JETA_E_RE 2015-1 Flipbook PDF

JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,JETA_E_RE 2015-1,J

---

990 Views
191 Downloads
FLIP PDF 1.61MB

DOWNLOAD FLIP

REPORT DMCA

Nr. 1, viti XLVI Prishtinë 2015

Viti i parë i botimit: 1949 Themelues dhe kryeredaktor i parë: Esad Mekuli

1

2

NR. 1 PRISHTINË 2015

NSH Revistat Rilindja Për botuesin: Demë Topalli Kryeredaktor Agron Y. Gashi Redaktorë Adil Olluri Bajram Karabolli Ardian Haxhaj Sazan Kryeziu Adresa e-mail: [email protected] [email protected] Design rrezeARTstudio.com Copyright © NSH Revistat Rilindja 3

4

P ë r m ba j t ja LIGJËRATË........................................................................................................................ 7

Oktavio PAZ: Poezia – ceremoni në katakombe...................................... 9

PROZË.................................................................................................... 15 Lev TOLSTOJ: Konfesion.............................................................................. 17 Raymond CARVER: Pse nuk vallëzoni?.................................................. 35 Andrej BLLATNIK: Ishte?............................................................................. 43 Valeria KORSOKOVA: Portret në pasqyrë.............................................. 49 Mehmet Kraja: Hije dhe gjëmë................................................................ 55 Eqrem Basha: Brohoritjet e çastit.......................................................... 73 Bajram KARABOLLI: Qenka ajo!…........................................................... 85 Binak KELMENDI: Vrasja e cubit.............................................................. 89 Sinan GASHI: Ablatio retinae..................................................................... 99

POEZI..................................................................................................... 109 Tomas TRANSTROMER: Gondol trishtimi nr.2................................... 111 Cesare PAVESE: Mania e vetmisë............................................................. 117 Hart CRANE: Pastorale................................................................................. 129 Henri MICHAUX: Origjina e kontinenteve............................................ 135 Ali AHMAD SAID ESBER: Adonis.............................................................. 153 Qerim UJKANI: Rrafshnalta e Kosovës................................................... 159 Arif KUTLESHI: Midis zjarrit dhe ujit..................................................... 165 Manjola BRAHAJ: Afsh i gjelbër................................................................ 169 Shazim MEHMETI: E bukur dhe e frikshme, nata!............................ 175 Agim DESKU: Tanagra................................................................................... 183

5

Intervista...................................................................................................... 191

Oktavio PAZ: Misteri i prirjeve ............................................................................ 193

DOSSIER................................................................................................ 233 Mark STRAND - Poet i peizazheve të mungëta dhe i mallit.......... 235 Mark STRAND: Gjërat bashkë t'i mbash................................................ 240 Kur lexoj një poezi, dua të përjetoj një lloj habie (Intervistë)....... 249

KRITIKA................................................................................................ 275 Antoine COMPAGNON: “Bota”................................................................... 277 Philippe LEJEUNE: Pakti autobiografik................................................. 291 Steven KNAPP & Walter B. MICHAELS: Kundër teorisë................. 329 Andre GIDE: Ta zbulojmë Hennri Michaux.......................................... 353 Agim VINCA: I humburi – romani që shënoi përpjetzën e një shkrimtari........................................................................ 371 Adil OLLURI: Fantastikja në romanet e Oruelit.................................. 381 Belfjore QOSE: Kohorja dhe krijimi i fantastikes në tregimet e K. Trebeshinës..................................................................... 391 Ballsor HOXHA: Romani i Pashkut, vetëndalimi si refuzim.......... 401 Arlind FARIZI: Zëri narrativ në prozën e Kadaresë.......................... 419 Ermira YMERAJ: Universaliteti i flijimit................................................ 437

6

ligjËratË

Oktavio PAZ

7

8

ligj Ë rat Ë

Oktavio PAZ

POEZIA – CEREMONI NË KATAKOMBE (Fjala e mbajtur me rastin e marrjes së çmimit letrar “Tomas Stern Eliot”)

Së pari e ndiej veten të nderuar me vetë këtë çmim shkaku që për të janë të huaja dy pasione që e zëvetënojnë kulturën tonë: ideologjia dhe nacionalizmi. Pastaj edhe për shkak të famës që gëzojnë pararendësit e mi fitues të këtij çmimi, H. L. Borhesi, E. Janesko dhe B. S. Najpali. Dhe në fund, për shkak të vetë T. S. Eliotit. Ndonëse po e përmend të fundit, fakti që çmimi mban emrin e poetit anglo-sakson ka për mua rëndësi tejet të madhe, edhe intime, edhe simbolike. Është më shumë se një çmim, është një shifër sekrete. Kam qenë mjaft i ri, pothuajse në moshën djaloshare, kur e kam lexuar për herë të parë Eliotin dhe ai m’i ka hapur dyert e poezisë moderne; me të marrë të këtij çmimi që mban emrin e tij, jetën time e shoh si një nismë të gjatë, e cila sërish, pas më shumë se një gjysmë shekulli qëkur hyra për herë të parë në botën e të rriturve, më kthen në të kaluarën, te njëri nga mjeshtrit e rinisë sime.

Në vitin 1930 i kisha 17 vjet dhe poezinë po e lexoja me pasion. Në këto vite grupi i shkrimtarëve meksikanë e drejtonte revistën letrare “Bashkëkohësit” (Contemporaneos). Emri i revistës dëftonte qëllimin jetësor të saj: të hapte gjerësisht dyert dhe dritaret që ajri i freskët i kulturës botërore të hynte në Meksikë. Në numrin e gushtit 1930 u paraqit në faqet e saj ajo poezia e gjatë dhe e pazakontë të cilën unë e lexova me admirimin më të thellë, i magjepsur dhe duke u mrekulluar pafund. Poemës Tokë e shkretë i printe një parathënie inteligjente e përkthyesit, e poetit të ri meksikan Enrike Mungie (Enrique Munguia), i cili vdiq disa vjet më vonë. Enriken nuk e kam njohur kurrë, por sot emrin e tij e kujtoj me respekt të thellë e dhembje. 9

Nuk është vështirë të merret me mend se ç’trazim më pati shkaktuar leximi për herë të parë i poezive të Eliotit: kam qenë i stepur, tepër kureshtar, i lajthitur. E kam lexuar sërish dhe përsëri arrita të gjeja një përkthim tjetër të botuar në Madrid. Lexova atëbotë edhe poezi të tjera në spanjisht (ato ditë kishte shumë përkthime të poezisë së tij, posaçërisht në Meksikë). Më vonë, kur e zotërova më mirë gjuhën angleze, nisa ta lexoja në origjinal. Me kalimin e viteve, edhe përfytyrimi im për poetin ndërroi në përputhje me kthesat që pësuan mendimet e tij e të miat dhe të shkruarit. Përfytyrimi ndryshoi, por jo edhe lidhja ime me poezinë e tij. Megjithë vitet e kaluara dhe kthesat që kam bërë, Tokë e shkretë është për mua edhe sot e kësaj ditë një obelisk i mbuluar me shenja që nuk mund ta dëmtojnë as moda, as koha.

Si është e mundshme që një djalosh meksikan të ketë një pasion kaq të fuqishëm për një vepër hermetike të shkruar në gjuhën angleze? As që është fare e nevojshme për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje: forca që më ka pushtuar ka qenë përsosuria e poemës, konstruksioni rigoroz i saj, thellësia e vizionit, llojshmëria e pjesëve të saj dhe uniteti madhështor i tërësisë. Po s’ishte vetëm përsosuria e shkëlqyeshme, po edhe risia dhe parëndomësia e saj. Forma e poezisë ka qenë një e papritur: ndërprerjet, kapërcimet e befasishme, lidhjet e paparashikueshme, natyra fragmentare e çdo sekuence dhe arbitrariteti iluzor i kompozicionit, amalgama e personazheve të ndryshme, kundërvënia kohës dhe hapësirës – shekulli i njëzetë dhe mesjeta, Aleksandria dhe Londra, ritualet e frytshmërisë dhe luftërat punike, kombinimi i fjalëve të përditshme me tekstet religjioze dhe me tekstet poetike greke dhe sankrishte.

Poezia nuk i shëmbëllente asnjërës që kisha lexuar më parë. M’u bë sikur fare pak i gjasonte letërsisë e më shumë pikturës moderne, pëlhurave kubiste ose kolazheve të Brankos. Nuk gabova. Disa vjet më vonë zbulova se metoda e kompozicionit të poemës Tokë e shkretë – si dhe metoda e kompozicionit të Kantoseve të Erza Paundit, dhe e poezive të tjera të kësaj kohe – ka ndjekur po ato parime që i kanë frymëzuar kubistët: fragmentet kundërshtuese janë shkrirë në realitetin piktural deri atëherë të paparë, njëkohësisht besnike ndaj realitetit të njëmendtë. Megjithatë, ndërmjet kubistëve dhe poezisë së Paundit e të Eliotit ekziston një dallim thelbësor: ndonëse teknika është e njëjtë, megjithatë 10

ligj Ë rat Ë

figura e paraqet realitetin, ndërsa poezia e thotë tregimin. Ose, thënë në një mënyrë tjetër, figura është statike, kurse poezia rrjedh nëpër kohë. Po megjithatë, prejardhja e vërtetë e kësaj paraqitjeje simultane të realitetit ka qenë kubiste. Shprehjet e para kubiste në letërsi kanë qenë krijimet e Apolonierit dhe të Sendrarit. Rrugën e tyre e ka vazhduar Riverdi por, duke qenë më radikal se pararendësit e tij, ai i ka mënjanuar të gjitha elementet narrative.

Përkundrazi, Paundi dhe Elioti e kanë ruajtur narracionin, dome­ thënë, lëvizjen dhe ndjenjën e kohës. Paundi gjithnjë ka pohuar se një paraqitje e këtillë, siç e ka quajtur ai, e ka prejardhjen nga ideogramet kineze. Çfarëdo që të kenë qenë shkaqet për një deklaratë të çuditshme – parashikimi, sqima, obsedimi me Orientin – është e qartë se poetët francezë kanë qenë nismëtarë të modernizmit, sidomos Apolinieri dhe poezitë e tij “Zona”, kanë qenë vendimtare për Paundin. E kam të njohur se kritikët e hapësirës gjuhësore angleze nuk janë të këtij mendimi, mirëpo është ngushëllim të rikujtojmë se poeti Kenet Reksrot (Keneth Rexroth) ka menduar njësoj sikurse unë. E kam thënë se risia e poemës Tokë e shkretë e shpjegon arsyen pse ajo më ka magjepsur; ndërkaq, kur risia letrare dhe stilistike është harxhuar, është shfaqur një tjetër. Me pasqyrimin e fatit njerëzor poema e ka dëshmuar pakohësinë e vet, e kjo është ajo që i jep asaj thellësinë dhe bashkëkohorësinë e përhershme.

Vetë poema nuk ka qenë aq novatore, sa ka qenë tema e historisë. Poezia i është kthyer epit. Siç ndodh në çdo ep, poezia rrëfen tregimin e shndërruar në mit. Pos kësaj, ky është epi që mbërthen në vetvete të sotmen, dhe për këtë arsye ai është edhe film, edhe raport gazete, edhe kronikë. Homeri nuk është Akili as Virgji është Eneu, person qendror i poemës Tokë e shkretë, i shfaqur hapur ose fshehur, është vetë poeti Eliot. (Po kjo ndodh, vetëm nën një mënyrë më të theksuar, edhe në Kantoset e Paundit). Si në Komedinë hyjnore të Dantes, edhe heroi i poemës Tokë e shkretë është alegori mbi shpirtin njerëzor të humbur në purgatorin e historisë tokësore. Heroi i veprës “Zona” i shëmbëllen Bodlerit: ky është poeti i përhumbur në qytet; heroi i poemës Tokë e shkretë mishëron 11

historinë perëndimore dhe rënien e saj. Kjo rënie shndërrohet në de­ presion, në sëmundje nervore dhe në mëkat vdekësor.

Shkrirja e unë subjektives dhe e ne historike, domethënë, ndeshje fatesh shoqërore dhe individuale, ka qenë dhe ka mbetur risi e madhe edhe e veprës Tokë e shkretë, edhe e Kantoseve. Përshtatja e formës poetike të nisur në Francë, në të cilën paraqitja dhe rrëfimi janë kombinuar, ua ka bërë të mundshme që të dy poetëve të ringjallin traditën qendrore të poezisë së madhe perëndimore dhe të na ofrojnë, në të njëjtën kohë, pasqyrën e realitetin bashkëkohor. Simbolizmi e përzuri historinë nga poezia; me poemën Tokë e shkretë poezia i kthehet kohës historike dhe konkrete. Koha: njeriu si mishërim i kohës dhe i vetëdijes historike.

Ndonëse i magjepsur me Tokë e shkretë, e kam parë fort mirë mospërputhjen ndëmjet bindjeve të mia dhe ideve e shpresave që krijojnë këtë poemë: Të gjitha vizionet e historisë, duke përfshirë edhe atë që ka zhvilluar pozitivizmi, përmbajnë edhe metahistorinë. Ajo që e vë në levizje poemën Tokë e shkretë, ka qenë dhe ka mbetur në kundërshtim me idetë dhe besimet e mia. Jo vetëm që nuk kam vuajtur për sistemin e krishterë mesjetar, por as nuk kam mundur të shoh si shpëtim kthimin në Romën e lashtë (Edhe Elioti, të themi kalimthi, është ndalur në gjysmë të rrugës, në kishën anglikane).

Përkundrazi, tashmë unë isha shkurorëzuar me përkatësinë time të dyfishtë spanjolle-amerikane – me traditat katolike dhe liberale. Kam besuar në revolucionin universal që do ta transformonte shoqërinë dhe njeriun. Më kanë mashtruar gjeometritë e ardhmërisë dhe mrekullia e fillimeve të historisë. Asgjë tjetër nuk ka ekzistuar përtej Eliotit, asgjë më të mrekullueshme se vizioni i botës i Rusoit dhe i Furijes: shpellat e egërsirave dhe kopshtet irrituese falanstere. Po megjithatë, magjepsja ka mbetur. Ç’është ajo që më ka tërhequr në Tokë e shkretë? Tmerret e botës moderne. Para shkatërrimit të saj, edhe konservatori dhe i humburi ndihen njësoj: Midis ideve Dhe realitetit Midis lëvizjes Dhe aktit Bie hija.

