nies, u ka humbur prejardhja, nuk duhet menduar si për ngjarje të thjeshta dhe fatkëqija. Nuk është puna se çdo konvencion ose çast i kodit ka pasur prejardhje të caktuar, që është e vështirë të zbulohet. Është pikërisht e kundërta, nocioni i intertekstualitetit emërton paradoksin e siste1

Roland Barthes, S/Z (Paris, 1970), f. 16.

261

meve gjuhësore dhe diskursive: shprehja ose teksti kurrë nuk lindin në çastin e shpërfaqjes, sepse ato varen nga kodet dhe konvencionet tashmë ekzistuese, ndërsa në natyrën e kodeve është që ekzistimi i tyre tashmë është dhënë dhe prejardhja u është humbur. E vështirë është të shpjegohet çfarë është ajo që na e mundëson të kuptojmë domethënien e diskursit të ri, porse kuptueshmëria që një varg diskursiv e realizon varet nga kodet intertekstuale: “po aq shkëlqim të asaj diçkaje që gjithnjë tashmë ka qenë e lexuar, e parë, e bërë, e përjetuar; kodi është hullia pas asaj tashmë” (“autant d’éclats de ce quelque chose qui a toujours été déjà lu, vu, fait, vécu: le code est le sillon de ce déjà”).2 Intertekstualiteti më pak është emërtim për relacionin e veprës ndaj disa teksteve të mëparshme, e më shumë provë e pjesëmarrjes së veprës në hapësirën diskursive dhe raportin e saj ndaj kodeve, që janë formalizime potenciale të asaj hapësire. Siç e thotë Julija Kristeva, kur njëherë nisim të vështrojmë kuptueshmërinë dhe domethënien e tekstit, si të realizuar me ndihmën e teksteve të tjera, që ai i ka absorbuar në vete dhe i ka transformuar, atëherë, “në vend të nocionit intersubjektivitet, zë vend nocioni intertekstualitet” (“à la place de la notion d’intersubjectivité s’installe celle d’intertextualité”).3 Me nocionin intertekstualitet theksohet se leximi nënkupton vendosjen e veprës përbrenda hapësirës së caktuar diskursive, vënien e saj në relacion me tekstet dhe kodet e tjera nga ajo hapësirë, si dhe edhe vetë të shkruarit është aktivitet i ngjashëm - zënie e pozitës në hapësirën diskursive. “Duke trajtuar korpusin e letërsisë së vjetër ose bashkëkohore derisa shkruan, autori jeton në histori, ndërsa shoqëria futet në tekst” (“Par sa manière d’écrire en lisant le corpus littéraire antérieur ou synchronique l’auteur vit dans l’histoire, et la societé s’écrit dans le texte”).4 Të shkruarit është praktikë historike e të lexuarit që është bërë e dukshme: “‘Të shkruarit’ do të ishte ‘të lexuar’, që është bërë prodhim, industri: të shkruarit-të lexuarit, të shkruarit paragramatik do të nënkuptonte aspirimin drejt një agresiviteti dhe pjesëmarrjeje të plotë” (“‘Écrire’ serait le ‘lire’ devenu production, industrie: l’écriture-lecture, l’écriture paragrammatique serait l’aspiration 2

Ibid, f. 28.

4

Ibid, f. 181.

3

262

Julia Kristeva, Semiotiké (Paris, 1969), f. 146.

K R I T I K A

vers une agressivité et une participation totale”).5 Intertekstualiteti kështu shënjon sferën që është e përbashkët me të shkruarit dhe të lexuarit, meqë sfera e intertekstuales dhe përshkrimi i intertekstualitetit do të përfshinin shqyrtimet më të përgjithshme dhe më të rëndësishme: raportin ndërmjet tekstit dhe gjuhës ose praktikës diskursive të një kulture dhe raportin e saj ndaj teksteve të veçanta, të cilat, kur bëhet fjalë për tekstin përkatës, artikulojnë atë kulturë dhe mundësitë e saj. Studimi i intertekstualitetit nuk është, siç konsiderohet tradicionalisht, kërkim i burimit dhe i ndikimit – ai shumë më gjerë hedh rrjetën e tij, duke përfshirë edhe praktikat anonime diskursive, kodet, burimet e të cilave janë humbur, porse të cilat janë kusht i mundësisë së teksteve të mëvonshme. Për këtë arsye Barti posaçërisht tërheq vërejtjen për përzierjen e studimit të intertekstuales me gjurmimin e burimit: “les citations dont est fait un texte sont anonymes, irrépérables, et cependant déjà lues” (“citatet nga të cilat është sajuar teksti janë të pafirmosura, të pakapshme, por megjithatë tashmë të lexuara”); pikë kryesore është fakti që ato funksionojnë sikur të ishin “tashmë të lexuara”.6 Me përcaktimin e hapësirës diskursive dhe përcaktimin e parësisë së kësaj hapësire për çdo studim sistematik të diskursit, intertekstualiteti bëhet konstrukt teorik i rëndësisë primare, gjë që me vete mbart edhe disa pasoja praktike. Kjo të shtyn të konsiderosh tekstin si një dialog me tekstet e tjera, si akt absorbimi, parodie dhe kritike, e jo si artefakt anonim, që në mënyrë harmonike paqëson pikë­pamjet e mundshme për një problem të caktuar; kjo bën me dije se sa artificiale është letërsia, si edhe konvencionet dhe operacionet e posaçme të shpjegimit mbi të cilat ajo mbështetet dhe përqendron vëmendjen mbi referencialitetin e posaçëm të veprave letrare: kurdo që duket se vepra ka të bëjë me botën, mund të pohohet se referenca e supozuar në të vërtetë është koment për tekste të tjera, ndërsa referencialiteti i fiksionit shtyhet për ndonjë çast tjetër ose për ndonjë nivel tjetër. Pasojat e nocionit të intertekstualitetit, pa dyshim, janë të shumta, mirëpo pavarësisht nga kjo, ky nocion si koncept paraqitet i vështirë për t’u përdorur, sikur të ishte në natyrën e hapësirës intertekstuale, të kodeve dhe konvencioneve të saj të shmangë çfarëdo përshkrimi. Më herët kemi parë se është mjaft e vështirë të përshkruhet intertekstualiteti i një shkrimi për kritikën letrare – të formës së lartë të diskursit të institucionalizuar, 5 6

Ibid.

Barthes, “De 1’oeuvre au texte”, Revue d’esthétique (1971), f. 229.

263

që udhëhiqet me kod heterogjen të praktikës profesionale. Çfarë do të thoshim atëherë për aktet më radikale e më komplekse të një institucioni tejet të pakapshëm siç është letërsia? Me interes është të shikohet se çfarë ndodh kur ithtari i interte­kstualitetit, siç është Julija Kristeva, merret me përshkrimin e hapësirës intertekstuale të një vepre. Ajo shkruan: “Çfarëdo që të jetë përmbajtja semantike e një teksti, statusi i tij i praktikës shenjëzuese supozon ekzistimin e diskurseve të tjera... Kjo do të thotë që secili tekst në start është në kompetencë të diskurseve të tjera, të cilat ia imponojnë një universum” (“Quel que soit le contenu sémantique d’un texte son statut en tant que pratique signifiante présuppose l’existence des autres discours ... C’est dire que tout texte est d’emblée sous la jurisdiction des autres discours qui lui imposent un univers”).7 Mirëpo, e vështirë është që universumi i tillë, çfarë është, të bëhet objekt trajtimi dhe për këtë arsye ekziston tendenca që të ngushtohet fusha intertekstuale në mënyrë që të flitet për veprat specifike me të cilat merret teksti. “Shenjëzimi poetik sugjeron të tjera shenjëzime diskursive, në atë mënyrë që në shprehjen poetike janë të hetueshme shumë diskurse të tjera” (“Le signifié poétique renvoie à des signifiés discursifs autres, de sorte que dans l’énoncé poétique plusieurs autres discours sont lisibles”).8 Për t’u dëshmuar kjo, nënkuptohet, konkretisht duhet të identifikojmë diskurset e tjera. Kështu, intertekstualiteti i Këndimit të Maldororos dhe Poezia të Lotreamonit përshkruhen si dialog me tekstet që në parim (e po ashtu edhe në praktikë) mund të identifikohen: “Paragrami poetik absorbon tekstin e huaj, objektin e ‘përqeshjes’, qoftë si reminishencë (oqeani - Bodleri? hëna, fëmija, varrtari - Meshat? Lamartini? pelikani - Meshat? Dhe të gjitha kodet romantike të thyera në Këndime), qoftë si citat (tekst i huaj është përsëritur dhe teksatualisht është thyer në Poezitë).” “Le texte étranger, objet de la ‘raillerie’, est absorbé par le paragramme poétique soit comme une réminiscence (l’océan-Baudelaire? la lune, l’enfant, le fossoyeur-Musset? Lamartine? le pelican-Musset?, et tout le code du romantisme desarticulé dans les Chants), soit comme citation (le texte étranger est repris et desarticulé à la lettre dans les Poésies).’”9 7

Kristeva, La Révolution du langage poétique (Paris, 1974), f. 338-339.

9

Ibid, f. 194.

8

264

Kristeva, Semiotiké, f. 255.

K R I T I K A

Posaçërisht mbresëlënës është vendimi i Kristevës që të shfrytëzojë Poezitë e Lotreamonit, të cilat përmbajnë numër të madh të negacioneve eksplicite ose shtrembërime të maksimave dhe sentencave të njohura, si “shembull i spikatur i asaj hapësire intertekstuale që paraqet vendin e lindjes së poezisë” (“exemple frappant de cet espace intertextuel qui est le lieu de naissance de la poésie”).10 Posaçërisht në shembullin Poezia II mund të studiohen në hollësi raportet ndërmjet burimeve të padiskutueshme (rëndom ky është Paskali, Vovnargu ose Laroshfukoi) dhe transformimet, e kushdo që ka pasur përshtypjen që ideja e interte­kstualitetit është të na shpjerë më tej përcaktimit të burimit, do të jetë i befasuar me vërejtjen e Kristevës se “për të bërë krahasimin e tekstit të supozua me tekstin Poezia II, do të jetë e domosdoshme të konstatohet se cilat botime të Paskalit, Vovnargut, Laroshfukosë, Dikasi ka mundur t’i shfrytëzojë, sepse versionet e botimeve dallojnë mjaft nga njëri-tjetri”. (“Pour comparer le texte présupposé avec le texte des Poésies II, il serait nécessaire d’établir quelles éditions de Pascal, de Vauvenargues, de la Rochefoucauld, Ducasse a pu utiliser, car les versions varient beaucoup d’une édition à une autre.”)11 Nuk është puna se këto çështje janë jointeresante ose të parëndësishme, veçse puna është që situata e tillë në të cilën jemi në gjendje të përcaktojmë burimin me aq precizitet, nuk mund të shërbejë si paradigmë për të përshkruar intertekstualitetin, po qe se intertekstualiteti është hapësirë e përgjithshme diskurseve, e cila tekstin e bën të mundshëm. Procedura e Julija Kristevës, ndërkaq, është tejet instruktive, sepse ilustron kahun drejt të cilit koncepti i intertekstualitetit e shpie kritikun që do të dëshironte të punonte me të. Kritika e bazuar në tezën se tekstet “krijohen me absorbimin dhe destruksionin e njëkohshëm të teksteve të tjera të hapësirës intertekstuale” (“se font en absorbant et en détruisant en même temps les autres textes de l’espace intertextuel”) më së miri funksionon kur është në gjendje të gjejë një paratekst të caktuar, të cilin e trajton vepra, ndaj praktika e tillë e kritikës vetvetiu e shtyn kritikun të pohojë se “teksti poetik krijohet nëpërmjet procesit kompleks të njëkohshëm të pohimit dhe mohimit të tekstit tjetër” (“le texte poétique est produit dans 10 Ibid, f. 225-6. Poezitë e Lotreamonit janë marrë si shembull kryesor për intertekstualitetin në librin J. Kristeva Semiotiké, e po ashtu janë shembuj të vetëm në studimin “Le contexte présuppose” nga libri La Révolution du langage poétique (f. 337-358). 11

Kristeva, La Révolution du langage poétique, f. 343.

265

le mouvement complexe d’une affirmation et d’une négation simultanées d’un autre texte”).12 Harold Blumi është kritiku që pa hezitim ka marrë këtë rrugë, i cili ka pranuar konceptin e intertekstualitetit dhe e ka reduktuar atë në relacionin midis tekstit dhe tekstit të caktuar-pararendës, midis poetit dhe pararendësit të tij të madh. Ithtarët francezë të intertekstualitetit nuk do t’i kundërvihen formulimit të Blumit, me të cilin ai përcakton natyrën intertekstuale të tekstit dhe të domethënies: “Të pakta janë pikëpamjet, të cilat është e vështirë t’i shmangim nga “e logjikshmja”, që konsiderojnë se teksti poetik është i vetëmjaftueshëm, se ka kuptim a kuptime që mund të përcaktohen me siguri, pa iu referuar teksteve të tjera poetike... Mjerisht, vjershat nuk janë gjësende, veçse fjalë që u referohen fjalëve të tjera, e ato fjalë më tej u referohen fjalëve të tjera, në botën e dendur dhe të mbipopulluar të gjuhës letrare. Çdo vjershë është ndër-vjershë, e çdo lexim është ndër-lexim.”13 Është kështu ngaqë aktet gjuhësore pararendëse janë themel dhe kusht për procedime diskursive të dikujt. Çfarë ndodh, pyet Blumi, “nëse njeriu provon të shkruajë, ose të ligjërojë, ose të mendojë, e madje edhe të lexojë, pa ndjenjën e ekzistimit të traditës? Nuk ndodh asgjë, bash asgjë. Nuk mund të shkruani ose të ligjëroni ose të mendoni, madje as të lexoni pa një shëmbëllim, e kjo që shëmbëlleni është diçka që një person tjetër e ka bërë, ka shkruar ose ka ligjëruar, për ç’gjë ka menduar ose çfarë ka lexuar. Raporti juaj ndaj asaj që e formon atë person është tradita.”14 Këtu tashmë po hetojmë kalimin nga tekstet te personat, gjë që më vonë do të marrë peshë më të madhe dhe do të bëhet tipar qendror i teorisë së Blumit, duke e vënë në kundërshtim radikal me teorinë e pararendësve të tij francezë. Do të mund të thuhej që për Bartin model i prodhimit të tekstit paraqesin Buvari dhe Pekishe, jetët e të cilëve janë gjeneruar me rrjetën e pafund të citateve anonime. Për Blumin, krejt e kundërta, intertekstualiteti nuk është hapësirë e anonimitetit dhe banalitetit, veçse e luftës heroike të poetit sublim dhe pararendësve dominues. (‘Teksti’ poetik, siç e interpretoj unë, nuk është grumbullim karakteresh në faqe, veçse është fushëbetejë psikike, në të cilën forcat 12

Kristeva, Semiotiké, f. 257.

14

Bloom, A Map of Misreading (New York, 1975), f. 32.

13

266

Harold Bloom, Poetry and Repression (New Haven, 1976), f 2-3.

K R I T I K A

autentike maten në luftën e vetme që e vlen të fitohet, në triumfin hyjnor mbi harresën”).15 Me kthimin prej tekstit nga personat, Blumi është në gjendje që, me më shumë zjarr e me më pak kujdes sesa Barti, të proklamojë intertekstualitetin – emërtimi tautologjik i trustit nga Barti si “déjà lu” (tashmë e lexuar - vër. e përk.) është aq antiklimaktik, saqë nuk lë vend për anticipime emocionuese, ndërsa Blumi gjen shkas për t’u ngazëllyer me emërtimin e pararendësve dhe përshkrimin e luftës titanike që zhvillohet në arenën e traditës poetike. Përdorimi i intertekstualitetit nga ai është veprim i guximshëm që kritikun, të frustruar nga mundësia e punës në hapësirën e citateve të pafund dhe anonime të Bartit, nuk mund të mos e sjellë para tundimit. Është ky një veprim i guximshëm, sepse, ndonëse e proklamon që secili tekst varet nga ndonjë tjetër, ai me këtë krijon kënaqësi që nuk mund ta fshehë madje as retorika kabaliste. Funksioni i teorisë ndikuese të Blumit, e cila me siguri është funksion i analogjive frojdiste që e strukturojnë, është që gjithçka të mbetet në familje. Intertekstualiteti është arkiv familjar – në studimin e tij tërësisht mbetemi përbrenda kanonit tradicional të poetëve të mëdhenj. Teksti është konstrukt intertekstual, i kuptueshëm vetëm nëpërmjet teksteve të tjera mbi të cilat vazhdon, të cilat i plotëson, i transformon dhe i sublimon, porse kur pyesim se ç’janë ato tekste të tjera, del se bëhet fjalë për poezinë kyç të një pararendësi të madh. E nëse pyesim përse kjo patjetër duhet të jetë kështu, përse intertekstualiteti gërshetohet në raportin ndërmjet dy individëve, përgjigjja është se njeriu mund të ketë vetëm një baba, kështu që skenari i romancës familjare poetit mund t’i japë vetëm një pararendës. Nga kjo romancë familjare, të rehatshme dhe vrastare të intertekstualitetit të poetëve madhështorë, Blumi nxjerr intertekstualitetin e tij. Sepse, fundi i fundit, këtu janë rrënjët - pararendësi është origjinali i madh, autoriteti intertekstual. Gjejeni tekstin që ka qenë pararendës, me ndihmën e procesit okult, duke respektuar Hartën e leximit të gabuar (A Map of Misreading), mbetet të analizohet, dhe ju keni fituar hapësirën intertekstuale, hapësirë kjo artikulimet e së cilës mund të përshkruhen me një sërë figurash me emërtime të llojllojshme. Derisa përshkruaj teorinë e Blumit, nuk kam për qëllim ta sulmoj, sa ta anashkaloj, që në çastin e fundit të shmangem dhe ta lë që me nxit të 15

Bloom, Poetry and Repression, f. 2.

267

kalojë përreth meje, sepse teoria e tij, në instancë të fundit, nuk ka të bëjë me traditën, me intertekstualitetin dhe me supozimin, veçse, siç do ta quaja unë, me “aplikacionin”: fërkim i ndërsjellë i dy teksteve për t’u liruar energjia. Edhe pse teoria e tij të kujton përshkrimin e intertekstualitetit dhe supozimit, intertekstualiteti ngushtohet deri në pikën në të cilën bëhet raport ndërmjet poezisë së dhënë dhe poezisë së pararendësit të madh, që poeti më i ri synon ta kapërcejë. E shtruar në këtë mënyrë, kjo edhe më tej është teori e intertekstualitetit, e cila qartazi pohon se diskursin e poetit e përcaktojnë dhe e bëjnë të mundshëm gjithsej disa tekste pararendëse. Mirëpo, në të vërtetë, atëherë teoria e Blumit i kthen kurrizin kësaj teze dhe sugjeron raportin ndërmjet tekstit dhe paratekstit të atillë çfarë e sheh shpjeguesi:

“Kritika antitetike duhet të niset nga kundërshtimi dhe tautologjia e reduktimit, gjë që më së miri do të arrihet nëse pohohet se kuptimi i poezisë mund të jetë vetëm poezia, porse poezia tjetër – jo poezia vetvetiu. Madje jo poezia e zgjedhur në mënyrë tërësisht arbitrare, veçse çdo poezi e rëndësishme e pararendësit të padyshimtë, qoftë edhe kurrë të mos e ketë lexuar efeb-i. Kërkimi i burimit këtu është tërësisht irelevant; ne merremi me fjalët origjinare, por me kuptimet antitetike, sepse efeb-i në mënyrë më të suksesshme mund të shpjegojë poezitë që as i ka lexuar.”16 Të lexosh poezinë e një autori si shpjegim të gabuar të poezisë që ai kurrë nuk e ka lexuar, thjesht, paraqet akt shpjegimi, vendim të kritikut që kuptimi dhe energjia e vlefshme do të jenë të prodhuara nëse një poezi zbatohet, aplikohet mbi tjetrën. Vendimi që të përdoret vetëm një tekst, i cili do të përbënte hapësirën intertekstuale të tjetrit, zbulohet si vendim që është marrë me qëllim të shpjegimit, e jo aksiomë e motivuar e teorisë së intertekstualitetit. Vërtet, procedura e Blumit, në stilin e vet grandioz, shumë bukur tregon për rreziqet që i kanosen nocionit të intertekstualitetit: është ky koncept i vështirë për zbatim për shkak të hapësirës të stërmadhe dhe të papërcaktuar diskursive që shënjon, mirëpo, kur të reduktohet në atë mënyrë që të bëhet më e zbatueshme, atëherë shndërrohet ose në studim tradicional, pozitivist të burimit (i cili me këtë koncept do të duhej të transcendohej), ose shndërrohet në citim të teksteve të caktuara, të cilat, mbi bazë të konventës së shpjegimeve, shpallen paratekste. 16

268

Bloom, The Anxiety of Influence, (New York, 1973), f. 70.

K R I T I K A

Përpjekjet e Blumit nuk do të duheshin flakur – ato janë, në të vërtetë e kundërta, para së gjithash përgjegjëse për shtytje të re të kritikës interpretuese, e cila sikur ka humbur kuptimin e ekzistimit me vjetërsimin e humanizmit të matur të kritikës së Re. Duke pohuar se shprehja “shkencat humaniste” është oksimorone, se “dhurata e mendjemadhit patjetër vjen nga çoroditja e shpirtit” dhe se tradita kryesore e poezisë së Perëndimit që nga koha e renesancës është “histori e anksiozitetit dhe karikaturë e vetëshpëtimit, histori e distorësisë, perversionit, revizionizmit të qëllimtë, pa të cilat poezia moderne nuk do të ekzistonte”,17 Blumi do të frymëzojë breza të tërë të kritikëve që poezitë t’i lexojnë si akte të karikaturës vetëshpëtuese. Blumi gjithashtu duhet admiruar ngase shpeshherë dhe zëshëm shtron problemin e intertekstualitetit; mirëpo ata midis nesh, të cilëve u mungon forca e tij, sot e gjithë ditën duhet të ballafaqohen me faktin se për çdo poezi ekziston më shumë se një poezi, që është pararendëse e saj – ajo që mundëson leximin dhe shkrimin nuk është ndonjë procedurë paraprake individuale që shërben si burim dhe çast i plotësisë, veçse seri e hapur e veprimeve, si të atyre që mund të identifikohen, ashtu edhe të të humburave, që bashkëveprojnë për krijimin e diçkaje që i shëmbëllen gjuhës, mundësive diskursive, sistemeve të konvencave. Intertekstualiteti, mjerisht, është më kompleks sesa për të sugjeron modeli i poetit të shquar. Në të vërtetë, siç është dëshmuar tashmë me shembullin e shkrimit kritik, intertekstualiteti përfshin gjëra të shumta: konvencat eksplicite të zhanrit, hipotezat specifike për faktin se çfarë tashmë është e njohur, e çfarë e panjohur, pritjet më përgjithësuese dhe operacionet shpjeguese, si supozime përgjithësuese për atë se me çfarë është i preokupuar tipi i caktuar i diskursit dhe cilat janë qëllimet e tij. Si do të mund të studiohej intertekstualiteti i llojit të këtillë? Si është e mundshme të shmanget rreziku për të nisur studimin e intertekstualitetit, e në mbarim për të përfunduar me fokusim në raportin e tekstit ndaj pararendësve të caktuar? Strategji e qartë do të ishte të ndiqej modeli linguistik sa më larg që është e mundshme; konkretisht, do të mund të kishim parasysh nocionin e supozimit në linguistikë dhe analogët letrarë që me këtë do të sugjeroheshin. Në diskutimet për supozimet në vepër në gjuhën e natyrshme, linguistët konsiderojnë se është praktike të bëhet dallimi ndërmjet supozimeve logjike dhe pragmatike. Të parat më së miri mund të merren me 17

Ibid, f. 86, 85, 30. (69, 27)

269

mend si supozime fjali; për shembull, pyetja “A nuk po e rrihni më gruan tuaj?”, tashmë është e ngarkuar me kuptim, sepse cilado përgjigje nënkupton pajtimin me supozimin se njeriu të cilit po i drejtohemi ka shprehi të rrahë gruan. Definicioni eksplicit i supozimit logjik është ky: “Fjalia S logjikisht supozon fjalinë S’ vetëm në rast se S logjikisht implikon S’, e negacioni S, ~S, po ashtu logjikisht implikon S’.”18 Supozimi duhet të jetë i saktë në mënyrë që pohimi të jetë ose i saktë, ose i pasaktë. Së këndejmi, “Më ka befasuar fakti që Xhoni ka blerë automobil”, në vete përmban supozim të njëjtë (“Xhoni ka blerë automobil”) si dhe pohimi “Nuk jam befasuar që Xhoni ka blerë automobil”. Një seri e tërë konstruksionesh gramatikore dhe njësish leksikore përmban supozime të këtij lloji: kallëzues faktikë (sikurse në shembullin e mësipërm), fjali të copëzuara (“Xhoni është ai që e ka zënë hajnin”), fjali të varura kohore (“Xhoni ka shkuar para se Meri të thërriste”), fjali të ndërmjetme lidhore (“Hoteli, që është ngritur në shekullin e nëntëmbëdhjetë, është në gjendje të mjerë”), trajta foljore (“Xhoni ka filluar/vazhduar/pushuar të shkruajë në orën dy”), ndajfolje iterative (“Xhoni erdhi sërish”), kuantifikues të supozuar (“Të gjithë kanë vdekur, përpos Xhonit”), emra të përveçëm, duke përfshirë të gjitha konstruksionet sintaksore që funksionojnë si emra të përveçëm (“Xhoni është martuar me motrën e Fredit” përmban supozimin që Fredi ka motër, kurse “Xhoni ka humbur dokumentin që Fredi ia dha ta lexonte” si supozim ka ekzistimin e një dokumenti që Fredi ia ka dhënë Xhonit për ta lexuar). Nocionin e supozimit logjik mund ta zgjerojmë edhe me pyetje (“Nga shkoi ai?” përmban supozimin se ai ka shkuar dikah), me faktin se supozime të një pyetjeje janë ato fjali që mund të jenë supozime logjike të çdo përgjigjeje për këtë pyetje.19 Nocioni i supozimit, që nuk përcaktohet me ndihmën e asaj që e beson folësi ose autori, sjell njëfarë doze të intertekstualitetit, kur fjalitë e një teksti të vihen në relacion me fjali të tjera, që ato supozojnë. Ky lloj i supozimit ka rëndësi të konsiderueshme në letërsi. Në qoftë se supozime të një fjalie janë të gjitha ato propozicione që ajo dhe negacioni i saj logjikisht i nënkuptojnë, atëherë, me gjuhë më pak formale, do të mund të thoshim se ato përbëhen nga të gjitha pohimet që i shpreh një fjali, përveç pohimeve që shprehen nëpërmjet kallëzuesit të asaj fjalie në nivelin sipër-

18 Edward L. Keenan, “Two Types of Presupposition in Natural Language”, në: Studies in Linguistic Semantics, ur. Charles Fillmore i D. Terence Langedoen (New York, 1971), f. 45.

270

19

Për të diskutuar lidhur me këto konstruksione dhe këta shembuj, shih. ibid, f. 46-48.

K R I T I K A

faqësor të strukturës. Rëndësi të madhe ka fakti se cilin propozicion do të zgjedhë vepra që drejtpërdrejt të shprehë pohimin, e cilin, si supozim, do të vendosë në këtë hapësirë intertekstuale. Kështu, kur Bodleri nis poezinë: Quand le ciel bas et lourd pèse comme un couvercle Sur l’esprit gémissant en proie aux longs ennuis,20 (Kur qielli i ulët, tunxh si kapak bie Mbi shpirtin tonë që rënkon i kapitur në vetmi) dhe kur tri vargjet vijuese i vazhdon me fjali të varura kohore, ai vendos që supozimet e pohimeve më të rëndësishme të diskursit të vet, t’i bartë në intertekst ose paratekst, t’i identifikojë si pjesë që është déjà lu, grumbull fjalish që tashmë janë në vendin e vet. Këtu ekziston orientimi implicit tek diskurset pararendëse poetike, tek tradita poetike, edhe pse ndoshta asnjë poet deri atëherë qiellin nuk e ka përshkruar si kapak tenxhereje. Sikur Bodleri të kishte filluar me vargun: “Parfois le ciel bas et lourd pèse comme un couvercle”, ai në këtë mënyrë do të kishte pohuar se ka zbuluar diç për botën, dhe ne do të kishim pritur shpjegimin, arsyetimin, rrëfimin që këtë fakt do ta kishte vendosur përbrenda kontekstit eksperimental. Vendimi që diç të supozohet minon referencialitetin në këtë nivel me faktin që argumenti, për të cilin bëhet fjalë, trajtohet si i thënë tashmë. Në rastet siç është ky, supozimi logjik është operator intertekstual, që e implikon konteksti diskursiv dhe i cili, duke identifikuar intertekstin, modifikon mënyrën në të cilën poezia duhet lexuar. Sërish, kur Bodleri poezinë Bekimi (Benediction) e fillon me vargjet: Lorsque par un décret des puissances suprêmes Le Poète apparaît en ce monde ennuyé21 (Kur në vuajtjen e kësaj bote Poeti arrin Me vendim të ndonjë qenieje supreme) duke supozuar këtë fakt për poetin, ai vendos raport tjetërfare ndaj saj: duke e trajtuar si diskurs pararendës, pjesë të intertekstit, mit mbi poetin të cilin mund ta citojë, ai hap çështjen e modusit në të cilin poezia e tij do ta trajtojë atë diskurs pararendës. Supozimi çel hapësirë intertekstuale, e cila lehtë mund të bëhet ironike. Në poezi nuk është krejt njësoj nëse pohimi është shprehur drejtpërdrejt apo është supozuar. Ted Hjuzi e nis poezinë me: “Tetori është ku20 21

Baudelaire, Oeuvres complètes, ur. Le Dantec & Pichois (Paris, 1961), f. 70. Ibid, f. 7.

271

mak.”22 Kjo shprehje e drejtpërdrejtë e metaforës, posaçërisht aq të pazakontë, është mënyrë e arritjes së reputacionit të energjizmit dhe çiltërsisë. Po ta kishte filluar me: “Ne tetor ngjyrë kumaku”, do të thoshte që lidhjen e tetorit dhe kumakut e trajton si të supozuar, se tekstit pararendës i ka caktuar krijimin e këtij raporti ose zbulimin e tij, se me këtë ka sugjeruar (ndonëse nuk dimë për ndonjë poezi tjetër në të cilën tetori trajtohet si kumak) që po përdor metaforën e cila tashmë është implicite në vizionin poetik, në diskursin poetik. “Tetori është kumak” anashkalon modusin e citatimit, ndoshta ngaqë bën përpjekje të shmangë ironinë. Përfundimisht, poezitë që përmbajnë pyetje, në mënyrë eksplicite theksojnë natyrën e tyre intertekstuale, jo vetëm për faktin se në e parë kërkojnë përgjigje, duke shënjuar veten në këtë mënyrë si jokomplete, veçse për faktin pse edhe supozimet, që përmbajnë pyetjet e tyre, implikojnë diskursin pararendës. Në poezinë e Blejkut Tigri, kemi një sërë pyetjesh: Cila dorë e amshueshme, shpirt Krijoi harmoni që frikë mbjell? Cili qiell, pafundësi vetë, Të fali flakën në sy? Mbi ç’flatra nise fluturimin? Kush vallë rrëmbeu zjarrin e mallkuar23 Duke shtruar supozimin se harmoninë e tmerrshme e ka sajuar një dorë e e amshueshme, se zjarri digjej në ca thellësi ose qiej të largët etj., poezia shënjon këto fjalitë e fundit si pjesë të diskursit ose modus të diskursit që tashmë është manifestuar, si tekst apo si një sërë qëndrimesh që i paraprijnë vetë poezisë. Problemi i shpjegimit të poezisë kështu esencialisht shndërrohet në vendim për relacionin që poezia krijon ndaj diskursit të mëhershëm, që ajo e shënjon si supozim. Ky lloj supozimi është i dobishëm për studimin e intertekstualitetit, sepse, ndonëse sheshazi ka kufizime (meqë tek ai nuk ekziston repertor i pafundmë i mundësive), ai me qartësi të përkryer dëshmon vërtetësinë e pohimit të Bartit për intertekstin: se teksti citon ose sugjeron pjesë të ndonjë diskursi, të cilat janë “të panënshkruara, të vagullta, e megjithatë tashmë të lexuara” (“anonymes, irrépérables, et cependant déjà lus”). Duke supozuar fjali të caktuara, vepra i trajton si diskurs të mëhershëm, si pjesë të traditës me të cilën poezia ka punë. Në poezi të mëhershme mund të gjejmë, ose nuk është e thënë të gjejmë, fjali të ngjashme me ato 22

272

23

Ted Hughes, Selected Poems (London, 1972), f. 25.

William Blake, Complete Writings, ur. Geoffrey Keynes (Oxford, 1066), f. 214.