12

ligj Ë rat Ë

Kanë kaluar shumë vjet dhe bashkë me botën tonë kanë ndryshuar edhe idetë dhe ndjenjat e mia. Viktimë e madhe e luftërave dhe e revolucioneve ka qenë ardhmëria. Sot, kur ndodhemi në udhëkryqin e historisë, askush nuk di se ç’na pret: shkatërrimi, errësira e barbarisë apo ringjallja e sërishme. Në qiell po shfaqen shenjat, po ato janë të paqarta; pak kush ia del që t’i lexojë; po edhe ata që po i lexojnë, nuk i dëgjon askush. Elioti ka besuar në besnikërinë e autoritetit dhe të traditës; disa në mesin tonë besojnë në subversionin dhe në ndryshimin. Sot dimë se shëndeti shpirtëror dhe politik jeton në fjalët e ndryshme, më pak të ngjyruara me ide absolute. Këto fjalë që i kanë krijuar kohët moderne, kanë qenë demokracia, toleranca, pranimi i tjetrit dhe i të tjerëve.

Thënë shkurtazi – demokracia. E di se demokracitë moderne kanë qenë indiferente – dhe shpesh të marra dhe mizore – ndaj poezisë. Që nga koha e romantizmit poezia ka qenë e dënuar të jetojë në periferi të shoqërisë. Nga fundi i shekullit të njëzetë margjinalizimi i poezisë sa vjen e shtohet. Ajo sot është ose ceremoni në kotakombe, ritual në shkretëtirën urbane, festë në podrum, ose e ringjallur në supermarket. Është e vërtetë se në regjimet totalitare poetët janë të përndjekur; në vendet demokratike atyre u është lejuar të jetojnë, madje edhe janë të mbrojtur. Mirëpo, për fatin e tyre të keq, ata janë të ngujuar mes katër muresh të ndërtuara jo nga gurët po nga heshtja.

Në shoqëritë e pasura të Perëndimit, të preokupuara me biznesin dhe zbavitjen-nuk ka vend për poezinë. Megjithatë, tradita poetike nuk është këputur dhe as që ka për t’u ndërprerë ndonjëherë. Po të ndodhte kjo, fjala kishte për t’i fikur në buzët tona, kurse bisedat tona do të shndërroheshin në ulërimë majmuni. Vazhdimësia e poezisë është vazhdimësi e fjalës njerëzore, e qytetërimit. Për këtë arsye për poezinë dhe një emër tjetër, në kohën si kjo jona, vazhdimësi. Vazhdimësia është premtim dhe shpresë e ringjalljes. Përktheu: D. TOPALLI

13

14

Lev TOLSTOJ Raymond CARVER Andrej BLLATNIK Valeria KORSOKOVA



PROZA

Mehmet KRAJA Eqrem BASHA Bajram KARABOLLI Binak KELMENDI Sinan GASHI

15

16

P R O Z Ë

Lev TOLSTOJ



Në vjeshtën e vitit 1879, autori pesëdhjetë e një vjeçar i “Luftës dhe Paqes” (1896) dhe “Ana Kareninës” (1877), arriti në pikën kur besonte që nuk kishte arritur asgjë në jetë dhe që jeta ishte e pakuptimtë. Secila prej këtyre veprave do t’ia kishte siguruar atij vendin e përhershëm në analet e letërsisë botërore; të dyja e dëshmojnë thellësinë e gjeniut dhe kreativitetin e tij. Nëse arritja artistike e një gjerësie të tillë nuk mund të mbushë jetën me kuptim, atëherë ku tjetër të gjendet kuptimi? E këtillë është “çështja e jetës” me të cilën Tolstoj merret në “Konfesionin” e tij, një çështje e përjetshme sikur shpirti. Ernest J. Simmons e ka përshkruar veprën “Konfesion” si “një nga shprehjet më fisnike dhe më të guximshme të njeriut, derdhje të shpirtit të hutuar në skajshmëri nga problemi i madh i jetës, relacioni i njeriut me të pakufishmen – dhe prapë, kjo është arritur me sinqeritet të plotë dhe art të lartë”. Ky është një rrëfim për krizën e moshës mesatare, përbërësit e së cilës qenë fermentuar te ky njeri që nga rinia. Si e këtillë, “Konfesioni” shënon një pikë kthese në shqetësimin e Tolsojit si autor dhe pas vitit 1880, vëmendja e tij ishte e përqendruar krejt hapur dhe pothuajse ekskluzivisht në jetën religjioze, për të cilën besonte se idealizohej në fshatarësi. Me këtë rast, ne po botojmë të plota katër pjesët e para dhe fillimin e pjesës së pestë të “Konfesionit”. Ky libër i jashtëzakonshëm ka gjithsej gjashtëmbëdhjetë pjesë të shkurtra, të përshkuara me ritëm të shpejtë rrëfimi dhe ton dramatik.

Konfesion

I

Jam pagëzuar dhe jam edukuar në frymën e besimit të krishterë ortodoks. Madje edhe si fëmijë dhe përgjatë adoleshencës e rinisë sime jam edukuar me besimet ortodokse. Por kur në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare e braktisa vitin e dytë të studimeve në universitet, humba tërë besimin që ma kishin mësuar. Duke gjykuar nga ajo që mbaj mend, unë kurrë nuk kam pasur ndonjë besim serioz. Thjesht besoja në atë që ma kishin mësuar dhe në 17

gjërat ku aderonin paraardhësit e mi. Por madje edhe ky besim ishte shu­ më i lëkundur. Më kujtohet që kur isha njëmbëdhjetëvjeçar, një nxënës i quajtur Volodinka, tashmë moti i vdekur, na vizitoi të dielen duke na e treguar lajmin për zbulimin më të ri të bërë në shkollë. Zbulimi thoshte që nuk ka Zot dhe gjërat që na mësonin nuk ishin gjë tjetër pos përralla (kjo ishte në vitin 1838). Më kujtohet se si ky lajm e tërhoqi interesimin e vëllezërve të mi më të vjetër; madje ata më lejonin t’u bashkohesha në diskutimet e tyre. Mbaj mend që ishin shumë të emocionuar dhe ky lajm na u duk njëkohësisht tërheqës dhe plotësisht i mundshëm. Po ashtu më kujtohet koha kur vëllai im i madh, Dmitri, që ishte në atë kohë në universitet, papritur u dha pas fesë me tërë pasionin që ishte karakteristik për natyrën e tij; filloi të merrte pjesë në të gjitha shërbesat kishtare, të agjëronte dhe të bënte një jetë të kulluar e të moralshme. Të gjithë ne, përfshirë ata që ishin më të vjetër, vazhdimisht e tallnim dhe për këtë arsye ia ngjitëm nofkën Noa. Më kujtohet që kur na ftoi MuskinPushkin-i, pastaj një administrator i Universitetit të Kazanit në ballo, im vëlla refuzoi; Musin-Pushkin-i, me një qesëndi të veçantë, u përpoq ta bindte duke i thënë që madje edhe Davidi kishte vallëzuar para arkës së shkrimit të shenjtë. Gjatë tërë asaj kohe më pëlqenin shakatë e më të vjetërve të mi dhe këta më çuan në konkluzionin se duhej ta mësoja katekizmin dhe të shkoja në kishë, por nuk ishte e domosdoshme t’i merrja tepër seriozisht. Po ashtu më kujtohet që kur isha shumë i ri, e lexoja Volterin; jo vetëm që nuk neveritesha me talljet e tij, por më dukeshin mjaft argëtuese. Thyerja ime me fenë ndodhi ashtu siç kishte ndodhur dhe ende ndodh me njerëzit e tipit tim shoqëror dhe kulturor. Siç e shoh unë, në shumicën e rasteve ndodh kështu: njerëzit jetojnë sipas principeve që jo vetëm që nuk kanë asgjë të përbashkët me mësimet e fesë, por në pjesën më të madhe janë edhe në kundërshtim me to. Mësimet e fesë nuk kanë vend në jetë dhe kurrë nuk bëhen pjesë e relacioneve ndërmjet njerëzve; ato thjesht nuk luajnë asnjë rol në jetë. Mësimet e fesë i janë lënë një sfere tjetër, ndarë nga jeta dhe e pavarur nga ajo. Nëse i ndeshni, atëherë është vetëm diçka sipërfaqësore që nuk ka lidhje me jetën. Sot, si më herët, nuk ka ndonjë mënyrë të tregohet nëse një per­ son është besimtar duke u mbështetur nga jeta dhe të bëmat e tij. Për më 18

P R O Z Ë

shumë, nëse nuk ka dallim ndërmjet pasuesve të qartë të besimit or­todoks dhe atyre që e mohojnë, nuk ka përfitim për të parin. Edhe atë­herë, sikur tash, pranimi i besimit ortodoks ndodhte gjerësisht mes mendjengushtëve, të vrazhdëve dhe njerëzve imoralë. Në anën tjetër, intelekti, nderi, çiltër­ sia, natyra e mirë dhe morali gjendeshin kryesisht mes njerëzve që e de­ klaronin veten jobesimtarë. E mësojnë katekizmin në shkolla dhe i dërgojnë nxënësit në kisha; funksionarët duhet të kenë certifikata për të treguar që kanë marrë pjesë në bashkësinë e shenjtë. Por tash, madje në të kaluarën edhe më shumë, një person i klasës sonë që nuk është më në shkollë dhe që nuk ka punuar në shërbimet publike, mund të jetojë dhjetëra vjet pa ia kujtuar kush as edhe një herë që ai jeton mes të krishterëve, teksa veten e vlerëson si pasues të besimit të krishterë ortodoks Kështu që sot, sikur në të kaluarën, mësimet e fesë, të pranuara me besim dhe të mbajtura nga presionet e jashtme, gradualisht zbehen nën ndikimin e dijes dhe përvojave të jetës, që qëndrojnë në kundërshti me ato mësime. Shpeshherë, një njeri jeton me vite duke imagjinuar që mësimet religjioze të marra që nga fëmijëria janë ende të pacenuara, derisa gjatë tërë kohës nuk ka gjurmë të tyre të mbetu tek ai. Një burrë inteligjent dhe i ndershëm i quajtur S., më ka treguar njëherë se si kishte ndaluar së qeni besimtar. Në moshën njëzet e gjashtëvjeçare, teksa po rehatohej në strehën që kishte gjetur për ta kaluar natën pas gjahut, në mbrëmje u gjunjëzua të lutej, që kishte qenë zakon i tij që nga fëmijëria. Vëllai i tij i madh, që e kishte shoqëruar në gjah, rrinte shtrirë poshtë mbi kashtë dhe e shikonte. Kur S., e kishte përfunduar lutjen dhe po bëhej gati të shtrihej poshtë, i vëllai i tha: “Pra, ende e bën këtë”. Dhe ata nuk i thanë më asgjë njëri-tjetrit. Që nga ajo ditë S., e braktisi të falurit dhe të shkuarit në kishë. Dhe për tridhjetë vjet ai nuk është lutur, nuk ka marrë pjesë në lutjet e bashkësisë së shenjtë dhe nuk ka shkuar në kishë. Jo vetëm për shkak se kishte bindjet si të vëllait; nuk ishte as për shkak se kishte vendosur për diçka në shpirtin e vet. Ishte e thjeshtë – vërejtja që ia kishte bërë i vëllai ishte si shtyrje e lehtë gishti në një mur që ishte në rrënim e sipër nga pesha e vet. Vërejtja e të vëllait ia qartësoi se vendi të cilin e mendonte për besimin ishte bosh që shumë kohë; për pasojë, fjalët që kishte thënë, shenjat e kryqit që kishte bërë dhe përkulja e kokës në lutje, në thelb ishin veprime plotësisht të 19

pakuptueshme. Si e kishte pranuar pakuptueshmërinë e këtyre gjesteve, ai nuk mund të vazhdonte t’i bënte më tutje.

Kështu kishte ndodhur dhe vazhdon të ndodhë, besoj, me shumicën e njerëzve. U referohem njerëzve të tipit tonë shoqëror dhe kulturor, njerëzit që janë të ndershëm me veten dhe jo ata që e përdorin besimin si mjet për t’i arritur disa qëllime të përkohshme. (Këta njerëz janë jobesimtarët më radikalë, pasi, nëse besimi, në pikëpamjen e tyre është mjet për t’i arritur disa qëllime tokësore, atëherë ai nuk është fare besim). Njerëzit e llojit tonë janë në pozitën ku drita e dijes dhe e jetës e ka thyer strukturën artificiale dhe ata ose e kanë kuptuar këtë dhe e kanë lënë prapa vetes ose ajo ka mbetur pavetëdijshëm te ta.

I braktisa mësimet e fesë të futura në shpirtin tim që nga fëmijëria, ashtu siç i kishin braktisur të tjerët; i vetmi ndryshim është se qysh kur kisha filluar, që në moshën e re, mjaft shumë të lexoja e të mendoja, qesh bërë i vetëdijshëm për mospranimin e mësimeve të fesë, shumë herët në jetën time. Që nga mosha gjashtëmbëdhjetëvjeçare hoqa dorë nga të luturit dhe krye në veti ndalova së shkuari në kishë dhe të agjëroja. Ndalova së besuari në atë që më ishte futur në kokë që nga fëmijëria, e prapë besoja në diçka, ndonëse nuk e dija se në çka. Madje besoja në Zotin – ose, më saktë, nuk e mohoja Zotin – por çfarë lloj Zoti nuk mund ta thosha; as nuk e mohoja Krishtin dhe mësimet e tij, por nuk mund të thosha se nga çka përbëheshin ato mësime. Teksa shikoj prapa në atë kohë, e shoh qartë se këto veprime ishin diçka ndaras nga instinktet shtazore; besimi që kishte prekur jetën time, i vetmi besim i vërtetë që kisha pasur, ishte besimi në përsosmërinë. Por, nuk do të kisha mundur ta thosha se nga çfarë përbëhej kjo përsosmëri apo cili ishte qëllimi i saj. Përpiqesha të arrija përsosmëri intelektuale; studioja gjithçka që mundesha, çdo gjë që jeta ma mundësonte ta studioja. U përpoqa ta përsosja vullnetin tim dhe të krijoja për veten rregulla që do të mundohesha t’i përcillja. Luftoja për përsosmëri fizike duke bërë të gjitha ushtrimet që m’i zhvillonin fuqinë dhe shkathtësinë, duke u ballafaquar me të gjitha mundimet e disiplinës, me durim e këmbëngulje. Të gjitha këto i merrja për përsosmëri. Pika fillestare e gjithë kësaj, natyrisht që ishte përsosmëria morale, por kjo shpejt u zëvendësua nga 20

P R O Z Ë

përsosmëria e tërësishme, e kjo është, një dëshirë për të qenë jo më i mirë në sytë e vetvetes dhe në sytë e Zotit, por më shumë një dëshirë për të qenë më i mirë në sytë e të tjerëve. Dhe, kjo përpjekje për të qenë më i mirë në sytë e njerëzve të tjerë shumë shpejt u zëvendësua nga dëshira e madhe për të qenë më i fortë se të tjerët, e kjo i bie, më i famshëm, më i rëndësishëm, më i shëndetshëm se të tjerët. II

Ndonjë ditë do t’i lidh tregimet e jetës sime, duke përfshirë edhe aspektet patetike e udhëzuese të atyre dhjetë vjetëve të jetës sime. Mendoj që shumë, shumë të tjerë i kanë pasur përvojat e njëjta. Me krejt shpirtin tim doja të isha i mirë; por, isha i ri, kisha pasione, ndërkaq mbetesha i vetmuar, plotësisht i vetmuar në pikëpamjet e mia për të mirën. Çdo herë që përpiqesha t’i shprehja dëshirat e mia më të zjarrta për të qenë moralisht i mirë, ndeshesha me mospërfillje dhe tallje; dhe sa më shumë që lëshohesha në pasionet e ndyra, më lavdëronin dhe më inkurajonin. Ambicia, dashuria për pushtet, interesi, lapërdhia, krenaria, inati, hakmarrja – krejt këto çmoheshin lart. Si e dorëzova veten ndaj këtyre pasioneve, u bëra si stërgjyshërit e mi dhe e ndieja që ata qenë të kënaqur me mua. Një hallë imja zemërmirë me të cilën jetoja, nga ato gratë shumë të stërholluara, gjithnjë më thoshte se dëshira e saj më e thellë ishte që unë të kisha një aferë me një grua të martuar: "Rien ne forme un; eune homme comme une liaison avec une femme comme il faut”- “Asgjë nuk e formon një djalë të ri sesa lidhja me një grua të mirë”. Një lumturi tjetër që ajo e dëshironte për mua ishte të bëhesha adjutant, më së miri po të isha i perandorit. Dhe lumturia më e madhe nga të gjitha ishte të martohesha me një zonjë të re shumë të pasur që do të më sillte sa më shumë shërbëtorë. Nuk mund t’i kujtoj ato vite pa u tmerruar, pa u neveritur dhe pa dhimbje shpirtcoptuese. Kam vrarë njerëz në luftë, kam sfiduar burra për dyluftim me qëllimin që t’i vras dhe kam humbur para në bixhoz; kam harxhuar frytet e punës së rëndë të fshatarëve dhe pastaj i kam ekzekutuar; kam kurvëruar dhe kam tradhtuar. Rrena, vjedhje, shthurje të të gjitha llojeve, dehje, dhunë, vrasje - nuk ka krim që nuk e kam bërë; prapë, përkundër të gjitha këtyre, më lavdëronin, kurse kolegët e mi më konsideronin dhe ende më konsiderojnë si një njeri relativisht të moralshëm. Kë­ shtu jetova për dhjetë vjet. 21

Gjatë kësaj kohe fillova të shkruaja thjesht nga sqima, vetë-interesi dhe krenaria. Bëra të njëjtën gjë me shkrimin siç kisha bërë me jetën. Në mënyrë që të arrija famën dhe paratë për ato që po shkruaja, ishte e domosdoshme të mbaja të fshehur mendimin se çfarë ishte e mirë dhe të valëvisja lart çfarë ishte e keqe. Dhe, pikërisht këtë e bëra. Kohë pas kohe, përmes shkrimit, projektoja makinacione për t’i fshehur nën maskën e shpërfilljes dhe madje humorit ato dëshirat e zjarrta që kisha për diçka të mirë që i jepte kuptim jetës sime. Dhe, pata sukses në këtë, madje u lavdërova. Në moshën njëzet e gjashtëvjeçare, ku lufta kishte përfunduar, shkova në Shën Petersburg dhe fillova të njihemsha me shkrimtarët e atjeshëm. Më pranuan si të tyrin, duke më lavdëruar. Shumë shpejt, pikëpamjet karakteristike mbi jetën të shkrimtarëve me të cilët u lidha, u bënë edhe të miat dhe të gjitha përpjekjet e mia të mëhershme për t’u bërë i mirë, përfunduan tërësisht. Duke mos pasur disiplinë për vetveten, i lashë ato pikëpamje të ma justifikojnë jetën.

Teoria e adoptuar nga këta njerëz, miqtë e mi shkrimtarë, ishte se jeta rrjedh sipas një zhvillimi të përgjithshëm dhe ne, mendimtarët, e luajmë rolin kryesor në këtë zhvillim; për më shumë, ne, artistët dhe poetët, e kemi ndikimin më të madh mbi mendimtarët. Misioni ynë është edukimi i njerëzve. Në mënyrë që të shmangej pyetja e qartë – “Çka di unë dhe çka mund t’i mësoj njerëzit?”, teoria shpjegonte që nuk ishte e domosdoshme të kishe njohuri për gjithçka dhe që artisti dhe poeti mësojnë pavetëdijshëm. Meqë konsiderohesha artist dhe poet i shquar, ishte krejt natyrale që ta përqafoja këtë teori. Si artist dhe poet, shkrova dhe dhashë mësim, pa e ditur as vetë se çfarë po bëja. Fitoja para për këtë; haja ushqim të shkëlqyeshëm, kisha banesë, gra, shoqëri; isha i famshëm. Kështu që, ajo çfarë mësoja duhet të ketë qenë shumë e mirë. Ky besim në diturinë, poezinë dhe evolucionin e jetës ishte me të vërtetë një fe dhe unë isha ndër priftërinjtë. Të qenët një nga priftërinjtë ishte shumë fitimprurëse dhe goxha gjë e këndshme. Jetova një kohë të gjatë me këtë fe pa e vënë asnjëherë në dyshim të vërtetën e saj. Por, në vitin e dytë e posaçërisht në të tretin e kësaj mënyre të të jetuari, fillova të dyshoja në pagabueshmërinë e kësaj feje dhe fillova ta ekzaminoja për së afërmi. Gjëja e parë që më bëri të dyshoa ishte se fillova të vëreja që 22

P R O Z Ë

priftërinjtë e kësaj feje nuk pajtoheshin mes veti. Disa do të thoshin: “Ne jemi më të mirët e më të dobishmit mësues, pasi ne i mësojmë njerëzit çfarë është e nevojshme, teksa të tjerët që japin mësim e kanë gabim”. Të tjerë do të thoshin: “Jo, ne jemi mësuesit e vërtetë; ju jeni në gabim”. Grindeshin e shaheshin mes veti dhe e abuzonin, e mashtronin dhe e tradhtonin njëri-tjetrin. Për më tepër, kishte shumë mes nesh që madje as nuk brengoseshin se kush kishte të drejtë dhe kush ishte gabim; këta thjesht ndiqnin qëllimet e veta egoiste dhe e kishin mbështetjen e veprimtarisë sonë. Tërë kjo më detyroi të dyshoja në të vërtetën e fesë sonë. Për më shumë, si fillova të dyshoja në fenë e shkrimtarëve, fillova t’i vëzhgoja më për së afërmi priftërinjtë e saj dhe u binda që pothuajse tërë priftërinjtë e kësaj feje ishin njerëz të pamoralshëm, në të shumtën e rasteve me karakter të ulët e të pavlerë. Shumë nga ta ishin më të ulët se njerëzit që kisha takuar më herët gjatë jetës sime të papërmbajtur ushtarake, të vetëkënaqur deri në atë shkallë që mund të gjendet ose te njerëzit që janë tërësisht të shenjtë apo mes atyre që nuk e dinë çka është shenjtëria. M’u neveritën njerëzit dhe m’u neverit vetja. Dhe e kuptova që kjo fe ishte mashtrim. Por, gjëja e çuditshme ishte se ndonëse shpejt e hetova rrenën e plotë të kësaj feje dhe e braktisa, nuk e braktisa pozitën që ma kishin dhënë ata njerëz, pozitën e artistit, poetit dhe mësuesit. Naivisht e imagjinoja që isha poet dhe artist, se mund t’i mësoja të gjithë njerëzit pa e ditur as vetë se çfarë po i mësoja. Dhe, kështu ecte puna. Si rezultat i lidhjes sime me këta njerëz, m’u ngjit një ves i ri: zhvillova krenari patologjike dhe një bindje të marrë se ishte misioni im t’i mësoja njerëzit pa e ditur se çfarë po i mësoja. Kur më kujtohet ajo kohë dhe e më bie ndërmend për gjendjen time mendore dhe gjendjen mendore të atyre njerëzve (gjendje që, meqë ra fjala, vazhdon mes mijërave), e tëra më duket për të ardhur keq, e tmerrshme dhe qesharake; t’i ngjallë ndjenjat e ngjashme që mund t’i ngjallë përvoja në një çmendinë. Në atë kohë, të gjithë ishim të bindur që ne duhej të flisnim, të shkruanim dhe të botonim sa më shpejt e sa më shumë që të ishte e mundur dhe kjo ishte e domosdoshme për të mirën e njerëzimit. Mijëra nga ne botuan dhe shkruan në përpjekje për t’i mësuar të tjerët, e krejt kjo 23

bëhej në kohën kur të gjithë ishin duke e mohuar dhe duke e shpërdoruar njëri-tjetrin. Pa e përmendur faktin që ne nuk dinim asgjë, që ne nuk e dinim përgjigjen për pyetjen më të thjeshtë të jetës, pyetjen se çka ishte e drejtë dhe çka ishte e gabuar, teksa ne të gjithë flisnim pa e dëgjuar njëri-tjetrin. Me raste do ta llastonim dhe do ta lavdëronim njëri-tjetrin, me kushtin që të na llastonin dhe të na lavdëronin; me raste të tjera do të xhindoseshim dhe do t’i bërtisnim njëri-tjetrit sikur të ishim saktësisht në çmendinë. Mijëra punëtorë, ditë e natë, punonin deri në kufi të fuqive të tyre, duke mbledhur e duke shtypur miliona fjalë që do të shpërndaheshin me postë anembanë Rusisë. Ne vazhdonim të jepnim mësim, të jepnim e të jepnim, dhe nuk kishte ndonjë mënyrë që t’i mësonim të gjithë; dhe pastaj do të inatoseshim për shkak se njerëzit na kushtonin pak vëmendje. Me të vërtetë gjë shumë e çuditshme, por tash e kuptoj këtë. Arsyeja e vërtetë prapa asaj që po bënim ishte se ne dëshironim të fitonim sa më shumë para dhe të lavdëroheshim sa më shumë. Të shkruarit e librave dhe artikujve të gazetave ishte gjëja e vetme që dinim ta bënim për t’i arritur qëllimet tona. Dhe këtë e bënim. Por, për t’u marrë me diçka aq të padobishme dhe në të njëjtën kohë për ta mbajtur bindjen që ne ishim njerëz shumë të rëndësishëm, na duhej një shpjegim i arsyeshëm që do të justifikonte atë që po bënim. Dhe kështu ia behëm me këtë: gjithçka që ekziston është racionale. Më tutje, gjithçka që ekziston është duke evoluuar. Dhe është duke evoluuar sipas një iluminizmi. Iluminizmi, në kthim, kalon nëpër ndryshime përmes shpërndarjes së librave dhe periodikëve. Ne paguhemi dhe respektohemi për shkrimin e librave dhe periodikëve dhe kështu ne jemi njerëzit më të dobishëm dhe më të mirë. Ky argumentim do të mund të funksiononte shumë mirë, po të kishim qenë të gjithë të një goje; por, derisa për secilin opinion të shprehur nga dikush gjendej gjithmonë dikush tjetër opinioni i të cilit ishte diametralisht i kundërt, ne do të fillonim prapë diskutimin. Por, ne kurrë nuk e vërejtëm këtë. Fitonim para dhe njerëzit e rrethit tonë na lavdëronin; kështu, secili nga ne besonte se kishte të drejtë. Tash e kam të qartë që nuk kishte ndonjë ndryshim mes vetvetes sonë dhe njerëzve që jetojnë në çmendinë; atëkohë, unë vetëm turbullt dyshoja në këtë dhe, si krejt të çmendurit, mendoja se të gjithë, përveç meje, ishin të çmendur. 24

III

P R O Z Ë

Kështu, i dorëzuar ndaj kësaj çmendurie, jetova edhe gjashtë vjet të tjera, deri në kohën kur u martova. Gjatë asaj periudhe, shkova jashtë vendit. Jeta në Evropë dhe njohja me evropianët eminentë dhe të arsimuar, ma pohoi edhe më shumë besimin tim në përsosmërinë e përgjithshme, pasi, të njëjtin besim e gjeta edhe te ta. Besimi im e supozonte një trajtë që zakonisht supozohet mes njerëzve të arsimuar të kohës sonë. Ky besim shprehej me fjalën “progres”. Në atë kohë, më dukej se kjo fjalë kishte kuptim. Sikurse çdo njeri që bën jetë individuale, isha i dërrmuar nga pyetjet se si të jetoja më mirë. Ende, duke mos kuptuar se për të marrë përgjigje duhej të jetoja sipas progresit, isha duke folur si një person në barkë që është marrë nga valët dhe era; pa e pyetur me të vërtetë ndokush, një person i tillë përgjigjet në të vetmen pyetjen të rëndësishme – “Kah duhet të shkojmë?”, duke thënë: “Neve po na çojnë dikah”.

Nuk e kisha vërejtur këtë në atë kohë. Vetëm tash e tutje ndjenjat dhe arsyeja ime do të revoltoheshin kundër kësaj besëtytnie të zakonshme të epokës, me mjetet e së cilës njerëzit e fshehin nga vetvetja injorancën e jetës. Kështu, gjatë qëndrimit tim në Paris, vendi i një ekzekutimi ma zbuloi dobësinë e besimit në progresin. Kur pashë si po këputej koka nga trupi dhe dëgjova zhurmën e mbytur kur ra në kuti, e kuptova, jo me intelektin tim, por me tërë qenien time, se asnjë teori e arsyetimit të ekzistencës apo e progresit nuk do të mund ta justifikonte një akt të tillë; e kuptova që madje edhe nëse krejt njerëzit e botës që nga dita e krijimit e shihnin këtë si të domosdoshme sipas kushedi çfarë teorie, e dija që kjo nuk ishte e domosdoshme dhe që ishte e gabuar. Prandaj, gjykimet e mia duhet të mbështeteshin në atë çka është e drejtë dhe e domosdoshme dhe jo në atë çka thonë njerëzit e çka bëjnë; duhet të gjykoj jo sipas progresit, por sipas zemrës sime. Vdekja e tim vëllai ishte një shembull tjetër kur e kuptova papërshtatshmërinë e besëtytnisë së progresit sa i përket jetës. Një burrë i mirë, inteligjent, serioz, ishte ende i ri kur u sëmur. Ai vuajti për më shumë se një vit dhe vdiq në vuajtje, pa e kuptuar kurrë pse kishte jetuar dhe pa e kuptuar, madje edhe më pak, se përse po vdiste. Asnjë teori nuk mund t’u përgjigjej këtyre pyetjeve, as për të e as për mua, gjatë vdekjes së tij të ngadalshme e me dhimbje. 25

Por, këto ishin vetëm raste të rralla të dyshimit; në përgjithësi, vazhdoja të jetoja duke e përqafuar vetëm fenë e progresit. “Gjithçka është duke u zhvilluar dhe unë jam duke u zhvilluar; arsyeja pse jam duke u zhvilluar në këtë mënyrë, do të sqarohet, së bashku me gjithçka tjetër”. Kështu isha mësuar ta formuloja fenë time në atë kohë. Kur u ktheva nga jashtë, u vendosa në vendin tim dhe e zaptova veten me shkollat fshatare. Ky zaptim ishte posaçërisht i dashur për zemrën time, pasi nuk përfshinte asnjë nga rrenat që ishin bërë aq të qarta për mua, rrenat që më kishin pezmatuar kur isha mësues letërsie. Edhe këtu po veproja në emrin e progresit, por e kisha një qëndrim kritik ndaj atij progresi. I thosha vetes që në shumë nga trajtat e veta, progresi nuk po rridhte siç duhej dhe këtu ishte e domosdoshme t’i linim njerëzit primitivë: fëmijët e fshatarëve, që plotësisht të lirë të zgjidhnin shtegun e progresit që ata dëshironin.