K R I T I K A

që janë supozuar - sidoqoftë, kjo nuk është thelbësore. Ato funksionojnë sikur tashmë të ishin lexuar – shfaqen si të jenë të lexuara për faktin e thjeshtë se i marrim si supozime. Supozimi logjik, ndërkaq, nuk shteron nocionin e supozimit. Nuk është e vështirë të ofrohen shembuj që i vënë në kontrast të fortë supozimet logjike të linguistikës dhe supozimet retorike e letrare që zënë vend qendror në procesin e leximit të veprës letrare. Të analizojmë problemin e fjalive të para në romane: këtu supozimet logjike kanë rol të rëndësishëm, si figura themelore që përcaktojnë strategjinë hermeneutike: “Çuni po qëndronte pranë objektit të pazakontë, du­ ke u bërë sikur të mos kishte ndodhur gjë”, implikon një grup të begatë fjalish pararendëse; si fjali e parë e romanit apo e tregimit, me peshën e supozimeve të veta na shpie në in medias res, kurse leximin tonë e programon si përpjekje për t’u zbuluar elementet e tekstit “pararendës” (cili çun? çfarë objekti? ç’ka ndodhur?). Fjalia e parë me më së paku supozime, logjikisht, do të ishte ndonjëra, si: “Dikur moti, jetonte mbreti që kishte një vajzë.” E varfër me supozime logjike, kjo fjali është tejet e begatë me supozime letrare dhe pragmatike. Ajo këtë tregim e orienton drejt një sërë tregimesh të tjera, identifikohet me konvencionet e zhanrit, kërkon nga ne të marrim qëndrim të caktuar ndaj saj (duke garantuar, ose së paku duke implikuar, se tregimi do të ketë ndonjë porosi, ndonjë mësim, sipas të cilit janë organizuar detajet dhe ngjarjet në të). Fjalia pa supozim është operator i fuqishëm intertekstual. Po qe se do të përsiatnim për kësi lloj rastesh, do të shihnim se ek­ zistojnë mënyra të shumta me të cilat elementet ose konstruksionet që bartin supozime logjike, sinjalizojnë dhe krijojnë supozime letrare e pragmatike. Për shembull, në të shumtën e rasteve, supozimi logjik i pohimeve pozitive dhe negative është i njëjtë, mirëpo teorikisht, pragmatikisht dhe letrarisht, negacionet janë shumë më të begatshme me supozime. Kështu, në poezinë e Bodlerit Udhëtimi për në Kiter (Un Voyage à Cythère), pas vargut “J’entrevoyais pourtant un objet singulier!” (“Megjithatë, unë parandjeva një objekt të veçantë!”), poezia vazhdon me këtë strofë: Ce n’était pas un temple aux ombres bocagères, Où la jeune pretresse, amoureuse des fleurs, Allait, le corps brûlé de secrètes chaleurs, Entrebaîllant sa robe aux brises passagères.24 24

Baudelaire, Oeuvres complètes, f. 112.

273

(Nuk qe ky tempulli në hije të korijes nga po shkonte murgesha e re, e dashuruar me lulet, trupat që djegur qenë nga zjarri i fshehtë, fustane të zbërthyera para udhëtarëve në fluturim) Logjikisht, “nuk qe ky tempulli” supozon vetëm që aty kishte diçka, porse, teorikisht, ky është supozim që ndoshta dikush ka pritur që aty të ketë qenë tempulli ose ka pohuar se aty ka qenë ai. Gjatësia e përshkrimit vijues forcon këtë supozim dhe tërë strofën e shndërron në negacion të citatit intertekstual, negacion të diçkaje që tashmë ekziston si supozim diskursiv, negacion i gjuhës që në traditën poetike do të mund të zbatohej në Kiter. Supozimi retorik që çel hapësirën intertekstuale ose hapësirën e dialogut në poezi, tjetërfarë është nga supozimi logjik, që e kemi trajtuar më parë. Për t’u përshkruar supozimi retorik ose letrar, do të duheshin analizuar operacione të llojllojshme të shpjegimit, që në forma të veçanta të diskursit futen në lojë. Kjo ndërmarrje është e lidhur me programin të cilin linguistika do të duhej ta zhvillonte në mënyrë që të mund të merrej me tipin tjetër të supozimit: supozimin pragmatik. Këto supozime nuk janë të përcaktuara me relacionet ndërmjet fjalive, veçse me relacionet ndërmjet shprehjes dhe situatës së manifestimit. “Kuptimi i fjalisë mbart supozimin pragmatik, që konteksti i saj është përkatës.”25 Kjo do të thotë, konteksti duhet të jetë i tillë për të mundësuar që kuptimi të shpjegohet si lloj akti i të folurit, gjë që edhe është. “Hape derën!” pragmatikisht supozon që ekziston ndonjë dhomë, më derë që nuk është e hapur, që në të ekziston personi që e kupton gjuhën me të cilën kjo është thënë dhe e cila është në relacion të tillë me folësin që mund ta kuptojë këtë fjali si kërkesë ose urdhër. Analogjitë në rastin e letërsisë nuk janë aq të begata, përpos në këtë pikëpamje: shprehjen letrare e konsiderojmë lloj të veçantë të aktit të të folurit, të ndarë nga konteksti i caktuar kohor dhe të vendosur në vargje diskursive që i formojnë ekzemplarët e tjerë të zhanrit letrar, kështu që, fjala vjen, fjalia nga tragjedia në mënyrë adekuate mund të shpjegohet në pajtim me konventat, të tjera nga ato që vlejnë në komedi. Në përpjekje për t’u formuluar supozimet pragmatike të fjalive që paralajmërojnë, premtojnë, urdhërojnë etj., kemi punë me konventat e zhanrit të aktit të të folurit. 274

25

Keenan, “Two Types of Presupposition...”, f. 49.

K R I T I K A

Jo fort moti janë bërë përpjekje për t’u formuluar supozimet pragmatike për aktet e të folurit, dhe më së shpeshti janë fokusuar mbi kriteret për realizim të suksesshëm të akteve të të folurit, siç janë premtimi, urdhërimi, paralajmërimi. E paqartë mbetet nëse studimet letrare kanë mundur diçka të mësojnë nga detajet e kërkimeve të këtilla. Përfundimi është se kërkimet e supozimeve pragmatike formalisht janë të ngjashme me detyrën me të cilën ballafaqohet poetika. Të punosh me supozime në fjalinë e cila premton, do të thotë ta vësh në relacion me një varg fjalish të tjera, ta vendosësh në hapësirë diskursive ose intertekstuale, në të cilën lindin konventat që këtë fjali e bëjnë të kuptueshme të rëndësishme si akt i të folurit. Pasi e kemi vënë këtë fjali në relacion me aktet e tjera të premtimeve, që në dukje krijojnë kushte mundësish, nuk është më e domosdoshme të konstatojmë nëse folësi më herët ka ndeshur ato fjali të tjera të cilat përmbajnë premtime, as nëse dikush në realitetin e asaj fjalie e ka shqiptuar atë. Asnjëra nga ato fjali nuk është vend nga i cili lindin fjali të tjera, as nuk është mbi to. Ato, thjesht, janë pjesë përbërëse të hapësirës diskursive, në bazë të të cilave mund të dalin konventat. Pikërisht kjo është ndërmarrja së cilës duhet t’i qaset poetika. Duke u fokusuar ë kushtet e domethënies në letërsi, ajo veprën letrare e sjell në relacion me një sërë veprash të tjera, duke mos i trajtuar si burime, veçse si pjesë përbërëse të zhanrit, për konventat e të cilit po përpiqemi të nxjerrim përfundimin. Ekziston interesimi për konventat që funksionojnë duke krijuar dhe duke shpjeguar karaktere, struktura thurjesh, sinteza tematike, kondensim dhe zhvendosje simbolike. Në të gjitha këto raste, nuk ekzistojnë çështje epërsie as të vendit burimor, pos atyre që në mënyrë retrospektive përcaktohen si burime dhe për të cilat, së këndejmi, mund të dalë se rrjedhin nga vargu për të cilin paraqesin burimin. Sikurse me rastin e shpjegimit të konventave të ligjëratave, edhe këtu puna është që të përcaktohet se cilat konventa janë të nevojshme për t’u përshkruar se çfarë ndodh, e jo të përfshihen anëtarë të një klase dhe në mënyrë induktive të zbulohen vetitë e përbashkëta. Pol Valeri, i cili mendonte se historia e njëmendtë e letërsisë do të duhej të ishte “Histori e shpirtit, në qoftë se ajo krijon ose konsumon letërsi” (“une Histoire de l’esprit en tant qu’il produit ou consomme de la littérature”), kishte pikëpamjen se detyrë parësore e projektit të këtillë do të ishte “studimi që për qëllim do të kishte të formojë idenë, ekzakte 275

sa të jetë e mundshme kjo, për kushtet e ekzistimit dhe të zhvillimit të Letërsisë, analizën e mënyrës së veprimit të këtij arti, mjetet dhe llojllojshmërinë e formave të saj” (“une étude qui eût pour objet de former une idée aussi exacte que possible des conditions d’existence et de développement de la Littérature, une analyse des modes d’action de cet art, de ses moyens et de la diversité de ses formes”).26 Valeri konsideronte që poetika e llojit të këtillë raison d’être-në e saj e gjen në natyrën intertekstuale të veprave letrare. Autorët mund të besojnë se ata janë burim i veprave të tyre, mirëpo ata padashur kanë zhvilluar “një sistem të tërë shprehish e idesh që kanë qenë fryt i përvojës së tyre dhe i janë imponuar krijimtarisë së tyre. Ndonëse nuk kanë dyshuar në çdo përkufizim, çdo konventë, tërë logjikën që nënkupton kompozicioni, ndonëse kanë besuar që nuk i kanë borxh askujt për asgjë, pos çastit të vetëm, puna e tyre detyrimisht ka vënë në lojë të gjitha këto veprime dhe këto mënyra të pashmangshme të funksionimit të shpirtit” (“tout un système d’habitudes et d’idées qui étaient les fruits de leur expérience et s’imposaient à leur production. Ils avaient beau ne pas soupçonner toutes les définitions, toutes les conventions, toute la logique que la composition suppose, et croire ne rien devoir qu’à l’instant même, leur travail mettait nécesesairement en jeu tous ces procédés et ses modes inévitables du fonctionnement de l’esprit”).27 Kjo është një dëshmi e fortë e natyrës intertekstuale të letërsisë, shoqëruar me pranimin që biseda për rolin konstitutiv të përvojës së teksteve të tjera nuk duhet të nënkuptojë se u dashka të përqendrohemi në tekste të veçanta-pararendëse, veçse në konventa, sisteme të kombinimit, në logjikën e kompozicionit. Synimi që të flitet për ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet teksteve të caktuara është tërësisht valid dhe interesant, mirëpo ky vetvetiu nuk kontribuon për studimin e intertekstualitetit. Me rëndësi është të shmangen tundimet reale për studimin e burimit dhe ngashënjimi i “kritikës antitetike” të Blumit, nëse duam të ofrojmë përshkrim të letërsisë si institucion, ndërsa intertekstualitetin ta pranojmë ashtu siç e meriton. Analogjia linguistike, e cila këtu më duket e dobishme në mënyrën e vet, sado e kufizuar kjo qoftë, sugjeron dy qasje intertekstualitetit. E para, nënkupton që të shqyrtohen supozimet specifike të tekstit të dhënë, 26

276

27

Valéry, Oeuvres, ur. Hytier (Paris, 1957), I, 1439. Ibid, I, 1440.

K R I T I K A

mënyra në të cilën ajo krijon paratekstin, hapësira intertekstuale përbërësit e së cilës korrespondojnë ose nuk korrespondojnë me tekstet e tjera aktuale. Qëllim i këtij projekti do të ishte të shpjegohet se në ç’mënyrë tekstet krijojnë supozime, e me këtë vetvetiu paratekstet e veta, dhe ç’relacion ka mënyra e krijimit të këtyre supozimeve me mënyrën në të cilën ato trajtohen. Ndërmarrja e dytë, studimi i supozimit retorik ose pragmatik, shpie drejt poetikës, më pak e interesuar për faktorët e hapësirës intertekstuale, që veprën e bëjnë të kuptueshme, e më shumë për konventat të cilat janë në prapavijë të atij aktiviteti ose asaj hapësire diskursive. Këto projekte lënë mes-hapësirë, në të cilën zhvillohet ajo që do ta quaja aplikacion: marrje nga një korpus diskursiv dhe zbatim në tjetrin, në përpjekje që nga kjo të lirohet energji e caktuar. Pavarësisht nga fakti nëse diskursi i Miltonit zbatohet te Vordsvorti ose diskursi i shkencës mbi termodinamikën në diskursin e kreut të romanit të Emil Zolas (siç e ka bërë këtë Mishel Seres), inkuadrohemi në aktivitetin e shpjegimit, që mundet por nuk është e domosdoshme të jetë i vetëdijshëm për kriteret mbi bazë të të cilave në fund do të nxirret gjykimi. Sa më i vetëdijshëm të jetë aktiviteti i tillë, në mënyrë aq më eksplicite rritet forca e kritereve të vlerës. Shpjegim i fortë është ai që orienton vëmendjen, ai që imponohet. Në parim, këtu nuk ka bazë për diskutim, nuk ka arsye që përparësi t’i jepet një shpjegimi mbi tjetrin; në praktikë, ndërkaq, baza për diskutim gjithmonë ekziston, sepse shpjegimi i fortë mund të marrë fuqi vetëm nëse bëhet se është i hapur për diskutim, se është i gatshëm të jetë i besueshëm. Ky merr forcë vetëm nëse lidhet me moduse ekzistues të mendimit dhe diskursit. Nëse dikush do të shprehte dëshirën që në mënyrë anagrame t’i shpjegojë poezitë, duke nxjerrë nga çdo strofë fjalën “e fshehtë” dhe pastaj duke i bashkuar me të tjerat, të vogla janë gjasat që në këtë mënyrë të arrihet çfarëdoqoftë e fuqishme. Në vend të kësaj, do të duhej të krijonim teorinë e cila këtë procedurë do ta bënte të besueshme në pikëpamje të nocionit të letërsisë dhe operacioneve interpretuese, të cilat aktualisht janë thelbësore për institucionin e letërsisë. Madje edhe ithtarët e leximit të fuqishëm, që si rezultat përfundimtar mund të synojë emancipimin nga konventat e diskursit, supozimet pragmatike të letërsisë, duhet të merren me këto supozime, duhet të përcaktojnë relacionet me to. Varësisht nga fakti se në ç’masë e bëjnë këtë, aktivitetet e tyre bien në sferën poetike; 277

mund të përshkruhen dhe të bëhen lëndë diturish. Zbatimet interpretuese të nocionit të intertekstualitetit, andaj, tërthorazi kontribuojnë për atë poetikë të leximit, të cilën e shmangin ose e deformojnë që në nismë.

Përktheu: Sulejman DËRMAKU

278

K R I T I K A

Mircea ELIADE

Eliade (1907, Bukuresht–1986, Çikago, ka qenë një nga historianët më të mëdhenj të fesë në shekullin XX, mendimtar i shquar dhe poet. Mësimdhënien në lëmin e historisë së fesë e filloi më 1946 në Sorbonë, Paris. Ishte anëtar i Universitetit të Çikagos nga viti 1957 e deri sa vdiq, më 1986. Ndër veprat e tij më të rëndësishme do të përmendim: Traktat për histo­ri­në e feve (1949), Miti i kthimit të përjetshëm, Pylli i ndaluar (roman, 1955), Shamanizmi (1951), Joga, pavdekësi dhe liri (1954), Kovaçë dhe alkimistë (1956), Modele në fenë e krahasuar (1958), Kozmosi dhe historia (1959), E shenjta dhe profanja (1959), Mitet, ëndrrat dhe misteret (1960), Miti dhe realiteti (1963), Imazhe dhe simbole (1969). Po kurorë e krijimtarisë së tij është monumentalja Histori e besimeve dhe ideve fetare (1976-1983), në tri vëllime, që ngërthen periudhën nga koha e gurit gjer në ditët tona. Ai përpunoi shumë prej elementëve kyç të shkollës fenomenologjike e, sidomos, ato morfologjikë, duke i shpënë deri në kufijtë e tyre logjikë. Vepra e Eliades ngërthen një hark të gjerë kohor e hapësinor. Ndryshe nga fenomenologë të tjerë, ai fokusohet në bazën e përvojës, duke dashur të sjellë prova për ekzistencën e një përvoje transhedentale përbashkuese.

STRUKTURA E MITEVE Për të paktën pesëdhjetë vitet e fundit, studiuesit perëndimorë i janë qasur studimit të mitit nga një këndvështrim krejt i ndryshëm, të themi, nga ai i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ndryshe nga pararendësit e tyre, që e trajtonin mitin në kuptimin e zakonshëm të kësaj fjale, domethënë si “përrallëz”, “sajesë”, “trillim”, ata e kanë pranuar atë ashtu siç kuptohej në shoqëritë arkaike, ku, përkundrazi, “mit” do të thoshte “histori e vërtetë” dhe, për më tepër, një histori që përfaqëson një zotërim shumë të vyer, sepse ajo është e shenjtë, shembullore, domethënëse. Kjo vlerë e re semantike e fjalës “mit” e bën përdorimin e saj në të folmen bashkëkohore të ngjajë disi i dykuptimtë. Pra, sot fjala përdoret si me kuptimin “trillim” apo “iluzion”, ashtu edhe me kuptimin aq të njohur për antropologët, sociologët dhe historianët e fesë, pra si “gojëdhënë e shenjtë, zbulesë zanafillore, model shembullor”. 279

Historia e kuptimeve të ndryshme të fjalës “mit” në antikitet dhe në botën e krishterë do të shtjellohet më vonë. Gjithkush e di që qysh prej kohës së Ksenofanit (rreth 565-470) – i cili ishte i pari që kritikoi dhe hodhi poshtë shprehjet “mitologjike” të hyjnisë të përdorura nga Homeri dhe Hesiodi – grekët vazhduan ta zbraznin mythos-in nga të gjitha vlerat fetare dhe metafizike. Duke e përqasur me logosin dhe, më vonë, me historinë, miti u katandis të shenjonte “diçka që nuk mund të ekzistojë vërtetë”. Nga ana e tij, Judeo-Krishtërimi i vuri damkën e “gënjeshtrës” dhe të “iluzionit” gjithçkaje që nuk përligjej apo që nuk merrte pëlqimin e të dyja Besëlidhjeve. Nuk është ky kuptimi – më i zakonti në të folmen bashkëkohore – që ne i japim “mitit”. Për të qenë më të saktë, ne nuk na intereson ajo fazë intelektuale apo ai çast historik kur miti u shndërrua në “trillim”. Studimi ynë do të merret, para së gjithash, me ato shoqëri, në të cilat miti ishte – apo qe deri përpara pak kohësh – “i gjallë”, në kuptimin që ai siguronte modele për sjelljen njerëzore dhe, kësisoj, i jepte kuptim dhe vlerë jetës. Të kuptosh strukturën dhe funksionin e miteve në këto shoqëri tradicionale, jo vetëm që shërben për të qartësuar një fazë në historinë e mendimit njerëzor, por gjithashtu na ndih të kuptojmë një kategori të bashkëkohasve tanë. Për të dhënë vetëm një shembull – atë të “kulteve kargo” të Oqeanisë1 – do të ishte e vështirë të interpretoje të gjithë vargun e këtyre aktiviteteve të veçuara, pa iu referuar përligjjeve të tyre në mite. Këto kulte profetike dhe milenariste shpallin afrinë e një epoke përrallore bollëku dhe lumturie. Vendasit do të jenë rishmë zotër në tokën e tyre dhe nuk do të punojnë më, sepse të vdekurit do të kthehen me anije madhështore, të ngarkuara me të gjitha të mirat, njëlloj si ngarkesat gjigante që presin të bardhët në portet e tyre. Për këtë arsye, shumica e “kulteve kargo” kërkojnë që, krahas shfarosjes së të gjithë kafshëve shtëpiake dhe krahas shkatërrimit të të gjitha veglave të punës, të ndërtohen depo të stërmëdha, ku do të magazinohen mallrat që do të sjellin të vdekurit. Një lëvizje e këtillë profetizon mbërritjen e Krishtit mbi një anije të ngarkuar mallrash; një tjetër pret ardhjen e “Amerikës”. Një epokë e re parajsore do të zërë fill Në anglisht “cargo cult”: besim në ardhjen e pritshme të shpirtërave stërgjyshorë, të cilët besohet se do të sjellin ngarkesa të bollshme ushqimesh dhe të mirash të tjera materiale [Shënimi i përkthyesit]. 1

280

K R I T I K A

dhe anëtarët e kultit do të shndërrohen në të pavdekshëm. Disa kulte përfshijnë, gjithashtu, veprime orgjiastike, sepse tabutë dhe zakonet e sanksionuara nga tradita do ta bjerrin arsyen e ekzistencës së tyre dhe do t’i bëjnë vend lirisë absolute. Të gjitha këto veprime e besime shpjegohen me mitin e shkatërrimit të Botës, që do të pasohet nga një Krijim i ri dhe themelimi i Epokës së Artë. (Këtij miti do t’i kthehemi më vonë.) Dukuri të ngjashmë ngjanë në Kongo, kur vendi fitoi pavarësinë më 1960. Në disa fshatra banorët shkallmuan pullazet e kasolleve për t’i bërë udhë monedhave të arta, që do t’ua hidhnin si shi stërgjyshërit e tyre së larti. Gjetkë u lejua që të rrënohej gjithçka, veç rrugëve që të shpinin në varreza, sepse nëpër to stërgjyshërit do të ktheheshin në fshat. Edhe teprimi orgjiastik e ka një kuptim, sepse, sipas mitit, sapo të agojë Epoka e Re të gjitha gratë do t’u përkasin të gjithë burrave. Sipas të gjitha gjasave, dukuritë e këtij lloji do të rrallohen gjithnjë e më shumë. Ne mund të hamendësojmë se “sjella mitike” do të zhduket sapo ish kolonitë të arrijnë pavarësinë politike. Por ajo që do të ndodhë në një të ardhme të afërt apo të largët nuk do të na ndihmojë për të kuptuar atë që sapo ka ndodhur. Ajo që ne duhet të bëjmë, është të rrokim kuptimin e këtyre trajtave të çuditshme të sjelljes, si dhe të kuptojmë shkakun dhe arsyen e këtyre teprimeve. Sepse, që t’i kuptosh ato, do të thotë t’i kundrosh si dukuri njerëzore, si dukuri kulturore, si krijime të shpirtit njerëzor, dhe jo si shpërthime patologjike të sjelljes instinktive, si shtazëri apo si sjellje tërësisht foshnjarake. Nuk ka zgjidhje tjetër. Ose do të bëjmë të pamundurën për t’i mohuar, minimizuar apo harruar këto teprime, duke i konsideruar si shembuj të veçuar të “egërsisë”, që do të zhduken fare sapo të “qytetërohen” fiset, ose do të bëjmë përpjekjet e nevojshme për të kuptuar sjelljet mitike pararendëse që shpjegojnë dhe përligjin teprime të tilla dhe t’u japim atyre një vlerë fetare. E ndjejmë se qasja e fundit është e vetmja qasje që meriton të merret parasysh. Vetëm nga këndvështrimi historiko-fetar këto dhe trajta të ngjashme sjelljeje mund të kundrohen ashtu siç janë në të vërtetë – dukuri kulturore – dhe të dëliren nga reputacioni i tyre si kalamanllëqe jonormale të instinktit të tërbuar.

281

Vlera e “mitologjive primitive” Të gjitha fetë e mëdha mesdhetare dhe aziatike kanë mitologji. Por më mirë të mos e fillojmë studimin e mitit nga pikënisja e, të themi, mitologjisë greke, egjiptiane apo indiane. Shumica e miteve greke janë rrëfyer dhe, për pasojë, janë modifikuar, ndrequr dhe sistemuar nga Hesiodi dhe Homeri, nga rapsodët dhe nga mitografët. Gojëdhënat mitologjike të Lindjes së Afërt dhe të Indisë janë riinterpretuar dhe përpunuar me zell nga teologët dhe ritualistët e tyre. Kjo, sigurisht, nuk do të thotë se (1) këto Mitologji të Mëdha e kanë bjerrë “thelbin e tyre mitik” dhe janë vetëm “letërsi”, apo se (2) traditat mitologjike të shoqërive arkaike nuk janë përpunuar nga priftërinjtë dhe bardët. Ashtu si Mitologjitë e Mëdha, që përfundimisht u transmetuan si tekste të shkruara, edhe mitologjitë “primitive”, të zbuluara nga udhëtarët e hershëm, misionarët dhe etnografët në fazën e tyre “orale”, kanë, poashtu, “historinë” e vet. Me fjalë të tjera, ato janë shndërruar dhe pasuruar me kalimin e kohëve nën ndikimin e kulturave më të larta apo falë gjenisë krijuese të individëve veçanërisht të talentuar. Megjithatë, është më mirë të fillojmë duke studijuar mitin në shoqëritë tradicionale dhe arkaike, për të lënë për më vonë shqyrtimin e mitologjive të popujve që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në histori. Arsyeja është që, me gjithë modifikimet e pësuara përgjatë kohëve, mitet e “primitivëve” ende pasqyrojnë një gjendje zanafillore. Përveç kësaj, në shoqëritë “primitive” mitet “rrojnë” ende, ende përcaktojnë dhe përligjin tërë sjelljen dhe veprimtarinë njerëzore. Roli dhe funksioni i këtyre miteve ende mund (apo mundte vetëm deri përpara pak kohësh) të vëzhgohet dhe të përshkruhet imtësisht nga etnologët. Për çdo mit, për çdo ritual ata kanë mundur të pyesnin vendasit dhe të mësonin, të paktën pjesërisht, kuptimin që i jepnin ata. Me sa duket, këto “dokumente të gjalla”, të regjistruara gjatë kohës së gjurmimeve të kryera në terren, nuk u japin zgjidhje të gjitha vështirësive tona. Por ata kanë një përparësi jo të papërfillshme: na ndihmojnë për të parashtruar problemin në mënyrë të drejtë, domethënë për ta vendosur mitin në kontekstin e tij origjinal socialfetar.

282

Orvatje për një përkufizim të mitit

K R I T I K A

Është e vështirë të gjesh një përkufizim të mitit që do të ishte i pranueshëm për të gjithë studijuesit dhe, në të njëjtën kohë, i kuptueshëm për jospecialistët. Atëherë, pra, a është e mundur të gjendet një përku­fi­ zim që do të përfshinte të gjithë tipet dhe funksionet e miteve në të tëra shoqëritë tradicionale dhe arkaike? Miti është një realitet kulturor ja­ shtëzakonisht kompleks, të cilit mund t’i qasesh dhe ta interpretosh nga këndvështrime të ndryshme dhe plotësuese. Sa më takon mua, përkufizimi që më ngjan më pak i papërshtatshëm, duke qenë më i pranuari, është ky: miti rrëfen një histori të shenjtë; ai tregon një ngjarje të zhvilluar në Kohë primordiale, në kohën përrallore të “zanafillës”. Me fjalë të tjera, miti na tregon se si, nëpërmjet bëmave të Qenieve të Mbinatyrshme, u krijua një realitet i caktuar, qoftë ky realiteti në tërësi, pra Kozmosi, qoftë vetëm një pjesëz e realitetit – një ishull, një lloj bime, një lloj i veçantë i sjelljes njerëzore, një zakon. Miti, pra, është gjithnjë shpjegim për një “krijim”; ai tregon se si është krijuar diçka, se si filloi ajo të jetë. Miti na tregon vetëm atë që ka ndodhur vërtetë, atë që e ka shpërfaqur vetveten plotësisht. Aktorë në mite janë Qeniet e Mbinatyrshme. Ata njihen, kryesisht, për atë që kanë bërë në kohët tran­ shendentale të “zanafillës”. Prandaj mitet shpërfaqin veprimtarinë e tyre krijuese dhe zbulojnë shenjtërinë (apo thjeshtë “mbinatyrshmërinë”) e veprave të tyre. Me pak fjalë, mitet përshkruajnë shpërthimet e ndryshme dhe, ngandonjëherë, dramatike të së shenjtës (apo të së mbinatyrshmes) në Botë. Është pikërisht ky shpërthim i beftë i së shenjtës ai që mbrun në të vërtetë Botën dhe e bën atë ashtu siç është sot. Veç kësaj, si rrjedhojë e ndërhyrjes së Qenieve të Mbinatyrshme, ekziston dhe vetë njeriu që njohim ne sot, një qenie e vdekshme, seksuale dhe kulturore. Më vonë do të kemi rastin të zgjerohemi në këtë temë dhe të përpu­ nojmë këto pak të dhëna paraprake, por në pikën ku ndodhemi është e nevojshme të nënvizojmë një fakt që ne na duket thelbësor: miti është një histori e shenjtë dhe, rrjedhimisht, një “histori e vërtetë”, sepse ai trajton gjithmonë të vertetat. Miti kozmogonik është “i vërtetë”, sepse Bota është këtu që ta vërtetojë; miti i origjinës së vdekjes është gjithashtu i vërtetë, sepse vdekshmëria e njeriut e vërteton atë, dhe kështu me radhë. 283

Meqenëse miti rrëfen gesta-t2 e Qenieve të Mbinatyrshme dhe manifestimin e fuqive të tyre të shenjta, ai është një model shembullor për të gjitha veprimet domethënëse njerëzore. Kur misionari dhe etnologu C. Strehlow i pyeste aruntat3 se përse kryenin ceremoni të caktuara, ata gjithnjë i përgjigjeshin: “Sepse kështu kanë urdhëruar paraardhësit.”4 Kait e Guinesë së Re refuzonin të ndryshonin mënyrën e tyre të jetesës dhe të punës, sepse: “Kështu bënin Nemu-t (Stërgjyshërit Mitikë), kështu bëjmë dhe ne.”5 I pyetur për arsyen e një hollësie të caktuar në një ceremoni, një këngëtar navaho u përgjigj: “Sepse Populli i Shenjtë e bënte kështu që në krye të herës.”6 Saktësisht të njëjtën përligjje e gjejmë edhe në lutjen që shoqëron një ritual primitiv tibetian: “Ashtu siç na është përcjellë qysh në zanafillë të krijimit të tokës, ashtu dhe ne duhet të bëjmë fli .... Ashtu siç bënin stërgjyshërit tanë në kohë të lashta – ashtu bëjmë dhe ne sot.”7 Teologët dhe ritualistët hindu japin të njëjtën përligjje. “Ne duhet të bëjmë gjithçka bënin zotat në krye të herës” (Satapatha Brāhmana, vii, 2, 1, 4). “Kështu bënin zotat; kështu bëjnë dhe njerëzit” (Taittiriya Brāhmana, i, 5, 9, 4).8 Siç kemi treguar gjetkë,9 edhe mënyra e sjelljes profane dhe akti­ vitet e njeriut kanë për modele bëmat e Qenieve të Mbinatyrshme. Në mesin e navahove “gratë duhet të ulen me këmbë nën vete dhe mënjanë, burrat me këmbë të kryqëzuara përpara tyre, sepse thuhet se në zanafillë Gruaja e Ndryshueshme dhe Vrasësi i Përbindëshit uleshin në këto 2 3

gesta (lat.): akt heroik, bëmë [Shënimi i përkthyesit].

arunta apo aranda, popull aborigjen i Australisë Qendrore [Shënimi i përkthyesit].

C. Strehlow, Die Aranda-und-Loritja-Stämme in Zentral-Australien, vol. iii, f. i; krhs. Lucien Lévy-Bruhl, La mythologie primitive (Paris 1935), f. 123. Shih edhe T. G. H. Strehlow, Aranda Traditions (Melbourne University Press, 1947), f. 6. 4

C. Keysser, cituar sipas Richard Thurnwald, Die Eingeborenen Australiens und der Südseeinseln (= Religiongeschichtliches Lesebuch, 8, Tübingen, 1927), f. 28. 5

6 Clyde Kluckhohn, “Myths and Rituals: A General Theory”, Harvard Theological Review, vol. 35 (1942), f. 66. Shih po aty për shembujt. 7 8

284

9

Matthias Hermanns, The Indo-Tibetans (Bombay, 1954), f. 66 e në vazhdim.

Shih M. Eliade, The Myth of the Eternal Return (New York, 1954), f. 21 e në vazhdim. Po aty, f. 27 e në vazhdim.

K R I T I K A

pozicione”.10 Sipas traditave mitike të një fisi australian, karaxherëve, të gjithë zakonet dhe, në të vërtetë, e gjithë sjellja e tyre, qenë përcaktuar në “Kohën e ëndrrave” prej dy Qenieve të Mbinatyrshme, Bagadjimbiri-ve (për shembull, mënyra e gatimit të një drithi të caktuar apo e gjuatjes së një kafshe me shkop, pozicioni i veçantë që lypset marrë gjatë urinimit, e kështu me radhë).11 Nuk është e nevojshme të shtojmë shembuj të tjerë. Siç kemi treguar te Miti i kthimit të përjetshëm, dhe siç do të bëhet akoma më e qartë këtu, funksioni kryesor i mitit është të shpërfaqë modele për të gjitha ritet dhe veprimet e rëndësishme njerëzore – për dietën a martesën, për punën a edukimin, për artin a urtësinë. Kjo ide nuk është fare pa rëndësi për të kuptuarit e njeriut të shoqërive arkaike dhe tradicionale, prandaj dhe do t’i kthehemi sërish më vonë. “Historitë e vërteta” dhe “historitë e rreme”

Këtu mund të shtojmë se në shoqëritë ku miti është ende i gjallë, vendasit i ndajnë me kujdes mitet – “historitë e vërteta” – nga përrallat a rrëfenjat, të cilat ata i quajnë “histori të rreme”. Panuitë “i dallojnë ‘historitë e vërteta’ nga ‘historitë e rreme’, dhe në mesin e historive ‘të vërteta’ përfshijnë, në radhë të parë, të gjitha ato që trajtojnë zanafillën e botës; në to aktorë janë qeniet hyjnore, të mbinatyrshme, qiellore apo astrale. Pastaj vinë rrëfenjat që flasin për aventurat e mrekullueshme të heroit kombëtar, një të riu me prejardhje të thjeshtë, i cili bëhet shpëtimtar i popullit të tij, duke i çliruar nga përbindëshat, duke i shpëtuar nga uria dhe fatkeqësi të tjera dhe duke kryer bëma të tjera të dobishme dhe madhështore. Të fundit vinë historitë që trajtojnë botën e magjistarëve dhe shpjegojnë se si aksh magjistar fitoi fuqitë e tij mbinjerëzore, se si ka zënë fill aksh shoqëri shamanësh, e kështu me radhë. Historitë ‘e rreme’ janë ato që rrëfejnë aventurat dhe aktet heroike të Kojotës, ujkut të prerisë. Kështu, në historitë ‘e vërteta’ kemi të bëjmë me të shenjtën 10 Clyde Kluckhohn, vep. cit., që citon W. W. Hill-in, The Agricultural and Hunting Methods of the Navaho Indians (New Haven, 1938), f. 179. 11

dim.

Krhs. M. Eliade, Myths, Dreams and Mysteries (New York, 1960), f. 191 e në vazh-

285

dhe të mbinatyrshmen, kurse historitë ‘e rreme’, nga ana tjetër, kanë përmbajtje profane, sepse Kojota është jashtëzakonisht e përhapur në këtë dhe mitologji të tjera amerikanoveriore në personazhin e ndonjë batakçiu, të ndonjë gënjeshtari, të ndonjë marifetçiu të mbaruar dhe mashtruesi të zoti.”12 Shëmbëllyeshëm, çerokit i dallojnë mitet e shenjta (kozmogoninë, krijimin e yjeve, prejardhjen e vdekjes) nga rrëfenjat profane, të cilat shpjegojnë, për shembull, tipare të caktuara anatomike a psikologjike të kafshëve. I njëjti dallim bëhet edhe në Afrikë. Hererot i konsiderojnë “të vërteta” historitë që rrëfejnë zanafillën e grupeve të ndryshme të fisit, sepse ato kallëzojnë fakte që kanë ngjarë vërtetë, kurse rrëfenjat pak a shumë humoristike nuk kanë bazë. Sa u takon vendasve të Togos, ata e kundrojnë mitin e tyre të origjinës si “absolutisht të vërtetë”.13 Kjo është arsyeja se përse miti nuk mund të rrëfehet pa marrë parasysh rrethanat. Në mesin e shumë fiseve ata nuk rrëfehen në prani të grave dhe të fëmijëve, domethënë, në prani të të painicuarve. Zakonisht mësuesit e vjetër ua transmetojnë mitet rishtarëve, gjatë periudhës së tyre të veçimit në shkorret, dhe ky përbën një pjesë të inicimit të tyre. R. Piddington-i thotë për karaxherët: “mitet e shenjta, që gratë nuk mund t’i dinë, kanë lidhje, kryesisht, me kozmogoninë dhe, veçanërisht, me themelimin e ceremonive të inicimit.14 Teksa “historitë e rreme” mund të rrëfehen kudo dhe kurdo, mitet nuk duhet të tregohen, përveç se gjatë një periudhe kohe të shenjtë (zakonisht në vjeshtë a dimër, dhe vetëm gjatë natës).1515 Ky zakon ka mbetur i gjallë edhe në mesin e popujve që e kanë kapërcyer fazën arkaike të kulturës. Ndërmjet turko-mongolëve dhe tibetianëve, këngët epike të ciklit të Gesarit mund të recitohen vetëm gjatë natës dhe në dimër. “Recitimi është shndërruar në një yshtje të fuqishme. Ai ndihmon për të arritur të gjitha llojet e përfitimeve, veçanërisht për të patur mbarësi në 12 R. Pettazzoni, Essays on the History of Religions (Leiden, 1954), f. 11-12. Krhs. gjithashtu Werner Müller, Die Religionen der Waldlandindianer Nordamerikas (Berlin, 1956), f. 42. 13

R. Pettazzoni, vep. cit., f. 13.

R. Piddington, cituar sipas L. Lévy-Bruhl, f. 115. Për ceremonitë e inicimit shih Eliade, Birth and Rebirth (New York, 1958). 14

15

286

Shih shembujt te R. Pettazzoni, vep. cit., f. 14, n. 15.

K R I T I K A

gjueti dhe në luftë .... Përpara se të fillojë recitimi, vendi i caktuar për këtë qëllim spërkatet me miell të skuqur elbi. Dëgjuesit ulen përreth. Bardi e reciton poemën epike për ditë me radhë. Thonë se dikur gjurmët e thundrave të kalit të Gesarit shfaqeshin në vendin e përgatitur për këtë qëllim. Kjo do të thotë se recitimi grishte praninë e vërtetë të heroit.”1616 Çfarë zbulojnë mitet

Dallimi që bëjnë vendasit midis “historive të vërteta” dhe “historive të rreme” është kuptimplotë. Të dyja këto kategori të rrëfimit përfaqësojnë “histori”, domethënë tregojnë një sërë ngjarjesh që kanë ndodhur në një të shkuar të largët dhe përrallore. Ndonëse aktorë të miteve janë, zakonisht, Zota dhe Qenie të Mbinatyrshme, kurse ato të përrallave heronj apo kafshë të mrekullueshme, të gjithë kanë një tipar të përbashkët, ata nuk i përkasin kësaj bote. Megjithatë, vendasit e kanë kuptuar se këto dy lloj “historish” janë thelbësisht të ndryshme. Sepse gjithçka rrëfejnë mitet i prek ata drejtpërsëdrejti, kurse rrëfenjat dhe përrallat u referohen ngjarjeve që, edhe pse mund të kenë shkaktuar ndryshime në Botë (krhs. tiparet anatomike dhe psikologjike të kafshëve të caktuara), nuk e kanë shndërruar gjendjen njerëzore si të tillë.1717 Domethënë mitet rrëfejnë, jo vetëm origjinën e Botës, të kafshëve, bimëve dhe të njeriut, por edhe ngjarjet zanafillore, si rrjedhojë e të cilave njeriu u bë ky që është sot – i vdekshëm, seksual, i organizuar në shoqëri dhe i shtrënguar të punojë për të jetuar, madje të punojë në përputhje me disa rregulla të caktuara. Bota dhe njeriu ekzistojnë, vetëm sepse në “zanafillë” Qeniet e Mbinatyrshme ushtruan fuqitë e tyre krijuese. Por kozmogonia dhe krijimi i njeriut u pasuan prej ngjarjesh të tjera, dhe njeriu ashtu siç është sot është rrjedhojë e drejtëpërdrejtë e këtyre ndodhive mitike, ai është mbrujtur prej tyre. Ai është i vdekshëm, sepse diç 16

R. A. Stein, Recherches sur l’épopée et le barde au Tibet (Paris, 1959), f. 318-319.

Sigurisht, ajo që konsiderohet “histori e vërtetë” në një fis, mund të jetë “histori e rreme” në fisin fqinj. “Çmitizimi” është një proces i dokumentuar qysh në fazën arkaike të kulturës. I rëndësishëm është fakti që “primitivët” janë gjithnjë të ndërgjegjshëm për ndryshimin ndërmjet miteve (“historive të vërteta”) dhe përrallave apo legjendave (“historive të rreme”). Krhs. Shtojcë I (“Mitet dhe përrallat”). 287 17

ndodhi in illo tempore.18 Nëse kjo gjë nuk do të kish ndodhur, njeriu nuk do të ishte i vdekshëm – ai do të rronte përjetë, si shkëmbinjtë; ose do ta ndërronte lëkurën periodikisht si gjarpërinjtë dhe, kështu, do të ishte në gjendje të përtërinte jetën e tij, domethënë ta rifillonte atë pafundësisht. Por miti i origjinës së vdekjes rrëfen ç’ndodhi in illo tempore dhe, duke e rrëfyer ndodhinë, shpjegon se përse njeriu është i vdekshëm. Në mënyrë të ngjashme, një fis i caktuar e siguron mëngojën e përditshme me peshkim – sepse në kohët mitike një Qenie e Mbinatyrshme i mësoi stërgjyshërit e tyre si ta zinin dhe si ta gatuanin peshkun. Miti, jo vetëm që rrëfen historinë e peshkimit të parë, por, njëherësh, shpërfaq një veprim mbinjerëzor, i mëson njerëzit si ta bëjnë këtë dhe, në fund, shpjegon se përse ky fis duhet ta sigurojë kështu ushqimin e tij. Do ish e lehtë të jepnim shembuj të tjerë. Por edhe me sa dhamë deri më tani kuptohet se përse, për njeriun arkaik, miti është një çështje me rëndësi të dorës së parë, kurse rrëfenjat e përrallat jo. Miti i mëson atij “historitë” zanafillore, të cilat e kanë mbrujtur atë ekzistencialisht; dhe gjithçka që lidhet me ekzistencën dhe mënyrën e tij të legjitimuar të ekzistencës në Kozmos, atë e prek drejtpërsëdrejti. Tani do të shohim se ç’pasoja pati ky konceptim i veçantë për sjelljen e njeriut arkaik. Mund të theksojmë se, ashtu siç njeriu modern e konsideron vetveten të mbrujtur nga Historia, njeriu i shoqërive arkaike shpall se ai është frut i një numri të caktuar ngjarjesh mitike. Ai nuk e konsideron vetveten si “të dhënë”, “të bërë” njëherë e përgjithmonë, siç është, për shembull, një vegël. Një njeri modern mund të arsyetojë si më poshtë: unë jam ky që jam sot, sepse më kanë ndodhur një numër i caktuar gjërash, por ato gjëra qenë të mundshme vetëm sepse u zbulua bujqësia ndonja tetë a nëntë mijë vjetë më parë dhe sepse në Lindjen e Afërt u zhvilluan qytetërimet urbane, sepse Aleksandi i Madh pushtoi Azinë dhe Augusti themeloi Perandorinë Romake, sepse Galileu dhe Njutoni revolucionarizuan konceptin e universit, duke i hapur rrugë kësisoj zbulimeve shkencore dhe duke vënë themelet e qytetërimit industrial, sepse ngjau Revolucioni Frëng dhe idetë e lirisë, të demokracisë dhe të drejtësisë sociale tronditën gjer në themel botën Perëndimore pas luftërave të Napoleonit – e kështu me radhë. Shëmbëllyeshëm, një njeri “primitiv” mund të thoshte: unë jam ky që jam sot, sepse përpara se të ekzistoja unë ndodhën një sërë ngjarjesh. Por, fill 18

288

In illo tempore (lat.): në atë kohë [Shënimi i përkthyesit].

K R I T I K A

pas kësaj, ai do të shtonte: ngjarjet ndodhën në kohërat mitike dhe, prandaj, përbëjnë një histori të shenjtë, sepse aktorët e dramës nuk qenë njerëz, por Qenie të Mbinatyrshme. Veç kësaj, teksa një njeri modern, ndonëse e konsideron vetveten frut të rrjedhës së Historisë Universale, nuk ndihet i detyruar ta dijë të gjithë atë, njeriu i shoqërive arkaike, jo vetëm që është i detyruar ta mbajë mend historinë mitike, por dhe të ri-luajë periodikisht një pjesë të madhe të saj. Ky për ne është ndryshimi më i madh midis njeriut të shoqërive arkaike dhe njeriut modern: pakthyeshmëria e ngjarjeve, që është veçoria karakteristike e Historisë për këtë të fundit, nuk vlen për të parin. Konstantinopoja u pushtua nga turqit më 1453, kurse Bastija ra më 14 korrik 1789. Këto ngjarje janë të pakthyeshme. Pa dyshim, me shpallje e 14 korrikut festë kombëtare të Republikës Frënge, marrja e Bastijës përkujtohet çdo vit, por vetë ngjarja historike nuk rivihet në skenë.19 Përkundrazi, për njeriun e shoqërive arkaike, ajo që ka ndodhur ab origine mund të përsëritet me anë të fuqisë së riteve. Për të, pra, është thelbësore të njohë mitet. Është thelbësore, jo vetëm sepse mitet e pajisin me një shpjegim të Botës dhe mënyrës së tij të të qenit në Botë, por, mbi të gjitha, sepse, duke sjellë ndër mend mitet, duke i ri-luajtur ato, ai është në gjendje të bëjë po ato gjëra që patën bërë ab origine Zotat, Heronjtë apo Stërgjyshërit. Të njohësh mitet do të thotë të mësosh të fshehtat e origjinës së gjërave. Me fjalë të tjera, të mësosh jo vetëm se si u krijuan gjërat, por edhe se ku t’i gjesh ato dhe si t’i bësh të rishfaqen pasi të jenë zhdukur. Ç’do të thotë “të njohësh mitin” Mitet totemike australiane janë zakonisht rrëfime disi monotone të shtegtimeve të stërgjyshërve mitikë apo kafshëve totemike. Ato rrëfejnë se si, në “Kohën e Ëndrrave” (alcheringa) – domethënë, në kohën mitike – këto Qenie të Mbinatyrshme u shfaqën në tokë dhe nisën rrugëtime të gjata, duke ndaluar herë pas here për të ndryshuar peizazhin, apo për të krijuar kafshë e bimë të caktuara dhe se si, në fund, u zhdukën nën tokë. Por njohja e këtyre miteve është thelbësore për jetën e australianëve. Mitet i mësojnë ata si të përsërisin aktet krijuese të Qenieve të Mbinatyrshme, dhe kësisoj si të garantojnë shumimin e aksh kafshe a bime. 19

Krhs. Myths, Dreams and Mysteries, f. 30 e në vazhdim.

289

Këto mite u tregohen rishtarëve gjatë inicimit të tyre. Për të qenë më të saktë, ato “luhen”, domethënë ri-luhen. “Kur të rinjtë iu nënshtrohen ceremonive të ndryshme të inicimit [udhëheqësit e tyre] kryejnë përpara tyre një sërë ceremonish; këto, edhe pse kryhen njëlloj si në kultin e vërtetë – përveç disa hollësive karakteristike – nuk synojnë të shumojnë dhe të rrisin totemit në fjalë, por thjeshtë orvaten t’u tregojnë atyre që do të kalojnë, apo që sapo kanë kaluar në rendin e burrave, mënyrën se si duhen kryer këto rituale kulti.”20 Shohim, pra, se “historia” e rrëfyer nga mitet përbën një “dije”, e cila është ezoterike,21 jo vetëm sepse është e fshehtë dhe përcillet gjatë një inicimi, por edhe sepse “dija” shoqërohet nga një fuqi magjiko-fetare. Ngase të dish origjinën e një objekti, të një kafshe, të një bime e kështu me radhë, do të thotë të kesh fuqi magjike mbi të, me anë të së cilës të mund ta kontrollosh, shumosh dhe ta riprodhosh sipas dëshirës. Erland Nordenskiöld-i sjell disa shembuj veçanërisht sugjestivë nga indianët kuna. Sipas besimeve të tyre, gjahtar i lumtur është ai që di origjinën e lojës. Dhe nëse kafshë të caktuara mund të zbuten, kjo ndodh sepse magjistarët dinë të fshehtën e krijimit të tyre. Në mënyrë të ngjashme, ti mund të mbash hekur të skuqur apo të kapësh një gjarpër helmues po qe se e di origjinën e zjarrit dhe të gjarpërit. Nordenskiöld-i shkruan se “në një fshat të kunëve, në Tientiki, rron një djalë katërmbëdhjetë vjeçar, që mund të ecë pa u cenuar në zjarr, vetëm sepse di yshtjen22 e krijimit të zjarrit. Perez-i ka parë shpesh njerëz të mbanin hekur të skuqur dhe të tjerë të zbusnin gjarpërinj.”23 Ky është një besim shumë i përhapur dhe nuk lidhet me ndonjë lloj të veçantë kulture. Në Timor, për shembull, kur një fushë me oriz mbin, dikush që di gojëdhanat mitike që kanë lidhje me orizin shkon atje. “Ai e kalon natën në koliben e plantacionit, duke treguar legjendat që shpjegojnë se si ndodhi që njeriu zotëroi orizin [mitin e origjinës] .... Ata 20 C. Strehlow, vep. cit., vol. iii, f. 1-2; L. Lévy-Bruhl, vep. cit., f. 123. Për inicimet e pubertetit në Australi shih Birth and Rebirth, f. 4 e në vazhdim.

21 Ezoterike: doktrinë, mënyrë të foluri etj., që u drejtohet, apo që është e kuptueshme, vetëm nga të inicuarit [Shënimi i përkthyesit].

22 Me yshtje kemi përkthyer fjalën charm të anglishtes, e cila, ndër të tjera, do të thotë ‘formulë që besohet se ka forcë magjike’ [Shënimi i përkthyesit]. 23 E. Nordenskiöld, “Faiseurs de miracles et voyants chez les Indiens Cuna”, Revista del Instituto de Etnologia (Tucumán), vol. ii (1932), f. 464; L. Lévy-Bruhl, vep. cit., f. 118.

290

K R I T I K A

që e bëjnë këtë nuk janë priftërinj.”2424 Tregimi i mitit të tij të origjinës e detyron orizin të rritet ashtu i mirë, i fortë dhe i dendur siç qe kur u duk për të parën herë. Yshtësi25 nuk ia kujton orizit krijimin për ta “udhëzuar”, apo për ta mësuar se si duhet të sillet. Ai në mënyrë magjike e detyron atë të kthehet në zanafillë, domethënë, të përsërisë krijimin e tij shembullor. Kalevala rrëfen se i moçmi Väinämöinen u pre keqas tek po ndërtonte një varkë. Atëherë “ai filloi të thurë yshtje në stilin e të gjithë shëruesve magjistarë. Ai yshti lindjen e shkakut të plagës së tij, por nuk i vinin ndër mend fjalët që tregonin zanafillën e hekurit, bash ato fjalë që mund të shëronin të prerën e shkaktuar nga tehu i çelikut të kaltëremë.” Më në fund, pasi u kërkoi ndihmë magjistarëve të tjerë, Väinämöinen-i briti: “Tani më kujtohet origjina e hekurit! dhe tregoi rrëfenjën e mëposhtme: Ajri është e para e mëmave. Uji vëllai i madh, zjarri i dyti, kurse hekuri më i riu ndër të tre. Ukko-ja, Krijuesi i madh, e ndau tokën prej ujit dhe mori dhé në tokat detare, por hekuri ende s’kish lindur. Pastaj ai i fërkoi duart mbi gjurin e tij të majtë. Kështu lindën tri vasha, që do të bëheshin mëma të hekurit.”2626 Duhet të theksojmë se, në këtë shembull, miti i origjinës së hekurit përbën një pjesë të mitit kozmogonik dhe, në një kuptim, e vazhdon atë. Kjo është një veçori jashtëzakonisht e rëndësishme dhe specifike e miteve të origjinës, të cilën do ta studijojmë në kreun tjetër. Ideja se një ilaç nuk vepron pa ia mësuar më parë origjinën është jashtëzakonisht e përhapur. Për të cituar rishmë Erland Nordenskiöldin: “çdo namatisje magjike duhet të paraprihet nga një yshtje që rrëfen origjinën e ilaçit të përdorur, përndryshe ai nuk vepron.... Që ilaçi apo namatisja shëruese të veprojë, duhet të dish origjinën e bimës, mënyrën e lindjes së saj nga gruaja e parë.”27 Në namatisjet rituale të na-khive, të botuara nga J. F. Rock-u, thuhet shprehimisht: “Nëse ndokush nuk rrëfen 24

A. C. Kruyt, cituar nga Lévy-Bruhl, vep. cit., f. 119.

Me yshtës kemi përkthyer emrin officiate (‘person që kryen shërbesën gjatë një ceremonie fetare’), sepse emri meshtar a prift, siç do të mund të përkthehej normalisht, në rastin e dhënë është i papërdorshëm, sepse pak më lart thuhet shprehimisht që ai nuk është prift [Shënimi i përkthyesit]. 25

26 Aili Kolehmainen Johnson, Kalevala. A Prose translation from the Finnish (Hancock, Mich., 1950), f. 53 e në vazhdim.

27 E. Nordenskiöld, “La conception de l’ârne chez les Indiens Cuna de l’Isthme de Panama”, Journal des Américanistes, N. S., vol. 24 (1932), f. 5-30, 14.

291

... origjinën e ilaçit, nuk është me vend ta përgojojë atë.”28Apo: “Gjersa të mos jetë rrëfyer origjina e tij, askush nuk duhet të flasë për të.”29 Në kreun tjetër do të shohim se, ashtu si në rastin e mitit të Väinämöinen-it, origjina e ilaçeve është e lidhur ngushtësisht me historinë e origjinës së Botës. Megjithatë, duhet të theksojmë se kjo është vetëm një pjesë e një konceptimi të përgjithshëm, i cili mund të formulohet si më poshtë: Një rit nuk mund të kryhet pa i ditur “origjinën”, domethënë pa ditur mitin që rrëfen se si është kryer ai për herë të parë. Gjatë ceremonisë së përmortshme shamanët na-khi namatisin: “Tani do ta përcjellim të vdekurin dhe do të provojmë rishmë hidhërimin; Do të kërcejmë sërish dhe do të shfarosim demonët. Nëse ndokush s’e di origjinën e valles Të mos e zërë në gojë. Pa e mësuar origjinën e valles Të mos vallëzojë.”30

Këto vargje çuditërisht na ndërmendin fjalët që një uitoto i tha Preuss-it: “Këto janë fjalët (mitet) e atit tonë, tamam fjalët e tij. Falë atyre fjalëve ne vallëzojmë, dhe nuk do të ekzistonte vallja, po qe se ai nuk do të na i kishte dhënë ato.”31 Shpesh nuk mjafton thjeshtë të dish mitin e origjinës, por duhet edhe ta rrëfesh atë; kjo gjë, në një kuptim, do të thotë ta shpallësh dijen, pra ta shpalosësh atë. Por jo vetëm kaq. Ai që rrëfen apo luan mitin e origjinës kridhet kësisoj në atmosferën e shenjtë, ku zunë fill këto ngjarje të mrekullueshme. Koha mitike e origjinës është një kohë “e fuqishme”, sepse ajo u shndërrua nga prania aktive dhe krijuese e Qenieve të Mbi­natyrshme. Nëpërmjet rrëfimit të mitit, njeriu rikrijon atë kohë legjendare dhe kështu, në një farë mënyre, bëhet “bashkëkohës” me ngjarjet e përshkruara dhe ndjen praninë e perëndive dhe të heronjve. Për ta përmbledhur, mund 28

J. F. Rock, The Na-Khi Nâga Cult and related ceremonies (Rome, 1952), vol. ii, f. 474.

30

J. F. Rock, Zhi-mä funeral ceremony of the Na-Khi (Vienna Mödling, 1955), f. 87.

29

292

31

Ibid., vol. ii, f. 487.

K. T. Preuss, Religion und Mythologie der Uitoto, vols. i-ii (Göttingen, 1921-23), f. 625.

K R I T I K A

të themi se nëpërmjet “të jetuarit” të miteve ai del nga koha profane, kronologjike, dhe futet në një kohë që ka një cilësi të ndryshme, në një Kohë “të shenjtë”, njëherësh zanafillore dhe papërcaktueshmërisht të përtëritshme. Ky funksion i mitit, të cilin e kemi vënë në spikamë në librin tonë Miti i kthimit të përjetshëm (veçanërisht në faqet 35 e në vazhdim), do të dalë më qartë gjatë analizave në vazhdim. Struktura dhe funksioni i mitit

Këto pak shënime paraprake janë të mjaftueshme për të nxjerrë në pah cilësi të caktuara karakteristike të mitit. Përgjithësisht mund të thuhet se miti, ashtu siç shprehet nga shoqëritë arkaike (1) përbën Historinë e bëmave të të Mbinatyrshëmve; (2) se kjo Histori konsiderohet si absolutisht e vërtetë (sepse merret me të vërteta) dhe e shenjtë (sepse është vepër e të Mbinatyrshëmve); (3) se miti rrëfen gjithnjë një “krijim”, pra rrëfen se si u krijua diçka, apo se si u krijua një model sjelljeje, një zakon, një metodë pune; kjo është arsyeja përse mitet përbëjnë modele për të gjitha veprimet domethënëse njerëzore; (4) se nëpërmjet njohjes së mitit njeriu mëson “origjinën” e gjërave dhe, prandaj, mund t’i kontrollojë dhe t’i manipulojë ato sipas dëshirës; kjo nuk është një dije “e jashtme”, “abstrakte”, por një dije që ai e “përjeton” në mënyrë rituale, qoftë nëpërmjet rrëfimit ceremonial të mitit, qoftë nëpërmjet luajtjes së ritualit, përligjje e të cilit është ai vetë; (5) se në një mënyrë a një tjetër, ai e “jeton” mitin, në kuptimin që ai pushtohet nga e shenjta, fuqia e madhëruar e ngjarjeve të ndërmendura a të riluajtura. “Të jetosh” një mit, pra do të thotë të përjetosh një përvojë vërtet “fetare”, sepse ajo ndryshon prej përvojave të zakonshme të jetës së përditshme. “Fetarësia” e kësaj përvoje rrjedh nga fakti që njeriu riluan dhe madhëron ngjarje legjendare dhe domethënëse, duke u bërë sërish dëshmitar i bëmave krijuese të të Mbinatyrshëmve; ai rresht së jetuari në botën e përditshmërisë dhe kalon në një botë të shndërruar, mëngjesore, të mbarsur me praninë e të Mbinatyrshëmve. Ajo që luhet nuk është përkujtim i ngjarjeve mitike, po përsëritje e tyre. Protagonistët e mitit sillen në kohë dhe njeriu bëhet bashkëkohës i tyre. Kjo do të thotë se ai nuk rron më në kohën kronologjike, porse në Kohën zanafillore, Kohën 293

kur ngjarjet ndodhën për të parën herë. Kjo është dhe arsyeja përse ne mund të përdorim termin “kohë e fuqishme” e mitit; ajo është koha e mrekullueshme, koha “e shenjtë”, kur u manifestua një gjë e re, e fuqishme dhe domethënëse. Të ripërjetosh atë kohë, ta riluash atë sa më shpesh që të jetë e mundshme, të bëhesh sërish dëshmitar i bëmave hyjnore, të takohesh me të Mbinatyrshmit dhe të rimësosh mësimet e tyre krijuese, është një dëshirë që shërben si gjedhe gjatë tërë përsëritjeve rituale të miteve. Shkurtimisht, mitet zbulojnë se Bota, njeriu dhe jeta kanë një origjinë dhe histori të mbinatyrshme dhe se kjo histori është kuptimplote, e vyer dhe shembullore. Nuk mund ta mbyll këtë kre më mirë se sa duke cituar pasazhet klasike, ku Bronislav Malinowski merr përsipër të tregojë natyrën dhe funksionin e mitit në mesin e shoqërive primitive. “I studijuar sa është ende gjallë, miti ... nuk është një shpjegim që synon të kënaqë interesat shkencore, por ringjallje narrative e një realiteti të lashtë, të rrëfyer për të përmbushur nevojat e thella fetare, gjakimet morale dhe bindjet e kërkesat shoqërore. Në kulturën primitive miti kryen një funksion të domosdoshëm: ai shpreh, nxjerr në pah dhe kodifikon besimet; merr në mbrojtje dhe imponon parimet morale; garanton efikasitetin e ritualeve dhe ofron rregulla praktike, që do t’i prijnë njeriut në jetë. Miti është kështu një përbërës jetik i qytetërimit njerëzor; ai nuk është një përrallëz e kotë, por një forcë e madhe vepruese; nuk është një shpjegim intelektual apo një imazheri artistike, por një statut pragmatik i fesë primitive dhe urtësisë morale ... Këto rrëfenja ... janë për vendasit paraqitje të një realiteti të lashtë, më të madh dhe relevant, i cili përcakton edhe jetën, faktet dhe veprat e tanishme të njerëzimit, njohja e të cilit i siguron njeriut motivin për veprimet rituale dhe morale, si dhe mënyrën për t’i kryer ato.”32 Përktheu: Azem QAZIMI

_______

Kreu i parë i librit Myth and Reality, 1963.

32 Bronislav Malinowski, Myth in Primitive Psychology (1926; reprinted in Magic, Science and Religion [New York, 1955], f. 101, 108).

294

K R I T I K A

Robert Rowland SMITH

Smith filloi karrierën në kolegjin “All Souls” të Oksfordit. Ai ka ligjëruar në shumë shtete të huaja mbi filozofinë, letërsinë dhe psikanalizën. Smith publikoi veprën e tij të vlerësuar Derrida dhe Autobiografia (Derrida and Autobio­ graphy) më 1995 dhe shtroi rrugën për dy vepra të tjera: Instinkti i vdekjes: salvimet frojdiane në letërsi dhe art (DeathDrive: Freudian Hauntings in Literature and Art) dhe Mbi Poezinë Moderne: prej teorisë gjer te kritika totale (On Modern Poetry: From Theory to Total Criticism), e cila gjithashtu u shpërblye dhe u vlerësua si “vepra më e shquar akademike” e vitit 2013. Në veprën e tij Derrida dhe Autobiografia, kapitull i cili është përkthyer për revistën Jeta e Re, studiuesi Robert R. Smith ofron një interpretim të filozofisë së Derridës, por në të njëjtën kohë dhe një hulumtim për teoritë e sotme autobiografike.

TË QARTËSUARIT E AUTOBIOGRAFISË Teoria e autobiografisë është bërë një terren mjaft i shkelur, madje aq shume sa, në të vërtetë, tani nuk kemi vëtem një mori teorish autobiografike, por edhe një numër të madh teorish mbi ato teori si dhe studime (si puna e këtij ketu) mbi teorinë autobiografike: Vetë teoritë autobiografike mëtojnë të vazhdojnë apo të qëndrojnë si fiksione vetë-produktive mbi – por asnjëherë të dëshmojnë qartazi “në” – llojet narrative, të cilat tradicionalisht i njohim si “autobiografi”. Këto janë fjalët e Louis Renza-s. Ç’është me e keqja, sipas E.S.Burt, është se, këto autobiografi të ngatërruara teorike mund të përfundojnë duke u marrë si të vërteta: Që të shkruash rreth autobiografisë lipset të kesh një rekurs për të njëjtin vokabular fjalësh lavdërimi dhe fajësimi, njëlloj siç është e rëndësishme kur shkrimi autobiografik vepron, kur flet për unin, e veçanërisht kur kjo e bën të rrezikshme punën e kritikut kur shkruan rreth autobiografisë - njëlloj si kur shkruan autobiografi. 295

Blanchard skematizon:

[Autobiografia] është një akt në të cilin shkrimi (graphein) nga ana tjetër e jetës, bios-in që përfshin - bëhet vetë jeta dhe vdekja, prania dhe mungesa të cilën e kërkon, por që sikur përmes një pasqyreje - na jep vetëm një imazh.

Kombinimi i kadencës hipnotizuese të formulimit të Blanchard-it, besimi i tij në nocionin kripto-ekzistencialist të “aktit”, dhe “pasqyrës” gjysmëgnostike, prodhon një pathetique që shfaqet gjetiu, në forma shumë më pak delikate.

Me anë të një lloj mekanizmi kthyes, një patos i tillë tejkalon teo­ri­në autobiografike në momentin kur ajo ndalon së interesuari në definicione më pozitiviste. Një patos i këtillë shpesh mbështetet në një ekzistencializëm disi të shterruar, në fakt të cektë, vetë-ndihmëtar, një ekzistencializëm të ungjilizuar, pak a shumë të preokupuar me të kuptuarit e autobiografisë si mjet i një “vetë-realizimi” konsumerist, së ciles - një vlerë e së vërtetës, si një ciltërsi e vlefshme, shpesh i shtohet përmbi. Kështu, për Karl Wei­ ntraub-in, subjekti i autobiografisë ka të bëjë me një pjesë të madhe përbërëse të vetë-konceptimit të njeriut modern: besimi se, çfarëdo tjetër të jetë, ai është, mbi të gjitha, një individualitet unik, detyra jetësore e të cilit është që t’i jetë besnik personalitetit të vet. Christophe Miething deklaron me të njëjtin ton se:

autobiografia merret me një pyetje të vetme: kush jam unë?... Projekti autobiografik studion rregullin e paraqitur nga orakuli delfik, urdhërin gnothi se auton.

Që ta bëjmë një rezume të parakohshme, duket se ekzistojnë tri sfera brenda fushës së teorisë autobiografike: 296

1. Teoritë dhe studimet e teorisë,

K R I T I K A

2. Dyshimet në lidhje me atë nëse autobiografia mund të teorizohet si zhanër, meqë duket sikur ajo depërton në çdo hapësirë, sikur rëra.

3. Definicionet pozitiviste të autobiografisë, që shkrihen në qëndrimet kuazi-ekzistencialiste mbi vetë-njohjen.

Sfera e tretë i tejkalon dy të parat dhe kërkon më shumë diskutim. Kjo sferë e konsideron autobiografinë, para së gjithash, si dokument të historisë personale, apo të “historisë së personalitetit” dhe kështu e vë autobiografinë qartazi brenda një ideologjie të individualizmit. Edhe historia e njërit edhe personaliteti i tij- është pikërisht po ajo – pra e vetja – dhe kështu ai i ushqen ato sikur një produkt sublim, me tërë kënaqësinë narcisoide që paraqet. Si e tillë, kjo sferë apo kategori ofron një objektiv më të pranueshëm për një kritikë më të sofistikuar në kuptim politik dhe dekonstruktiv. Në lidhje me La pacte autobiographique, për shëmbull, Michael Ryan sëmbon decizionizmin e pretenduar nga Lejeune dhe duke e shtyrë dekonstruksionin kah marksizmi, na siguron që: Marksizmi, ashtu sikur dekonstruksioni, do ta vënte në dyshim aksiomën e themeluar nga Lejeune, e cila e përcakton subjektin e autobiografisë si të izolueshëm, konstituiv dhe vetë-identik.

Marksizmi i Ryanit me sa duket pohon se, për të qenë një subjekt “i izolueshëm, konstituiv dhe vetë-identik” duhet të krijojë një iluzion borgjez të lirisë nga presionet ideologjike. Ky subjekt (i autobiografisë, por i autobiografisë si një shembull i mirë i subjektivitetit në përgjithësi), përbën një abstraksion, apo një tejkuptimësi, prandaj duhet të ripunohet mbi bazën e materialit të vet, ku do të ndalonte së qeni i izolueshëm etj. Dhe, më saktë, të funksionojë në mënyrë të diskutueshme brenda një rendi shoqëror heterogjen… Ky duket se është dhe kuptimi politik i argumentit të Ryan-it. Kërkesa më filozofike është ri-elaborimi i koncepteve – në veçanti ai i subjektit – që “pretendohet si i vërtetë”. Ta marrësh për të vërtetë nuk do të thotë vetëm ta pranosh atë si një status quo politike, por do të thotë të mos arrish standardet e rigorozitetit filozofik – e rigorozitetit që do të mund të vinte në dyshim “vetë-identitetin”, me arsyetimin se çdo identitet i akorduar mbi unin – kryhet krejtësisht vetëm dhe në rastin më 297

të mirë – në mënyrë të pabarabartë - nga determinizmat hegjemonike, meqë uni nuk mund ta identifikojë vetveten ex nihilo. Autobiografia dhe teoria e saj duhet të tëhuajsojnë veten nga fantazirat për një histori paqësore të unit dhe të ballafaqohen me problematikën e një rrëfimi të subjektit. Candace Lang, duke rishikuar veprën e James Olnejit “Metaforat e unit”, arrin në një argument të ngjashëm, edhe pse më pak politik, gjersa analizon fushën në fjalë:

në qoftë se kritikët bashkëkohorë (të llojit “dekonstruksionist”), nuk janë kaq të “fascionuar” me “misteret e thella, të pafundme” të unit, e as në ankth për zhdukjen e tij, ata janë gjithnjë e më tepër të interesuar në paragjykimet dhe presupozimet që formojnë bazën e një koncepti esentialist të individualitetit dhe në mohimet e provokuara nga çdo diskurs teorik që mëton të kundërshtojë apo të hedh dyshime mbi atë koncept. Përgjithësisht, esenca e argumentit është subjekti apo uni dhe çështja nëse ai është i tërësishëm apo i fragmentuar; vetë-përcaktues apo i punuar nga projektime konceptuale dhe politike. Çështja kryesore nuk është nëse subjekti qenkësh “ai” ose “ajo”, por nëse “Uni”, i cili merret si objekt apo subjekt i vetvetes -është njëkuptimësor dhe vetë-prezent. Megjithëkëtë, për shkak se subjekti autobiografik, në tërë kontestueshmërinë me të cilin paraqitet tek Ryan-i (dhe gjer në njëfarë mase edhe tek Lang-u), ar­­syetohet në nivel të subjektit; sepse, me fjalë tjera, autobiografia dhe subjektiviteti trajtohen si proporcionale; prandaj, përkundër perceptimit të tyre dekonstruktiv, Ryan-i dhe Lang-u dështojnë të arrijnë te një argument derridian, sipas të cilit autobiografia dhe subjektiviteti ndahen në dy pjesë (bifurkohen).