Në thelb, ende po ballafaqohesha me të njëjtin problem të pazgjidh­ shëm se si të jepja mësim pa e ditur se çfarë po i mësoja. Në sferat e larta të letërsisë ishte e qartë për mua që nuk mund të jepja mësim pa e ditur se çfarë po jepja; për shkak se e pashë që secili jepte mësim ndryshe dhe në argumentet që kishin, ata mezi e fshihnin injorancën e tyre nga njëritjetri. Por këtu, me fëmijët e fshatarëve, mendova se mund ta kapërceja këtë vështirësi duke i lejuar fëmijët të mësonin çfarë të dëshironin. Kur tash më kujtohet, më duket qesharake si përpiqesha ta bëja këtë, duke e ditur tërë kohës shumë mirë, në thellësitë e shpirtit tim që nuk kishte asnjë mënyrë që t’u mësoja diçka që ishte e nevojshme, për shkak se nuk e dija çka ishte e nevojshme. Pas një viti i zënë me shkollën, shkova prapë jashtë vendit, në mënyrë që të gjeja si mund të jepej mësim pa e ditur vetë se si jepej mësim.

Besoja se e kisha gjetur një zgjidhje jashtë vendit dhe, i armatosur me tërë këtë dije, u ktheva në Rusi në vitin e çlirimit të bujkrobërve. Mora detyrën e arbitrit dhe fillova t’i mësoja njerëzit e pashkolluar në shkolla dhe njerëzit e shkolluar përmes periodikut që kisha filluar ta botoja. Dukej se këto gjëra po shkonin mirë, por ndjeva që shëndeti im mendor nuk ishte siç duhej të ishte dhe kjo nuk mund të vazhdonte për shumë kohë. Mbase edhe atëherë do të isha zhytur në dëshpërimin që më mbuloi në moshën pesëdhjetëvjeçare, por të mos ishte një aspekt i jetës që nuk e kisha përjetuar ende dhe që mbante premtimin e shpëtimit: jeta familjare. 26

P R O Z Ë

Për një vit isha i zënë me arbitrimin, me shkollat dhe me revistën. Por, shpejt u rraskapita nga të qenët i ngatërruar në krejt këtë gjë. Beteja me arbitrimin u bë e rëndë për mua; veprimtaria ime në shkolla ishte plot me telashe; dhe zvarrisja përreth revistës m’u bë e neveritshme, pasi çdoherë isha i interesuar rreth një gjëje – dëshira për ta mësuar gjithsecilin, teksa e fshihja faktin se nuk e dija se për çfarë po i mësoja. Më në fund e arrita pikën kur u sëmura, më shumë shpirtërisht sesa fizikisht; i braktisa të gjitha dhe shkova në stepat e Bashkirit për të marrë ajër të pastër, për të pirë pijen nga qumështi i devesë dhe për të jetuar një jetë kafshësh. Pasi u ktheva, u martova. Rrethanat e reja të jetës së lumtur familjare krejtësisht më shmangën nga kërkimi i kuptimit të jetës. Në atë kohë, tërë jeta ime ishte e fokusuar në familjen time, gruan time, fëmijët e mi dhe kështu në brengën tonë të përmirësimit të mënyrës sonë të të jetuarit. Përpjekjet e mia për përsosmëri personale, që tashmë ishte zëvendësuar nga përpjekja për përsosmëri të përgjithshme, përpjekje për progres, tashmë u bë përpjekje për atë çfarë ishte më e mira për familjen time dhe për mua. Kështu kaluan edhe pesëmbëdhjetë vjet të tjera. Përkundër faktit se gjatë këtyre pesëmbëdhjetë vjetëve e shihja të shkruarit si orvatje triviale, vazhdova të shkruaja. Tashmë i kisha shijuar tundimet e autorësisë, tundimet e shpërblimeve enorme monetare dhe duartrokitjet për punën e pavlerë dhe u dorëzova ndaj kësaj si mënyrë për ta përmirësuar situatën time materiale dhe si mënyrë për të mbytur çdo pyetje të shpirtit tim që kishte të bënte me kuptimin e jetës sime dhe të jetës përgjithësisht. Teksa shkruaja, mësova atë që për mua ishte e vetmja e vërtetë: që ne duhet të jetojmë për çfarëdo që është më e mira për vetveten tonë dhe familjen tonë. Dhe kështu jetoja. Por, para pesë vjetësh diçka shumë e çuditshme filloi të ndodhte me mua. Në fillim, ia nisa të kisha çaste çrregullimi, kur jeta ime ndalonte, sikur të mos e dija se për çfarë të jetoja apo çfarë të bëja; do ta humbisja praninë time të mendjes dhe bija në gjendje depresioni. Por, kjo kalonte dhe vazhdoja të jetoja si më parë. Pastaj, çastet e çrregullimit ndodhnin më shpesh dhe gjithmonë në të njëjtën formë. Sa herë që jeta ime vinte në pikën e ndalimit, pyetjet do të zgjoheshin: Pse? Dhe çka tutje? 27

Fillimisht mendoja që këto ishin pyetje të kota dhe të pavend. Mendoja se përgjigjet për to diheshin shumë mirë dhe nëse doja ndonjëherë t’i zgjidhja, nuk do të gjë ishte e vështirë për mua; thjesht nuk do të mund të shqetësohesha me to pikërisht tani, por nëse do të doja të merresha me to, atëherë do t’i gjeja përgjigjet. Por, pyetjet vinin çdoherë e më shpesh dhe kërkesat e tyre për t’u përgjigjur u bënë përherë e më këmbëngulëse. Dhe, sikur pikat e përqendruara në një vend, këto pyetje pa përgjigje u bënë bashkë për ta formuar një njollë të vetme të zezë. Me mua ndodhi ajo që ndodh me gjithkënd që merr një sëmundje të brendshme fatale. Në fillim ka simptoma të parëndësishme të gjendjes së keqe, të cilat pacienti i shpërfill; pastaj këto simptoma shfaqen përherë e më shpesh, derisa bashkohen në një zgjatje të vazhdueshme të vuajtjes. Vuajtja rritet dhe para se ai të ndryshojë tërësisht, pacienti zbulon çfarë tashmë dinte: gjëja që ai e kishte marrë për një sëmundje të lehtë, në të vërtetë është gjëja më e rëndësishme në tokë për të, e kjo është vdekja. Saktësisht ndodhi kështu edhe me mua. E kuptova që kjo nuk kishte qenë një gjendje e keqe e rastit, por diçka shumë serioze dhe nëse të njëjtat pyetje do të vazhdonin të shfaqeshin, do të duhej t’u përgjigjesha. Dhe, u përpoqa t’u përgjigjesha. Pyetjet dukeshin aq të pamend, të thjeshta, pyetje fëmijërore. Por, si i shtriva duart mbi to e u përpoqa t’i zgjidhja, u binda menjëherë, para së gjithash, se ato nuk qenë pyetje fëmijërore e të pamend, por pyetjet më të thella e më vitale në jetë dhe, së dyti, pa marrë parasysh sa mendoja për to, nuk kishte ndonjë mënyrë t’i zgjidhja. Para se të merresha me pronën time në Samara, me shkollimin e birin tim, apo me shkrimin e librave, duhej ta dija se përse po i bëja këto gjëra. Derisa nuk e dija arsyen se përse, nuk mund të bëja asgjë. Në mes të brengës sime lidhur me ekonominë e shtëpisë, që atë kohë më mbante mjaft të angazhuar, një pyetje do t’ia behte në mendjen time: “Shumë mirë, do t’i kesh 6,500 hektarë në provincën e Samaras, e po ashtu edhe 300 kuaj; e çka pastaj?” Dhe, kjo më kthente plotësisht prapa dhe nuk e dija çfarë tjetër të mendoja. Si filloja të mendoja për shkollimin e fëmijëve të mi, do ta pyesja veten “Pse?”. Apo, do të meditoja se si njerëzit mund të arrinin prosperitet dhe papritmas do ta pyesja veten: “Çka më hyn mua në punë?”. Apo, në mes të mendimit për famën që po ma sillnin veprat e mia, do t’i thosha vetes: “Shumë mirë, do të jesh më i famshëm se Gogoli, Pushkini, Shekspiri, Molieri, se të gjithë shkrimtarët në botë – E çka? Dhe, nuk mund të gjeja absolutisht asnjë përgjigje. 28

IV

P R O Z Ë

Jeta ime u ndal. Mund të merrja frymë, të haja, të pija dhe të flija; në të vërtetë, nuk mund të bëja asgjë tjetër, pos të merrja frymë, të haja, të pija e të flija. Por, nuk kishte jetë për mua, për shkak se nuk kisha dëshira, kënaqjen e të cilave do ta shihja të arsyetueshme. Nëse doja diçka, e dija paraprakisht se nuk kishte rëndësi nëse e kisha a jo. Nëse një zanë do të vinte e të më plotësonte çdo dëshirë, nuk do ta dija se çfarë të dëshiroja. Nëse në çastet e trallisjes do të kisha jo dëshira, po shprehi të dëshirave të vjetra, në çastet e kthjelltësisë, e dija që e tëra ishte mashtrim, që në të vërtetë nuk dëshiroja asgjë. Madje më nuk dëshiroja as ta zbuloja të vërtetën, për shkak se hamendësoja se çka ishte. E vërteta ishte se jeta ishte e pakuptimtë. Ishte thuajse kisha jetuar pak, kisha bredhur pak, derisa kisha arritur te gremina dhe kisha parë qartë që atje nuk kishte asgjë, pos rrënimit. Dhe nuk kishte ndalim, nuk kishte kthim prapa, nuk kishte mbyllje sysh në mënyrë që të mos shihja se atje përpara nuk kishte asgjë përveç mashtrimit të jetës dhe të lumturisë dhe realitetit të vuajtjes dhe vdekjes, të asgjësimit të plotë. Jeta më erdhi në majë të hundës; një forcë e parezistueshme po më çonte deri atje sa ta hiqja qafe. Nuk ishte se doja ta vrisja veten. Forca që po më çonte larg jetës ishte më e fuqishme, më absolute, më tërheqëse se çdo dëshirë. Me tërë fuqinë time, përpiqesha të ikja nga jeta. Mendimi i vetëvrasjes më erdhi po aq natyrshëm sa ç’më kishte ardhur mendimi i mëhershëm për ta përmirësuar jetën time. Ky mendim ishte tundim aq i fortë saqë duhej të përdorja dhelpëri ndaj vetes në mënyrë që të mos e realizoja nxitimthi. Nuk doja të ngutesha dhe kjo ndodhte vetëm për shkak se dija ta përdorja tërë fuqinë time për t’i larguar mendimet e mia të errëta. Nëse nuk do të mund t’i largoja, i thosha vetes, gjithmonë mund t’i vija në praktikë. Dhe ja ku isha, një njeri fatlum, duke e larguar litarin nga dhoma ime, ku isha çdo natë teksa zhvishesha, ashtu që të mos e varja veten në traversën mes rafteve. Dhe, ndalova së shkuari në gjah me armë, ashtu që të mos tundohesha t’ia futja vetes një kokërr plumb. Nuk e dija se çfarë dëshiroja. Isha i frikësuar nga jeta, përpiqesha ta hiqja qafe, dhe prapë shpresoja të më vinte diçka nga ajo. 29

Dhe, kjo po më ndodhte në kohën kur të gjitha shenjat tregonin se do të duhej të isha konsideruar një njeri plotësisht i lumtur; kjo ishte kur ende nuk i kisha pesëdhjetë e një vjet. Kisha një grua të mirë, të dashur e të këndshme, fëmijë të shkëlqyer dhe pronë të madhe që po rritej e po zgjerohej pa ndonjë përpjekje nga ana ime. Kurrë më shumë nuk kisha që më i respektuar, nga miqtë e të njohurit, e i lavdëruar nga të huajt dhe mund të pretendoja një famë pa e mashtruar veten. Për më tepër, nuk isha as fizikisht, as mendërisht i pashëndetshëm; përkundrazi, gëzoja fuqi fizike e mendore të tillë që rrallë e ndeshja mes moshatarëve të mi. Fizikisht, mund të mbahesha duke punuar së bashku me fshatarët në fushë; mendërisht, mund të punoja tetë deri në dhjetë orë pa e ndier ndonjë pasojë nga sforcimi. Dhe, në këtë gjendje të punëve, arrita në pikën kur nuk mund të jetoja; dhe, ndonëse i frikësohesha vdekjes, duhej të bëja hile për ta ndaluar veten nga vetëvrasja. Vetes sime ia përshkrova gjendjen time shpirtërore kështu: jeta ime është njëlloj shakaje e budallme dhe e ligë që dikush po e bënte me mua. Përkundër faktit që unë nuk e njihja ekzistencën e ndonjë “Dikushi”, që do të më ketë krijuar, nocioni që dikush më kishte sjellë në këtë botë si një shaka të budallme e të ligë, dukej të ishte mënyra më natyrale për ta përshkruar gjendjen time. Nuk mund ta ndaloja veten duke imagjinuar që atje diku ishte dikush që tash ishte duke e argëtuar veten, duke qeshur me mua dhe me mënyrën si kisha jetuar për tridhjetë a dyzet vjet, duke studiuar, duke u zhvilluar, duke u rritur në trup e shpirt; duke qeshur me atë se si isha pjekur tërësisht intelektualisht dhe kisha arritur majën nga ku jeta e nxjerr në shesh veten vetëm për të më treguar si një budalla total, që sheh se në jetë nuk ka asgjë, që nuk kishte asgjë dhe që nuk do të kishte asgjë. “Dhe atë kjo e bën të qeshë”. Por, ishte a nuk ishte dikush me të vërtetë duke qeshur me mua, kjo nuk e lehtësonte aspak gjendjen time. Nuk mund të gjeja asnjë kuptim racional për as edhe një veprim të tërë jetës sime. E vetmja gjë që më mahniste ishte se si kisha dështuar ta kuptoja këtë qysh nga fillimi. Krejt kjo, deri më tani, kishte qenë njohuri e rëndomtë. Nëse jo sot, atëherë nesër, sëmundja dhe vdekja do të vinin (në të vërtetë, ato tashmë ishin duke u afruar) për gjithkënd, për mua dhe asgjë nuk do të mbetet përveç kundërmimit dhe krimbave. Të bëmat e mia, çfarëdo të kenë qenë, do të 30

P R O Z Ë

harrohen herët a vonë dhe vetja ime nuk do të jetë më. Pse, pra, të bëhet ndonjë gjë? Si mund ta shohë dikush këtë e të jetojë? Kjo është mahnitëse! Është e mundshme të jetohet aq sa jeta na trallis; si të kthjellemi, nuk mund të mos e shohim se e tëra është një mashtrim, një mashtrim i budallmë! Nuk ka asgjë argëtuese apo të mençur në të; është mizor dhe i budallmë. Është një përrallëz e vjetër nga Lindja lidhur me një udhëtar që ndiqet në stepa nga një bishë e tërbuar. Duke u përpjekur të shpëtojë nga bisha, udhëtari merr turr të kërcejë në një pus të thatë; por, në fund të pusit ai e sheh një drangua me nofullat krejt të hapura, duke pritur ta gëlltisë. Fatkeqi nuk guxon të kthehet prapa në fushë nga frika e bishës dhe nuk guxon të kërcejë krejtësisht poshtë në fund të pusit nga frika e drangonit. Kështu që ai kapet për një dege të shkurres që rritej në të çarat e pusit dhe kacavirret në të. Duart e tij fillojnë të dobësohen dhe ai e ndien që së shpejti do të bëhet pre e vdekjes që e pret në të dyja anët. Por, prapë, ai mbahet dhe teksa kacavirret në degë, sheh dy minj, njëri i zi e tjetri i bardhë, duke punuar barabar përreth degës së shkurres ku mbahej, duke e brejtur. Së shpejti shkurrja do të thyhet dhe ai do të bjerë në nofullat e drangonit. Udhëtari e sheh këtë dhe e di që me siguri do të vdesë. Por, teksa ende varet atje, shikon përreth dhe sheh disa pika mjaltë në gjethet e shkurres, e zgjat gjuhën dhe i lëpin. Kështu unë kacavirrem në degën e jetës, duke e ditur që pashmangshëm drangoni i vdekjes është duke pritur, i gatshëm të më copëtojë; dhe nuk e di pse ky mundim më ka rënë mbi kokë. Përpiqem ta përpij mjaltin që doherë më ka ngushëlluar, por mjalti nuk është më i ëmbël. Ditën e natën miu i zi dhe miu i bardhë e brejnë degën ku jam kacavarur. Qartë e shoh drangonin, kurse mjalti e ka humbur tërë ëmbëlsinë. I shoh vetëm drangonin e pashmangshëm dhe minjtë dhe nuk mund t’i heq sytë nga ta. Kjo nuk është përrallë, por e vërteta, e pakundërshtueshme dhe e kuptueshme nga të gjithë. Mashtrimi i dikurshëm i lumturisë së jetës që ma kishte fshehur tmerrin e drangonit, tashmë nuk më gabon. Pa marrë parasysh sa i them vetes se nuk mund ta marr vesh kuptimin e jetës, se duhet të jetoj pa menduar për të, nuk mund ta bëj këtë, për shkak se tashmë e kam bërë këtë për një kohë të gjatë. Tash nuk mund të bëj gjë tjetër pos të shoh ditët dhe netët që mësyjnë përpara e më dërgojnë te vdekja. E shoh vetëm këtë dhe vetëm kjo është e vërteta. Çdo gjë tjetër është rrenë.

31

Dy pikat e mjaltit të cilat më shumë se çdo gjë tjetër m’i kanë larguar sytë nga e vërteta mizore, ishin dashuria ime për familjen dhe për shkrimin, të cilit i referohesha si art; e, ky mjaltë e ka humbur ëmbëlsinë për mua. “Familja ime”, i thosha vetes. Por, familja ime, gruaja ime, fëmijët e mi, edhe ata janë njerëz. Edhe ata janë subjekt i së njëjës gjendje po sikurse unë: ata ose duhet të jetojnë me rrena ose të ballafaqohen me të vërtetën e tmerrshme. Pse duhet të jetojnë? Pse duhet t’i dua? Pse të kujdesem për ta, t’i sjell këtu, dhe t’i rris? Që të zhyten në dëshpërimin që po më ha mua apo t’i mësoj të jetojnë me marrëzinë? Nëse i dua, nuk mund ta fsheh të vërtetën nga ta. Çdo hap që bëjnë në dituri, do t’i çojë drejt kësaj të vërtete. Dhe e vërteta është vdekja. “Arti, letërsia”. Nën ndikimin e suksesit dhe lavdërimit nga të tjerët, e kisha bindur veten për një kohë të gjatë që kjo ishte diçka që mund të bëhej, përkundër vdekjes që po afrohej e që do të asgjësonte gjithçka-mua, veprën time dhe kujtimin për to. Por, e pashë që edhe kjo, gjithashtu, ishte mashtrim. M’u bë e qartë që arti ishte një ornament i jetës, diçka që na josh për të jetuar. Por, jeta e kishte humbur sharmin për mua, pra si do t’i magjepsja të tjerët? Derisa isha duke mos e jetuar jetën time, por jetën e dikujt tjetër që po më merrte në krifën e vet, derisa besoja se jeta kishte kuptim, edhe pse madje nuk mund ta shprehja këtë, reflektimi i secilit lloj të jetës përmes letërsisë dhe arteve, më jepte kënaqësi; kënaqesha duke e shikuar jetën në pasqyrën e artit. Por, kur fillova ta kërkoja kuptimin e jetës, kur fillova ta ndieja nevojën për të jetuar, kjo pasqyrë u bë ose torturuese ose e panevojshme, sipërfaqësore dhe qesharake. Për mua më nuk ishte e mundur të ngushëllohesha nga ajo që shihja në pasqyrë, pasi e shihja që situata ime ishte e marrë dhe dëshpëruese. Ishte mirë për mua të gëzohesha kur në thellësitë e shpirtit tim besoja që jeta ka kuptim. Pastaj, kjo lojë dritash e hijesh, lojë e komikes, e tragjikes, prekëse, e bukur, si dhe elementet e tmerrshme të jetës, më qetësonin. Por, kur e pashë që jeta ishte e pakuptimtë dhe e tmerrshme, loja në pasqyrë nuk mund të më argëtonte më. Pa marrë parasysh sa ishte i ëmbël mjalti, nuk mund të ishte i ëmbël për mua, pasi e pashë që drangoni dhe minjtë po vazhdonin ta brenin degën duke më mbështetur. Por, nuk u ndala këtu. Po ta kisha kuptuar se jeta thjesht nuk kishte kuptim, mbase do të isha në gjendje që qetësisht ta pranoja këtë; do ta kisha pranuar se ky ishte shorti im. Por, kështu nuk mund të pushoja i

32

P R O Z Ë

kënaqur. Po të isha sikur njeriu që jeton në mal i cili e di se nga aty nuk mund të dalë, mbase do të isha në gjendje të vazhdoja të jetoja; por, isha si njeriu i humbur në mal, i tmerruar nga fakti se ishte i humbur, që ishte në nguti për të ikur që aty, me dëshirë të madhe për ta gjetur rrugën dhe dijen, por që secili hap po e çonte në konfuzion edhe më të thellë dhe prapë askush nuk mund ta ndalonte së nguturi.

Ky ishte tmerr. Dhe, në mënyrë që të ikja nga ky tmerr, doja ta vrisja veten. Ndieja tmerrin e asaj që më priste; e dija që ai tmerr ishte më i llahtarshëm se situata ime e tanishme, por nuk mund ta mbaja larg dhe nuk kisha durim të prisja fundin. Pa marrë parasysh sa bindës ishte argumenti se një damar zemre mund të shpërthente gjithsesi apo diçka tjetër do të këputej, dhe e tëra do të merrte fund, nuk mund të prisja fundin me durim. Llahtari i errësirës ishte shumë i madh dhe doja të isha i lirë sa më shpejt që të ishte e mundur, me litar a plumb. Ishte kjo ndjenjë, më e fuqishme se gjithçka tjetër, që po më çonte drejt vetëvrasjes. V.

Disa herë e pyeta veten, “Mund të jetë që nuk kam vërejtur ndonjë gjë, që atje ka diçka që kam dështuar ta kuptoj? A nuk është e mundshme që kjo gjendje dëshpërimi është e rëndomtë për gjithkënd?” Dhe, kërkova përgjigje për pyetjet e mia në secilën fushë të dijes njerëzore. Për një kohë të gjatë vazhdova me këtë kërkim të përpiktë; nuk kërkova rastësisht, nga kureshtja e thjeshtë, por me dhimbje, me këmbëngulje, natën e ditën, sikur një njeri i vdekur që kërkon shpëtim. Nuk gjeta gjë. Kërkova të gjitha fushat e dijes dhe jo vetëm që nuk gjeta gjë, por isha i bindur që të gjithë ata që kishin kërkuar dije siç kisha bërë unë, kishin mbetur duarthatë. Jo vetëm që nuk gjetën gjë, por qartë e pranuan të njëjtën gjë që më kishte shpënë në dëshpërim: e vetmja dije absolute e arritshme nga njeriu ishte se jeta ishte e pakuptimtë... (Marrë nga libri: Tolstoi, “Conffesion” W W Norton & Company, New York, London, 1983) Nga anglishtja: Gëzim Aliu

33

34

P R O Z Ë

Raymond CARVER



(25 maj 1938 – 2 gusht 1988) është tregimtar dhe poet amerikan. Ai ka kontribuuar në ringjalljen e tregimit të shkurtër amerikan gjatë viteve tetëdhjetë. Tregimin e parë me titull “The Fourious Seasons”, Carver e botoi në vitin 1961. Përmbledhja e tij e parë me tregime, “Will You Please Be Quiet, Please?”, e cila u botua në vitin 1976, u vu në listën e ngushtë të çmimit “National Book Aëard”. Tregimet e tij janë të përfshirë në antologji të shumta të tregimeve amerikane. Ai e ka përshkruar vetën si të prirë drejt shkurtësisë dhe thellësisë. Karakteristika të minimalizmit përgjithësisht janë parë si shenjë dalluese e veprës së tij, megjithëse ai asnjëherë nuk e ka konsideruar vetën autor minimalit. Stili i Carverit gjithashtu është përshkruar si realizëm i pistë, që e ka lidhur atë me shkrimtarë të tjerë të viteve shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë si Richard Ford, Tobias Wolff, Ann Beattie, Frederick Barthelme dhe Jayne Anne Phillips.

PSE NUK VALLËZONI?

Në kuzhinë, ai zbrazi një pije tjetër dhe shikoi kah suita e dhomës së fjetjes në oborrin e tij përballë. Dysheku ishte i shformuar dhe çarçafët me shirita qëndronin pranë dy jastëkëve në komodinë. Përveç kësaj, gjërat dukeshin shumë ngjashme me ato që i kishin në dhomën e fjetjes – komodina e natës dhe llamba e leximit në anën e tij të shtratit, komodina e natës dhe llamba e leximit në anën e saj. Anën e tij, anën e saj. Ai e mendoi këtë derisa e piu një gllënjkë uiski. Komodina qëndronte pak këmbë larg shtratit. Ai i kishte zbrazur sirtarët në kuti kartoni atë mëngjes dhe kutitë e kartonit ishin në dhomën e ndejës. Një ngrohës portativ ishte afër komodinës. Një karrige me një jastëk dekorues qëndronte te këmba e shtratit. Pajisjet e kuzhinës të lustruara me alumin zinin një pjesë të rrugicës. Një pëlhurë e verdhë, shumë e madhe, e mbulonte tavolinën dhe varej anash. Një fier në vazo ishte mbi tavolinë dhe pak më tutje ishte kanapeja, një karrige dhe 35

llambadari. Tavolina ishte shtyrë pas derës së garazhit. Disa enë kuzhine ishin në tavolinë, bashkë me një orë muri dhe dy fotografi të vëna në kornizë. Gjithashtu në rrugicë ishte edhe një paketë me filxhanë, gota dhe pjata, secili objekt i mbështjellë me gazetë. Atë mëngjes ai i kishte pastruar dollapët dhe përveç tri paketave në dhomë të ndenjës, të gjitha gjërat e tjera ishin nxjerrë nga shtëpia. Ai e kishte vënë një spango të shtrirë dhe gjithçka ishte e lidhur. Gjërat ecën mirë, jo ndryshe nga ajo se si ishte kur ishin brenda. Herë pas here ndonjë veturë ngadalësonte dhe njerëzit vështronin ngultas. Por asnjë nuk ndalej. I ngjante atij që as ai nuk do të ndalej. “Duhet të jetë një ankand i oborrit,” vajza i tha djalit. Kjo vajzë dhe ky djalë po e mobilonin apartamentin e vogël. “Të shohim se çfarë duan për shtratin,” tha vajza. “Dhe për televizorin,” tha djali. Djali u nis drejt rrugicës dhe u ndal përballë tavolinës së kuzhinës. Ata dolën nga vetura dhe filluan t’i kontrollonin gjërat, vajza duke e prekur pëlhurën, djali duke e futur në prizë përzierësin dhe duke e lëshuar për të grirë, vajza duke e marrë një pjatë me ngrohje nën të, djali duke e lëshuar televizorin dhe duke bërë pak rregullime. Ai u ul në divan për të shikuar. Ai e ndezi një cigare, shikoi përreth, e hodhi fijen e shkrepëses në bari. Vajza u ul në shtrat. Ajo i zbathi këpucët dhe u shtri. Ajo mendoi se mund ta shihte një yll. “Eja këtu, Jack. Provoje këtë shtrat. Sille njërin prej atyre jastëkëve,” tha ajo. “Si është?” tha ai. “Provoje,” tha ajo. Ai shikoi rreth e rrotull. Shtëpia ishte e errët. Ndihem çuditshëm,” tha ai. “Më mirë shiko nëse është dikush në shtëpi.” Ajo kërceu në shtrat. “Provoje së pari,” tha ajo. Ai u shtri në shtrat dhe e vuri jastëkun nën kokë. “Si po të duket?” tha ajo. “Është pak i fortë,” tha ai. Ajo u kthye dhe ia vuri dorën në faqe. 36

P R O Z Ë

“Më puth,” tha ajo. “Të qohemi,” tha ai. “Më puth,” tha ajo. Ajo i mbylli sytë dhe e shtrëngoi atë. Ai tha, “Po shikoj nëse është dikush në shtëpi.” Por ai vetëm u ngrit dhe qëndroi aty ku ishte, duke u shtirur sikur po shikonte televizorin. Dritat u ndezën në shtëpitë lart dhe poshtë rrugës. “A nuk do të ishte interesant sikur,” tha vajza dhe u zgërdhi, pa e çuar deri në fund atë që deshi të thoshte. Djali qeshi, por pa ndonjë arsye. Pa ndonjë arsye, ai e ndezi llambën e leximit. Vajza largoi një mushkonjë, pas së cilës djali u ngrit dhe e shikoi brenda këmishës së tij. “Po shikoj nëse është kush në shtëpi,” tha ai. “Nuk ma merr mendja që është kush në shtëpi. Por nëse është kush, do të shoh se sa kushtojnë gjerat.” “Çfarëdo që kërkojnë, ua ofro dhjetë dollarë më pak. Është gjithmonë ide e mirë,” tha ajo. Dhe, veç kësaj, ata duhet të jenë të dëshpëruar apo diçka e tillë.” “Është një televizor shumë i mirë,” tha djali. “Pyeti sa kushton,” tha vajza.