Kjo nuk do të thotë se fjalët e tyre nuk kanë vlerë, larg asaj. Sepse, bashkë me “konceptin esencialist të individualitetit”, çështja e paraqitjes së vetë subjektit vjen nën rishqyrtim. Në të vërtetë, procesi me anë të të cilit subjekti përfaqëson veten - është bërë i paidentifikueshëm nga aftësia e tij për vetë-konstituim. Bashkimi i dy ideve mbase ka prejardhjen nga tradita fenomenologjike, e cila paraqet qëndrimin dekonstruktiv të karakterizuar nga Lang dhe Ryan – traditën e Husserl-it, për shembull - i 298

K R I T I K A

cili do ta përshkruante subjektin në terma të tillë, krejt të kundërt nga Dekarti, sipas të cilit subjektiviteti krijohet nga arsyeja dhe të menduarit (cogito ergo sum), - dhe jo nga vetë-përfaqësimi. (Sipas të cilit, vetë paraqitja fenomenologjike hijëzohet në një përfaqësim më pragmatik në kuptim politik, përmes së cilit “vetë-konstituimi” - në kuptimin politik - vërtet mund të trajtohet vetëm përmes vetë-përfaqësimit – d.m.th. me votë.) Përveç problemeve politike dhe filozofike, më pas janë edhe problemet gjuhësore me të cilat merret autobiografia, duke qenë se gjuha ofron mjetet më të shkëlqyeshme (dhe në një kuptim, të vetmet mjete) - të përfaqësimit. Ta perfaqësojë veten me qëllim të vetë-konstituimit, subjekti autobiografik ka nevojë për një mjet përfaqësimi, thënë shkurt, ka nevojë për gjuhën. Dhe në momentin kur gjuha bëhet çështje e teorisë autobiografike, atëherë çdo pozitë që “subjekti autobiografik” mund të ketë pasur – sakaq zmbrapset. “Uni” përfundon jo vetëm si deluzion filozofik dhe politik, por edhe si deluzion linguistik. Për ta përmbledhur edhe njëherë nga Louis Renza: Që një kohë të gjatë, përemri vetor “unë” është çorientuar si shenjues transparent i të shenjuarit autorial. Në vend se t’i referohet vetë të shkruarit, “unë” (një fjalë e cila autorizon dhe konfirmon diskursin e vetë-referencave fiksionale dhe gjithashtu narrative autobiografike), e vë unin “nën zhdukje” - si një shndërrues retoriko-linguistik, figurë, trope. Duke u zvogëluar në një përemër kaq të shkurtër, vetë –referenca në këtë mënyrë bëhet një iluzion tjetër i vetë-prezencës së shkrimtarit dhe madje edhe e vetë-identitetit autonom të personazhit narrativ.

Si fushë interpretimi, kritika dhe teoria autobiografike është shumë më shumë konfliktuale dhe e shumëllojshme saqë mund të ketë pritur ndonjëri, edhe pse thënë më saktë, ekziston një ndarje goxha precize brenda saj, sa i përket çështjes së unit apo subjektit. Në kundërshtim me këto citime më humaniste (nga Lejeune, Olney, Miething), rangohet një forcë e kundërt dhe e barabartë me ato më “teorike” (Ryan, Lang, Renza). Kjo do të thotë se, autobiografia paraqet një mënyrë të duhur për matjen e - si të thuash - temperaturës teorike nga akademikët e kësaj fushe. Nga njëra anë, ajo që paraqitet në emër të kritikës autobiografike mund të marrë një formë më tradicionale, nga e cila ashtu si psikobiografia 299

– ende vazhdon të ketë një formë të tillë dominante të kritikës letrare në universitete dhe gazetari. Një shembull i mirë këtu do të ishte “Arti i Autobiografise” nga A. O. J. Cockshut, një komentim rreth autobiografive të ndryshme viktoriane si dhe atyre të kohëve më të fundit., tërësisht të pacenuara nga sulmet e tilla që pretendojnë se a mund të jetë historia e unit e thurur në një problematikë të narratives së subjektit. Çdo vë­ rejtje teorike që mund të ketë provokuar materiali autobiografik – tre­ tet në një përzierje biografike, me kritikun i cili gëzon paraqitjet e privilegjuara të “autorit” dhe i cili i qëndis ato në belles-lettres e veta. Afërsia e autobiografisë me psiko-biografinë është një temë tek e cila do të kthehemi përsëri. Veprat e tjera e shohin atë problematikë drejt e në sy. Christophe Miething pohon se “nga të gjitha zhanret letrare, asnjëra nuk qëndron më afër filozofisë sesa autobiografia”. Uni letrar mund të analizohet në mënyra identike me analizën e unit filozofik. Një sistem i tërë vlerash shoqëron këtë të fundit: vetë-identiteti, vetë-referenca, vetëprezenca, autonomia, autoriteti, vetë-determinizmi, individualizmi, autoafeksioni, vetë-konstituimi etj, dhe këto janë pikërisht ato vlera të cilat kritikët letrarë më teorik dhe filozofik i parashtrojnë për ekzaminim. Por nëse theksi i kësaj sfere të tretë bie mbi historinë personale, atëherë historia duhet të jetë po aq e rëndësishme sa dhe çështja e in­ dividit (unit apo subjektit), edhe pse në praktikë, ky aspekt relativisht nuk është përfilluar nga kritikët më filozofikë. Ka pasur një konsensus të madh automatik se autobiografia dhe teoria e saj janë tipe më vete, për aq kohë sa mbështeten mbi konceptin e paekzaminuar të unit, e fare pak merret me historinë personale. Një justifikim i menjëhershëm për këtë mund të jetë se “historia” përfshihet në mesin e këtyre vlerave të renditura duke qenë një formë në të cilën uni paraqet identitetin e vet mbi kohën, duke e shndërruar vetidentitetin në vetëkontinuitet. Justifikimi vështirë se merret në konsideratë, megjithkëtë mbase mund të jetë se vetë ky sistem vlerash ka një histori, në atë mënyre që autobiografia, si pjesë e një sistemi të vjetër, më pak i ngjan një forme të natyrshme, pse jo dhe të rrallë - të subjektivitetit dhe më shumë duket si një fenomen kulturalisht i stërpërkufizuar dhe historikisht i vonuar. Karl Weintraub shkruan: Zhanri autobigrafik mori dimensionin e vet të plotë dhe vlerën kur Njeriu Perëndimor mësoi kuptimin e tërësishëm historik të ekzistencës së 300

K R I T I K A

tij. Autobiografia e merr si të vërtetë një funksion të rëndësishëm kulturor rreth vitit 1800 të erës sonë. Rëndësia në rritje e autobiografisë bëhet, në këtë mënyrë, pjesë e atij revolucioni të madh intelektual, të shënuar me shfaqjen e formës së veçantë moderne të pikëpamjeve, të cilat ne i quajmë historizëm apo historicizëm.

Nëse fillojmë së argumentuari determinizmin historik të autobio­ grafisë, atëherë është e nevojshme të kërkojmë gjithashtu një datë të caktuar historike - dhe kjo gjë gjithmonë do të përfshijë “eliminimin e pjesëve dhe një arbitraritet të caktuar. Të trajtuarit e autobiografisë si një zhanër krejt të veçantë, e jo si një prirje të përgjithshme (pra, të mos jetë i datueshëm me përpikmëri), mund të jetë një punë e dështuar që në fillim të nisjes së saj. Për më tepër, të datosh një zhanër, vetëm mund të shkaktojë problem, sepse përkatësia e zhanrit, do të sfidojë taksonominë historike, bazuar në vetë natyrën e saj. Një zhanër është gjenetik vetëm nëse kalon gjenetikisht mbi vijat e kufijve historië dhe në këtë mënyrë gjenerohet. Dhe duhet të gjenerohet me një tjetër, i cili është jobashkëkohor, diçka që arrin para ose pas tij. Pa dyshim, viti 1800 është përzgjedhur nga Karl Weintraub, për të përfshirë numrin më të madh të mundshëm të shkrimtarëve “romantikë” dhe gjithashtu të aludojë tek publica opinio akademike, me kusht që Romantizmi qartazi të mund të karakterizohet në aspektin e vetëreferencës dhe subjektivitetit, ose të autobiografisë poetike. Në qoftë se është kështu, atëherë kjo lejon që “rëndësia kulturore” të ndryhet brenda këtyre figurave hieratike romantike, duke i shndërruar “pikëpamjet historike” kryesisht në një çështje të retrospeksionit personal. “Subjekti autobiografik është, mbi të gjitha, inter-subjekt, bashkësubjekt: historia “ime”, jeta “ime” më dhurohet nga të tjeret” – ky është thelbi i një argumenti të përgjithshëm Fukoldian nga Herman Parret. Ky përsërit veprimin i cili e konsideron autobiografinë si një domen regjional brenda problematikës së subjektivitetit, një domen i cili, si një sinegdohë,merret për të tërësinë e asaj problematike, edhe pse marrëdhënia ka pranuar pak elaborim. Subjekti autobiografik, filozofikisht nuk ndryshon nga tipat e tjerë të subjektit dhe secili është një “efekt diskursiv”i formuar si një rrjetë përmes së cilës transmetojnë 301

energjinë e tyre diskurset e ndryshme institucionale. Por, meqë vetë ato diskurse janë kontradiktore dhe të çrregullta, atëherë “ndarja, heterogjeniteti, dyfishimi [de›doublement], është conditio sine qua non e autobiografisë. Rrjedhimisht, nocioni i autobiografisë si një dokument vetëreferues është disi i papërshtatshëm; subjekti i tij përbëhet nga një rrjetëzim i ndryshuar dhe arbitrar i diskurseve: “autobiografia është një intertekst”. ‹Interteksti› dhe ‹inter-subjekti› ingranohen; subjekti autobiografik strukturohet nga të tjerë dhe nga diskurse të cilat do të kenë fotografuar në çast të tjerët - si subjekte.

Eugenio Donato, duke e cituar Derridën tek Derrida - duke gjene­ ruar kështu një efekt autobiografie – gjatë kursit të një “Tryeze mbi auto­ biografinë”, një lloj ngjarjeje “e gjallë” akademike, sjell ndër mend se: “ka një dallim ndërmjet autobiografisë, allo-s dhe thanatografisë” ‹ (LO, 76/ TEO, 54). Efekti i autobiografisë rikthehet brenda një seminari mbi vetë autobiografinë, e nga ana tjetër, autobiografia dhe teoria e saj zbulohen në vendtakimin e tyre. Vepra e Derrides mbi autobiografinë, e cila tani fillon të kryqezohet me jetën e autobiografisë së tij, vazhdon të ekzistojë gjer në një papërfundimësi subjektive dhe sikur te Michael Ryan, insiston në një “alteritet radikal”, edhe pse as i llojit krejt filozofik e as krejt psikoanalitik. Por, ajo shtrihet përtej çështjes së auto-s, apo subjektit të autobiografisë dhe, në një analizë të bio-s jeta kuptohet jo vetëm si tregim apo periudhë narrative, por si një element biologjik apo zoologjik, si një vrik i të jetuarit në raport të vet me vdekjen dhe si shpirt i jetës në raportin e vet me shkronjat e veprës; me qëllim që të jetë njëlloj i ndershëm dhe që të mos “humbas grafikën tek autobiografikja” (L›O, 103/TEO, 75). Në “Signeponge” Derrida shkruan se:

Traditat e biografisë letrare pandehin të paktën një gjë të sigurt – atë që ka të bëjë me nënshkrimin, lidhjen ndërmjet tekstit dhe emrit të përveçëm të personit i cili mban të drejtën e botimit. (S, 25/24) Biografia letrare nuk mund të ndodhë në mungesë të “kontratës”, e cila do të ketë postuar pa pagesë letërsinë e autorit rreth të cilit ajo spekulon: “Biografia letrare fillon pas kontratës, apo nëse mund të thuhet, 302

K R I T I K A

pas rastit të nënshkrimit.” Ky kusht është një kusht i së drejtës autoriale dhe biografia mund të fillojë vetëm kur të jetë plotësuar ky kusht. Dhe vetë biografia nuk është gjë tjetër pos një nënshkrim i dytë mbi letërsinë. Kjo letërsi, për “të qenë”, duhet të kalojë përmes një përvetësimi e që është gjithashtu edhe shpërvetësim. Ajo fillon, si të thuash, vetëm pas vetvetes, dhe pastaj, pasi të jetë pranuar dhe regjistruar, pas një shtyerjeje, pasi të jetë postuar, në frazeologjinë e La carte postale. Pra, një shtyerje e përkohshme. Kjo do të thotë se, një ndërhyrje nga pranuesi i saj degëzohet në brendi të strukturës së saj dhe se ajo strukturë është, në parim, e hapur. Kontrata rregullon lidhjen ndërmjet tekstit dhe pronarit të së drejtës autoriale, në po atë shkallë sa ajo ta shkatërrojë atë dhe ta vërë në ankand. Paradoksi që e rrethon biografinë letrare nxitet vetëm kur arrihet lidhja ndërmjet emrit të autorit dhe tekstit të atij autori në autobiografi. Pra, si është e mundur t’i referohemi një autobiografie pa presupozuar një emër tipik autorial, madje edhe në rastet kur autobiografia është anonime dhe kur ai emër duhet të kodohet? Dallimi i autobiografisë gjendet në ngushtimin e hapësirës ndërmjet emrit të autorit dhe titullit të tekstit: në parim, emri është titull - edhe i tekstit edhe i autorit. Por, në qoftë se, sipas strukturës të së drejtave autoriale, autori dhe teksti gjithnjë ndahen nga njëri-tjetri, atëherë në rastin e autobiografisë, autori gjithashtu mund të ndahet edhe nga emri (i vetë autorit), që i atribuohet tekstit. Pas ndarjes më dysh ndërmjet autorit dhe emrit, një ndalesë e nivelit të dytë ndan autorin nga emri, atëherë kur në autobiografi emri merr status titullar. Një status i tillë për emrin - e shpie atë më tej, brenda mjetit të titullimit, një titull që vepron jo vetëm si emër i librit, por gjithashtu edhe si një element i cili duhet të identifikohet për hir të përcaktimit të pronës intelektuale. Duke përdorur emrin për titull – do të thotë të përdorësh diçka që tashmë ka humbur, gjëja më e keqe e mundshme dhe jo më e mirë për qëllime të titullimit. Një dobësi tjetër e pronësisë pason: ekziston rreziku i një pronësie edhe më të vogël mbi autobiografinë sesa për publikimet ku emri i autorit nuk ndahet sikur titulli. Autori, para së gjithash, ka të bejë me “vdekjen, duke e çliruar veten, e në këtë mënyrë duke u liruar nga emri i tij i përveçëm” (S, 9/8). Një­ lloj, emri vdekje-bartës nxirret gjatë gjithë të shkruarit, kështu që tani mund te kuptohet se përse një autobiografi i ngjan pothuajse një 303

autothanatografie. Autobiografitë bartin një dozë të dyfishtë të vdekjes brenda tyre. Të shkruarit është autobiografi e vetvetes, që zgjedh të mbajë nje emër, por që nuk shkruan asgjë pos vdekjes, madje edhe më me ngazëllim në rastin e autobiografive. Kështu arrijmë tek ideja e parë e bio-s dhe e grafise, bio - si vdekje dhe grafí - si autobiografi e të shkruarit.

Derrida e vë çështjen në praktikë, duke luajtur me vetë emrin e tij, në fraza të tilla si j›accepte (aty këtu në La carte postale) si dhe le debris de (në fund të Glas). Duke u përpjekur të komunikojë me vetveten, në këtë mënyrë ai vetëm sa zhduket gjithnjë e më shumë, e që “gjithmonë ndodh në momentin kur shfaqet ndonjë emër i përveçëm: skena përcaktohet bazuar në atë se, ju humbisni atë që fitoni dhe fitoni atë që humbisni.” (L›O, 105/TEO, 77). Vetëpërfundimi autobiografik dështon sa më shumë që arrihet; apo “dështon gjithnjë e më mirë” – për ta huazuar shprehjen e Beckett-it. Kundërshtari “unë”, si të thuash, ashtu si dhe spektri i luftëtarit fraternal, përsëri vë bast dhe me guxim rrit vlerën e bastit deri në atë nivel sa, duke e pushtuar gjuhën përtej fjalë-shenjave të dallueshme, - rrezikon të bëhet një ligj universal i ri apo ligj absolut i tekstit të cilin e rrënon përmes vetë narcisoizmit të vet jonjerëzor. Në çastin kur shfaqet emri, shfaqet dhe rreziku, dhe ky “Unë” egoik, apo ky “Ich” - siç e stilizon Derrida për të parodizuar me Frojdin – tani avancon si autobiografizëm dominant, për t’u ballafaquar me të. Në lidhje me Glas-in, Derrida kishte mënjanuar këtë flagrancë thanatografike, në këtë mënyrë: Është e mundshme që kapja e çastit [prise] e Glas-it nga Ich të për­ shkruhet pafundësisht. Do të ishte absolute sikur tërësia e objektit, ta­ nimë, të mos ketë të bëjë me shëmbëllimin. “Shëmbëllimi” do t’i referohej në këtë mënyrë këtij autobiografizmi të gabuar të Ich-it, por kjo nuk do të ndalej tek pasqyrimi i autobiografit “autentik”. Autobiografia gjithmonë do të garojë me thanatografinë, me Ich-in e autobiografisë së emrit, që transkribuon vdekjen e saj. (Tekst i përzgjedhur nga vepra Derrida dhe Autobiografia)

304

Nga anglishtja përktheu: Sazan KRYEZIU

K R I T I K A

Anna AGUSTI FARRÈ

AKTI I TË SHKRUARIT Pse shkruani ju? Është pyetja që asnjëherë nuk ka reshtur së bëri gjithë shkrimtarëve të famshëm, të cilët kanë publikuar veprat e tyre të suksesshme gjithandej në kontinentin tonë dhe në gjithë kontinentet e njohura deri tani. Edhe pse përgjigjet kanë qenë të ndryshme - apo të ngjashme - dhe tejet të larmishme - apo kontradiktore -, shumë të thjeshta e të kuptueshme - apo me shumë esencë -, duket se ende nuk është dhënë ajo përfundimtarja, gjenialja. Kjo është arsyeja që, me të drejtë, vazhdojmë të pyesim dhe të presim PËRGJIGJEN. Dhe kërkojmë atë që do të na çojë drejt gjetjes së të panjohurës dhe atëherë, vetëm atëherë, do të mund të marrim frymë të qetë e të dalim nga pasiguria ku jemi zhytur. A është e drejtë kjo? Ç’është kjo pyetje ngulmuese për çfarë janë mbushur sa e sa faqe dhe nuk po na pëlqyeka - ndoshta - asnjë përgjigje apo nuk qenka e mjaftueshme për të na bindur? Por mjaft me tonin ironik të përdorur deri tani. Sipas meje, duket se pak rëndësi ka të dish se pse shkruaka ky apo ai shkrimtar. E rëndësishme është rezultati i veprës që ai ka shkruar. Te El País Semanal, datë 2. 01. 2011, Jesus Ruiz Mantilla ka botuar një reportazh me titull “Pse shkruaj?”, pyetje së cilës i përgjigjen pesëdhjetë shkrimtarë, burra dhe gra. Nga këto përgjigje kam zgjedhur disa: Umberto Eko është përgjigjur gati me lëndim: “Sepse më pëlqen”, Karlos Fuentes është përgjigjur me një tjetër pyetje: “Pse marr frymë?”, ndërsa Enrike Vila-Matas thotë: “Ah, e shoh se kthehet përsëri pyetja e lashtë dhe e pabesë. Por ju mund të më pyesni pse i paskam lidhur me nyje këpucët e mia [...], dikur, në një kohë të largët, një paraardhës bëri nyjën e parë. Ne nuk jemi më shumë se imituesit e tyre, një hallkë në zinxhirin e pandërprerë të traditës.

305

[...] Kësisoj, pyetja pse shkruaj unë i duhet drejtuar atij paraardhësit, duhet pyetur pse deshi të shkonte më tej nyjës.” Janë tre shembujt të thjeshtë të përgjigjeve të dhëna në kohën e duhur nga ana e shkrimtarëve të lartpërmendur që mund të na ndihmojnë shumë ose pak sipas interpretimit që bën secili prej nesh. Në këtë gamë të pakët opinionesh nuk dua të lë mënjanë artikullin e Joana Bonet tek La Vanguardia e datës 2. 01. 2009, me titull “Voyeurs”, ku gazetarja shkruan se Le Clézio, sa mori çmimin Nobel, e pyetën me zë të lartë: “Atëherë, pse shkruani?”. Dhe ai u përgjigj: “Shkrimtari nuk e ka fodullëkun të besojë se me ato që shkruan do të ndryshojë botën, se me romanet e tij do të krijojë një model jete më të mirë. Shkrimtari dëshiron të jetë dëshmitar; megjithatë, në shumicën e rasteve është thjesht një voyeur*.” Duket se Le Clézio kërkon të na japë të kuptojmë se ky voyeur shikon dhe vrojton e pastaj, përmes fjalëve të shkruara, na transmeton rikrijimin e disa personazheve dhe të disa fakteve. Kësisoj, autori kthehet në një ndërmjetës të thjeshtë që lexuesi të njohë, të dijë, të emocionohet, të vuajë, të nxërë, të jetojë..., dhe e gjitha kjo, falë syrit të shkrimtarit. Nga ana e tij, Unamuno thotë se fjalët e shkruara në një libër janë një “tragjedi e shpirtit”. Mos do të na thotë me këtë se nuk dëshiron t’i mbetet vetëm atij dhimbja, ajo ndjenjë tragjike e jetës? Mos do të na bëjë pjesëmarrës në dhimbjen e tij? Ka mundësi. Çdo gjë është e mundur. Megjithatë, për mua si lexuese nuk është e rëndësishme të di pse shkruan një autor, e rëndësishme është që në një roman unë të gjej një histori e të kënaq shpirtin tim, të gjej një histori me të cilën të identifikohem, të cilën ta shijoj plotësisht, një rrëfim që të më rrëmbejë në mënyrë të tillë sa të më ikin orët pa u vënë re e pa u shkëputur fare prej çka jam duke bërë. Dua të zhytem në jetën e personazheve dhe të shkrihem e të ndihem njësh me ta, ashtu sikurse një mikeshë apo një i afërt na bën të marrim pjesë në gëzimet dhe vuajtjet e tyre, në shqetësimet, dëshirat, iluzionet, fantazitë, dështimet e tyre; na flasin për të kaluarën, për të tashmen apo për të ardhmen e tyre. Veç ndryshimi është se shkrimtari ka ditur të krijojë një gjuhë të përshtatshme letrare, një stil me të cilin na bën rob, një teknikë rrëfimi mjaft tërheqëse; ai ka arritur të bëjë një përshkrim të besueshëm të personazheve dhe të situatave; ka arritur të japë pikëpamjen e tij narrative; ia ka dalë të na futë në një kohë të 306

K R I T I K A

brendshme dhe të jashtme..., dmth, me gjuhën e tij, me fjalët e shkruara dhe me ndihmën e tërë elementëve të tjerë që thamë më lart, ka arritur të bëjë letërsi, art. Në rrafshin e poezisë, parametrat mund të arrijnë të jenë të ndry­shëm. Mjafton të theksosh se veç fjalës që vazhdon të jetë arma që ka poe­ti për krijimtarinë e tij, bukuria, ndjeshmëria, imagjinata, ritmi janë të vetmet instrumente që shoqërojnë të vërtetën e poezisë së tij, një e vërtetë që shpesh është e paprovueshme. Rima dhe metrika janë diçka më shumë te disa poetë. Gjithmonë thuhet se romancier i mirë është ai që lexon poezi. E vërteta është se ka një pyetje tjetër më të përgjithshme që na ngacmon të gjithë: Për çfarë shkruhet? Çështja është aq gjithëpërfshirëse sa i referohet ekskluzivisht aktit e të shkruarit në përgjithësi, jo vetëm mjeshtërisë dhe artit e të shkruarit të romancierëve, poetëve, autorëve të pjesëve teatrale, skenaristëve... Është e qartë se qysh fëmijë, qysh i vogël, njeriu mëson të shkruajë me ndihmën e një mësuesi apo të prindërve të vet; ai në pak muaj bëhet i aftë formojë emrin e tij në një letër, prej aty, tek ai do të nisë të zhvillohet aftësia e të shkruarit dhe mundet që, qysh atëherë, ta kthejë këtë zotësi në një nevojë për t’u shprehur me shkrim, përherë i ndihmuar nga nevoja tjetër e domosdoshme për të lexuar atë që i tregojnë të tjerët. Të lexosh, të lexosh, të lexosh është rruga më e mirë që të çon te të shkruarit. Fjodor Dostojevski, i burgosur në Siberi, me anë të një letre i kërkonte familjes së tij: “Dërgomëni libra, libra, shumë libra që shpirti im të mos vdesë!” Garsia Lorka, në fjalën e vet në përurimin e bibliotekës së fshatit të tij, Fuente Vaqueros, midis shumë të tjerave tha këto fjalë: “Unë po të isha një varfanjak që po vdiste nga uria, nuk do të kërkoja vetëm bukë, por gjysmë racioni bukë dhe një libër”. Megjithëse, po të nisemi nga parakushti se njeriu është një qenie që flet: në fillim fjala u bë fjalë, dhe mendimi u shpreh me fjalë disi të kuptueshme, me gjeste, veprime, sjellje, do të na duhet të pyesim: çne ky akti i të shkruarit? Mbaj mend të kem lexuar në ndonjë pjesë ku shkrimtarja Ana Maria Matute fliste për magjinë e përrallave, të cilat qysh para një mijë vjetësh paskëshin ardhur prej maleve dhe flinin nëpër shtëpi; fliste për historinë e Borëbardhës që ia kishte treguar gjyshja. Kishte pak që pat mësuar se ajo përrallë qenkësh një legjendë e lashtë ukrainase dhe ishte duke thënë diçka si... “më vonë e lexova, por sa ndryshe tingëllonte në buzët e gjyshes sime!” Historitë e rrëfyera pranë zjarrit, përrallat që 307

babai i derdh mbi shtrat të birit deri sa këtë ta zërë gjumi, historitë e fisit të kohëve të dikurshme, të kthyera në legjenda me kalimin e kohës, kanë qenë dhe do të jenë gjithmonë kënaqësi për shpirtin. Është shumë e vërtetë që në shpellat prehistorike janë gjetur viza­ time, forma dhe simbole, të bëra nga banorët e parë në to, të cilët me anën e tyre donin të komunikonin përtej zërave që lëshonin. Që këtu lind ar­ syeja të dimë psenë e asaj gjuhe të shkruar. A ishte ky art i pikturës apo art letrar? A nuk konsiderohet sot komike një formë letërsie grafike që bashkon ikonat-imazh dhe ikonat-fjalë? Ç’do të thotë të shkruash? Por të kthehemi tek akti i të shkruarit si mjeshtëri dhe art, koncepte që në pamje të parë duken të papajtueshme; megjithatë, askush nuk mund ta mohojë se, njëherazi, plotësojnë njëritjetrin, janë si dy anët e së njëjtës monedhë. Nëse do të shohim në fjalor përkufizimin e fjalës mjeshtëri (oficio që vjen nga latinishtja officium), do të lexojmë: 1. puna që bën mjeshtri; zanat, profesion; 2. Të qenët mjeshtër i zoti; aftësi dhe cilësi e lartë pune. Këto koncepte të thjeshta na shërbejnë shumë pak për të ilustruar atë që duam të shpjegojmë. Shtojmë në këtë pikë edhe shprehjet e disa shkrimtarëve, të cilët, para së gjithash, e konsiderojnë veten “një lloj punëtori”. Te libri me intervista Magjistarët e fjalës i shkrimtares Montserrat Roig, Francisko Kandeli e vërteton këtë gjë qysh në fillim të bisedës me autoren e librit: - Kandel, ti je një nga të paktët shkrimtarë spanjollë vërtetësisht profesionistë, si e kupton ti mjeshtërinë e të shkruarit? - Kur ma bëjnë këtë pyetje, duke mos ditur se si të përgjigjem, them gjithmonë të njëjtën gjë: qysh kur isha i vogël më ngulitën idenë se, në jetë, duhet të mësosh një zanat. Disa bëhen mekanikë, disa bojaxhinj ose marangozë. Ideja e “mjeshtërisë” apo e “zanatit” ka degjeneruar nga automatizimi i fabrikave. Por unë jam një zotëri që kam “zanatin” e shkrimtarit. [...]. Ajo që më pëlqen më shumë është ta siguroj jetën duke shkruar. Unë nuk jam kundër shkrimtarëve jo profesionistë, por kam përshtypjen se, po të mos e mbaj frymën, atëherë nuk jam dhe aq shkrimtar. (Montserrat Roig, 1975: 148,149) E njëjta autore shkruan për Josep Pla - i cili thotë për veten se është një “profesionist” dhe se “ka mjeshtëri të tjera që të japin më shumë kënaqësi” - si më poshtë:

308

K R I T I K A

Për Pla-në, të shkruash është një vogëlimë aq e ndërlikuar sa mund të arrish të shkretohesh. Duke e zhveshur mjeshtërinë e të shkruarit nga gjitha kotësitë romantike, Pla thotë se, me gjithë lehtësinë e tij në dukje, të shkruarit është një nga mjeshtëritë më të vështira, më pak të mirëpriturat, më ligështueset e gjithë mjeshtërive që ekzistojnë. (Montserrat Roig, 1975: 183)

Nga ana tjetër, nëse duam të dimë përkufizimin e fjalës art (nga latinishtja ars, artis), do të gjejmë: virtyt, dispozitë dhe aftësi për të bërë diçka // Akt me të cilin njeriu, duke shfrytëzuar materien, imagjinatën apo tingujt, imiton apo shpreh në mënyrë të lëndët ose të palëndët, dhe krijon, duke kopjuar apo fantazuar. // Bashkësi rregullash për të bërë mirë një gjë, etj. Janë përkufizime të thjeshta të fjalorit. Le të shohim tani se ç’thotë Jaume Cabré te Kuptimi i fiksionit, kur flet për mënyrën e të bërit letërsi dhe art:

Besoj se të kuptuarit e plotë të jetës e të ekzistencës (nëse është e mundur), qetësia absolute (nëse ekziston), e cungojnë mundësinë e të bërit letërsi. Personi i qetë, thjesht (thjesht!) jeton. Midis të tjerave, arti është të vërtetuarit e pakënaqësisë njerëzore. Është të kërkuarit e lirë të lumturisë. (J. Cabré, 1999:11) Zhan-Pol Sartër e ka trajtuar qysh në vitin 1948 këtë çështje në librin Ç’është letërsia? Ai afirmonte se çdo vepër letrare është “një thirrje”. Mund të jetë thirrja e mistershme e formës së pastër, e formës që është përmbajtje, e bukurisë, ose mund të jetë edhe thirrje e letërsisë për t’iu kundërvënë letërsisë, duke provokuar skandal. Roland Barthes, në një rast, ka thënë se, për shkrimtarin, të shkruajë është “një folje jokalimtare”. Simone de Beauvoir thoshte se mrekullia e letërsisë ishte ajo e vërteta “tjetër” që bëhej “imja” pa pushuar së qeni tjetra. A na shërbejnë këto arsyetime dhe dëshmi për të kuptuar se ku konsiston akti i të shkruarit? Ky është qëllimi i këtij artikulli. Kësisoj, më duhet të tregoj se çfarë përfaqëson për mua akti i të shkruarit: - Është krijim individual dhe vetmitar: t’i japë jetë një ideje - një teme - përmes fjalëve dhe ngjyrimit të tyre, t’i përdorë ato për të zhvilluar një argument. 309

- Ndjenjë personale, sepse bagazhi yt kulturor dhe emocional zbra­ zet në historinë dhe sjelljen e personazheve. - Origjinalitet, dmth, të jesh ti në atë që rrëfen, edhe pse përherë je i influencuar nga lexime të ndryshme, nga disa romane të preferuara, sidomos librat e fillimit. - Stili: aty qëndron veçoria dalluese e çdo shkrimtari, të cilën do të mund t’ia referonim termit origjinalitet. Unë do të thosha se tërë mjetet stilistike të llojit semantik, fonik, sintaktike, etj., që të ofron gjuha, shërbejnë për të krijuar një stil të vetin, pa lënë mënjanë krijimin e mjediseve; mënyrën për të paraqitur personazhet; zërin e rrëfyesit; ngadalësinë apo shpejtësinë e bisedës... Dhe si përfundim: Akti i të shkruarit materializohet kur je i aftë të arrish simbiozën e përshtatshme midis formës dhe përmbajtjes, madje të shkosh edhe më tej, të bashkosh artin letrar me artet e bukura të tjera, temë mjaft e diskutuar qysh në shekullin XIX midis studiuesve të Estetikës dhe Kritikës letrare. Kur i ke kryer të gjitha këto, pas shumë bërjesh e zhbërjesh - shkruaj e korrigjo -, i ke dhënë fund romanit tënd. Dhe atëherë, ai pushon së qeni yti dhe ti çlodhesh. Vepra jote të braktisë ty dhe shkon e futet në aradhën e librave që shtrëngohen pranë njëratjetrës në raftet e një librarie apo të një biblioteke, duke pritur që një dorë ta nxjerrë andej e ta shfletojë, ta përkëdhelë e të vendosë për ta zgjedhur e për ta çuar në shtëpi. Kur lexuesi hap librin te faqja e parë dhe nis për ta lexuar, nuk bën gjë tjetër veçse kryen një akt vetmie. Jeta është plot me akte të tilla vetmie, por në rastin e leximit të një romani, një tregimi, një poezie, ndryshimi është se ai mund të kthehet në një akt pasionant komunikimi midis një shkrimtari dhe lexuesit të tij. Vetëm në këtë moment akti i të shkruarit mund të quhet i kryer.

----------------------------------------------* voyeur (fr.) – person që kërkon eksitimin seksual duke parë persona të tjerë në

situata erotike.

310

Përktheu B. K.

K R I T I K A

Kujtim M. SHALA



Poet, studiues, teoricen dhe pedagog i letërsisë shqipe, Shala është autor i studimeve të përqendruara e tejet specifike që e kanë mbuluar pothuajse një dekadë e gjysmë botën e letrave shqipe. Ka botuar dhjetëra libra studimorë, si: Shenjat e tekstit, Poezia e Bilal Xhaferit, Shinimet e Fishtës, Vepra e vetmisë, Vox-i i Anton Pashkut, Kujtesa e tekstit, Miniatura, Shekulli i letërsisë shqipe, Kuteli I pa/zbulluem ,Expo- letërsia shqipe në katër pamje, Rugova militans,, Elipsa, Prolepsa, Gjenetika vs Poetika, Prishtina letrare -Petit Paris etj.. Është autor i disa librave me poezi, si: Mërzi e zezë, Bukuria e zemërimit, Vjeshta e shpirtit, Sagë dhe Sende. Ka ndjekur studime postdoktorale në disa universitete europiane. Është profesor i Retorikës, i Estetikës dhe i Formave letrare në Universitetin e Prishtinës.

ERNEST KOLIQI TREGIMTAR I TREGIMTARI

Ernest Koliqi, në fillim e në fund, është tregimtar i madh. Ky konstatim nistor e hap kërkimin e Koliqit shkrimtar në format e shkurtra narrative. Ai mbeti tregimtar edhe kur e shkroi prozën e gjatë Shija e bukes së mbrûme(1960), në copat e së cilës jeton tregimtari, ndërsa tërësia bën të shkëlqejnë më fort pjesët. Në poezi Koliqi kryqëzon format klasike me sensibilitetin modern. Forma bën të shkëlqejë poeti i librit, i mësuar e i kultivuar, pastaj figura e kërkuar, diskursi “jezuit”, që janë shenja të kulturës letrare, të një shkolle, të cilën vetë Koliqi e quante Shkollë letrare e jezuitvet, dhe shenja të profilit të tij. Në një poezi si kjo, emocioni “digjet” në formë a nga forma, për të shkuar drejt retorikës e diskursit të konstruktuar. Proza e zbulon Koliqin tregimtar, hap sensibilitetin e Novellës, si modernitet të letërsisë së tij, se Koliqi e di që sensibilitetet prodhojnë forma dhe se poetikat janë kultura sensibiliteti që s’mund të reduktohen vetëm në teknika. 311

Koliqi rrëfen në struktura të lidhura narrative, të cilat herë forcohen, si te Hija e Maleve (1929), herë reduktohen në struktura poetike, si te (Shtatë) Pasqyrat e Narçizit (1934/1963), e herë kryqëzohen me diskurse të mësuara, si te Tregtar flamujsh (1935), për të provuar lojën e rrëfimit, të lidhur si mythos, e lojën e diskursit, të lidhur si kulturë poetike. Sensibiliteti e bën Koliqin tregimtar modern, ndërsa moderniteti shkrihet në diskursin e tij të mësuar, edhe kur ai i shkruan temat e ambientit, të moralitetit të vendit e të historive narrative të tipit etno, kur kërkon veten në forma autobiografike, qoftë kur bën rrëfimet e pamjeve të ambientit urban, të përshkruar e të imagjinuar. Moderniteti letrar, e reja, shenjohet nga temat që shoqërojnë librat e tij, të skajuarNovella. Po një shkrimtar si Koliqi e di se moderniteti dhe e reja burojnë nga kultura dhe nga tradita e lidhen me të si dega me trungun. Vetëm se dega është manifestim i ri, që ka vetëdijen se një ditë do të jetëtrashëgimi e do të ketë degët e veta. Format e shkurtra, si zgjedhje e përfaqësim i profilit të Koliqit shkri­ mtar, provojnë se ai shkruan dendur, se do esencat, historitë e diskurset e përqendruara narrative. Rrëfimi i tij nuk njeh shumë lakesa, historia zbulohet përnjëherë, në kthesën e ngjarjes, tipike për format e shkurtra, e së pari për novelën. Në tekstet në të cilat rrëfimi shtrihet më shumë, historia tregohet, po sërish pret zbulimin e njohur, i cili ka trajtën e thyerjes narrative. Heronjtë letrarë të Koliqit janë me profile të ndërtuara dhe historia narrative i kap e i zbulon profilet para lexuesit. Kjo bën që historia të duket fort, edhe pse rrëfehet e lidhur me një narrativë të reduktuar. Me shenjat e tilla, proza e Koliqit lidhet në konstrukte të reduktuara narrative, por të esencializuara, që funksionalizojnë çdo shenjë të tekstit, në planin narrativ, qoftë në atë semantik, pra semantik e semiologjik. Përfundimisht, teksti i lidhur fort funksionalisht, si lidhen fort tekstet e Koliqit, është tipik për modernitetin. Por, moderniteti ka lakesat e honet e veta, që tekstet i mbajnë në gji dhe i provojnë kur hapen sistematikisht, në aventurën e leximeve sistematike. Te veprat e strukturuara, që kanë vetëdijen e strukturën e librit, si te Koliqi tregimtar, sistematika bëhet metodë krijuese dhe leximi sistematik - metodë kërkimi. 312

II LIBRAT

K R I T I K A

Koncepti i librit, i kërkuar dhe i shpallur vetëdije letrare, i takon modernitetit letrar. Veprat tregimtare të Ernest Koliqit e provojnë veten si libra të strukturuar, që lidhin tekstet/tregimet mbi bazën e temës. Hija e Maleve është strukturuar nga tregimet me tema të ambientit e të frymës autentike, të identifikuar si Malësi, siç e shenjon edhe vetë titulli, pastaj hap kapërcimin te temat urbane e të një iluminizmi civilizues përmjet novelës Diloca, tema që përbëjnë tregimet e Tregtar flamujsh. Hija e Maleve dhe Tregtar flamujsh janë vepra strukturalisht tematike. Të lidhur kështu tematikisht, libratHija e Maleve e Tregtar flamujsh bëhen histori narrative ambientesh, situatash tipike të ambienteve, që, kur thyhen, i thyejnë fatet, prodhojnë drama, hapin moralitet të vendit, shenjojnë socialitet e politikë, madje bëhen lojë a moskuptim vendçe. Lexuesi i Hijes së Maleve e (s)provon hijen e rëndë të tyre, të bërë rrëfim, heronjtë që janë përfaqësues e gjuhën që bëhet veprim, të gjitha të lidhura me një moralitet të vendit. Lexuesi i Tregtar flamujsh lexon jetën e parë urbane të shqiptarëve, më shumë të fantazuar se sa të përshkruar, kapërcimet nga psika e individit në situata përballë tjetrit e më të tjerët, me shenjat e një letërsie introspektive. Librat e tregimeve të Koliqit Hija e Maleve e Tregtar flamujsh janë produkt strukturimi e jo i një shkrimi në sistem, status ky që i ruan tregimet në integralitetin e veprave të kryera. Ndërsa, kapërcimet tematike nga njëri te libri tjetër, shenjojnë kapërcime poetike e të sensibilitetit. ***

Te (Shtatë) Pasqyrat e Narçizit parimit tematik i bashkohet ai narrativ/poetik, meqë Koliqi aty e rrëfen në variante, në shtatë tekste, një temë: kërkimin e identitetit. Loja në planin poetik, të zhanrit, të statusit të veprës, bën që këtu vetëdija e librit të hapet edhe si tendencë. Por, vetë Koliqi këtë vepër e skajon të ndërtuar nga shtatë poemtha në prozë, skajim që na çon te zhanri i teksteve veç e veç, për të kapur statusin e veprës si një tërësi. Në skajimin e tillë, autori e shenjon strukturën poetike të veprës, narracionin dhe historinë ereduktuar narrative, figurën si esencë të veprës, madje diskursin të bërë ritëm e të ndjekur nga muzikaliteti 313

poetik, me rrënjë në poezi. Në Shënimin që shoqëron Pasqyrat e Narçizit, të botimit të vitit 1963, Koliqi shpall tendencën e veprës së tij për të përsëritur parnasizmin në formë e simbolizmin në rrafshin semantik, ashtu siç bënte Mjeda, madje Shkolla letrare e jezuitvet. Përkrah a përballë kësaj, (Shtatë) Pasqyrat e Narçizit tashmë ka krijuar një traditë leximi si prozë tregimtare, që, vërtet, shenjon dhe një traditë sensibiliteti, si secila histori e receptimit. Në këtë pikë duhet të provohet libri i tregimeve si lidhje tregimesh. Shtatë tekstet e veprës kanë një temë, një hero të figuruar apo të zbuluar, një strukturë narrative bazike, të gjitha të lidhura në aventurën e kërkimit të identitetit në variante. Por, struktura e një integralitet i bendshëm i teksteve, bën që ato të receptohen edhe veç e veç, gjithnjë duke shenjuar receptimin e tërësisë. Leximi i propozuar merr shenjat e një kërkimi të fytyrës në shtatë pasqyra, të leximit të pamjeve që merr ajo e të provimit të zbulesës së esencës identitare në jetën autentike, të bërë literaturë përmjet përshkrimesh a imagjinimesh. Kjo na kthen te sensibiliteti modern, i lidhur për individum-in e për identitetin e përthyer në psike-në e tij, qoftë dhe në estetikën që na thotë se: Njeriu është vepra e tij. III HIJA…

Kultura e sjelljes e vendit, e provuar si moralitet, e lidhur në tema tregimesh teHija e Maleve, hapet në veprime, situata të rrëfyera e në diskursin e personazheve. Kështu plotësohet skema poetike e etikës. Moraliteti i vendit, vërtet, është etika/norma e Kanunit, e rrëfyer dhe e provuar në fiksionin letrar të Koliqit.Etika e gjallë e ambientit (moraliteti) lidhet në kode e të dhëna te Kanuni i Lekë Dukagjinit.Koliqi e lexon Kanunin në jetën e gjallë, për ta provuar se si shtrihet ai, se si plotësohet e përthyhet, madje se si thyhet dhe si rrëshqitet në tragjedi individësh. E lidhur në nyjat e fiksionit letrar të Koliqit, moraliteti i gjallë apo i bërë diskurs (etika) marrin pamjen e poetikës, madje të etnopoetikës, të jetës autentike që ruhet, provohet e sprovohet ndër shqiptarë.Kjo ndodh, meqë edhe letërsitë me natyrë të fortë mimetike, nga pretendimi për ta imituar jetën, e takojnë fiksionin apo iluzionin se po e japin të gjallë jetën. 314

K R I T I K A

Po kjo është letërsia, e lidhur me fiksionin dhe e rritur me iluzionin.Koliqi, kur rrëfen, vërtet interpreton, kur ndërton situata, thotë interpretime, kur dëshmon, lidh interpretimet në një nyjë. ***

Në pjesën më të madhe të teksteve të Hijes së Maleve Koliqi është nën hijen e moralitetit të vendit, Maleve, Malësisë, ashtu si dhe nën hijen e shkollës letrare të Fishtës. Rrëfimet me tema të vendit, me struktura orale të rithëna në shkrim, me histori fantastike, si te Nusja e mrekullueshme apo Kërcimtarja e Dukagjinit, me rrëfime orësh e histori kanunore, të fjalës/besës, pleqnisë e të gjakut; tema e rrëfime që të lidhura, së bashku, bëjnë librin e identitetit etnik/autentik, i cili, më tej, duket në diskurs e në figurë, në moralitetin që vetë bëhet estetikë, në etnografinë e rrallë poetike të Ernest Koliqit. Po si një nyjë lidhen në “Zakonin e maleve”, që është më i fortë edhe se dashuria e se “dashunija atnore”.11 “Zakoni” është etika e vendit, që lakohet si besë, nder e burrni, treshja e formulës, që, po u thye, prodhon drama e përmbys jetët. Temat e historitë e tilla lidhen në diskurs të fortë, në gjuhë burrash, në formula të kodit që e njeh fjalën si veprim e gjuhën që prodhon veprime, në figurën e vendit, të gjitha për ta bërë substanciale gjuhën e Koliqit. Diskursi i kësaj vepre, në nyjat e mëdha e në tekstet më të mira, është etnografik, jo si teknikë, por si esencë. Ky diskurs lidhet me situatat dhe provohet nga situatat. Veprimet ndodhin shpejt e zbulohen në narracion që shenjon enigmat e vogla apo që hap enigmat e mëdha. Hija e Maleve është “fytyra” e moralitetit që shtrihet fort e zë fort, që s’preket, e një ontos-i fantastik, që herë lidhet në bestytni e herë këto i lidh me besën e krishterë, si te Nusja e mrekullueshme, në lojë zanash e lajm orësh, me burra e me gjuhë të vendit. Po rrëfimi i Koliqit nuk është mësim a konsakrim i jetës nën Hijen e Maleve, por një rrjet shenjash që e zbulon këtë jetë, esencat e saj, thyerjet e përthyerjet, që përfundimisht veprën letrare e bëjnë sprovë të moralitetit të Kanunit e të jetës me Kanunin. Se Koliqi reflekton sensibilitet tjetër, të përftuar nga librie kultura, e provon edhe zgjidhja e ndodhisë së tregimit Gjaku, në të cilin humbet individi, sepse humbet kolektiviteti, bashkë me institucionet që s’bëjnë asnjë veprim që ta ndalojnë aktin e gjakmarrjes, 1

Ernest Koliqi, Hija e Maleve, Shtypshkroja E. De Schönfeld, Zara, 1929, f. 90.

315

madje e lexojnë atë me nuancat e moralitetit kanunor. Tash, ajo që na jep Koliqi s’është një etikë, por një politikë, që buron nga dija e vetëdija për ta lidhur jetën në shenja të tjera, universalisht të emërtuara politikë, që do të thotë civilizim. Kështu rrëfehet Hija dhe shenjohet dalja nga ajo. Hija kap jetën autentike dhe shtrihet përtej jetës religjioze, për t’u provuar vetë si etikë e jetë shpirtërore përtej besëve të tjera. Besa, nderi e burrnia, Kanuni i vendit, zotnojnë burrat e krishterë e myslimanë, për t’u provuar si esencë dhe për ta shenjuar fenë si një kulturë. Duket se kështu shenjohet raporti i esencës (së jetuar) me kulturën (e mësuar). ***

Libri i Koliqit lexohet e përfaqësohet tematikisht, por dhe aksio­ logjikisht, në disa tekste, të njohura si vepra tipike koliqiane edhe nga leximi me shkrim i tij (kritika letrare). Kjo frymë do të ndiqet në leximin shenjues të disa teksteve të tij në faqet që vijojnë. Hija e Maleve hapet me tregimin Nusja e mrekullueshme, që rrëfen dashurinë fantastike të njeriut me shtojzovallen, të lidhur në një histori “të çuditshme”.22 Por, kjo histori, me tërë çudinë e saj, receptohet në ambientin që prodhon e rrëfen histori të tilla. Për t’u bërë gjithçka edhe më e çuditshme, historinë e çuditshme e rrëfen famullitari i vendit. Leka lidhet me Shtojzovallen. Ajo i fal lumturi, por ky s’guxon ta rrëfejë lidhjen, se humbet gojën e rrëshqet në fatkeqësi. Leka digjet ta rrëfejë dashurinë që e djeg atë vetë. Flet dhe humbet gojën. Ai është i pagojë, ashtu shenjohet, njihet e pranohet. Gjaku, proza më e njohur e Koliqit, është rrëfim ideografik, madje autoideografik (Sabri Hamiti), vepër në të cilën hapen idetë e Koliqit për jetën shqiptare, për mungesat e kërkesat, njihet diskursi i tij, narracioni tipik dhe proza psikospektive, që shpejt kalon nga pamjet te psike-ja. Heroi letrar i veprës, Doda, mëson e projekton të çojë shqiptarët në rrugën e diturisë, për ta bërë dijen kulturë të jetës. Doda është malësor i mësuar, që jeton dramën e matjes së idealit të tij me kodin që i vihet përballë, kur i kërkohet të marrë gjakun e vëllait të vrarë. Ai do librin e jo pushkën, dijen e jo plumbin. Por, ngadalë e zbulon dhe e provon se ambienti e njeh të humbur derisa nuk e përmbush kodin, derisa nuk merr gjak. Doda vret dhe jep porosinë: tragjedia është 316

2

Po aty, f. 12.

K R I T I K A

e të gjithëve; ai humbet për ta ndriçuar errësirën kolektive. Duket paradoksale, por vrasja që bën Doda është vrasje për idenë që humbet në kulturë e shenjohet me historinë e Dodës. Një vrasje në shenjë të një “politike” të tekstit. Titulli i tregimit Se qofsh, pleqnofsh është një formulë nderimi në ligjërim idiomatik, madje kanonik. Historia e pleqnarit, një gjyqtari autentik, që luan me ligjërimin si me të vërtetat që s’preken, e shenjon “historinë juridike” të vendit, që del nga moraliteti i vendit dhe bëhet veprim. I ati e vret të bijën, se ajo ka shkelur nderin, kur ka ndjekur zemrën e vet dhe i është dhënë dashsit: “E vërteta ishte mâ e zezë se terri i vorrit”,33 ndërsa “Zakoni i maleve âsht mâ i fortë se dashunija atnore...”44Kod që përmbushet i lidhur me nderin, që është një institucion moral e që s’njeh të drejtë tjetër. Por, tregimi fillon pas tragjedisë që prodhon moraliteti. Sufa, ati që vret të bijën shtatzënë, kërkon fajtorin, po edhe ai e njeh Sufën fajtor, jo për të bijën, por për fëmijën që mbante Minja. Këtu hapet drama e Sufës me të drejtën e vendit që duhet të përcaktojë fajtorin. Ati që vret të bijën, tani ka një gjak borxh, se bashkë me të ka vrarë fëmijën e tjetrit. Këtu duhen pleqnarët e pleqnimi. Pleqtë hapin e mbyllin shpejt disputatio-n e vendit, me formulat e vendit, që del nga moraliteti i vendit. Plaku i Hajdar Litit pyet: “- Pse m’a derdhe at miell?”55 Plaku i Sufës i kthehet: “- Ça kërkoi mielli i yt në thes t’em?”66 Këtu, në këtë përballje figurash e formulash, mbyllet gjithçka. Plaku i Hajdar Litit e pranon se fitoi argumenti-formulë i plakut të Sufës, uron e shkon: Se qofsh, pleqnofsh! Sjellja në përballje, pranimi i argumentit të tjetrit, që do të thotë i të vërtetës së tij, e provon thellë moralitetin e sjelljes, të lidhur në nderin e vendit, në një ontos që lidhet me fjalën si fytyrë të moralitetit të vet. Tregimi Kërcimtarja e Dukagjinit rikthen rrëfimin me Orët e lojën me mendësinë e ambientit, rrëfimin për Orët që si frymë hyjnë në trupin e Princeshës së Dukagjinit dhe e gjallërojnë atë, bashkë me mendjen. Orët, Po aty, f. 86.

3

Po aty, f. 90.

4

Po aty, f. 96.

5

Po aty.

6

317

që shoqërojnë jetën ambientale, kanë dëshirë të luajnë ndonjëherë, ashtu që njerëzve t’u japin atë që s’e kanë vërtet. Princesha e Dukagjinëve mund turkinën, bëhet Mbretëreshë e kërcimit, kur fiton garën e shpallur nga Skënderbeu. Tregimi merr shenja të fitores së shqiptares mbi turkinën dhe hap ideologjinë koliqiane të fitores shqiptare. Tregimi është i shenjës fantastike, të cilën e ngjall leximi, meqë ambienti e pranon si të veten dhe, paradoksalisht, historia narrative nuk duket fantastike, por tipike. Fantazia autoriale kryqëzohet me fantastiken dhe jep prozën e fiksionit total, të një historie narrativepoietike, edhe kur duket të jetë krejt mimetike. Ndërsa, shenjat e një ambienti etnografik forcohen me përshkrime dukjesh e ligjërim personazhesh, që janë dhe shenja karakteresh. Po moraliteti i bërë veprim provohet hapur te tregimi Miku, i shenjës kanunore dhe i formulës: Shpia është e mikut dhe e Zotit. Kjo formulë kthehet në detyrim a borxh të trashëguar, që do të thotë në traditë. Secili që ta shkelë pragun, është mik, qoftë më parë dhe armik. Kjo e praron me moralitet shtëpinë e mikun me shenjtëri. Tregimi e provon heqjen dorë nga përfitimet, madje dhe nga detyrimet shtetërore, që janë një soj politike, para detyrimit për mikun. Jetën e vendit s’e rregullon politika, por moraliteti. Koliqi ndalet këtu, në pikën e fitores së moralitetit e të burrnisë, meqë ai përshkruan një mënyrë te sjelljes e të jetesës, ndoshta e shenjon atë, sepse përherë shenjon esencat e jetës autentike, qoftë dhe kur sprovohen rëndë. Vetë heroi i këtij tregimi e thotë mësimin: - Tashti je i shpëtuem, lum zotnija. Përtej prronit â toka e huej. Kam mêndue se prej ksaj gryke do të delshem kapidan e shum drue qi këtu mbrêndë do të lâ ndoshta edhe togërllekun. Por ani, s’ka gajle: pa besë e pa miq s’ka ça na duhet as jeta në këto malet t’ona. Udhambarë.77

I shpëtuari është një i (për)ndjekur politik nga pushteti. Uci, togeri i pushtetit, që lakmon fort të bëhet kapidan, e shpëton saktësisht atë që duke e zënë do t’i sillte gradimin. Në shenjat e etikës së këtij tregimi, fitojnë të dy, gazetari i (për)ndjekur, sepse shpëton nga pushteti, ndërsa Uci, sepse përmbush moralitetin e vet, të lidhur fort në besë, nder e 318

7

Po aty, f. 122.

K R I T I K A

burrni. Hija e Maleve shtrihet në jetën e tij dhe e determinon atë në nyjat themelore. Kur orët lajmojnë... lakon rrëfimin në ontos-in e fantastikës narrative, por që besohet e jetohet pa asnjë shenjë ngurrimi në ambientin që thur dhe në karakteret që shpërfaq rrëfimi. Orët lajmërojnë fundin, meqë ato e dinë fatin e secilit. Në këtë nyjë lidhet tregimi. Gjeto Marku e Lulash Prela, tre vjet “komitë” në mal, se kishin vrarë njerëz të pushtetit, dëgjojnë krisma pushkësh, që vërtet janë shenja lajmimi që dërgojnë Orët për fundin e tyre. Ata e lexojnë si shenjë që një ditë vjen, ashtu si bëjnë malësorët, të lidhur me shenjat që jep ambienti i tyre apo që ata i gjasmojnë si të ambientit. Lulashi e njeh fundin në këto shenja. Vërtet, “Lulash Prelën e kishte vrá patrolla e gjêndarmve, tue qitë kot përpjetë sepse i u ishin bâ vesvese do hije në mal. Pushkët e para e kishin rrëzue dekun për tokë; e gjêndarmët, tue mos ndëgjue as zhurmë as zâ, ishin largue andej, pa u shkue kurrkund në mênd për vrasë të bâme.”88 Një rastësi? Ndoshta, një fatalitet, kur Orët lajmojnë. Hija shtrihet e dendur, madje deri në tragjikë, te tregimi Ke tre lisat, me tematikë të lakuar e të mbledhur si dashuri, gjakmarrje e kod, të lidhura në fillin e moralitetit autentik. Mrika e Gaci duhen e druhen, se kodi s’e lejon. Po drama kalon nga lidhja e tyre në raporte të tjera, të ashpra, kur vëllai i Gacit vret kushëririn e Mrikës. Ajo duhet ta shpëtojë Gacin, por rruga është fatale: të ndahen. Ndërmjet kanë një gjak dhe Gaci është i dashuri armik. E lë Gacin, për ta shpëtuar dhe vret lidhjen që kanë. Kjo është tragjike, por brenda kodit të vendit, që do raportet e fisit dhe s’njeh zgjedhjen e individit. Një histori e rëndë dashurie, e mbyllur me “- Lâmetênzonë!”99 Edhe Diloca mban një histori dashurie, të lakuar në dramat më të mëdha e të mbyllur me tragjedi. Novela ka marrë titullin e heroinës, për ta nënvizuar si nyjë që e përfaqëson tematikisht historinë narrative. Teksti ka trajtë ditari, që kalon paprerë nga rrëfimi i ndodhisë te reflektimet e saj në psike-në e heroinës, një psikospeksion i njohur i prozës së Koliqit. Ditari është i Lecit shkodran, në derën e të cilit bjen Diloca, kur ikën prej Dukagjinit. Këtu nis historia e saj në Shkodër, që bëhet pikë prej 8 9

Po aty, f. 143. Po aty, f. 174.

319

nga zbulohet e rrëfehet historia e saj në Dukagjin. Dy ambiente dhe Diloca ikën nga i pari, për të shpëtuar tek i dyti; një ikje nga Hija e Maleve në ambientin urban. Por, vërtet, a shpëton Diloca? Diloca ka dashuruar dhe të dashurin ia kanë vrarë, kur bashkë me të po iknin ditën e dasmës së saj me tjetrin. Shpirt ka dhënë në duart e saj. Ajo ka ikur për të mos u bërë e burrit të cilit i është premtuar që në djep. Ka ikur për të qenë me dashsin dhe ka hyrë në spiralen e humbjes, sepse “ndër malet t’ona, dashunija e deka janë sinonime.”1010 Tragjedia lidhet në këtë nyjë, por dramat e Dilocës hapen brenda psike-së rrathë-rrathë. Ajo ka ikur, një fizikus i shpëtuar, me shpirt të humbur, të vrarë nga Hija, që shtrihet me të, kudo që të jetë ajo, tashmë si psikografi e biografi e saj. Një histori, vërtet një dashuri e zënë nga Hija e rëndë e vendit. IV TREGTARI

Tregtar flamujsh hap lojën e Koliqit me diskursin narrativ, me temat e me shkrimin letrar në tërësi.Një libër i çlirimit nga gurët e rëndë të moralitetit/etikës së vendit, që hap jetën në ambientin urban të Shkodrës, të shenjuar me të gjitha shenjat e saj, si pamje, kulturë, njerëz e sjellje, me hoka, njohje e ndarje. Loja me diskursin bëhet lojë me poetikën dhe shkrimin e çon shpejt prej situatave te karakteret, te psike-ja e heronjve letrarë, e prozën e lidh me shenja të një psikologjizmi të rrallë, apo të nyjave të modernitetit letrar. Madje, situatat determinohen nga psike-ja dhe kjo bën që Koliqi të hapëontosin (e brendshëm) në një introspeksion të zgjedhur, të bërë diskurs. Kjo i lidh tekstet me individin, si me nyjën që përcakton sjelljen e kolektivitetit, kulturën e veprimet e lidhura në kode sociale.Temat duken të vogla, sepse janë tema të individit, por bëhen të mëdha, se përcaktojnë sjellje në një ambient, si kudo e kurdo. Vdekja e ndjesia e vdekjes, imagjinimet e vetmisë, dramat e vogla, përftesat psikologjike, shenjat e një psakanalize, ngjarje të vogla në trajtë përgojimi, intelektualë të rinj të vënë në lojë nga shitës ëndrrash, por dhe tregtarë flamujsh, lidhen për të shenjuar natyrën e tregimeve të Koliqit. 320

10

Po aty, f. 197.

K R I T I K A

Hapësira narrative ka piketat e një ambienti të shenjuar me she­ nja konkrete, por ontos-i që ndërton Koliqi, në nyjat themelore, është i imagjinuar. Koliqi është autor i librit dhe i kulturës, një shkrimtar që kujton kulturën e shkruan, ashtu siç bëjnë të gjithë shkrimtarët e mësuar. Kjo bën që shenja të salloneve të Italisë së kohës së shkollimit të autorit të shfaqen në ambientet e Shkodrës, që maniret e vendit të lidhen me ato të librit, por dhe të jetës së gjallë të autorit.Po këtë e provojnë shenjat autobiografike të prozës së tij, që bëhen shenja heronjsh letrarë, madje emra të tyre e që kthehen në pseudonime të autorit, për ta provuar një raport të ndërliqshëm ndërmjet jetës e shkrimit. Loja me diskursin e me temat e individit, të ambientit urban, të letërsisë së qytetit, e çojnë Koliqin te proza e shenjës psikologjike, e zbresin nga moraliteti i Kanunit te politika, që prapë është një moralitet i provuar, meqë përcaktohet e manifestohet si sjellje.Por, moraliteti i Hijes së Maleve e thotë veten si dëshmi, ndërsa politika e tregtarit të flamujve zbulohet si veprim i bërë diskurs. Tash, Koliqi do një moralitet të ri, të lidhur si atdhedashuri, që është ndjenjë, por dhe racionalitet politik. E tëra e zbulon idealistin që do vendin, përballë tregtarit që shet shenjat e idealistit, flamujt. Në tregimin antologjik Tregtar flamujsh, që është i shenjës autobiografike, i etikës politike e idealitetit koliqian, anticipohet natyra e tregimeve të reja të Koliqit, me ambient e veprime, me ide e ndjesi, me tema e diskurs. Kush shet e kush fiton? Kush mbron shpirtin e kush humbet? Janë pyetjet e mëdha që, kur hapen e lidhen me përgjigje, të çojnë në palët e tregimit Tregtar flamujsh, për të interpretuar e për të marrë mësimin. Gaspër Tragaçi, tregtari i njohur, për një çast duket një shqiptar atdhetar, kur hap para poetit të ri, Hilush Vilzës, flamujt e kombit. Por, flamujt janë në dyqan dhe në dyqan “gjërat” shiten.Flamuri aty s’është shenjë identiteti e ideali, por u shitet idealistëve të rinj e të vjetër, për të shtuar pasurinë e tregtarit e për ta humbur shpirtin. Gaspri është tregtar dhe, si rob i pragmatikës, nuk takohet me etikën e idealistit koliqian. Por, Gaspër tregtari është personazh, prandaj rrathët e përfaqësimit zgjerohen dhe në qerthullin e tij kapen tregtarët, si pamje tjetër e jetës shqiptare, të lidhur me idealistët, që e duan vendin, madje një vend të rinuar mbi etikën e dashurinë e vjetër. Jemi brenda skemës koliqiane, e reja si degë e trungut, e reja si bijë e traditës, e kryqëzuar me mësime e ideale të modernitetit. 321

Tregtari i pisket Hilushit për poezitë që nuk shiten dhe vetë fiton, se flamujt janë mall tregu; Hilushi fiton, se e ruan shpirtin dhe idealin e idealitetin si shenja identiteti, ndërsa i kthehet ashpër tregtarit që fiton sot e humbet përjetë. Këtu lidhet nyja e mesazheve letrare të tregimit, e provuar në situatë dhe e bërë diskurs: ideali(teti) është identiteti, shenja e frymës apo marka e moralitetit; kush e ka, ka shpirt, kush e ruan përjetë, e ruan përjetë frymën. V PASQYRAT…

(Shtatë) Pasqyrat e Narçizit është vepër e marrë dy herë në dorë nga ana e Koliqit, herën e parë për ta shkruar, të dytën për të rikujtuar me shkrim poetikat e dashura të tij. Vepra është strukturuar nga shtatë tekste, me shtrirje tregimesh të shkurtra, që lidhen për tregimin e parë si për një tekst-amzë, dhe e shtrijnë në variante temën e kërkimit të identitetit të individit, ashtu siç e do moderniteti kulturor e letrar.Në shtatë tekste, Koliqi shikohet si në shtatë pasqyra, për të zbuluar e njohur veten, në veprën e vet letrare. Shtatë pasqyrat japin shtatë pamje të aventurës së kërkimit dhe të “fytyrës” së Koliqit, të lakuar ndërmjet shenjave autobiografike, shenjave të vendit, fisit e farës, kategorive të traditës, të moralitetit autentik e të thyerjeve, kur takohet tjetra, e tjerit. Në frymën e simbolistëve e të parnasistëve, në rrethanë “pezullimi” të zhanreve dhe lidhur për poiesis-in, Koliqi i kërkon gjatë formën e figurën, aq sa stili të jetë esenca, ndërsa veprimi e rrëfimi reduktohen në teknika. Vetë Koliqi i skajonte tekstet e Pasqyrave të Narçizit “poemtha në prozë”, për të shenjuar iluzionin e daljes nga format e mëdha dhe strukturën e reduktuar narrative e universin e esencializuar të poiesis-it. Po, se Koliqi do ta provojë idenë themelore për veprën si identitet të autorit, me poiesis-in si identitet të veprës. Kjo reflekton frymë moderniteti, në të cilin autorët bëhen individualitete, Zotër të krijimit e të Veprës, ndërsa individualja shenjë themelore e veprës, e cila s’lexohet më si trezor i jetës së kolektivitetit, por si “ditar” i psike-së dhe i jetës së individit, me të gjitha nuancat, dramat, madje tragjeditë e vogla apo të mëdha. 322