Burri erdhi poshtë trotuarit me një thes nga dyqani. Ai kishte sandviçë, birrë, uiski. E pa veturën në rrugicë dhe vajzën në shtrat. E pa televizorin që ishte lëshuar dhe djalin në verandë. “Tungjatjeta,” i tha burri vajzës. “E paske gjetur shtratin. Sa mirë.” “Tungjatjeta,” tha vajza dhe u ngrit. “Vetëm po e provoja.” Ajo e përkëdheli shtratin. “Është një shtrat shumë i mirë.” “Është shtrat i mirë,” tha burri dhe e lëshoi thesin nga dora dhe e mori birrën dhe uiskin. “Menduam se nuk ishte askush këtu,” tha djali. “Jemi të interesuar për shtratin dhe ndoshta edhe për televizorin. Gjithashtu ndoshta edhe për tavolinën. Sa dëshiron për shtratin?” “Po mendoja pesëdhjetë dollarë për shtratin,” tha burri. “A bën për dyzet?” pyeti vajza. 37

“Mund ta merrni për dyzet,” tha burri. Ai e nxori një gotë nga kutia. E largoi gazetën nga gota. E hapi kapakun e uiskit. “Sa për televizorin?” tha djali. “Njëzet e pesë.” “A bën për pesëmbëdhjetë?” tha vajza. “Pesëmbëdhjetë është në rregull. Mund ta shes për pesëmbëdhjetë,” tha burri. Vajza shikoi kah djali. “A dëshironi nga një pije,” tha burri. Gotat janë në atë kuti. Unë po ulëm. Po ulëm në divan.” Burri u ul në divan, u mbështet dhe ua nguli sytë djalit dhe vajzës. Djali mori dy gota dhe i mbushi me uiski. “Mjaft,” tha vajza. “Unë dua ujë në timen.” “Ka ujë në atë rubinetin atje,” tha burri. “Hape atë rubinet.” Djali u kthye me uiskin e holluar me ujë. E pastroi fytin e tij dhe u ul në trapezari. U zgërdhesh. Por nuk piu gjë nga gota e tij. Burri ia nguli sytë televizorit. E mbaroi pijen e tij dhe e filloi një tjetër. U zgjat për ta ndezur llambadarin. Në atë moment cigarja e tij i ra nga gishtërinjtë midis dy jastëkëve. Vajza u çua për t’i ndihmuar që ta gjente. “Pra, çfarë dëshiron?” djali i tha vajzës. Ai e mori bllokun e çeqeve dhe e mbajti afër buzëve, sikur të ishte duke menduar. “E dua tavolinën,” tha vajza. “Sa kushton tavolina?” Burri e tundi dorën, duke pyetur çuditshëm. “Jepe një shifër,” tha ai. Ai i shikoi ata derisa po uleshin në tavolinë. Në dritën e llambadarit, shihej diçka në fytyrat e tyre. Nuk dukej nëse ishte e mirë apo e keqe.

“Po e fiku këtë televizor dhe po e lëshoj pllakën,” tha burri. “Ky gramafon shitet gjithashtu. Lirë. Jepmani një ofertë.” Ai zbrazi edhe ca uiski dhe e hapi një birrë. “Gjithçka shitet,” tha burri. Vajza e zgjati gotën e saj dhe burri e mbushi. 38

P R O Z Ë

“Faleminderit,” tha ajo. “Je shumë i sjellshëm,” tha ajo. “Të shkon në kokë,” tha djali. “Mua po më merren mendtë.” Ai e mbështeti gotën e tij dhe e tundi. Burri e mbaroi pijen e tij dhe zbrazi një tjetër dhe pastaj e gjeti kutinë e pllaka të gramafonit. “Zgjidh diçka,” burri i tha vajzës dhe ia zgjati pllakat. Djali po shkruante çekun. “Ja,” tha vajza, duke zgjedhur diçka, çfarëdo, sepse nuk ua dinte emrat këtyre studiove. Ajo u ngrit nga tavolina dhe u ul prapë. Ajo nuk donte të rrinte e qetë. “Po e kthej në para,” tha djali. “Sigurisht,” tha burri. Ata pinë. Dëgjuan muzikë. Dhe pastaj burri e vuri një tjetër. Pse nuk vallëzoni? vendosi të thoshte dhe pastaj e tha. “Pse nuk vallëzoni?” “Nuk mendoj ashtu,” tha djali. “Jepi,” tha burri. “Është oborri im. Mund të vallëzosh nëse do.” Me duar rreth njëri-tjetrit, me trupat e tyre të ngjeshur, djali dhe vaja lëvizën poshtë e lart rrugicës. Ata po vallëzonin. Dhe kur pllaka përfundoi, ata vazhduan prapë dhe kur kjo përfundoi, djali tha, “Jam i dehur.” Vajza tha, “Nuk je i dehur.” “Epo, jam xurxull,” tha djali. Burri e fiku gramafonin dhe djali tha, “Jam i dehur.” “Vallëzo me mua,” vajza i tha djalit dhe pastaj burrit dhe kur burri u ngrit në këmbë, ajo i erdhi pranë me duar të hapura. “Ata njerëz atje, po shikojnë,” tha ajo. “Në rregull është,” tha burri. “Është vendi im,” tha ai. “Le të shohin,” tha vajza. “Ashtu pra,” tha burri. “Ata kanë menduar se kanë parë gjithçka këtu. Por nuk e kanë parë këtë, apo jo? Ai e ndjeu frymëmarrjen e saj në qafën e tij. “Shpresoj të të pëlqejë shtrati,” tha ai. Vajza i mbylli dhe më pas i hapi sytë. Ajo e shtyri fytyrën e saj në shpatullat e burrit. E tërhoqi burrin më afër vetës. “Duhet të jesh i dëshpëruar apo diçka e tillë,” tha ajo. 39

Javë më vonë, ajo tha: Tipi ishte rreth moshës së mesme. Të gjitha gjërat e tij ishin aty në oborrin e tij. S’ka rrenë. Ishim shumë të dehur dhe vallëzuam. Në rrugicë. Oh, Zoti im. Mos qesh. Ai na i lëshoi ato pllaka. Shihe këtë gramafon. Tipi na i dha neve. Dhe të gjitha këto pllaka të mutit. A dëshiron ta shohësh këtë mut?” Ajo vazhdoi të flasë. Iu tregoi të gjithëve. Kishte më shumë për të treguar dhe ajo po tentonte ta nxirrte jashtë. Pas një kohe, ajo pushoi se tentuari. GJËRA TË VOGLA Herët gjatë asaj dite, moti ndryshoi dhe bora po shkrihej në ujë të ndyrë. Shtresat e saj lëvizën teposhtë nga dritarja me shikim nga oborri pas shtëpisë. Jashtë në rrugë, ku po errësohej, veturat ishin bërë me baltë. Por, terri tashmë kishte hyrë edhe brenda. Ai ishte në dhomë të fjetjes, duke i futur rrobat në një valixhe, kur ajo erdhi te dera. Më vjen mirë që po ikën! Më vjen mirë që po ikën! tha ajo. A dëgjon? Ai vazhdonte t’i fuste gjërat e tij në valixhe. Bir bushtre! Jam aq e gëzuar që po ikën! Ajo filloi të qante. Nuk mund të më shikosh as në fytyrë, apo jo? Pastaj e vërejti fotografinë e foshnjës në shtrat dhe e mori. Ai shikoi kah ajo dhe ajo i fshiu sytë dhe e shikoi ngultas, para se të kthehet në dhomën e pritjes. Ktheje atë, tha ai. Vetëm merri gjërat e tua dhe largohu, tha ajo. Ai nuk u përgjigj. E lidhi valixhen, e veshi pallton, shikoi rreth dhomës së fjetjes para se ta fikte dritën. Pastaj shkoi në dhomën e ndenjës. Ajo qëndroi pranë derës së kuzhinës së vogël, duke e mbajtur foshnjën. E dua foshnjën, tha ai. A je i çmendur? Jo, por e dua foshnjën. Do ta dërgoj dikë për t’i marrë gjërat e saj. Nuk do ta prekësh këtë foshnje, tha ajo. Foshnja kishte filluar të qante dhe ajo e hoqi mbulojën rreth kokës së saj. Oh, oh, tha ajo, duke e shikuar foshnjën. Ai lëvizi drejt saj.

40

P R O Z Ë

Për hir të Zotit! tha ajo. Ajo eci një hap mbrapa në kuzhinë. E dua foshnjën. Largohu! Ajo u kthye dhe tentoi ta mbante foshnjën në një qoshe prapa stufës. Por ai hyri. Arriti matanë stufës dhe e shtrëngoi foshnjën me duar. Lëshoje, tha ai. Largohu, largohu! bërtiti ajo. Foshnja ishte skuqur në fytyrë dhe bërtiste. Gjatë kacafytjes, ata e rrëzuan një vazo që ishte e varur prapa stufës. Ai e ngjeshi atë për muri dhe u mundua t’ia zbërthente duart. E mbajti foshnjën dhe shtyu me gjithë fuqinë që kishte. Lëshoje, tha ai. Mos, tha ajo. Po e lëndon foshnjën. Nuk po e lëndoj unë foshnjën, tha ai. Nga dritarja e kuzhinës drita filloi të pakësohej. Në prag të muzgut, me njërën dorë, ai i zbërtheu gishtat e saj të bërë grusht dhe me dorën tjetër e shtrëngoi foshnjën që bërtiste nën krah afër supit. Ajo i ndjeu gishtat e saj që iu hapën me forcë. Ajo e ndjeu foshnjën që po i shqitej. Jo! bërtiti ajo mu në çastin kur duart e saj e lëshuan. Ajo mund ta mbante këtë foshnje. E rrëmbeu dorën tjetër të foshnjës. Ajo e kapi foshnjën rreth kyçit të dorës dhe u shty mbrapa. Por ai nuk do të lëshonte pe. Ai e ndjeu se foshnja po i rrëshqiste nga duart dhe e tërhoqi mbrapa me forcë. Në këtë mënyrë, çështja u zgjidh. I përktheu nga anglishtja: Alfred Beka

41

42

P R O Z Ë

Andrej BLLATNIK



Blatnik është prozator slloven, i lindur me 1963 në Lubjanë. Ka studiuar për Letërsi krahasimtare, Sociologji të kulturës, Letërsi amerikane dhe Komunikologji. Vitet e fundit është shkrimtar i lirë, kurse më parë ka punuar si redaktor dhe ligjërues në Fakultetin filozofik. Nga viti 2007 është kryetar i jurisë të shpërblimit mesjetar Vilenica. Ka shkruar dymbëdhjetë vepra dhe është përkthyer në njëzet e tri gjuhë. Vepra e tij e fundit në prozë përfshin 50 tregime të shkurtra, prej cilës kemi shkëputur disa sosh.. Antologjia Best European Fiction 2010 (nën redaksinë e Aleksander Hemon, hyrja Zadia Smith) sjell tregime nga libri “Ti e kupton?..”Në vitin 2014 ka publikuar librin Ligji i dëshirës në anglisht, në Dalkey Archive Press.

ISHTE?

S’mbaj mend gjë. Në mbrëmje shkuam diku me shokët e klasës, pastaj edhe diku tjetër, nuk mbaj mend ku, e pastaj erdhën këta fëmijët. E pra, ne bëmë marrëzira, por asgjë me rëndësi. Blemë pije, por ç‘kam pirë nuk e mbaj mend. Mbaj mend, ne biseduam me të në qoshe afër tualetit. Mbaj mend, se të dytë tundëm dorën për lamtumirtë - unë të mive, ai të tijve. Mbaj mend, që ai ndezi motorin, ma dha një helmetë. Të tijën. Helmeta ishte shumë e madhe, por mbante erë të mirë. Të tjerat mbanin erë djemsh, kurse kjo ishte ndryshe. Erë të rriturish. Shokët e klasës pastaj më pyetën, si e ke hallin, ke pirë? Ishte i sjellshëm? Po mami e pa? Të dha numrin e telefonit? Nuk mbaj mend. Nuk mbaj mend asgjë, vetëm atë erën e helmetës. UNË IKA,

Sepse nuk mund të flija. E di, duhej të të kisha lënë një njoftim. E di, nuk është mirë të ikësh në këtë mënyrë, pas asaj që vajzën e kanë ftuar për darkë – në realitet, atë ka plot tre muaj që e marrin për darkë, - dhe pastaj pas këtyre gati qindra darkave ajo, më në fund, deklaron se 43

sot ishte e gatshme të vinte te ti për të pirë një gotë për natën e mirë. E di, nuk është lehtë të zgjohesh në mëngjes – kurse shtrati është bosh, para kësaj në mbrëmje ti ishe i bindur që në mëngjes ai do të jetë i zbrazët, në banesë s’kishte njeri, kurse t’i mendoje se tani nuk do të ishte kështu. Por mua m’u desh të ikja, kupton, nuk më merrte gjumi! Por, si të ta shpjegoj gjithë këtë? Të shkruaj se ishte mbrëmje e bukur? Ti këtë e di vetë. Unë gjithnjë kështu them. Ai është çdo herë i tillë. Të shkruaj se nuk mund të qëndroja? Këtë e ke kuptuar vetë. Kjo ishte e qartë, meqë nuk isha aty. Të gjitha kordarkat – e di, në rastet më të shpeshta nuk kisha dëshirë për të ngrënë. Bukur ishte pastaj, kur i kishin larguar të gjitha, kurse ne rrinim ulur dhe llomotisnim. Më pëlqente, si e lëkundje kokën ngadalë, kur unë deklarova sot do paguaja unë. E di, do mund të paguaja çdo herë, aq shumë më eksitonte ajo lëvizje e ngadaltë. Nëpër flokët e tu shkau një valë. Posi, e mbaj mend, a mund të darkohet, erdhi koha për tjetrin. Ja përse deklarova, nëse dëshiron shkojmë te ti. Por, porsa shkelëm pragun, unë e kuptova se nuk do të mundja. Të gjitha këto gjësende në banesën tënde! Për mua këtu nuk kishte vend. Gjatë kohës së darkës gjithçka ishte e thjeshtë – s’ishte aq intime. Kurse aty – nuk e di, më mirë do të ishte, me gjasë, të shkoja në hotel, atje, mbase, gjithçka do të ishte ndryshe. Si në restorant: hyn dhe del. Kurse këtu ishte shtëpia jote. Të gjitha këto xhingla në mure, të cilat ju me bashkëshorten i keni sjellë nga udhëtimet. Pastaj ti më tregove dhomën e fëmijëve. Ja ky ishte gabim, e kupton edhe vetë. E di, të dy fëmijët tashmë janë të rritur dhe jetojnë ndaras. Por dhoma i pret. Ata mund të kthehen në çdo moment. Dhe ç’duhej të beja unë atëherë? E kisha të vështirë, kur ti fillove të qaje. Do të ngushëlloja me dëshirë, por nuk munda. Posi, e di, që më dashuron. Edhe unë ty. Dhe më vjen shumë keq, ngase ti je njeri i denjë. Të tjerët nuk do të më shtronin për të fjetur në dhomën e ndejës. Por unë vërtet nuk mundja. Nuk mund të flija gjumë. Kishte shumë gjësende. Libra, të cilët. qartë nuk ishin tuajat. Muzika, të cilën ti nuk e dëgjon. Për mua kjo ishte shumë, më fal. Madje mendoj, nuk mund të shkoj më me ty në darkë, së paku për një kohë. Po çka mund të bëjmë akoma? Nuk ofendohesh? Besoj e kupton?