K R I T I K A

Koliqi e kërkon identitetin në figura përfaqësuese, në ujin e pusit, që rri, për t’i provuar konstantat, në ujin e përrockës që rrjedhë, për t’i shenjuar variantet, në fytyrat e stërgjyshërve, në katrorin e dhomës apo të shtëpisë, në shenjat e malit të vendit, në valët e egra që çojnë drejt tokës së huaj, si figurë e kulturës tjetër. Këto janë shenja të pjesëshme, ndërsa identiteti është shenja përfaqësuese, e plotësuar dhe e plotë, buron nga individi dhe atë përfaqëson. Me këto shenja, identiteti jeton e duhet të zbulohet në veprën e individit, në atë që bën e lë njeriu. E, Koliqi shkrimtar lë veprën letrare, si trezor që mban të gjitha shenjat e tij, të frymës e të trupit, të cilat zbulohen e hapen sa herë që hapet vepra e tij. Ai jeton, se jeton vepra, e kur jeton vepra, jeton identiteti i tij, pra shenja e tij. Koliqi është mes nesh, ashtu si e mban dhe e jep vepra e tij, frazë pas fraze e faqe pas feqeje. Në këtë pikë, propozojmë jo një biografi (si jetëshkrim), por një bibliografi (si shkrim) të Koliqit. Në nyjat themelore narrative, tregimet e Pasqyrave të Narçizit ndjekin jetën e personazhit të figuruar, herë si rrëfim i rrëfyer e herë si autorrëfim, në një lojë të vogël narrative, semantikisht të thellë e të figurshme. Me terma të tjerë, në shtatë pamjet e kësaj vepre, thuret biografiapoetike e Koliqit, terma që edhe një herë skajojnë narrativitetin e reduktuar, kthimin nga introspeksioni dhe honet e përjetimeve që kërkojnë figura (imazhe) e jo struktura rrëfimtare. Edhe skajimipamje çon nga figura e përshkrimi i përqendruar, përballë veprimit të reduktuar maksimalisht.E tëra tekstin e bën të përqendruar e të shtresuar, ashtu që të hapet në lexime semiologjike, që do të thotë në lexime shenjash, lakesash shenjezuese e thellësish semantike.Një tekst i tillë është i hapur e i shkrueshëm (Rolan Bart). Varianti i parë, Shtatë pasqyrat e Narçizit (1934) është shenjë për formën e re, ndërsa varianti i dytë, Pasqyrat e Narçizit (1963), provë për formën e re e për tregimtarin e provuar modern. VI SËRISH LIBRAT

Ernest Koliqi botoi tre libra me tregime, të shkruar e të strukturuar në parimin tematik, si lidhje tregimesh e temash të një ambienti, apo tematik

323

e poetik (Pasqyrat e Narçizit).Siç është provuar, temat e përfaqësojnë ambientin, ndërsa teksti manifeston natyrë të fortë mimetike, qoftë me situatat, qoftë me mendësinë autentike të ambientit. Hija e Maleve lidh tregimet e temave të Maleve, të situatave tipike, të tipave autentikë e të jetës së ndërtuar nga gurët e traditës, moralitetit e të etno(antro)poetikës; temat e Hijes/pushtetit të Maleve. Temat e vendit, tipat e vendit, nën moralitetin e vendit ta kujtojnë Lahutën e Malcís së Gjergj Fishtës, indin idiomatik dhe etnik të veprës së tij. Ndërsa, Tregtar flamujsh është pandani tematik i Hijes së Maleve, me tema urbane, me tipa urbanë, madje intelektualë të rinj shqiptarë, moralitet që përthyhet në ambient të ri, me shenja të rinuara kulturore, nuancuar edhe me planin politik të jetës. Te Pasqyrat e Narçizitstrukturimi (procesi( duket më fort, meqë prek zhanrin, teknikat narrative, personazhin e përsëritur, madje temën e përsëritur e të shkruar në variante, me një fjalë strukturën. Tregimet shtrojnë e thurin në variante temën e kërkimit të identitetit individual, me të gjitha shenjat poetike e të sensibilitetitmodern, kur individi është mbret i vetes.Strukturimi i tillë shenjon edhe kapërcimin tematik nga temat e mëdha të vendit e të kolektivitetit, të lidhura me traditën apo me përthyerjet e saj, te temat e individit, te sensibiliteti i tij, te jeta e jetuar së brendshmi e së thelli, te psike-ja. Hija e Maleve, vepër e një autori modern, temat e vendit i përvijon në diskurs e forma letrare të kërkuara e të kultivuara.Te Tregtar flamujsh temat urbane gjejnë diskursin e vet, me shenja kulturore, të librit, madje me shenja të diskursit politik, por pa rënë në mësime politike.Ndërsa, Pasqyrat e Narçizit shenjat autobiografike dhe diskursi e bëjnë një vepër atributive, rrëfim të psike-së, të lidhur me figura e të praruar në kërkim të rrallë formash.Vetë forma e veprës bëhet tema e madhe e saj, meqë vepra mban identitetin e individit, ndërsa forma bën identitetin poetik të veprës. Te Hija e Maleve ka më shumë veprim, prandaj edhe strukturë më të fortë narrative e rrëfim.Tregtar flamujsh tregon shenja të një debati e të polemikës, statuse që shoqërohen me dialogë, të cilët veprimin e bëjnë ligjërim personazhesh.Pasqyrat e Narçizit e redukton strukturën narrative dhe i forcon strukturat simbolike, rrjetin e figurave, sensibilitetin e per­ sonazhit, madje psike-në e tij. 324

K R I T I K A

Hija e Maleve e jep mësimin si rrëfim situatash. Tregtar flamujsh situatat i bën mësim, që duhet të lexohen, pra të interpretohen. Përfundi­ misht, Pasqyrat e Narçizit e tret mësimin dhe hapet në mbretërinë e figurës, në të cilën hyhet për të interpretuar e për të njohur, pa marrë mësime të hapura. Personazhet e Hijes së Maleve dhe të Tregtar flamujsh duken fort, meqë përfaqësojnë fort. Te Paqyrat e Narçizit personazhi bëhet figurë, ndërsa sendet bëhen “personazhe”, përherë e përnjëherë për të shenjuar fiksionin si mbretëri të letërsisë e si një shenjë themelore të veprës letrare moderne. Të lidhur në këto shenja, librat tregimtarë e shenjojnë aksiologjikisht dhe e përfaqësojnë poetikisht Ernest Koliqin shkrimtar. Prishtinë, dhjetor 2013

Bibliografia 1. Ernest Koliqi: Hija e Maleve, Shtypshkroja E. De Schönfeld, Zara, 1929 2. Ernest Koliqi: Tregtar flamujsh, Shtypshkroja “Nikaj”, Tiranë, 1935 3. Ernest Koliqi: Vepra, 2, Faik Konica, Prishtinë, 2003

325

326

K R I T I K A

Vehap ShITA U lind në Gjakovë më 1923. Që i ri u përfshi në Lëvizjen Nacionalçlirimtare, pastaj iu kushtua kritikës së teatrit dhe të filmit, por edhe veprave të ndryshme letrare. Punoi gazetar dhe redaktor në gazetën Rilindja. Prej vitit 1949 e deri në pension, më 1981, është marrë me veprimtari publicistike e letrare. Ishte redaktor i Shtëpisë Botuese Mustafa Bakia, i Radio Prishtinës, i gazetës Rilindja, i revistave letrare Jeta e re etj. Ishte anëtar i kryesive të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe të Lidhjes së Gazetarëve të Jugosllavisë; nënkryetar, sekretar dhe anëtar i Kryesisë së Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës dhe kryetar i Shoqatës së Përkthyesve Letrarë të Kosovës. Ka botuar librat, si: Skena shqipe, Kur ndizen dritat, Gjurmëve të letërsisë; antologjitë e letërsisë shqipe Shkëndijat e para (me Esad Mekulin, Zekeria Rexhën e Mehmet Gjevorin), Shtigjet e qëndresës (shqip e serbisht, me Esad Mekulin e Enver Gjer­qekun), Drama shqipe (me Hasan Mekulin), Traganja (“Gjurmime”, me Rexhep Qosjen); monografitë: Zekeria Rexha – patriot humanist, intelektual emotiv dhe Emin Duraku – ‘Qëndresa’ për çlirim e bashkim kombëtar. Ka përkthyer rreth 40 vepra letrare të letërsisë botërore në shqip dhe rreth 15 vepra të letërsisë shqipe të përkthyera në serbisht e kroatisht, ndër to romanet Kronikë në gur, Kështjella, Dimri i madh të Ismail Kadaresë, Tregimet e Anton Pashkut, poezitë e Ali Podrimjes etj. Vdiq në Prishtinë më 2014.

SINKOPA E ANTON PASHKUT Prozaist ndjenjash të holla e observacionesh të pasura, hulumtues gjendjesh psiqike e subjektesh të përgjithshme, Anton Pashku po para­ qitet, qe, edhe me një dramë, me një tekst dramatik i cili përsëri është më parë prozë, prozë psikologjike, prozë estetike e madhe, sesa dramë. Si­n­kopa – sinonim i njëfarë dobësie, pavetëdije, mungese, diçkafit që mungon, diçkafit që njeriut i mungon dhe e magjeps njëkohësisht, diçkafit që mu pse nuk e ka, e kërkon dhe nuk e gjen, nuk e gjen edhe pse ajo është e pranishme në të, ekziston në një mënyrë a në një tjetër në të, jeton bashkë me të, por qe, njeriu prapë e kërkon, e hulumton, e imagjinon disi 327

ndryshe, ndryshe nga ajo që e ka dhe e përjeton në të përditshmen e vet. Kjo sinkopë, që si kuptim ka rrënjët diku në antikën greke e që është e pranishme në të tërë jetën e njeriut gjatë shekujve, i ka shërbyer Anton Pashkut si simbol i asaj mungese të përjetshme, të atij shqetësimi që ndien njeriu në vetvete – në çdo kohë dhe në çdo rrethanë, i çfarëdo shtrese shoqërore që të jetë, në çfarëdo kushtesh që të jetojë. Sepse, ndoshta, mu ajo mungesë që e ndien njeriu në vetvete, që kërkon ta plotësojë një zbrazëti për të cilën as vetë nuk është i vetëdijshëm se prej nga rrjedh e ku e ka shkakun ose shkasin, e detyron të gjurmojë, të përpiqet, të luftojë madje për diçka të re, më të pasur, më të bukur, qoftë edhe më e vështirë kjo rrugë e gjurmimeve, kërkimeve, qoftë kjo edhe me mundime e rreziqe të mëdha, edhe fatale ndonjëherë. Po qe, ajo, kërkesa për diçka të re, diçka më të pasur, më të bukur, ajo është fuqia motorike shtytëse që vë në lëvizje gjithçka, që e çon jetën dhe njerëzit përpara, që e nxit, që e kushtëzon ndërrimin e vazhdueshëm dialektik, që sjell ndryshimin, pasurimin e jetës lëndore dhe psikike të njeriut, ndërrimin që është kusht i ekzistencës. Njeriu e ndien nevojën për këtë sidomos kur ndodhet në mes të vëlimeve e vorbullave të stuhishme, në mes të dinamikës më të vrullshme, në të cilën e ndien veten të pafuqishëm, të dobët, inert, të vetmuar në mes të një monotonie të hatashme që e rrethon. Vërtet kornizat në të cilat i vë Antoni jo vetëm ngjarjet dramatike, por edhe të tëra shqyrtimet e dialogjet e monologjet e personazheve të pakta, janë thuaja banale. Por ato janë në të vërtetë vetëm një kornizë e jashtme në mesin dhe brenda të cilave zhvillohet drama ngërthitëse e njeriut bashkëkohës të kapërthyer nga automatizmi dhe dinamizmi i jetës në të cilin ai e ndien vetën në të vërtetë të vëtmuar dhe inert, një vidë në makinerinë e hatashme, në të cilën pothuaj nuk ka mbetur jetë individuale, intime, jetë njeriu si qenie individuale dhe kolektive njëkohësisht. Nëse Sinkopa e A. Pashkut personifikon kështu simbolokisht mungesën, dobësinë, magjepsjen, e pavetëdijen e njeriut në gjurmimet e tij për diçka që as vetë nuk e di se ç’është, për diçka për çka as vetë nuk është plotësisht i vetëdijshëm se si duket, në Sinkopën si tekst dramaturgjik, në monologjet dhe në dialogjet e saj, në psikologjinë dhe veprimet e personazheve të saj, vërehen dobësitë dhe të vërtetat e jetës njerëzore, të asaj më intime dhe më ordinare, dobësitë dhe të vërtetat e mëdha e të vogla, që ndërtojnë një anë tjetër të njeriut nga ajo që e shohim nga jashtë, në 328

K R I T I K A

obriset që e formojnë fizionominë e jashtme të njeriut, strukturën e tij psiko-morale të shikuar nga jashtë. Aq sa në një moment njeriu mendon se ndoshta mos ia ka imponuar njeriut dhe jetës këtë dyfytyrësi, këtë jetë të çuditshme e të shthurur, ajo e përditshmja e sotshme dinamike e automatizuar, ajo politikë e përditshme konsumatore, ajo jetë në të cilën gjithçka është e llogaritur me përpikërinë matematikore të automatit, ku çdo gjë lëviz sipas një drejtëze të caktuar më parë, ku njeriu ngadalë e pa vetëdije vjen e bëhet një lloj roboti që kryen ca detyrime ndaj vetes e shoqërisë dhe duke e ndjerë veten vetëm vidë të kësaj makinerie të hatashme e gjigante, e sheh dhe e ndien veten disi të varfëruarm, të humbur e të paaftë në atë arenë të madhe sa është e vogël vogëlsia e asaj imtësie në mes të gjigantëve që e përbëjnë jetën si tërësi. Apo ndoshta mos ka luajtur autori me njeriun e vet në këtë makineri si të vetmen vidë me shpirt dhe me ndjenja, së cilës i janë rrezikuar shumë pikërisht këto që e bëjnë njeri. Mos ka dashur ai të tallet me të me atë ironi të tij të njohur duke e vënë në caqe të një humori të lehtë në një atmosferë infantile në të cilën ai është i mbytur në monotoninë dhe varfërine e vetvetes. Megjithatë njeriu, si përherë të gjatë të ekzistuarit të vet në natyrë, ndoshta që nga momenti kur ka filluar të ndahet, të veçohet nga krijesat e tjera, lufton edhe në këtë kohë, edhe në këtë ambient, në këtë makineri të hatashme të automatizuar, lufton edhe kërkon diçka, diçka që do ta ushqente psikologjinë dhe shpirtin e tij, diçka që nuk është vetëm e materializuar dhe automatizuar, diçka që e ndien se i mungon me apo pa vetëdije, diçka që s’është drejtëpërdrejt lëndore, por që megjithatë është e lidhur me jetën lëndore, me diçka konkrete dhe halucinacione në të njëjtën kohë, me diçka që e magjeps mu për shkak të mosnjohjes së natyrës së vërtetë të saj dhe të imagjinimit më spektakular në të gjitha ngjyrat e spektrit të saj. Ndoshta kjo do të jetë kështu mu pse në këtë, në gjithë këtë, në të gjitha këto gjurmime e kërkime, ai do të gjejë ndryshime e shqetësime, thyerje të monotonisë në të cilën është zhytur. Sepse qe, njeriu me të vërtetë e ka të vështirë të jetojë pa asnjë pikë pyetëse dhe asnjë pikë çuditëse, nuk mund të jetojë as pranë krijesës që për çdo ditë di të shtijë osë të nxjerrë të njëjtat rruaza, qoftë kjo edhe bashkëshortja e tij, qoftë kjo edhe lumnia e tij, qoftë kjo edhe në një jetë të pasur e të rehatshme. A 329

mund dhe deri kur mund të jetojë njeriu i lënë vetvetes dhe mendimeve të tij, pa jetën e përbashkët, kolektive, në të cilën jetojnë dhe plotësohen reciprokisht, e pasurojnë njër- tjetrin dhe i jeping jetës një kuptim më të lartë, qoftë edhe duke qenë e jetuar pranë një gjylpane që s’të le rehat. A janë tani këto gjëra që i imponon një kohë e caktuar, një ambient që e pëshkruan dhe e paraqet këtu autori, apo janë gjëra që në formën e vet specifike e kanë shoqëruar gjithnjë njeriun si krijesë me ndjenja dhe arsye, si krijesë që nuk ka mundur, megjithatë, në asnjë kohë plotësisht të automatizohet dhe zhvishet nga ndjenja dhe arsyeja, të mbyllet ne caqet e jetës së vet fizike dhe lëndore, në makinerinë që e ka ndërtuar vetë e të jetë plotësisht i vetmuar dhe të jetojë i mbyllur në vetvete dhe vetëm për vetvete. Apo mos janë ndoshta këto gjëra që e karakterizojnë mu kohën tonë që është kështu dinamike dhe e automatizuar, më shumë se asnjëherë më përpara, kohën që e karakterizojnë të arriturat fantastike të atomistikës e të kozmonautikës, të totalitetit e të fatalitetit dhe të shkatërrimit, në të cilin jeta e njeriut si individ, ndonjëherë edhe si kolektivitet më i madh ose më i vogël, me të vërtetë nuk do të thotë thuaja kurrgjë! Dhe, a mund të zhvishet njeriut në këso situate nga çdo gjë që është e tija, personale, çfo gjë që është intime, që e bënë njeriun – njeri, me të gjitha virtytet e dobësitë e tij, krijesë me arsye e ndjenja, të cilat megjithatë duhet ushqyer e kultivuar në jetën më të pasur dhe në relacione e marrëdhënie edhe me krijesa të tjera, gjithashtu me arsye e ndjenja. Sepse kur mbetet njeriu pa këtë, atëherë humb karakteristikat themelore që e bëjnë të këtillë dhe bie në shkallën e organizmave të thjeshta biologjike të afërta me sisorët e tjerë, që I ka më afër përkah gjinia. A thua vallë, për këtë arsye është aq e varfër jeta e një Xhexheu, të cilit s’i ka mbetur tjetër kënaqësi veçse t’i dëshirojë vetes vdekjen vetëm për t’i qitur telashe shefit të vet rreth vorrimit të tij, apo ta kërkojë Lumtuninë, qoftë edhe në Atlantidën e fundosur në detin e panjohur, vetëm që të mos jetë krejt rehat në jetën e përditshme dhe monotone që është po aq e mërzitshme sa edhe e rrezikshme për ekzistencën e tij. Sinkopa e Pashkut me mjete thuaja krejt ordinare, me mjete thuaja banale që e karakterizojnë edhe ambientin, kohën, atmosferën, e pastaj edhe vetë personazhet e dramës, na kthen në të vërtetë në realitetin objektiv të njeriut të sotshëm, njeriut në përgjithësi, kozmopolit, pa kufij ngjyrash e kombësie, gjuhe a regjioni, njeriun e kapërthyer nga automa330

K R I T I K A

tizmi e konsumimi, në të cilin ai ka mbetur i izoluar, i vetmuar, monoton në monotoninë që e ka kapluar. Me simbolikën e Sinkopës, që nga titulli ka rrënjët në antikën greke e prej andej edhe më larg, thuase megjithatë do të thotë që, njeriu është i këtillë, në të përditshmen e vet, në kohën e atomistikës, dhe të fluturimeve kozmike, njësoj, vetëm në një formë e me preokupime karakteristike të kohës, sikurse ka qenë gjithmonë që nga koha antike e më përpara, me probleme e ëndërrime intime, që kanë qenë preokupim dhe imagjinim i tij, që e kanë detyruar të gjurmojë dhe të magjepset në këto kërkime, të jetojë me to dhe nga këto. Ka ndryshuar vetëm forma, vetëm intensiteti I përjetimeve të këtilla sipas kohës e rrethanave që kanë mbretëruar në kohëra e ambiente të ndryshme. Sepse pa këto, atëherë ata, njerëzit, të automatizuar në mënyrën e tyre, janë bërë vida në makineritë që I kanë drejtuar të tjerët, ose janë bërë vetë drejtues të këtyre makinerive dhe janë deformuar duke u shndërruar edhe vetë në makineri. Atëherë në psikën e njeriut dhe në konstelacionet, të cilave u është impounar me fuqinë e makinerisë së vet, ndodhin deformime, të cilat I kanë shërbyer mjaft shpesh Anton Pashkut si korniza për disa tregime të tij. Edhe në këtë tekst të parë dramatic të tij, Pashku nuk largohet shumë nga tregimi, sikurse edhe tregimet e tij që janë plot dramacitet të brendshëm. Pashku nuk largohet këtu as nga ai përshkrimi klasik i ambientit, atmosferës, rrethanave në të cilat i vë personazhet e veta, kështu që Sinkopa e tij, sa mund të luhet në skenë, po aq edhe mund të lexohet e të shijohet si tekst i lexueshëm në prozë. Atmosfera që e krijon Pashku në hyrje, ështe e shoqëruar me aso veçantish karakteristike, në bazë të të cilave lexuesi do të krijonte menjëherë parafytyrimet e veta. Nëse hyrjen, që është një lloj prologu, edhe mund ta thoshte ndonjë interpret si konferencier, për shembull, pjesën tjetër përshkruese gjer në imtësitë më të vogla e me veçanti habitëse dhe të studiuara me pedantërinë karakteristike të Anton Pashkut, do të krijojë regjia e ndihmuar gjer në maksimum nga efektet që i ka sugjeruar gjer në hollësitë më të vogla, siç është në përgjithësi proza e Pashkut, plot me hollësi ku secila ka rëndësinë dhe domëthënien e vet. Drama, përndryshe, zhvillohet në dy projeksione: një përpara shikuesve, në një monolog sugjestiv në të cilin e shohim lakuriq tërë jetën intime e preokuptimet e Xhexheut, aspiratat e dëshirat e tij, ato që e mundojnë jetën e tij të përditshme në shoqëri, në vendin e punës, gjërat me të cilat njeriu ballafaqohet dhë është i çelur vetëm kur është vetëm, me vetveten, 331

dhe kur kërkon të ketë dikënd të afërt, të afërt sa vetveten për t’iu zbuluar, për të folur haptazi, për t’i shkëmbyer mendimet e përshtypjet dhe për të kërkuar e gjetur zgjidhje për të githa ato që e mundojnë, madje mu aso zgjidhjesh që i pëlqejnë atij, zgjidhje që do t’i pranonte nga ai tjetri si të mirëkuptimta e me vend vetëm në qoftëse pikë për pikë përputhen me zgjidhjet dhe zbërthimet që do t’i pëlqente ose do t’i jepte ai vetë. Ky monolog i gjatë i Xhexheut preciz dhe emfatik i përshkruar me efekte e përjetime më të shumëllojshme të tij lidhur me momente vendimtare të jetës së tij intime, që vijon gjatë të tërë pjesës së parë, përcillet me dimension të dytë nga projeksioni pantomimist i Mashkullit dhe Femrës në dritare, që sugjerojnë një projekcion tjetër më intensive dhe më konkret pikërisht të momenteve dhe preokupimeve që e mundojnë dhe e shqetësojnë Xhexheun në skenë. Simbolika e lojës së Mashkullit dhe Femrës në dritare, ndonëse pa fjalë, është po aq sugjestive dhe auditive sa edhe vetë fjalët e Xhexheut, e kur t’i shtohet kësaj dramatika në fund dhe përfundimi tragjik, atëherë ndodh drama e vërtetë, pikërisht në dritare, pa fjalë, si ilustrim i jetës dhe përjetshmërisë së disa aspekteve dhe elementeve të saj. Edhe personazhi i dytë që flet në këtë dramë, Xhexheu, ka më tepër funksionin që të sqarojë, të plotësojë në pjesën e dytë të dramës gjëra që i skicon në parashtrimin e vet Xhexheu në pjesën e parë. Megjithatë, na duket se sqarimet dhe ilustrimet më të mira i japin pikërisht Mashkulli dhe Femra, në lojën e tyre pa fjalë kur paraqitet i treti, djaloshi që me tingujt e kitares, më parë e magjepës Femrën e pastaj ia mikëlon flokët e dikur, natyrisht, edhe e përqafon dhe e puth, zbulon më në fund njeriun në njeri te Mashkulli, zbulon ndjenjën e egoizmit dhe të pronësisë që është i rrënjosur në njeriun në shekuj. Ai momenti i therjes gjakftohtë sugjeron vërtet gjakftohtësinë me të cilën bëhen edhe gjërat e tilla në jetën dinamike të automatizuar të sotshme, por nëse ndryshon mënyra, forma e aktit, akti vetë nuk ndryshon fare. Vërtet, mungon këtu ajo pompë, ajo shfryrje vullkanike me të cilën dashnorët e tradhtuar klasikë bënin hakmarrjen ndaj dashnoreve të tyre ose të tretëve që janë përzier në marrëdhëniet dhe në jetën e tyre. Veprimi, në të vërtetë, nuk ndryshon. Ai është i përjetshëm, sikurse edhe vetë preokupimet e njeriut gjatë shekujve. Rrokopuja më e madhe, në të vërtetë, ndodh në skenë, aty, në mesin e Xhexheut dhe të Gjegjeut, ku shkëmbehen mendimet e përshtypjet për jetën dhe fenomenet e saj. E atje, në dritaren e majtë të Femrës që vetëm 332

K R I T I K A

duket, Mashkulli fjaloset diçka pa zë me femrën, e nxjerrë thikën, e çon dorën dhe e godet Femrën, një herë, dy herë, me gjakftohtësinë më të madhe, si të ishte kjo, gjë krejt e zakonshme, që duhet të ndodhte patjetër, sikurse që duhet të hajë njeriu mëngjes apo të dalë në punë. Dhe bie Femra e bie edhe Mashkulli, kurse jeta vazhdon të veten, si të mos kishte ndodhur asgjë. Xhexheu prapë interesohet për veten dhe pozitën e tij, për të përditshmen e tij në kafenenë Kozmodromi, për ta kërkuar Lumtuninë e vet, bashkë më Shpresën, qoftë edhe në Atlantidë, për ta kërkuar gjithnjë aty ku ekziston e ku nuk ekziston, mbasi që, e tërë jeta e njeriut është në kërkesë, gjurmim për diçka që është objekt hulumtimi dhe kërkimi të përjetshëm, që i jep jetës kuptimin dhe e pasuron. Këtu, në këtë mes, humbin dhe zhduken të gjitha ato banalitete që e shoqërojnë jetën, që janë të pranishme në të, që janë pjesë e saj, pa marrë parasysh se sa jemi të vetëdijshëm për ekzistencën e tyre në momentin e dhënë. Së këndejmi, ato e plotësojnë dhe e bëjnë më plastike atmosferën edhe në Sinkopën e Pashkut, e cila është një frekës e bukur, një ese e vogël për jetën intime të njeriut dhe preokupimet e tij intime në kohën tonë.

333

“Malësorja” e Nazmi RRAHMANIT Në shkurt të vitit 1967, shpërblimin e redaksisë së botimeve të Ndër­ marrjes Gazetare – Botuese “Rilindja” për vepër më të mirë le­trare të botuar në vitin e kaluar e fitoi Nazmi Rrahmani për romanin “Malësorja”. Autori i romanit të shpërblyer është shumëi ri (lindi në vitin 1941 në Ballovc, afër Podujevës), kurse “Malësorja”ështëro­maniiparëdhepunimiletrariparëitijibotuarnëpërgjithësi. Përndryshe, “Malësorja” e tij ka një motiv shumë interesant nga jeta bashkëkohëse në fsahtin shqiptar ndër ne. Shkrimtari i ri tregon këtu në një mënyrë të thjeshtë por shumë të drejtëpërdrejtë për njerëzit e ambientit të vet, të njohur, për gëzimet e hidhërimet e tyre, virtytet e veset e tyre, brengat e të metat e tyre, ashtu si i ka ndjerë si fëmijë e i ri drejtëpërdrejt në gurrën e jetës në fshat. Fabula interesante mbi Harjrien fatkeqe, të cilën gjatë gjithë jetës së saj të shkurtër, e martojnë dy herë, e asnjëherë me dëshirën e saj. Hajrijes, e cila, megjithatë, në jetën e saj të mundimshme, gjen elemente të gëzimeve të jetës që i japin fuqi të jetojë dhe të qëndrojë në këtë jetë, Hajrijes e cila madje gjen edhe disa elemente të dashurisë së pastër njerëzore që me kohë lind tek ajo dhe shndërrohet në dashuri të vërtetë e besnike ndaj të dy burrave që nuk i ka zgjedhur vetë, asaj dashurie të vetëmohueshme jetike ndaj burrit dhe prindit të fëmijëve të saj e kreut të familjes – nuk është treguar me mjete banale, ordinare, më ngrindje konvencionale e zgjidhje stereotipike, sikurse ndodh kjo ndonjëherë në punimet letrare a gazetareske me këso përmbajtje të ngjashme. Shkrimtari i ri është thelluar këtu më tepër në esencën e marrëdhënieve shoqërore në familjen shqiptare patriarkale dhe me anë të fatit të Hajrijes së vet ka paraqitur një mentalitet, një moral që është formuar shekuj me radhë dhe që është ruajtur edhe sot e kësaj dite në një formë a në një tjetër. Në fatin e Hajrijes, në dukje të parë dallojmë një lloj fataliteti. Atë e ndjek njëfarë fatkeqësie që nga ai moment kur i humbin delet në mal dhe ajo duke i kërkuar në pyll deri vonë në muzg, bie viktimë e dy tipave të prishur që provojnë ta çnderojnë dhe pas kësaj bëhet “çikë me dangë” e gjer te martesa me Halilin plak e të çalë dhe vdekja e tij mu në kohën kur Hajrija e mjerë ka filluar të ndjejë njëfarë dashurie njerëzore dhe respekti ndaj tij si burrë edhe njeri i ndershëm dhe bujar. Edhe më vonë fatkeqësia e shoqëron Hajrijen fatkeqe. Atë, tani si vejushë të r e, e martojnë me Nezirin shumë më të vjetër, i cili në martesën e parë nuk ka pasur fëmijë. Neziri bie viktimë e hamarrjes mu në momentin kur në shtëpinë e tij Hajrija lind djalin e pritur aq shumë. 334

K R I T I K A

Ka elemente të njëfarë hepiendi në këtë tragjedi të rëndë të një femre shqiptare, në fund të romanit, kur Hajrija ja mbush mendjen të birit që mos ta vrasë vëllaun e vet, vrasës të të jatit, sikurse mund të ketë tingull konstruksioni dhe artificialiteti në ngrindjet dhe zbërthimet e ngjarjes dhe të aksionit në të tërë romanin, i cili edhe kështu është plot me ngjarje e aksione. Por, si fataliteti i fatit të Hajrijes ashtu edhe një vistër ngjarjesh rreth saj dhe familjeve të saj, janë dhënë në një tërësi logjike, me njohuri të ambientit, atmosferës, fshatit në përgjithësi, me elemente që e bëjnë këtë prozë sa mbresëse aq edhe të natyrshme, autentike. Naracionin e vet në këso momentesh autori i ri e ka përshkuar me përshkrime shumë të bukura, ndonjëherë fare lirike, që e fisnikërojnë prozën e tij dhe e bëjnë të ngrohtë, të drejtëpërdrejtë dhe të afërt. Ka edhe këtu teprime që nuk i duron proza bashkëkohëse, por në esencë ngjarja zhvillohet në mënyrë të natyrshme e interesante, me ekspozicion, konflikte e zbërthime të logjikshme që lënë përshtypje bindëse dhe impresive. Romani është plot me fytyra interesante dhe të paraqitura në mënyrë shumë të gjallë nga një ambient që është më pak i njohur në letërsinë tonë të bukur. Ajo që tërheq më tepër dhe që është shumë pozitive është ideja e paraqitur me shumë sukses mbi ngadhënjimin e jetës në kushtet e vuajtjeve më të mëdha fizike e shpirtërore të njeriut, ideja e ngadhënjimit të fuqisë së njeriut dhe të jetës që është e personifikuar në fytyrën e një malësoreje të thjeshtë shqiptare në një ambient që akoma vuan nga barra e rëndë e kohës dhe e jetës patriarkale të konzervuar. Të gjitha vuajtjet dhe pengesat në rrugën e saj të rëndë të jetës janë karakteristika më vete si dukuni që e kanë përcjell jetën në fshatin tonë por me të cilat njerëzit kanë luftuar dhe kanë ngadhënjyer në të pa marrë parasysh të gjitha. Edhe fuqia e të përshtaturit dhe nënshtrimit para faktit kur është paraqitur këtu si nënshtrim i verbër para faktit kur mbyllen të gjitha shtigjet, por si dukuni, si fenomen që ka qenë i pashmangshëm në një moment të jetës që ka qenë aq e kufizuar dhe e mbërthyer aq shumë në caqet patriarkale. Në gjithë këtë shkrimtari i ri ka dhënë disa tabllo karakteristike nga jeta e ambientit të vet, në të cilin formohen e zhvillohen personazhet e romanit të tij. Nga libri Gjurmëve të letërsisë, “Rilindja”, 1970

335

336

K R I T I K A

Shqipe Canolli HAZIRI

Canolli (1982) ka diplomuar në degën e Letërsisë shqipe në Fakultetin e Filologjisë, në Universitetin e Prishtinës, ku aktualisht është duke ndjekur studimet e doktoratës. Ka botuar librin diskursiv Letërsia dhe disidenca: interpretim letrar i romanit Kënga shqiptare të Kasëm Trebeshinës (2012). Punon si ligjëruese në kolegjin universitar privat Akademia Evolucion në Prishtinë.