44

SI TË NDAHEN MBETURINAT

P R O Z Ë

Është e çuditshme të zgjohesh me banesë të huaj. Shikon gruan, e cila është shtrirë pranë. Si ke ardhur këtu? S’është e mundur ta kesh kapur në tren. Madje, siç duket, e ka lexuar edhe Koelon. Me sa duket është e mundur. Tani je tek ajo. Ajo po fle gjumë. E dëgjon: po merr frymë. Do të ishte e tmerrshme, sikur të mos merrte frymë. Kujt do t’i telefonoje në atë rast? Si të shpjegoheshe? Po mirë që gjithçka është në rregull. Në dysheme dukeshin mbetjet e darkës së djeshme, mezeja, pijet. Duhet pastruar, të bëhej diç e dobishme, sepse natën u kënaqe, folët shumë pak, gjithçka u zhvillua pa fjalë. Por ishte territor i panjohur. Si të ndahen mbeturinat? Më përpara për banesat e të tjerëve ke mundur të gjykosh vetëm në bazë të librave dhe pllakave. Kudo shkoje – menjëherë hidhje sytë nga raftet. Dhe gjithçka bëhej e qartë. Tani shikimi nuk ofron gjë – libra dhe muzika gjithnjë ishin të njëjta. Tani kishte të bënte me mbeturinat. Ku të hidhte letrat, ku xhamat, ku mbeturinat organike? Fillon të kërkosh, shikon poshtë lavamanit – vetëm një kove. S’ke variante. Në qetësi mbath këpucët. KOLAPS (Shembje)

Ka histori prej më të çuditshmeve. Ja një prej tyre. Ke grua, fëmijë, punë makinë, ke shtëpizë në periferi. Ka shumë të ngjarë se edhe do të vdesësh i lumtur, fëmijët do të qajnë në varrim, madje edhe fqinjët do të pikëllohen, që nuk jeton më. Njëherë natën, kur shuhen shkëndijat e fundit të dritës, kthehesh në shtëpi, ecën ngadalë, si zakonisht dhe befas dëgjohet një përplasje, pastaj një goditje. Ti nuk sheh gjë, vetëm një goditje e mbytur mbi makinë. Frenon, del jashtë, shikon ç’ka ndodhur. Nën makinë qëndron i shtirë një fëmijë rreth shtatë vjeç, në shtëpi ke një të moshës së njëjtë. Ai ka mundur të ndodhet në vend të këtij. Qëndron i palëvizshëm. Nën kokë është krijuar një pellg gjaku. Bërtet, pekulesh, kërkon pulsin dhe nuk e gjen dot. Shikon përqark - asnjeri, rruga është bosh. Këtej kalon çdo ditë, por asnjërin nuk e njeh, është vetëm lagje banimi, i zymtë i qetë. Askush vështron, në dritare nuk vërehet dritë. Po tani? Çka të bëhet, nëse ka ndodhur diç e tillë? Nëse fëmija do të gjëmonte, do të ishte më e thjeshtë. Do ta vendoste në makinë dhe do ta 45

dërgonte në spital. Ose, do të telefononte “ndihmën e shpejtë”. Por e sheh se s’ke kë e shpëton. Pasi je këndellur pak, vëren se as fanarët e rrugëve nuk janë të ndezura. Në rrugë nuk kishte asnjë makinë. Shikon përqark, mos po kalon njeri, mos po fshihet prapa kontejnerëve të mbeturinave, duke të spiunuar. S’kishte njeri. Dëshiron të telefonosh, por kujt? Telefonit tënd papritmas i ka rënë bateria, po edhe sikur të kishte punuar, askush nuk do të përgjigjej. E shikon fëmijën edhe një herë. Të duket, se është shtrirë aty një jetë të tërë, fytyra e zbehur, gjaku nën kokë kishte tharë. Sërish vështron përqark, të duket se shtëpitë e rrugës po vërtiten, asfalti po çahet, në qiellin e natës po shfaqen hone, në të cilat do të rrëshqasë hapësira. Në dorë akoma i mban çelësat e makinës, ia hedh një sy pastaj makinës dhe e kupton se ajo më nuk lëviz dot nga vendi. Lëshon çelësat, të cilët përplasen ngadalë në errësirë, dhe ti nuk habitesh, që nuk dëgjove krismën e metalit në asfalt. Përqark s’dëgjohej asgjë. Qentë nuk lehin, nuk bëjnë zhurmë televizorët, nuk cingërojnë telefonat. Sërish përkulesh mbi fëmijën. Ai ishte bërë edhe më i vogël dhe më thatim, shikon duart dhe pret, që edhe ato do të fillojnë të dridhen. Mendon me vete: kam pasur grua, fëmijë, dukej se do të vdisja i lumtur. Tani gjithçka u përmbys. Nuk mbarojnë të gjitha historitë në mënyrë të lumtur. FJALËT KANË DOMETHËNIE

Me të hyrë në dhomë, unë pashë vizitkartën, të cilën ma dha recepsionisti kujdestar. Aty ishte një fotografi, numri i telefonit dhe një mbishkrim me një gjuhë të panjohur. Unë shtypa numrin. U përgjigj një femër. Menjëherë kaluam në anglisht. - Jam disi e vetmuar, - thashë unë. – Nuk do të vini tek unë? Gruaja heshti një kohë të gjatë. - Jeni të bindur se e dini ku keni telefonuar? – tha ajo në fund. - Po, në vizitkartë ka një fotografi. A nuk jeni ju? - Unë, por e keni lexuar ç’shkruan më poshtë? Fjalët kanë domethënie. Me sa duket, nuk i keni lexuar. - Jo, nuk i kam lexuar. - Nuk dija, ç’duhej bërë më tej.

46

P R O Z Ë

- Mirë, çka do të bëjmë? - Do të dëgjoj historinë tuaj, - tha ajo. Tëmthat po më shtypnin. Për diçka të tillë kisha lexuar diku, dhe, nëse më kujtohet mirë, nuk kishte mbaruar me asgjë të mirë. - Nuk kam ndonjë histori. - Natyrisht, të gjitha kanë një histori. Në të kundërtën nuk do të ndodheshit në këtë hotel. Nuk u besoja veshëve. Për atë, përse isha këtu, natyrisht që nuk do të rrëfeja... - Mirëpo, mbase, megjithatë do të vini tek unë në dhomë? – provova edhe një herë unë. Dhe ndjeva si po tundte kokën. - Numrin tim e keni. Më telefononi kur të dëshironi. Do t’ju dëgjoj. Largova telefonin në skaj të shtratit, më shkaktonte neveri. Përse dikush do të dëgjonte atë që i kishte ndodhur dikujt tjetër, absolutist të panjohur? Për para, natyrisht. Sa e pështirë. Sërish paratë. Gjithçka mund të blihet, çdo gjë, pos...po rrija në dhomën time. Poshtë, në rrugë ziente jeta. Më duhej të ngrihesha, duhej të dilja prej këtu, midis njerëzve, e nxitja veten. Por nuk ngrihesha. Në dorë e zhubros vizitkartën dhe mendoj, nga t’ia filloj. Cila frazë duhet të jetë e para. Është me rëndësi të fillohet drejt. Fjalët kanë domethënie. JETA NË LETËR

Ai ishte nga meshkujt, të cilët dalin nga shtëpia për ta blerë gazetën dhe nuk kthehen. Një kohë të gjatë nuk e dija përse. Tani e kuptova. Sepse duhet ta takojë atë. Tani ai është gati të kthehej. Bashkë me të. Porse ajo nuk donte të ikte me atë. Jo, ajo ia tha ndryshe. Dua, por nuk mundem. Ai nuk e kuptoi. Nëse dëshiron diç shumë e gjen mënyrën. Dhe mendoi se ajo thjesht nuk e kishte kuptuar, ç’i kishte thënë. Ndonëse fliste ngadalë, me fjalë të thjeshta. Dhe i premtoi se do t’i blinte biletë, fustane, këpucë, njësoj si në fotografitë, e prera nga revistat. Por ajo nuk pajtohej. Një mbrëmje, kur shiu tropikal me shpejtësi shndërroi rrugët në rrëmujë të pistë, ashtu që ata nuk mund të dilnin për darkë, ajo i tha se thjesht nuk ekzistonte. Si nuk ekziston? – pyeti ai. Natyrisht, ti ekziston, përndryshe kë po e ndjej pranë gjithë këto net. Pranë teje ekzistoj, por në 47

letër jo, tha ajo, unë nuk kam pasaportë, nuk mund të udhëtoj. Jo, ja si do të veprojmë, tha ai, do t’i rregulloj të gjitha dhe ne do të udhëtojmë. Ajo tundte kokën. S’do t’ia dalim, unë s’kam madje as certifikatë të lindjes, babai dhe nëna nuk më kanë regjistruar, në fshatin tonë askush nuk e bënte këtë, kjo nuk kishte kurrfarë rëndësie, kush mund të merret me mend se mund të largohem. Kurse tani, kur prindërit më nuk jetojnë, kurse efshti ynë, ku më kanë njohur të gjithë, gjithashtu nuk ekziston, është tepër vonë për të formuar dokumente, këtu, në qytet, më njeh vetëm ti, madje me emër tjetër, emrin e vërtetë e kam ndërruar, që bashkëvendësit të mos e marrin vesh dhe të mos jap shkas për thashetheme. Po në fund të fund, ç’farë rëndësie ka krejt kjo, tha ajo dhe e vështroi në sytë e befasuar. Jemi këtu, bashkë, jemi të gjallë, çka na duhet akoma? Dhe vërtet, jemi të gjallë, falë teje, letër, mendoi ai dhe preku shukun e kartëmonedhave në xhep, duke ditur se biletën për në shtëpi sërish nuk do ta blinte. Në kioskë atë, si gjithnjë, e prisnin gazetat. Përktheu: Selim SYLEJMANI

48

P R O Z Ë

Valeria KORSOKOVA



Shkrimtare e re nga Sankt Peterburgu (Rusi). Deri më tani ka publikuar disa përmbledhje me  poezi, tregime, recensione. Shkruan edhe novela.  Disa nga tregimet më të njohura të saj janë: Dashuria stinë e vitit, Xhelozia, Ëndërr dimri, Agimi – miniaturë, Dikush brenda meje dhe veprat poetike: Do të kthehem tek ti me fjalë të bardhë, Pikëpamja jote e lamtumirës, Mblidh thërmiat në dorë, Magdalina, Lamtumirë etj.