TODOROV DHE FANTASTIKJA E RRËFIMIT KAFKIAN Czvetan Todorov, në librin e tij “The Fantastic literature: a structural approach to a literary genre”1 e definon zhanrin e fantastikes duke konkluduar se fantastikja duhet t’i përmbushë tri kushte për t’u konsideruar si e tillë, po e nënvizojmë mendimin e plotë: “Fantastikja kërkon përmbushjen e tri kushteve. E para, teksti duhet ta obligojë lexuesin që të konsiderojë botën e personazheve si një botë e personave gjallë dhe të hezitojë mes shpjegimit të natyrshëm dhe të mbinatyrshëm të ngjarjeve të përshkruara. E dyta, ky hezitim mundet edhe të provohet përmes një personazhi; kësisoj roli i lexuesit themi se i besohet personazhit dhe në të njëjtën kohë përfaqësohet edhe hezitimi që bëhet një prej temave të punës –në rastin e leximit naiv, lexuesi aktual e identifikon vetën me personazhin. E treta, lexuesi duhet të përvetësojë një sjellje të caktuar për sa i takon tekstit: ai do të refuzojë interpretimet alegorike si edhe ato “poetike”. Këto tri kërkesa nuk kane një vlerë të barabartë. E para dhe e treta, në fakt, përbëjnë zhanrin; e dyta mund të mos plotësohet. Megjithatë, shumica e shembujve i plotësojnë që të tri kushtet.2 Ky konkludim i Todorovit për fantastiken pohon faktin se zhanri i fanatstikes konstituohet kryesisht nga lexuesi dhe raportet e tij me ngjarjet në rrëfim, pra nga 1 Todorov, Tzvetan, A structural approach to a literary genre, (translated from the French by Richard Howard), Ithaca, New York, 1980

Po aty, f. 33

2

337

hezitimi i perceptimit të tij rreth ngjarjeve të rrëfimit fantastik: - A shpjegohen ngjarjet e paraqitura në rrëfim me anë të një shkakësie të natyrshme apo të mbinatyrshme dhe nëse aty bëhet fjalë për ngjarje reale apo për iluzione? Hezitimi i personazhit kryesor në përjetimin dhe perceptimin e ngjarjeve në rrëfim si joreale apo si realitete del si një konsituent me peshë më të vogël te ky zhanër. Ndërsa, kushti i tretë i fantastikes, pra mënjanimi i interpretimeve alegorike të poetikes letrare del si konstituent me peshë më të madhe. Mirëpo, Todorov, në kapitullin e fundit “Letërsia dhe fantastikja”3 rrëfimin kafkian e veçanërisht, te Metamorfoza, si proza më përfaqësuese e shekullit të njëzetë, e sheh si rrëfim brenda letërsisë fantastike që mund ta rivalorizojë peshën e këtyre konstituenteve dhe po ashtu, mund ta vërë në diskutim të mëtutjeshem faktin se a mund trajtohet fantastikja si zhanër i pavarur dhe duke e anashkaluar hermeneutiken e poetikes letrare. Todorov, më tej konstaton se te rrëfimi kafkian kemi një gërshetim të dy zhanreve: të joreales me të mrekullueshmen që ndodhen në kufi të fantastikes dhe të cilat duken shumë qartë se janë të papërputhshme.1 Todorov, po ashtu, thekson se rrëfimi kafkian e braktis kushtin e dytë të fantastikes, i cili dominon te rrëfimet e shekullit nëntëmbëdhjetë dhe hezitimi përfaqësohet brenda tekstit4. Todorov, rrëfimin kafkian e sheh si letërsi të re fantastike, e cila do të sjellë pasoja për teknikat e zhanrit dhe e tumir mendimin e Sartrit për novelën e Kafkës se “fantastikja konsiderohet si gjuhë”5, pra fantastikja manifestohet përbrenda letërsisë si differentia specifica. Të nënvizojmë mendimin e Todorovit: “Vet letërsia fantastike, e cila në secilën faqe eleminon kategorizimet linguistike, ka marrë nje goditje fatale nga këto kategorizime. Por, kjo vdekje, kjo vetëvrasje gjeneron një letërsi të re. Tani, nuk do të ishte shumë paragjykuese të thuhej se letërsia e shekullit të njëzetë, në një sens të sigurt, është më shumë “letërsi” sesa çdo tjetër.”6

3 4 5

338

6

Po aty, f. 169

Po aty, f. 169 Po aty, f. 173 Po aty, f.175

Fantastikja dhe “Metamorfoza”

K R I T I K A

Rrëfimi te Metamorfoza fillon me fjalinë e njohur të letërsisë së shekullit të njëzetë: “Në një mëngjes Gregor Zamza, duke u zgjuar nga një gjumë plot ëndrra të shqetësuara, e pa veten të shndërruar në një kandërr të lemerishme”,7 e cila e shpërfaq ngjarjen e mbinatyrshme, dhe si rrjedhojë shkakton disa indikacione të shkurtra të hezitimit: “Çfarë me ka ndodhur?”8 është pyetja e parë që e shtron Gregori. Gregori në fillim mendon se është duke ëndërruar, por ai shume shpejt bindet për të kundertën. Rrëfimi për një moment ndalet te përshkrimi i dhomës së Gregorit, një tryezë e mbuluar me stofa dhe një kornizë e varur në mur, e cila përshkruhet në detaje, brenda kornizës është një portret i një gruaje me autoritet. Korniza bëhet ‘shenjë’ që del në fillim të rrëfimit dhe pastaj riaktualizohet si ‘gjëja’ e vetme e një dhome ku jeton(te) qenia njerëzore, pra bëhet një shenjë nostalgjije e Gregorit animal apo Gregorit njeri për njerëzoren në momentet e fundit të vetëdijësimit për humbjen e përhereshme të saj. Rrëfimi fillon të bëhet më i shpejtë dhe më tensionues kur Gregori nuk zmprapset që të gjejë një shpjegim racional për atë që kishte ndodhur duke shpresuar që iluzionet e mëngjesit do të zhdukeshin gradualisht: “Po sikur të flija edhe pak, e t’i harroja këto marrëzira?”9 “O Zot! “Ç’zanat të mundimshëm kam zgjedhur”10 Gregori nis të shpalos dyshimet dhe mendimet e tij mbi gjendjen e krijuar të cilat shpërfaqin personalitetin e tij nënshtrues, karakterin e varur, robin e punës, njeriun e përhumbur përgjithësisht. Pastaj, prezantohen ndryshimet organike dhe fizike të Gregorit, ndryshimi i zërit, që ai e percepton si një shenjë paralajmëruese e një ftohjeje të rëndë, e një rreziku që i vinte nga vendi i punës dhe nga endjet si shitës, dhe nuk kishte asnjë dyshim se mund të ishte ndryshe. Gregori bën kalkulime të vazhdueshme se si të dilte nga kjo situatë e çuditshme dhe të vazhdonte ritmin e jetës së tij të përditshme: “Tekefundit, jam ende në kohë për t’u nisur me trenin e orës 7 Kafka, Franc, Metamorfoza, (Përkthyer nga origjinali Astrit Cani), UEGEN, Tiranë, 2010, f.5

Po aty, f.5

8

Po aty, f.6

9

10

Po aty, f.6

339

tetë, disa orë pushim kanë mjaftuar që ta marrë veten”11, kjo fjali e ilustron faktin se edhe pas asaj metamorfoze të çuditshme, hetohet menjëherë një lloj përshtatjeje me trupin e tij dhe qenien e tij tashmë si një animal. Rrëfimi dhe dinamika e lëvizjeve të tij në tregim, e përmbysin ambientin e indikacioneve të hezitimit dhe nënkupton një ambient jo të habisë apo çudisë, si karakteristika të fantastikes, por habia del si prani pikërisht për shkak të mugesës së saj apo si një ‘befasi’ e rrëfimit kafkian siç na thotë Todorovi.12 Në këtë pikë të rrëfimit kafkian bëhet një rrëshqitje nga fantastikja që hetohet në fjalinë e parë, ku ngjarja e mbinatyrshme ndodh, hezitimi i lexuesit për t’i dhënë një shpjegim ngjarjes me anë të ligjeve të mbinatyrshme fillon të zbehet gradualisht përgjatë rrëfimit si pasojë e zbehjes graduale të hezitimit të personazhit qendror për ta besuar këtë si të pazakonshme apo të mbinatyrshme. Kjo ngjarje e mbinatyrshme bëhet apo adoptohet si e natyrshme, madje e besueshme për personazhin e si rrjedhojë edhe për lexuesin. Këtë mund ta ilustrojmë me fjalinë : “Për një grimë ndenji i palëvizshëm, duke marrë frymë akoma, si të priste nga palëvizshmeria absolute kthimin te jeta normale.”13 Këtu hetojmë një kyç të rrëfimit se nga cili kah do të lëvizë rrëfimi, ku mund ta shtrojmë pyetjen se a ndodhet në fantastiken apo po zhvendoset në një kah tjetër? Hezitimi i personazhit që dikton edhe hezitimin e lexuesit dhe që është kushti kryesor i fantastikes, këtu, sugjerohet më shumë sesa shfaqet realisht, sepse menjëherë hetojmë akceptimin e realitetit si të pranuar nga personazhi që tenton ta vazhdojë ritmin ‘normal’ të jetës: “Nuk e bëri të gjatë dhe i tha vetes:-para orës shtatë e një çerek, duhet të kem dalë nga shtrati me çdo kusht.”14 Atëherë, si manifestohet fantastikja te Metamorfoza? Sipas Todorovit fantastikja te Metamorfoza, zhvendoset kah jorealja kur ngjarja e mbinatyrshme perceptohet nga personazhi kryesor nëpërmjet ligjeve të natyrshme dhe dinamika e rrëfimit, pastaj, na çon kah e mrekullueshmja kur ngjarja e mbinatyrshme - shndërrimi i Gregorit në kandërr perceptohet si e besueshme në realitetin objektiv qysh në fillim të rrëfimit nga familja e tij, nëna, babai dhe motra e tij. 11

Po aty, f.8

13

Kafka, Franc, vepër e cituar, f. 13

12

340

14

Todorov, Tzvetan, vepër e cituar. Po aty, f.13

K R I T I K A

Madje, reagimi i babait ndaj metamorfozës së Gregorit është aq i ftohtë dhe josensitiv, saqë shumë studiues të Kafkës e shohin këtë raport babai/i biri si çelës të interpretimit të tij. Metamorfoza e Gregorit në gradualitet receptohet si një ngjarje reale, madje aq reale saqë familjarët nisin dhe mbarojnë ditët e tyre në mënyren më të zakonshme dhe metamorfoza, madje, do të ndikojë një lloj ndryshimi pozitiv të gjendjeve shpirtërore e kulturore të të gjithë anëtarëve të familjes. Fillimisht, animaliteti i tij perceptohet si fizik e organik, e pastaj edhe emocional e sensitiv. Gregori refuzon ushqimin, pastaj e ndryshon sjelljen që dita-ditës merr shenjat e plota të sjelljes animale: “Ai nuk do të kishte lëvizur nga tabloja e tij: më parë do t’i hidhej në fytyrë.”15 Gjendja e tij perceptohet si shumë reale dhe e natyrshme, sidomos nga e motra, e cila edhe ia largon të gjitha orenditë nga dhoma e tij për t’i lënë hapësirë që të endet përreth, por kjo është një shenjë e trajtimit të Gregorit si të zhveshur nga ndjenjat dhe nevojat njerëzore, saqë shkohet deri në atë pikë ku mirëpritet vdekja ose përfundimi i tij. Trajtimi i mjerë i Gregorit dhe prania e një ambienti bizar, si dhe kuptimet e shumta sugjestive të rrëfimit shtrojnë pikëpyetjen e madhe se: a është Gregori insekt më i njerëzishëm dhe më njerëzor apo Gregori njeri jetonte e frymonte si një ‘insekt’?! Ky indikator e bën shumë të diskutueshme se ku vihen kufijt e fantasitikes në këtë tregim dhe e tumirë mendimin se ‘fantastikja zmprapset para Kafkes’ 16 Fantastikja e fantastikes

Rrëfimi kafkian te metamorfoza e sugjeron një fantastikë të fantastikes e cila del si përmbysje e letërsisë fantastike tradicionale që e shohim në letërsinë e shekullit nëntëmbëdhjetë dhe si përmbysje të asaj që njihet si realitet letrar. Realiteti letrar i cili është një tërësi e ndodhive dhe veprimeve, si dhe rrëfimit mbi ngjarjen ose ngjarjet në një kohë dhe hapësirë të caktuar brenda një vepre, te Metamorfoza e Kafkës jepet si një realitet letrar ku ndodhin ngjarje fantastike, por vetëm në dukje, sepse siç na sugjeron teksti, fantastikja manifestohet te realiteti që nuk jepet, 15

Po aty, f. 53

16 Brooke-Rose, A rhetoric of the unreal: Studies in Narrative&Structure especially of the Fantastic, University Press Cambridge, Cambridge, 1981, f. 67

341

por imagjinohet si imagjinueshëm. Çfarë do të thotë kjo? Shndërrimi i Gregor Zamzës në insekt nuk ndodh pas gjumit të shqetësuar, por ndodh në imagjinimin që imagjinohet për Gregorin si rob i punës dhe një shërbëtor i familjes, i cili bënte një jetë të mërzitshme: nuk dilte, nuk argëtohej dhe gjithnjë ishte në udhëtime të punës, që si koincidencë është e ngjashme me jetën e një blete punëtore që mbytet nga mbretëresha e vet. Gregori, konformist u bindej rregullave të të gjithëve dhe kishte rrëshqitur në një tëhuajsim të plotë duke ndërprerë çdo vijë komunikimi me familjen e tij. Ai ishte vetëm një pjesë fantome e familjes. Prandaj, kjo metamorfozë e Gregorit nuk është një metamorfozë magjike sa çel e mbyll sytë, por një metamorfozë që kishte ndodhur për vite të tëra. Tani, shtrohet pyetja a ishte i vetëdijshëm Gregori për gjendjen dhe perspektiven e tij në familje? A vetëdijesohet vetëm pas metamorfozës si një gjë reale, e ndodhur, apo sugjerohet se do të duhej të ishte i vetëdijësuar si një imagjinim për të mundshmen? Këto pikëpyetje na bëjnë të kuptojmë se rrëfimi kafkian nuk na jep një prerje të dukshme midis imagjinatës dhe asaj që nënkuptohet si një realitet. Nëse e pohojmë mendimin se: “kredia kryesore e çudive, e vizioneve, e mrekullive dhe efekteve të tilla të jashtëzakonshme, vjen nga fuqia e imagjinatës”17 atëherë, a është metamorfoza e Gregorit fuqi e imagjinatës apo një vizion i presupozuar i një realiteti fiktiv të mundshëm? Metamorfoza e Gregorit Zamzës, jep analogji të shumta për njeriun e shekullit njëzetë, ku e njerëzishmja dhe vlerat njerëzore të përhershme rrëshqisnin nëpër ‘trotinetën’ e tëhuajsimit, robotizimit, burokratizimit duke prodhuar ftohtësi dhe përhumbje. Pasi po e tumirim pohimin borhesian se ‘jeta po i ngjason letërsisë’ hetojmë se përmbysja e diferencialitetit midis realietit fiktiv dhe realitetit imagjinar të mundshëm te Metamorfoza e shpërfaq frymën e kësaj proze që e kemi quajtur fantastikja e fantastikes. Bibliografia

1. Brooke-Rose, Christine, A Rhetoric of the Unreal: Studies in Narrative&Structure especially of the Fantastic, Cambridge University Press, Cambridge, 1981 2. Kafka, Franc, Metamorfoza, (Përktheu nga origjinali Astrit Cani), UEGEN, Tiranë, 2010 3. Todorov Tzvetan, The Fantastic: A Structural Approach to a Literary genre, (Translated from the French by Richard Howard), Cornell University Press, Ithaca, New York, 1980 Rrahmani, Kujtim, Antropoetika: një Confession, AIKD, Prishtinë, 2008

342

17

Rrahmani, Kujtim, Antropoetika – një conffesion, AIKD, Prishtinë, f. 38

K R I T I K A

Fatmir SULEJMANI Ka kryer studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe, në Shkup, ka magjistruar në Tetovë, ka doktoruar në Tiranë. Ka botuar veprat: Gjahu i qorrave, Muzgu i mendjes, Faik Konica-eseist etj. Është edhe autor i shumë studimeve të publikuara në revista shkencore dhe të prezantuara në konferenca të ndryshme ndërkombëtare.

JERONIM DE RADA

- thyes konvencash romantike

“Rrëfime të Arbrit” bën pjesë ndër poemat më pak të njohura të Jeronim de Radës - krijuesit me autoritetin më të madh ndërkombëtar në mesin e rilindësve tanë. Studiues të ndryshëm, ngjashëm si poemat tjera të Tij, e quajtën atë: rapsodi, novelë lirike… Ngjarjet e poemës zhvillohen në gjysmën e dytë të sh. XV dhe fillimin e sh. XVI, por, përmes aludimesh të qarta, lavdia e së shkuarës lidhet fuqishëm me Shqipërinë e fundit të sh. XIX, me gjendjen e pashpresë të saj, të cilën poeti përpiqet ta meremetojë. Për rrjedhojë, nën një kulm kompozicional në vepër bashkejetojnë rrëfimi epik me atë lirik e dramatik, elementet e jetës reale me ato fantastike, të huazuara nga balada e këngë të lashta arbëreshe. Poemën e karakterizon fryma folklorike, atdhetarizmi i palëkundur, narracioni me masë dhe vargu sugjestiv. De Rada i stis mendimet dhe ndalet në detajet më përfaqësuese të një ngjarjeje a fenomeni, duke ia lejuar lexuesit kënaqësinë e të qenit bashkautor i veprës. Parë nga ky prizëm, vepra e Tij kërkon lexues të kultivuar që di të vazhdojë rrëfimin e kursyer, të plotësojë hapësirat boshe kompozicionale, të lexojë shtresat e nëntëshme kuptimore, të zbërthejë drejt metaforat e krijuesit të madh. Pikërisht këtë u përpoqa ta bëj dhe unë, i shtyrë nga dëshira për t’mos e përsëritur atë që është thënë e shkruar për poemat e De Radës, duke u ndalur në motive të pavërejtura nga studiuesit që janë preokupuar me to. Është fjala për rezultatet e një leximi ndryshe të këngës së tretë të 343

poemës “Rrefimet e Arbrit”, me titullin “Dina Zënëbisha”, në të cilën kam gjetur dy histori dashurishë të pazakonta, jo vetëm për kohën e De Radës. Janë këto dy dashuritë e Dinës së re, që bien ndesh me moralin e idealizuar kombëtar dhe me konvencat e romantizmit. Të dy dashuritë janë të dënueshme për krenarinë e pathyeshme arbëreshe, të theksuar kudo në poemat e De Radës, i cili, me këtë këngë, sado e pabesueshme që duket, theu tabu-të e drejtimit letrar të cilin e inauguroi vetë. Në vijim, do të përpiqem të argumentoj dy dashuritë e Dinës: të parën me një djalosh turk, kurse të dytën me një vashë arbëreshe. Ja përmbajtja e stisur e këngës: Dina, e bija e Vlladan Zënëbishës – prijësit të Delvinës së posapushtuar nga ushtria osmane, takon në rrugë të birin e pashait, i cili, i magjepsur nga bukuria e vashës, rëxohet nga kali. Në këtë moment, asaj i shpëton një klithmë dhembshurie që i jep shkas të riut turk ta dërgojë të ëmën t’ia lypë për nuse. E gjendur mes ndjesishë të paprovuara më parë dhe obligimeve ndaj atdheut e ndaj kujtesës së babait të rënë martir për lirinë e Arbrit, ajo e rrefuzon ofertën e fejesës, përkundër të gjitha lirive të premtuara në rast pajtimi. Për pasojë turqit ia konfiskojnë pasurinë dhe e burgosin në një manastir burg, ku do të takohet me Nushën - vashën po aq të bukur, me të cilën do të hyjë në një lidhje të re dashurie të pamundur, që do të bëhet shkas i vuajtjeve torturonjëse shpirtërore dhe i vdekjes së saj të parakohshme… * Këngën në fjalë, ndryshe prej tri këngëve të tjera të poemës, poeti e nis me vargje që paralajmërojnë ditë të bardha për arbëreshët dhe Dinën kryeprotagoniste: “Një puhi e lehtë, e ngohtë/ gjithë qiellin mugëlloi/ të dielën e luleve”. Çuditërisht, të dielën e luleve (a thua vetëm për rastësi?!) po kaq diellor është dhe disponimi i Dinës: “…na u gdhi e ngazëlluar./ …/ …në vetvete thellë ndiente/ se diçka të madhe priste”. Por, krahas ndjenjës së gëzimit, Dina nisi të ndiejë edhe njëfarë kobi, sepse njeriu, thotë poeti: “…sa më lart ngre shtëpinë/ aq më shpejt ia shemb lëkundja./ Kështu vashës më të bukur/ aq më shpejt na i vjen e keqja”. Gjer këtu De Rada parapërgatit lexuesin me atë që do të ndodhë më vonë, kur shfaqet në skenë djali i pashait turk. Ai ka njefarë admirimi 344

K R I T I K A

për të, ndaj e paraqet me vargje të denja vetëm për një trim arbëresh: “…përmbi kalin trokëllimëgjatë,/ si në ninull i përkundur,/ përmbi kalin fluturor…” Dina është aty për t’i dhënë shkas asaj që do t’ia ndryshojë rrënjësisht jetën: “…e vasha e urtë/ me një vështrim pa të keq/ dhe plot hir e mirësi,/ ia rëmben zemrën dhe kali/ sa ndien veten si pa fre/ rend më shpejt dhe djali i pashës/ krejt i mahnitur pas vashës,/ befas bie shakull përdhe”. Në këtë moment ajo klith pavetëdijshëm. Është ky çasti kur vasha arbëreshe ndjen diçka të papërjetuar më parë: “Dhe, padashur, vasha klithi/ por mbledh veten dhe e penduar/ shpejt hyn brenda duke thënë: “Mbase nuk e vuri re!/ S’di si m’iku vetvetiu!” Dëshminë e tronditjes së saj e gjejmë edhe në tre vargjet pasuese: “Po dhe brenda ajo fytyrë/ nuk i largohej nga mendtë/ dhe iu drithërua kurmi!” E qartë: Dina e pëlqeu në shikim të parë të riun turk, por, e shtyrë nga detyra e ruajtjes së dinjitetit njerëzor dhe arbëror, përpiqet ta mund tundimin dhe ta harrojë atë sa më parë. Ndjenja e dashurisë mposhtet nga ndjenja për atdheun dhe ajo e rrefuzon ofertën për martesë nga i huaji. Mbështetur në teoritë aristoteliane, ndrydhja kategorike e ndjenjave vullkan nga ana e një gjashtëmbëdhjetëvjeçareje tingëllon e pagjasshme, por, De Rada, i njohur me projektimet e ideve personale tek heronjtë e tij dhe i shtyrë nga vijat identitare të letërsisë që përfaqësonte, e bën atë me tipare burrneshe… Ky rrefuzim i Dinës përfaqëson njërin prej çelësave të sqarimit të asaj që do të ndodhë në manastirin burg, ku ajo do ta bëjë herezinë e dytë duke u dashuruar në një vajzë. * E mbyllur në manastir, vasha ka pasur kohë të reflektojë për të shkuarën. Sa ishte e lirë, shpirti i saj i njomë nuk qe lodhur: “…as kur çonin me vajtime/ arkivole me të vdekur./ …as kur me këngë e me valle/ vasha nuse po përcillnin”, por: “…tani brenda këtij burgu./ një mejtim i vagëlluar,/ prej trurit të sajë i çohej,/ dhe i tretej hapësirës/ e të shkretë ia linte shpirtin”. Pra: është vonë dhe Dinës i kishin mbetur vetëm mejtimet e vagëlluara të së shkuarës, ndoshta dhe mundësia e kompensimit të 345

humbjeve të pakthyeshme në shtjellat e një kohe, që për kryeZot kishte krenarinë kolektive. Në zgafellën prej ferri plot me gra-murga, Dina takon Nushën vashën “buzëmjaltë e flokgështenjë” nga Cërriku, që mund: të zilipste e ta bënte për vete çdo trim. Të dyja janë të bukura dhe në moshën e dashurisë, por, në mungesë rastesh normale për të dashuruar dhe për të qenë të dashuruara, orientohen drejt njëra-tjetrës, jo si shoqe, po si diçka më shumë… Fillimisht, ato hezitojnë të afrohen, kanë drojë të çuditshme dhe, mbi të gjitha, e ruajnë kryelartësinë, shprehet De Rada. Por, ç’kryelartësi mund të cënohet nga takimi i rëndomtë i dy të burgosurave brenda mureve të një manastiri?! Siç duket, ka diçka mëkatare ndërmjet tyre, sepse: “…kur njëra hynte brenda/ edhe tjetra mbyllte perden,/ sikur më nuk donte asgjë”. Autori e dekonspiron vetë vuajtjen e heshtur të vashave për shkak të komunikimit të munguar ndërmjet tyre: “Miqësi, flakë e pashuar,/ ashtu si edhe drita e ditës/ ti m’i jep hir vetë jetës/ dhe nga guri më nxjerr ujë!” Të dhënat që kumtojnë vargjet e posalexuara më duken të mjaftue­ shme për ta kuptuar se këtu vërtet bëhet fjalë për lindjen e dashurisë ndërmjet Dinës dhe Nushës, pa çka se ajo është e panatyrshme dhe bie ndesh me konvencat arbëreshe, të rrepta jo vetëm për kohën e autorit. Vargjet në vijim eliminojnë akoma më mirë skene përrallën e treguar nga shumëkushi për miqësinë e tyre: “…dhe si shpuza ndënë hi,/ miqësia i digjte vashat./ …/ …kur retë ikën e ato dolën/ pas mesditës edhe pane/ hiret, nuret e shoi-shoqes/ dhe të dyja u përjoshën/ plotësisht, edhe u ulën/ përmi vjollcat q’ishin tretur/ pranë e pranë në një hije./ Kështu gjithë vera e kthjellët,/ si një ditë agimzgjatur/ gaze tatilla u solli/ sa rrallherë ndodh mbi dhe.” Vazhdojmë edhe pak me vargje lehtësisht të zbërthyeshme, pa dyshim, të denja vetëm për poezi dashurie: “Dhe në stinën e qershive/ nëpër degë e fletë pemësh/ ngjiteshin dhe fshiheshin/ aqë lehtë e guximtare,/ jo si vasha, po si vida./ Njëra bënte anak për shoqen/ tjetra vathë për të parën/ e plot mall na u stolisnin/ brenda asaj foleje fletësh.” Dhe sërish imponohen pyetjet: Ç’simbolizon këtu stina e qershive, në të cilën vashat fshihen me guxim dhe stolisin me mall njëra-tjetrën në fole fletësh, madje puthen në buzë… Ç’është kjo lojë magjike, të cilën e ndërpret vetëm koha kur ato 346

K R I T I K A

futen n’odat burgje të manastirit dhe vuajnë tmerret e ndarjes nga njëratjetra: “…larg shoi-shoqes e më kot/ ftonin gjumin që t’u vinte/ n’errësirë përmbi sytë/ gjithë dritë e përmbi faqet,/ ku të kuqtë e saj kish lënë/ dita plot qershi e mollë,/ edhe ndënë gjinjtë e fryrë,/ ëmbël zemra atyre u rrihte.” De Rada thotë: “dita plot qershi e mollë…”, po a piqen qershitë e mollat në të njëjtën stinë, apo poeti i përdor ato si simbole dëshire e kënaqësie, njohje e lirie, gëzimi e rrinimi… Sqarim tjetër s’besoj të ketë, sepse De Rada nuk ishte krijues naiv që mund t’ia lejonte vetes të shkruajë kuturu, pa matur secilin varg, secilën fjalë. Të rimarrim tani bashkë dy vargjet, ku përmbi faqet e vashave “… të kuqtë e saj kish lënë/ dita plot qershi e mollë…”, për të tërhequr paralelen mes tyre dhe vargjeve të këngës popullore arbëreshe “Lart te çuka e një mali”, që flet për momentin kur një trim puthi vashën dhe kur ajo, e pezmatuar: “…shpejt në uj’ vërviti faqen/ dhe të puthurën e lau/ po m’atë e skuqi ujët./ Nga qyteti atje poshtë/ dolën gratë t’lajnë teshat./ Nuk zbardhohen porse skuqen/ të lintat që ato lanin;/ edhe kopshtet që ujiteshin/ bënin fletëzat e kuqe…” Ky të kuq që lë gjurmë të pashlyeshme në gjithçka përreth, pa dyshim, ka të njëjtin kuptim me të kuqtë e ditës plot qershi e mollë të poemës autoriale të De Radës. Është i njëjti motiv, e njëjta simbolikë… De Rada nuk mjaftohet me kaq. Ai jep në vargje edhe arsyet e vërteta të dyshimeve të murgeshave të tjera lidhur me miqësinë dhe sjelljen e pazakontë të vashave. Ato, thotë poeti, përgojojnë “këtë dashuri prej motrash,/ në mes Dinës edhe Nushës”, sepse askush: “…kur na kishin qenë vasha/ nuk u ishte qasur kurrë/ me një ndjenjë dashurie…” Siç shihet, autori më në fund përdor fjalën dashuri në vend të fjalës miqësi, duke u vënë në anën e murgeshave që i konsideronin vashat mëkatare. Duke e zëvendësuar pikërisht në këtë pjesë të poemës fjalën miqësi me fjalën dashuri, De Rada përligj me fund të vërtetën e pamohueshme të lidhjes së dy vashave, pavarësisht se murgeshat i quan të pakripta. Edhe kur vashat i ndanë për shkak të sjelljeve që binin ndesh me kanonet kishtare, ato ëndërrojnë tek rrinë të mbështetura në njëratjetrën, në cepin e shtratit të një dhome… Zoti tatë kërkon ta martojë Nushën me një bujar, me çka pamundësohej përfundimisht takimi i saj i sërishëm me Dinën, si në kohën e parë: “Zoti yt atë ne na ndau/ dhe ka javë

347

që humba shpresën/ se s’do kthehet koha e parë./ “Por unë me kë të rri/ dhe kë të dua pas teje?/ …/ ti zemërgure më shkon?” Vuajtja e Dinës s’ka kufi, por gjen aq forcë sa ta urojë Nushën: “Qofsh e lumtur dhe pa mua!”, që, sigurisht, si urim i shkon më shumë ndarjes së dy të dashuruarve. Në këtë pjesë të këngës, autori ndërhynë me elemente fantastike: me zogj që flasin, me heroina që shndërrohen në zogj, duke e ngritur kësisoj dramaticitetin e ndarjes së dy vashave të dashuruara marrëzisht në njëra-tjetrën. Çastet më tragjike të kësaj dashurie të pamundur, kur Dina e thyer shpirtërisht vetëm sa nuk ka ikur nga jeta, autori vendos t’i mbyllë me vargje trishtimndjellëse si ato të “Korbit” të Edgar Alan Po-së: ”Vasha e mjerë, e këputur,/ një mëngjes, sa e mposhti gjumi/ ndjen në veshët: ‘dang, dang, dang’./ Brof tronditshëm: ‘dang, dang, dang’…/ …/ Kur erdh nata, kotullohet./ Prapa froneve hyllnari/ hidhte hije si të gjalla/ dhe te dera ndien trokitje. / Ndjeu e s’foli… Prap’ trokitje”/ …/ Pranë e përgjumur në fron,/ rri Dilina e fundosur/ si në qetësinë e madhe/ të një varri ndënë tokë,/ ku nuk ndihet asgjë më…” * Ky pra është rezultati i leximit/ interpretimit ndryshe të këngës “Dina Zënëbisha”. Lexuesit të painformuar për filozofinë jetësore të poetit me disponim të palëkundur antiosman i lejohet paragjikimi, sipas të cilit De Rada nuk do t’i qasej kurrë një temeje të tillë, veçmas jo De Rada romantik. Por mua më rezulton të jetë ndryshe, më del se dy dashuritë e Dinës janë të pranueshme për artistin humanist e demokrat, veçmas kur të merren parasyshë rrethanat në të cilat zë fill njëra prej tyre dhe rritet në nivel dhemjbesh vdekjendjellëse tjetra… Mos të harrojmë se Jeronim de Rada dallohet nga romantikët tjerë edhe me sfidat e hapura kundër aristokratëve shqiptarë të kohës, kundër padrejtësive klasore brendashqiptare, kundër miqësisë kurtoaze të fuqive evropiane, kundër fqinjëve nëpërka... Ai ka sfiduar edhe familje të respektuara shqiptare si atë të Arianit Komnenit, duke ia nxjerrë në shesh koketimet me pushtuesit. Parë nga ky kënd, përse të mos ishte e pranueshme simpatia, përkatësisht dashuria atipike ndërmjet personazhësh të poemës në fjalë, kur dihet se për mëkate të ngjashme të së shkuarës ka kënduar edhe rapsodi popullor? Këto sigurisht i dinte poeti erudit De 348

K R I T I K A

Rada. Shi për këtë, do të duhej të habiteshim më fort po të lejonta ta humbë pakthyeshëm rastin për t’u vënë edhe në këtë plan mbi krijuesit tjerë romantikë, duke thyer, qofte edhe vetëm një herë, tabu-të e një letërsie himnizuese, të cilën e përqafoi i pari ndër arbëreshët/ shqiptarët. Tetovë, 21.11.2014

349

350

K R I T I K A

Besnik JAHA Ka mbaruar studimet themelore dhe master në Degën e Letërsisë Shqipe në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Prishtinës. Përveç poezisë merret edhe me prozë, disa prej të cilave i ka botuar edhe në dy përmbledhje poezish dhe në një përmbledhje tregimesh. Gjithashtu, këtë vit ka botuar librin studimor Struktura e ironisë.

KONFESION PARA NJË IKONE

Romani “Një minutë heshtje” i shkrimtarit gjerman Siegfried Lenz është, siç thotë kritiku i njohur gjerman, Marcel Reich-Ranicki, ndoshta vepra më e tij më e bukur. “Një minutë heshtje” është plotë lirikë dhe prezanton mjeshtëri të thurjes së narracionit: mjeshtëri të narracionit (që edhe ashtu nënkupton kontrollin e tekstit narrativ nga ana e autorit); sepse luan me perspektiva të rrëfimit deri në katër edhe brenda një paragrafi të vetëm apo me tri perspektiva brenda një fjalie, pastaj me nivelet narrative, strukturën e veçantë, vokalizatorin, fokalizatorin, surprizën etj., ndërsa plot lirikë sepse në çdo perspektivë ka plot emocion, delikatëse dhe suptilitet. Madje, si për ta paralajmëruar lexuesin me gjithë emocionin që do t’i sjellë vepra, historia, autori këtë roman lirik e nis po me një këngë, Wir setzen uns mit Tränen nieder, (Shkrihemi në lot). Duke qenë se ngjarja nis në një ceremoni mortore, kur secili prej atyre që merr fjalën përkulet para fotografisë së mësueses Stela Petersen me një shirit të zi në kënd, dhe një nxënës i pranishëm në sallë që humbjen e Stelës e ka përjetuar më thellë se çdokush, flet me fotografinë, i flet si të ishte e gjallë; i rrëfehet si një ikone që e adhuron gjer në kulm për çdo gjë që ka/kishte, madje edhe për buzëqeshjen dhe shikimin që rrezatonte nga fotografia mortore, romani na del të jetë një konfesion para një ikone. Para një fotografie që bëhet ikonë. Pse konfesion dhe pse ikonë? Konfesion (Lat. Confessio, “rrëfim”). Në kontekst terminologjik, konfesioni nënkupton: Të rrëfyerit, deklarimin e mëkateve para dikujt/ 351

priftit apo ndonjë shenjtori; Një deklaratë me shkrim apo me gojë duke pranuar fajin nga vetë personi që ka kryer atë akt. Duke qenë se konfesioni bëhet para një ikone, një personi që është i afërt me Zotin dhe ka mundësi të ndërmjetësojë tek Ai, për çka personi që e kryen konfesionin ndihet më i çliruar, sikur i janë falë mëkatet, rrëfimi i Kristianit para fotografisë së Stelës bëhet konfesion edhe për faktin se Setela për të bëhet ikonë, e shenjtë, si Maria, por edhe për të çliruar veten duke nxjerrë jashtë dhimbjen e madhe që kishte. Madje, siç është e bukur çdo e shenjtë, autori përshkruar edhe bukurinë e Stelës, gjithmonë në fotografinë, ikonën. “Ajo fotografi e vijosur me të zezë, me një shirit të zi mëndafshi, një shirit për kujtimin tënd. Dhe, …unë pashë fytyrën tënde, buzëqeshjen tënde të butë, kaq të njohur... Flokët e tu të shkurtër e të zinj, …sytë e tu të çelët, …”. Kështu, gjersa të gjithë në ceremoni merren me diçka, Kristiani mendon për Stelën dhe flet vetëm me të. Megjithëse iu kërkua që edhe ky të mbante një fjalim, nga dhimbja e madhe dhe frika se do ta tradhtonte vetja para mysafirëve, nuk pranoi; pas humbjes së Stelës s’do të flasë me asnjeri, pos me Stelën, fotografinë e saj, tashmë ikonë. Me një mjeshtëri të rrallë autori krijon personazhet e tij nga një komunikim metafizik i Kristianit me Stelën, i cili komunikim futet mes rrëfimit dhe përshkrimit, duke i ekuilibruar aq sa vështirë të dallosh se cilin e përdor më shumë se tjetrin. Megjithatë, vërehet një anim nga rrëfimi, për çka dëshmon edhe vëllimi i romanit në krahasim me historinë që trajtohet. Për shembull, autori, duke i kushtuar më shumë rëndësi rrëfimit se përshkrimit, i mjafton që fillimisht bukurinë e Stelës ta tregojë në vetëm një pamje, madje tepër filmike. “Kur Stela u duk tek era e hotelit dhe i zbriti shumë ngadalë shkallët e pakta deri te bari në plazh, në shumë tryeza të pranishmit heshtën. Djemtë me xhaketë marinara i kthyen kokat të gjithë së bashku, gati si t’i kishin ngjitur në një fije…, sikur shfaqja e Stelës të qe shenja e caktuar, ia nisi La Paloma.” Në romanin “Një minutë heshtje”, vërehet se autori tekstin e ka ndërtuar me një kujdes tepër të madh, gjë që veprën e shquan për të këndshme për çdo lexues, si për atë të përkushtuar, studiues, njësoj edhe për atë të zakonshëm, për masën. Është thjesht një histori e bukur. “Një histori e mrekullueshme dashurie, tashmë të tilla nuk gjenden më”, do ta vlerësonte kritiku Marcel Reich-Ranicki. 352

K R I T I K A

Si rezultat i këtij përkushtimi, me këtë vepër ky autor krijon edhe një gjë të veçantë. Duke rrëfyer historinë e një nxënësi, Kristianit, dhe një mësueseje nga Liceu i Lessingut, Stela Petersenit, autori në këtë roman arrin të krijojë një vepër romboide, të atillë që, kudo që nis ta lexosh po u ktheve në po atë pike, romani prapë ka kuptim. Çdoherë të vjen ndryshe, i veçantë dhe origjinal. Konfesionin e Kristianit para ikonës së Stelës e kemi thuajse në çdo faqe të romanit. Madje, si nga një tërheqje e mbinatyrshme, edhe konfesioni (për Kristianin) apo rrëfimi (për lexuesin) lind nga komunikimi me ikonën, fotografinë e Stelës. “Atëherë, me ujin deri në gjunjë, e arritëm plazhin më këmbë. Stela e mbante çantën në kokë dhe qeshte, dukej e zbavitur nga situata. Ishe gjithmonë e gatshme të qeshje; edhe në klasë, gjatë mësimit, disa gabime e bënin të qeshte, i zmadhonte dhe na tregonte në çfarë përfundimesh qesharake, ose të rënda mund të të çonte një përkthim i pasaktë. Era po shtohej dhe po fillonte të binte shi. “Po tani, Kristian?”- pyeti.” Siç edhe shihet nga citimi i lartsjellë, konfesioni i Kristianit para ikonës, fotografisë së Stelës, si dhe rrëfimi (edhe ai metarrëfimi; kur Kristiani i flet vetes duke i folur edhe lexuesit), pra ndërtohet rrëfimi, që pra është derivat i fotografisë së Stelës, që frymëzon Kristianin ta bëjë rrëfimin për Stelën, veten dhe lexuesin njëkohësisht. Kur lexuesi prodhon rrëfimin

Në këtë histori fotografia është burim i rrëfimit, që në realitet më shumë është i metarrëfimit, burim i shkallës një, nëse edhe rrëfimin do ta kategorizonim me shkallët e letërsisë. Në këtë roman kujtimi i Kristianit për Stelën, në sallën e ceremonisë mortore është pikëndalesa për t’u kthyer në retrospektivë, nga fillimisht kujton kur ndërtonte digën dallgëthyese dhe Stela i afrohet, pastaj kthehet në sallë dhe ikën prapë në kujtime, për t’u kthyer e ikur sa herë që ka nevojë Kristiani/lexuesi. Kjo lojë duket edhe e ngatërruar, por e padiskutueshme përsa i përket freskimit. Prandaj edhe prodhon kaq shumë delikatesë, lirikë. Pra, në këtë roman autori kombinon mënyra rrëfimi; një i pranishëm që përshkruan ceremonimë mortore, kujton kohën me të vdekurën dhe i flet asaj, flet vetmevete duke folur njëkohësisht edhe me lexuesin, që në këtë rast edhe del si prodhues i rrëfimit. 353

Romani, megjithëse autori është munduar ta fshehë një prerje, ka një thyerje, gati të ndahet në dy pjesë. Prerja që bëhet në roman, e që do ta kishte mbyllur pjesën e parë, është në momentin kur mbaron ceremonia dhe Kristiani tenton ta vjedhë fotografinë, ikonën; sepse, tek e fundit, konfesioni për të (rrëfimi për lexuesin) do të merrte fund pa fotografi, ikonë. Kështu, pasi kapet nga drejtori, ai përpiqet të arsyetohet duke i thënë se po e merrte ta vendoste në klasë, ku do të kishte mundësi ta shihte dhe të vazhdonte një metakonfesion. Por, kur drejtori e pyet pse ishte nevoja që fotografia e mësueses Stela të vendosej në klasë, i zënë ngusht, Kristiani lëshon pe dhe i thotë se është i gatshëm ta vendosë ku të dojë ai; te fotografitë e gjithë ish-mësuesve. Me vendosjen e fotografisë pranë fotografive të mësuesve që kishin ndërruar jetë, mund të themi se përfundon edhe pjesa e parë. Vetëm ikonat frymëzojnë. Vetëm rrëfimi shëron

Tashmë, për të vazhduar konfesionin duhet ikona, fotografi e re. Konfesioni para fotografisë definitivisht kalon në ikonë kur Kristiani va­ zhdon konfesionin në dy fotografi; njërën të Stelës në ceremoninë mortore, dhe tjetrën në dhomën e tij, në fotografinë ku ishte bashkë me të, të dy shtrirë në plazh pranë njëri-tjetrit. Kategoria psikologjike e dhembjes e determinon rrëfimin, për ta pakë­ suar dhimbjen, për ta shëruar veten. Mbi këtë kemi lidhjen intertekstuale me tragjediografin e vjetër indian Kalidasa, i cili në tragjedinë Sakuntala thotë: “Kush rrëfen, E lehtëson mjerim’n e keq përgjusmë” Të rrëfyerit pra e pakëson dhembjen, siç edhe Kristiani e bënë duke u shfryrë, rrëfyer para fotografisë. Konfesionin para fotografisë mund ta vërejmë edhe në fjalinë e dytë të citimit që pason, ku gjithashtu kemi edhe tri perspektiva të rrëfimit; flet me foton, kujton dhe rrëfen në të tashmen; të tashmen për lexuesin, ndërsa të kaluarën për të. “Përpara se t’ia jepja gotën prej alumini Stelës, piva nja dy gllënjka. Ti e more gotën, duke buzëqeshur, duke e ngritur fytyrën drejt meje. Sa e bukur ishe! “Tea fot two”- thashë, nuk më erdhi në mendje asgjë tjetër dhe ti, me atë pamjen e butë, që e njihja aq mirë, vetëm thirre: “Ah Kristian!”.” 354

K R I T I K A

Duke qëndruar para ikonës, dhembja ka fuqinë edhe më të madhe, duke ia fuqizuar Kristianit edhe më kujtesën, sa tani rrëfimi i ekuilibrohet me fuqinë e dhembjes, i del po aq fuqishëm sa është edhe dhembja e tij. Pra, rrëfimi në këtë roman, në çdo formë apo perspektivë, buron nga komunikimi me fotografinë. “Sa më shumë e vëzhgoj fotografinë tënde, Stela, aq më shumë e shoh të gjallërohesh misteriozisht; në disa çaste më duket sikur ti ma bën me sy në shenjë pritjeje, siç prisja të bëje herët e para që bëmë anglisht pas pushimeve.” Në këtë rast lexuesit i përngjet sikur gjithë ky rrëfim është vetëm një kujtim i heshtur i Kristianit. Sepse, pikërisht në këtë rast ai është tepër i heshtur dhe vetëm flet vetmevete, kujton dhe mundohet që me kujtesën e tij, ajo që i ka mbetur në të nga Stela, ta mund dhembjen e madhe që ka. Është interesant edhe efekti që ka leximi i kësaj vepre tek lexuesi. Është një efekt çlirues, një katarsis, siç është çlirues dhe shërues edhe rrëfimi, konfesioni. Autori jo rastësisht ka futur edhe fotografinë e dytë, pasi një shkëputje me fotografinë do të ishte një fund i rrëfimit (romanit), siç është fund i besimit një shkëputje nga shenjtorja/ikona. Këtë lidhje të fuqishme autori e jep edhe përmes gjuhës së protagonistit, Kristianit, teksa ai sheh vështron fotografinë e parë. “Nuk arrija të shkëputesha nga imazhi i saj. Orkestra e shkollës luante dhe unë shikoja ngultas fotografinë e saj, ishte sikur kishim lënë takim në atë orë, për të thënë diçka që ende nuk e denim për njëri-tjetrin. Dy herë i kisha dëgjuar provat e orkestrës, të orkestrës dhe korit, por tani përpara fotografisë tënde, koralja më mallëngjeu deri në lot.” Me të mbaruar ceremonia, që nënkupton edhe përfundimin e thuaj­ se çdo lidhjeje me Stelën, dhimbja bën të vetën. Ajo dyfishohet para fotografisë. “Ia ngula sytë fytyrës së saj, nuk e kisha ndierë kurrë kaq të fortë ndjenjën e humbjes; për herë të parë kisha përshtypjen e çuditshme se e kisha zotëruar vërtet atë që tani e kisha humbur.” Herë pas here, duke e vendosur mjeshtërisht aty ku aq mirë i përshtatet sa vështirë ta dallosh, autori kompozon filozofinë dhe përvojën jetësore, për ta nxjerrë edhe si përvojë të protagonistit, siç është kjo në citatin e sipërpërmendur. Pra, zakonisht njeriu ia di vlerën një gjëje vetëm kur e humbet atë. Apo se, dhimbja është ajo që na kujton se ekzistojmë. 355

“Heshtja ruan kujtimet” Heshtja ruan kujtimet siç janë. Po që se i tregojmë, duke qarkulluar nga njëri tek tjetri, kujtimi ynë ndërron, dhe ndodh të mbetet pak nga ai i vërteti, nga ai që ne e kemi përjetuar. Pikërisht për këtë heshtja është ruajtësi më origjinal i kujtimeve. Kështu vepron edhe Kristiani, për të cilin lidhja e dashurisë me Stelën, një mësuese (temë kjo që për shumë shoqëri, siçështë edhe kjo e jona, është tabu), vërtet se qe një revolucion. Ajo edhe është një revolucion në shpirtin e çdo njeriu. Humbja e saj pikërisht në momentin kur veç lind është mjerimi i atij revolucioni. Si për ta përgatitur Kristianin për humbjen e Stelës, këtë të fundit e dërgon në Danimarkë. Një paralajmërim për t’ua ditur vlerën gjërave kur nuk i kemi afër. Për të qëndruar me njerëzit që i duam. Pra, si në poezi, autori nuk brengoset për mesazhin, thjesht rrëfen, pikërisht njësoj sikur poezia që këndon pa u brengosur për mesazhin. Por, nëse gjithësesi duhet të formulojmë një fjali si mesazh i këtij romani, ajo do të sillej në këtë fjali: “Të komunikojmë me njerëzit që i duam për aq sa janë gjallë, por të mos i harrojmë shpejt edhe pasi të shkojnë”. Edhe ndërtimi i personazheve bëhet në mënyrë të veçantë. Me anë të ndërtimit të rrëfimit në të gjitha perspektivat, sidomos konfesionit të Kristianit para fotografisë së Steles, autori ka ndërtuar edhe personazhet e tij, veçmas dy protagonistët. Kjo formë e ndërimit të personazheve jep një freski, sepse s’është formë e zakonshme e ndërtimit të personazhit, pra është një model që aq shumë i shkon lirikës. Për Kristianin humbja e Stelës është shumë. Për të dhembja është shumë e madhe. Kur merr kartolinën, letrën e fundit që Stela ia kishte lënë te babai i saj, ai e lë atë krah fotografisë, në dhomën e tij. Kristiani përjeton kulmin dhembjes. “I mbështetur te gramatika angleze vura kartolinën pranë fotografisë sonë dhe provova një dhimbje të thekët nga mendimi se kisha humbur atë që dëshiroja më shumë se gjithçka në botë”.

Ndërsa, për Kristianin, me varrimin e saj në det, gjithçka përmbyset. Me t’u lëshuar kufoma, pluhuri i saj, ndërron gjithçka (apo vetëm i duket). 356

K R I T I K A

“Atë të premte kishte vetëm një fllad të lehtë, qielli ishte i veshur, zogjtë e detit ishin zhdukur, në sipërfaqen e shkretë të ujit, kështu m’u duk, mbizotëronte mospërfillja e zakonshme.”

Pas humbjes së më të dashurit çdokush ka nevojë për të paktën një element që ta rikujtojë atë. Edhe Krisitiani mbledh lulet e hedhura pas ceremonisë së varrimit. Aty e gjen ngushëllimin, për ta kujtuar, pikërisht njësoj siç kishte vepruar edhe me tentimin për vjedhjen e fotografisë. Ndërsa, në ceremoninë mortore nuk pranon të flasë assesi. Frikësohet se mund ta shkatërrojë lumturinë që ishte mes tij dhe Stelës, e që është edhe një nga mesazhet e këtij romani se, kujtimet e bukura duhet ruajtur gjatë dhe assesi prishur e harruar. “...ndoshta ajo që na bën të lumtur duhet të ruhet në heshtje. Jo, Stela, nuk doja të flisja në ceremoninë e përmotshme”, Kristiani refuzon edhe profesor Kuglerin, por edhe drejtorin e shkollës, profesor Blokun, për të mbajtur fjalim në ceremoninë ku do të mbahej “Një minutë heshtje”, sepse nëse heshtja për të gjithë do të zgjaste aq, për të do të jetë më shumë se “Një minutë heshtje”.

357

358

K R I T I K A

Shpresa Tolaj GJONBALAJ



Ka përfunduar studimet në Universiteti i Prishtinës, Fakul­ teti i Arteve- Drejtimi i Pikturës, ku edhe ka marrë tutullin magjistër. Krijimtaria e asaj artistike është prezantuar në disa ekspozita personale dhe grupore brenda dhe jashtë vendit. Një kohë të gjatë ka qenë drejtuese e shumë aktiviteteve kulturore e artistike në qytetin e Pejës dhe më gjerë. Tani ndjek studimet doktorale për Histori të artit në QSA, Tiranë.

VEPRA SI FAKT SEMIOTIK

(Arti piktural i Adem Kastratit)

Semiologjia është shkenca e shenjave dhe sinjaleve në përgjithësi. Metodën semiologjike i pari e përcaktoi Ferdinand De Saussure në gjuhësinë strukturale. Idetë linguistike të Saussure-it kanë shërbyer si bazë dhe model për studime të përgjithshme semiotike. Megjithatë, pavarësisht se kjo shkencë i referohet sistemit të shenjave në gjuhësi , gjuhësia bashkëkohore zgjeron fushat e semiotikës. Andaj semiologjia është disiplinë që studion të gjitha fenomenet e kulturës si sisteme shenjash, përfshirë këtu edhe artin. Jan Mukarowsy në shkrimin “Arti si fakt semiotik ”sqaron se ”Artet, vepra e të cilave funksionon si shenjë informative, quhen arte reprezentative apo arte me subjekte. Subjekti në shikimin e parë, mund të duket se funksionon si sinjifikim komunikativ i veprës. Në të vërtetë, çdo komponent i një vepre arti, duke mos përjashtuar edhe ato më formalet , ka vlerën e tij informative, që është e pavarur prej subjektit 2 1

Si rrjedhojë edhe arti piktural si kategori e artit reprezentativ, pos që është shenjë është edhe strukturë dhe vlerë njëkohësisht. Prandaj ka 1 Stefan Çapaliku “ Estetika moderne dhe lexime tjera”, kp.XVII-Semiologjia, fq.121, Tiranë, 2014

Studime për Artin-12, fq. 252,

2

359

funksion semantik të shumëanshëm. Dhe paralelisht me funksionin autonom përmban edhe funksion informues. Njëherit qëndron si ndërmjetësues mes krijuesit dhe shikuesit, duke u përceptuar edhe si objekt estetik i vendosur në ndërgjegjjen e komunitetit.

Një artist me individualitet të shquar krijues, artin e të cilit e kara­ kterizon sistemi i shenjave dhe simboleve, që qarkullon në tërë veprimtarinë e tij artistike, prej nga kodet artikulojnë mesazhe dhe ide, është piktori Adem Kastrati. Tematikat e trajtuara në opusin krijues të Kastratit argumentojnë se intencë kontinuale e artikulimit artistik mbetet ngjallja e kujtesës së traditës sonë, që natyrshëm e imponon lidhja e fuqishme shpirtërore e autorit me folklorin dhe të kaluarën tonë kombëtare. Jeta tokësore, trualli, njeriu, trashëgimia materiale e shpirtërore e vendlindjes, të shtresuara në sub koshiencën e piktorit, shpijnë tek narracioni dhe interpretimi semiotik në krijimtarinë e tij artistike. Galeria e pasur e personazheve dhe portretimi i tyre në gjendje të ndryshme psikologjike, pos që shquan karakterin konvencional të bashkimit të imazhit mendor me atë vizual(pamor), trajton me vëmendje formën dhe përmbajtjen, duke krijuar sistem të tërë shenjash dhe simbolesh, përderisa nuk mungojnë as funksionet e dalluara të Jackobsonit, qoftë ai referencial, shprehës,estetik apo edhe bindës. Maksima e Getes se “Arti është ndërmjetësues i të pathënës “(Maximen und Reflexionen),3 shoqëron artistin gjatë gjithë krijimtarisë. Duke krijuar figurën në imagjinatë ai krijoj artin dhe të pathënën në art. Përmes karakterit të vijave, trajtave, ritmit, e raporteve formale estetike, si shprehje origjinale, shenjëzohet brendia e tij, fryma e kohës dhe e hapësirës. Piktori në krijimin e vet imagjinativ , kërkon të sintetizoj urtinë e popullit, të lidhë hallkat qenësore të historisë e shpirtit të tij. Ai përmes kreativitetit artistik synon ti ngris në shkallë më të lartë arti, figurat nga toka e qielli, qofshin ato mitike, nga përditshmëria, apo tradita kombëtare e folklorike. Ai po ashtu lartëson simbolet e metaforat, personifikimet e shenjëzimet. Dhe derguesi duke përçuar mesazhe të veprave të krijuara, tenton të ndërtoj komunikim standard me shikuesin e veprës (marrësin). Andaj kjo tentativë e krijuesit (dërguesit) lehtësisht akceptohet nga shikuesi (marrësi), ngase autori duke duke përdor gjuhën e qartë figurative, krijon art të kuptueshëm për të gjithë. 360

Sefedin Sulejmani, Filosofia dhe Artet,fq.164

3

K R I T I K A

Sipas Jan Mukarovsky “Vepra e artit mendohet të jetë ndërmjetëse mes krijuesit dhe komunitetit. Për më tepër një objekt arti prezanton gjithmonë veprën e artit në botën që na rrethon, dhe mund të perceptohet nga një person ose të gjithë”4.

Gjersa vëzhgojmë krijimtarinë e Kastratit, krijohet përshtypja se piktori i qëndron besnik citatit të Auguste Rodin, i cili thoshte” Arti është veprimtaria më e përsosur e njeriut, sepse është shprehja e mendimeve që tenton ta kuptojë botën, e edhe të tjerëve t’ua mundësoj ta kuptojnë atë”5.

Natyra me qenësinë e saj, ishte inspirim artistik për shumë arti­ stë. Shprehja artistike në kronologji kohe si produkt i impresionit , nxiti shpërthimin shpirtëror të krijuesve. Prandaj invencioni artistik, pavarësisht drejtimit apo gjinisë që i takonte, në kuintesencën e shprehjes, pos që mbetet proces artistik dhe mendor i njëjtë, shfaqet edhe si fenomen e ngjarje artistike krejt e veçantë. Edhe shprehja artistike e Kastratit, si artist me origjinalitet krijues, fuqi shprehëse, e teknikë unikale, si rezultat i talentit dhe vetëdijes krijuese, rrjedh nga impresionet e përjetësuara nga natyra e vendlindjes dhe qenësia e saj. Autenticiteti artistik i tij, spikat jo vetëm në përdorimin e dheut si mjet e material piktural pa përzierje artificiale, por edhe aplikimin e strukturës pikturale tejet unikale, që rezulton nga përdorimi i dheut specifik të vendlindjes së tij. Përgjatë gjurmimit semiotik, në artin e Kastratit, themi se shenjëzimi dhe simbolika, nis që nga teknika e pikturimit, e cila deshifrohet si vokacion i dëshmive të superstrukturuara të autoktonisë së lashtë të trojeve shqiptare. Ngjyrat ekspansive të dheut të tërhjekura e të shuara në vete, përpos që na bëjnë të ndjejmë prezencën e kohërave të shkuara, identifikojnë vetitë qenësore të qenies sonë kombëtare6 Vet teknika përmban edhe kode tjera të veçanta sepse dheu simbolizon tokën. Dhe simboli tokë është i lidhur fort me ekzistencën njerëzore. Nocionin tokë shpesh e hasim të lartësuar gjer te personifikimi nënë. Në të shumten shenjëzohet si simbol i riprodhimit dhe begatisë. 4

Studime për Artin-12, fq. 249

5

Sefedin Sulejmani, Po aty

6

Fatmir Sylejmani: Katalogu “Adem Kastrati -Retrospektivë”, fq.13, Shkup 2005

361

Plotnia e shenjave e simboleve, tematika e përmbajtja, mesazhi dhe komunikimi, e karakterizojnë gjithë veprimtarinë e Kastratit. Një tablo e veçantë në opusin krijues të Kastratit ku artisti jetëson elegjinë popullore, është “Kënga e Rexhës”. Autori përmes shprehjes figurative sjell përshkrim etno-emocional që depërton thellë në strukturën kuptimore të tërësisë së rrëfimit. Pavarësisht se nuk kemi përcaktim kronologjik të eposit të apostrofuar, që si pjesë e përmbledhjes së rapsodisë historike, në epikën legjendare shqipe zë vend të merituar “Kënga e Rexhës” vlerësohet jo vetëm për nga lashtësia, madhështia, e ana ideo-artistike, por edhe për nga kompaktiteti dhe kompleksiteti që ngërthen. Frymën krijuese të artistit përgjithësisht e karakterizon transformimi i fenomenit estetik në shenja e simbole, artikulimi i qartë figurativ, pikëtimi sugjestiv i shenjës, afiniteti për sintetizimin e njeriut dhe hapësirës, të formës dhe përmbajtjes, të mendjes dhe shpirtit në ekuilibrin harmonik. Qenia e shenjës dhe simbolit e materializuar si përjetim estetik i artistit synon shenjëzimin e të kaluarës sonë historike dhe hapërimin drejt progresit e vetëdijesimit shoqëror. Andaj interpretimi i shenjave i jep artit të Kastratit kuptimësinë dhe domethëniet e kërkuara. Piktura thot Umberto Ecco - shprehet në formë semantike. Arti piktural pa domethënie, nuk ka një elementë shumë të rëndësishëm të tij- boten kuptimore. Prandaj, deshifrimi i botës kuptimore të pikturës të cilën gjurmojmë, pas parasysh trajtimin e thesarit të çmuar elegjiak të folklorit tonë popullor, i jep veprës domethënie të veçantë. Fryma e elegjisë shprehet fuqishëm me efekte pikturale subtile dhe raporte fakturale lirike. E gjithë gama kompozicionale në vetvete është shenjë e kthyer në simbole dhe ka domethënie të veçantë. Te “Kënga e Rexhës” bazuar në referencat elegjiake, autori vendos 3 figura femra të cilat qëndrojnë pranë trupit të pa jetë të mashkullit. Por figurë qendrore mbetet personazhi i gruas nënë. Derisa depërton më thellë në strukturën kuptimore të figurës, vërehet përdorimi i shume detajeve që shtojnë dramaticitetin. Artisti në vepër flet për botën shpirtërore të subjektit që trajton,të shpreh atë që syri nuk e sheh, por shpirti e ndjen-ndjesinë amnore. Figura e nënës arrin të shpreh tërësi kuptimesh, andaj luan rol semiotikë të shumëfishtë. 362

K R I T I K A

Piktori tenton të akcentoj dhembjen e veçantë që ndjen nëna për vdekjen e djalit të vetëm, dhe të shfaq fatkeqësinë njerëzore. Trajtimi i figurës së nënës na shpie te interpretimi semiotik i vajtimit, si refleksion i aktit tragjik. Ajo vajton birin e vetëm që edhe pse i vdekur jeton brenda nënës. Artisti përmes vijave, formave, ngjyrave shpreh të pathënën dhe të padukshmën që imponohet si mendim, dhembje, dashuri, dramë, estetikë, vërtetësi shpirtërore, që shenjëzohet me vija e trajta. E brendshmja amnore është klithja, drama, tragjedia. Aspekt tjetër semiotik mbetet kontrasti i fuqishëm i dy ritualeve. Ritualit të vdekjes dhe ritualit të dasmës. Situata komplekse ku vdekja dhe dasma kapërthehen në shpirtin e nënës mbysin njëra tjetrën. Heroina e këtij rrëfimi elegjiak hesht vdekjen e djalit para dasmorëve, dhe duke luajtur rol të dyfishtë qëndron sa në dasmë, aq edhe në vdekjen e të birit. Roli i dyfishtë vazhdon deri të nesërmen kur dasma kthehet në gjëmë dhe krushqit shndërrohen në funeral të përmortshëm. Semiotikën e figurës e interpretojmë edhe me shquarjen e virtyteve substanciale që e karakterizojnë femrën shqiptare,si; madhështia, burrëria, krenaria, qëndrueshmëria. Në vepër ndeshim edhe frymën e matriarkatit. Spikatë lidhja e akcentuar e gjakut nënë-djalë, në saje të së cilës subkoshiencën e nënës e kaplon humanizmi primitiv –matriarkati, ku referuar idealeve matriarkiste djali është plotësisht i saj. Dijetari Erich Fromm thotë “të gjithë njerëzit janë njësoj, ngase të gjithë fëmijët janë të nënës, dhe çdo individ është fëmijë i nënës tokë7 Figura e nënës përgjithësisht përfaqëson edhe riprodhimin, vazhdimësinë, bukurinë dhe simbolin femëror. Përshkrimi thuaja analog në rrafshin semiotik, i tipizon edhe figurat tjera, si pjesë kompozicionale e veprës artistike. Ato personifikojnë motrat e Rexhës që fuqishëm përjetojnë humbjen e vëllait. Kastrati në mënyrën e vet shquan poetikën dhe tiparet e gruas shqiptare. Ajo shfaqet si krijesë e bukur dhe e shëndetshme me të gjitha atributet fizike që e madhështojnë atë. Disproporcioni i gjymtyrëve shenjëzon refleksionin e stërkeqjes dhe jetës së mundimshme të shqiptarëve. Artisti pos që posedon invencion, nerv estetik për te ndjerë të 7

363

bukurën, mjeshtërisht artikulon qartësinë e të shprehurit të drejtpërdrejtë në figura, simbole, shenja dhe komponente tjera. Vula e shprehjes origjinale që karakterizon Kastratin nuk qëndron vetëm te koloriti i ngrohët folklorik, por edhe te bota e tij pikturale dhe elementet që trajton. Element i rëndësishëm që njihet si vula jonë e lashtësisë, është plisi i bardhë. Pellazgo –ilirët e vendosnin poshtë helmetës, ndërkaq në kohë paqeje vendosej për tu mbrojtur nga shiu dhe të ftohtit. Plisi pos që është simbol i lirisë, kthjelltësisë dhe pastërtisë shpirtërore të kombit shqiptarë8 është element i rëndësishëm i veshjeve kombëtare për meshkuj. Plisi i përmbysur në tokë, që shenjëzon fundin e pronarit, në këtë rast simbolizon vdekjen e bartësit të tij. Galeria e plotë e simboleve dhe ruajtja e karakterit të brendshëm të pjesëve të mozaikut, gurët e mureve të kullës, e elementet tjera , pasqyrojnë një organizim të sintetizuar që korrespondon rrjedhshëm si në formë, po ashtu edhe në referencë. Autori sjell simbolikën e Kullës që pos si objekt banimi, mbetet simbol i rezistencës dhe qëndresës shqiptare. Element i rëndësishëm i traditës së shtresuar, dhe që identifikohet me kullën, është guri, që shquhet si simbol i forcës e qëndrueshmërisë. Po ashtu simbolizon pandryshueshmërinë. Krahas fuqisë së shprehjes figurative të rrëfimit të elegjisë, dhe shprehjes së tipareve karakteristiko-psikologjike të protagonistëve të trajtuar, rëndësi të veçantë i kushton trajtimit të gamës koloristike. Në kompozicion ndeshim përdorimin e nuancave të errëta që shenjëzojnë errësirën që sjell vdekja. Mirëpo kontrasti artistik i krijuar nga ngjyra e bardhë që i dominon veshjet që bartin personazhet në tablo, pos që simbolizon begatinë me kolorite dhe ornamentikë autoktone, shenjëzon vendosmërinë e personazheve kundrejt realitetit tragjik të ndodhisë elegjiake, ku vdekja zëvendëson dasmën, dhe si kundërshti ndaj vdekjes, edhe në mort vazhdojnë të mbajnë të veshura veshjet që janë përdorur në solemnitete. Përdorimi i ngjyrës së bardhë ka simbolika të ndryshme. Në këtë rast ngjyra e bardhë shenjëzon pastërtinë shpirtërore dhe pafajësinë. Mirëpo e bardha tek besimet e popujve të ndryshëm ka domethënien e ngjyrës së dritës, është ngjyrë që simbolizon kthjelltësinë, festën, 364

8

Gjergji Anastasi, Dita e plisit për të gjithë shqiptarët, Ancient Illyria,Tiranë, 2013 

K R I T I K A

sinqeritetin. Ndërkaq në Kinë e Japoni, e bardha simbolizon zinë dhe vdekjen. Marrë në tërësi, vepra sjell përshkrim etno-emocional që depërton thellë në strukturën kuptimore të objekteve, ku vërehet përdorimi i shumë detajeve që intensifikojnë dramacitetin e kompozicionit, duke e bërë më të tendosur koncepcionin e narracionit semiotik. Gjatë tentimit të interpretimit të kodeve të narracionit në veprën “Kënga e Rexhës”, vlerësojmë se i gjithë kompozicioni figural, gama dhe elementet strukturore të veprës janë në të vetvete shenja, të cilat janë transformuar në simbole dhe bazë domethënëse. Dhe si i tillë sa herë e shikojmë, pos që na bënë të pranojmë mesazhet që përçon vepra, na nxit rishtazi ta përjetojmë ngjarjen e krijuar në tablo. Edhe holandezja Mieke Bal  vërteton se ngjarja është përjetim subjektiv i shikuesit, duke theksuar se vepra artistike është ngjarje e cila zhvillohet çdo herë kur shikuesi e përpunon pikturën. Burimet:

- ASH-QSA: Studime për Artin-12, Tiranë, 2007 - Fatmir Sylejmani: Katalogu “Adem Kastrati -Retrospektivë, Galeria Kombëtare e Arteve - Gjergji Anastasi: Dita e plisit për të gjithë shqiptarët, Ancient - Illyria,Tiranë, 2013   - Sefedin Sulejmani: Filosofia dhe Artet, Prishtinë,1971 - Stefan Çapaliku: Estetika moderne dhe lexime tjera, Tiranë, 2014

365

Nr. 3, viti XLV Prishtinë 2014

Në mbështetje të Ministrisë së Kulturës

366