portret në pasqyrë

Do të ishte marrëzi të mendoje që pasqyrat reflektojnë të vërtetën. Në të vërtetë, ato gënjejnë paturpësisht. Na zbukurojnë në rini dhe na shëmtojnë në pleqëri. Dhe, nëse meshkujt, të paktën një herë arrijnë ta shikojnë fytyrën e vet të vërtetë, ne, femrat, mbesim të mashtruara deri në fund të jetës. Kështu mendoja, duke krehur flokët para tryezës së vjetër të tualetit, e cila më kujtonte imazhin e stërgjyshes dhe e cila na hutonte edhe neve. Ishte natë e enjte, koha, kur bëhen plane për fundjavë. Ndërsa unë mendoja se nganjëherë e kaluara vjen te ne nga e ardhmja, dhe ne nuk e dimë me siguri, çfarë sekonde, minute ose ore do të kthehen sërish dhe çfarë ngjarje ose çfarë njerëz do të kthejnë në vete. Prandaj, kur u dëgjua telefoni, as që mund ta merrja me mend se do ta dëgjoja një zë të para gjashtë vjetësh: - Mirëdita, mund të flas me Igrenën? - Posi, jam unë. - Igrenka! - Slava? Vërtet je ti!... Zëri i saj ishte njësoj i uritur, si mëngjesin e parë të njohjes sonë në konvikt pranë institutit të disenjit, ku të dyja ishim regjistruar nga shkolla të ndryshme. Atëbotë, ajo po këndonte një melodi në kuzhinë, duke përzier çorbën nga tre lloje të drithërave dhe dy lloje qumështi, kjo këngë dhe aroma e gjellës gjatë pesë vjetëve zgjonte të gjithë në konvikt më mirë 49

se të gjitha orët me zile polifonike. Të dyja po kafshonim thonjtë, duke përgatitur provimet, dhe të dyja i lexonim librat së prapthi. Kurse gjatë netëve, nga matanë murit, dëgjoja trokëllimën e unazës së florinjtë në gishtin e madh të këmbës së djathtë, duke trokitur në shpinën e shtratit. Pasi mbaruam institutin, ne bëmë dasmat – fillimisht të sajën, pastaj timen – dhe më as jemi parë as kemi biseduar. Deri këtë mbrëmje.  Pas një ore në dhomë hyri bashkëshorti me dy gota çaji me qumësht në tabaka, m’u kujtua se kisha ndryshuar mbiemrin dhe tash gjashtë vjet ngjyros gishtin e unazës së dorës së majtë sipas ngjyrës së unazës së martesës. Biseda duhej të përfundonte, andaj ne ramë dakord të takoheshim të shtunën e ardhshme, u përshëndetëm. Unë lëshova receptorin dhe rashë për të fjetur. Gjithë ditën e nesërme unë imagjinoja të premten. Pasi u zgjova të shtunën në mëngjes, zbulova në vete vjeshtën e kaluar. Këtu nuk kishte asgjë të jashtëzakonshme. Nganjëherë për një ditë unë arrija të jetoja të gjitha stinën e vitit, me ç’rast radhitja e tyre kalendarike fare nuk respektohej. Edhe tani, ndonëse jashtë ishte korrik, shpirti im e ndjente veten shumë rehat, si në një prej ditëve të qeta të tetorit. Pas kafesë së mëngjesit dhe me mosdurimin tim, me një fustan të lehtë dhe çantën përplot me kujtime të shkruara, u nisa për në institut, ku e kishim lënë takimin me Slavën në orën 11:00. Por, kur arrita me një vonese prej pesë minutash, te rrethoja e parkut të institutit, unë nuk vëreja fytyrën e saj të njohur. Pranë meje kaloi një djalë me biçikletë, kaluan dy nxënëse dhe një burrë me çantë diplomatike, hyri në park një çift të moshuarish dhe një grua me një karrocë fëmijësh ngjyrë blu, e cila ecte një kohë të gjatë nga ana tjetër e portës. Plot një orë njerëzit kapnin pranë, duke hyrë apo duke dalë nga parku, por Slava nuk dukej gjëkundi. Nuk kishte kuptim të prisja më gjatë, dhe vendosa të shëtisja vetëm. Në kohën e studimeve këmbët e mia i njihnin të gjitha cepat e kalldrëmeve përreth institutit, kurse hunda dallonte aromat e llojeve të pëlqyera të kafesë nga të gjitha kafenetë e këtushme. Dhe, ndonëse këmbët e mia një kohë të gjatë ishin mësuar me taka dhe platforma, kurse shqisa për të identifikuar në mënyrë të pagabueshme nga shumësia e aromave vetëm kolonjën e burrit, unë u lëshova në rrjedhën e panxituar rrugicave të ngushta të qytetit të vjetër, ku ora ngec madje edhe në sahatin e rërës. Ato zgjateshin para meje si përroska, nganjëherë duke u futur në freskinë e pallateve, që pastaj të shtrihen në sheshe të gjera, të mbushura plot me pëllumba dhe artistë. 50

P R O Z Ë

Por pas një kthese, hapat e mi nisën të jehonin ndryshe. Unë kisha humbur, kurse kur pyesja kalimtarët për rrugën, merrja përgjigje krejt antagoniste. Në fund të fundit, pasi kisha humbur të gjithë orientirët, e pyeta një burrë me mustaqe, të cilat i s’po i kishin shpëtuar qethjes, i cili po rrinte pranë një shatërvani të vogël. - Po ju tregoj, si të ktheheni, madje do t’ju skicoj një hartë, por vetëm pasi ta realizoj portretin tënd, - ishte përgjigja e tij. - Dhe, sa do të më kushtojë ky shërbim? – u interesova unë. - Një orë nga koha jote. - Vetëm kaq? Do të thotë, portretet e tua nuk vlejnë shumë. - Portrete e mia nuk kanë vlerë, si edhe koha. Ato, si edhe kohën, nuk i vlerëson njeri. - Ç’ka aq të jashtëzakonshme në portretet tuja? - Ato kanë shpirt. Unë pikturoj në pasqyra, e ato na shohin shumë më shumë se ne ato. - Por ne në pasqyrë shohim pasqyrimin (reflektimin) tonë. Çka mund ta shohin ato te ne? - Dëshiron ta kuptosh vetë? Ulu afër! U ula në stol, gjersa i panjohuri nxori nga çanta e vjetër e shpinës brushat, ngjyrat, paletat dhe leckat. Të fundit e nxori një pasqyrë me ma­ dhësi sa një fletë albumi në kornizat e thjeshta fshatare dhe ma ofroi mua: - Shikoje veten! - Po kjo përse? - Ajo duhet të të mbajë mend ty, në mënyrë që unë të mund të pikturoj në të. Pasi lashë pasqyrimin tim në pasqyrë, un ia ktheva artistit.  - Tani mbyll sytë, - kërkoi ai, - dhe mos i hap pa lejen time. Unë iu binda. Por që nga potezat e parë me ngjyrë ndjeva prekjen e lehtë të gëzofit dhe lëkurës. Kur gudulisjet u bënë të padurueshme, unë u shqetësova: - Ore, po pikturon mbi mua apo në pasqyrë?  - Në këtë moment kjo është njësoj. Duro! Kështu unë qëndrova gjithë kohën e mbetur, duke ia ekspozuar prekjeve të lehta të brushës fytyrën dhe qafën, gjersa u lejova të hapja sytë. Fatkeqësisht, pritjet e mia nuk u arsyetuan. Atë që e pashë, ishte një portret fare i zakonshëm, i pikturuar në pasqyrë sipas trillit të artistit. Pasqyrimi im i ngrirë! 51

- Dhe ku është shpirti këtu? – pyeta unë. - Shpirti? – u habit artisti. – Shpirti është në vendin e vet. Por ti mund ta shohësh. Vetëm nëse arrin ta gjesh dritaren. - Mirë. Sido që të jetë, përshtate si suvenir. Madje fare gratis. Tani ka mbetur vetëm ta dërgoj në shtëpi. Pasi i kërkoi ta shtrinte dorën, i panjohuri filloi të pikturonte me laps në të një hartë, duke i shndërruar linjat në dorë, në rrugë dhe udhëkryqe. Njëkohësisht, ai sqaronte, ku duhej të kthehej dhe në çka të orientohej. Me këtë hartë, unë pa problem arrita prapa në institut, kurse prej andej në shtëpi dhe menjëherë fillova të kërkoja një vend për portretin. Por, duke bartur prej një muri në tjetrin, unë vërejta diç. Reflektimet nuk ishin ngjyrosur tërësisht. Në mesin e tyre kishin mbetur të pastra fragmentet e pasqyrës me përmasa sa një kokërr bizele. Duke e afruar portretin afër hundës, unë i vështrova, por në vend të pasqyrimit të syve të mi, pashë vjeshtën e vitit të shkuar, në të cilën jetonte gjithë ditën shpirti im. Aleja në park ishte e tëra e mbuluar me gjethe të rëna. Pemët me kapelat e kuqërremta, të ngrëna nga mola, ishin të palëvizshme. Diku në degë ishte ngatërruar dielli. Nuk kishte farë dyshimi – unë e kisha gjetur atë dritaren, për të cilën më kishte folur artisti, dhe tani e shikoja shpirtin tim nga brenda. Duke u përqendruar, unë zbulova se ishte edhe i populluar. Në stolin midis pemëve po rrinte një vajzë me pallto katrore dhe shall të gjatë me xhufka. Ajo ishte ulur gjysmë e kthyer, kurse gjysmën e fytyrës e fshihnin flokët e gjatë ngjyrë gështenje. Sikur ta kishte ndier shikimin tim, vajza ktheu kokën dhe, duke buzëqeshur, më përshëndeti me dorën e veshur me dorashkën e kuqe nga lëkura. Te kjo vajzë unë njoha veten në moshën tetëmbëdhjetë vjeçe. Unë desha gjithashtu ta përshëndesja në njëfarë mënyre, por në këtë moment në korridor u dëgjua telefoni. Pasi lëshova portretin në tavolinë, unë kapa receptorin dhe dëgjova zërin e pakënaqur të Slavës: - Përse nuk erdhe në takim? - Po këtë desha ta mësoja nga ti. - Çfarë do të thotë kjo? Të kam pritur gjysmë ore te dera me karrocë fëmijësh. Desha të të njihja me djalin tim. Pastaj shëtita në park, duke menduar se atje mund të të takoja. - Prit pak, domethënë ti ke qenë me karron e kaltër dhe me syze? 52

P R O Z Ë

- Po kush tjetër. Po ti nuk më njohe? - Si ti mua. Ne nuk e njohëm njëra-tjetrën. Kishim shkuar në takim dhe nuk e kishim idenë se nuk do të shihnim ato Slava dhe Igrena, të cilat i mbanim mend nga instituti. Unë i kisha shkurtuar dhe lyer flokët, kisha rritur thonjtë dhe takat. Ajo gjithashtu nuk kishte me çka të lidhte gërshet, madje tani edhe mbante syze në hundë dhe një fëmijë në duar. Burrat tanë, fëmijët, farefisi, shokët, gradualisht na kishin ndryshuar zakonet, opinionet dhe shijet, andaj ne tani s’mund të imagjinojmë që dikur ka qenë ndryshe. Dhe, vetëm pasi shikova brenda shpirtit tim, unë e kuptova sa shumë ndryshuaka pasqyrimi im nga ajo që më kishte bërë me dorë në parkun e vjeshtës. - E di, eja të takohemi nesër, - i propozova unë. - Dakord. Në vend të njëjtë dhe në kohë të njëjtë. - U bë. - Atëherë mirupafshim! - Tung.

Në mbrëmje, duke krehur flokët para tryezës së vjetër të tualetit, unë hamendësoja, cila ishte Igrena e vërtetë: ajo, e cila më qëndronte përballë në pasqyrë, apo ajo që jetonte në shpirtin tim? Të dyja ishin aq të ndryshme, por nëse shikojmë pak më hollësisht, akoma mund të hasim ngjashmëri. Po si do të jetë pas disa dekadash, kur shpirti im do të pushojë së njohuri pasqyrimin tim? Pasi nuk gjeta përgjigje, u shtriva për të fjetur, kurse në mëngjes, pasi sërish e vështrova në tavolinën e tualetit gjyshen time, lava në banjë portretin enigmatik. Kisha nevojë për një pasqyrë të re. Përktheu: Selim Sylejmani

53

54

P R O Z Ë

Mehmet Kraja



Prozator, dramaturg, skenarist, publicist, Mehmet Kra­ ja u lind më 1952, në Krajë të Malit të Zi. Është anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Që nga viti 2002 është edhe ligjërues në Fakultetin e Arteve në Prishtinë, ku jep lëndën e skenarit të filmit. Disa nga ve­prat e tij në prozë janë: Gjurmë në trotuar (1978) Portali i perëndive të fyera (1980), Moti i Madh (1981), Udhëzime për kapërcimin e detit (1984), Sëmundja e ën­drrave (1987), Vdekja pa emër (1995), Net bizantine (1990), Muri i mjegullës (1998), Edhe të çmendurit flu­ turojnë (2004), Im atë donte Adolfin (2005), Selvitë e Tivarit (2008), Hotel Arbëria (2010), Njëzet tregime për kohën e shkuar (2001), Hija e qershisë nën dritën e hënës (2006) etj. Gjithashtu, Kraja është autor i disa dramave, skenarëve për filma të metrazhit të gjatë, i disa librave kritikë e publicistikë dhe laureat i shumë çmimeve në Kosovë e Shqipëri.

HIJE DHE GJËMË (fragment)

Kur e sollën të vrarë tim atë në shtëpi, nëna u shkreh në vaj dhe për një kohë qau me zë të ulët, ashtu siç i qanin zakonisht gratë te ne, kur iu vdisnin burrat, ajo uli degërminë mbi sy dhe për disa orë i qëndroi tim et te koka, por kur e morën të vdekurin ta shtrinin në tabut, nëna sa bëhej kruspull, sa vinte duart mbi kokë, sa ulërinte dhe sa qante me ngashërime, katër burra të gjatë dhe të zbehtë në fytyrë e morën tabutin që ta nxirrnin nga shtëpia, nëna iu doli përpara dhe nuk i la të ecnin, ata e mbajtën hapin dhe e ulën tabutin te shkallët e oborrit, nëna nisi një gjëmë që dukej sikur vinte nga një thellësi e frikshme e tokës, dikush nga burrat e zuri nënën nga llërat dhe u përpoq ta largonte nga tabuti, por ajo kërkoi që ta linin vetëm për një çast, në mënyrë që t’ia thoshte burrit të saj dytri fjalë te koka, atëherë ajo e vajtoi tim et me një zë të thekshëm, që ta ngjethte mishin dhe të shkaktonte mornica, nuk e mbaj mend se çfarë i tha tamam, por më kujtohet se në fund e qortoi për një palë çorapet e reja që ia kishte lënë pa i veshur në sëndukun e pajës, dhe për një unuer që 55

e kishte lënë me pak duhan dhe me kaf në qoshe të oxhakut, zëri i nënës e çante në copa ajrin e lagësht të vjeshtës, ishte një klithje dhe një hije klithjeje që shkonte pas saj, nëna njehte si me tahmin hapat e një burri që kishte ikur pa kthyer kokën prapa, hija e tij e gjatë kalonte një bregore dhe një tjetër dhe humbte në mjegullën dendur matanë liqenit, nuk ishte vetëm gjëmë, ishte një radhë burrash që ktheheshin nga një mort dhe shkonin në një tjetër, zëri i nënës një herë ngjante sikur i thërriste dikujt që kishte ikur larg në atë radhë, herën tjetër sikur i përgjigjej po dikujt që e thërriste nga larg, nëna vajtonte dhe njehte tim atë sikur numëronte radhën e krushqve të vdekur, ajo dukej sikur nuk qante vetë, vetëm zëri i saj pikte lot dhe nxirrte gjëmë, ishte zë i errët dhe i ftohtë, që i mbështillej vjeshtës nëpër gjymtyrët e mpirë, fytyrat e grave u bënë ngjyrë qefini, sekush nga burrat kthente kokën anash, që të fshinte sytë me shpinën e dorës, nga qafa e Rumisë fryu një erë e hollë dhe solli pika të largëta shiu, unë kisha zënë vend nën strehën e shtëpisë dhe shikoja qiellin bosh, mjegullën bosh, erën bosh, një hop bëra ashtu siç bënin burrat, e ktheva edhe unë kokën anash dhe fshiva sytë me shpinën e dorës, por gënjeva, sepse nuk më rrodhi asnjë pikë loti. Pas pak shiu nisi të binte më me nxitim, sikur ngutej të shkonte diku, nëna u bë kruspull dhe zuri vend në cep të shkallëve të oborrit, nuk vajtoi më, vetëm qau në heshtje, burrat e ngritën tabutin dhe u nisën për në varreza, pas tabutit u renditën më pleqtë, rruga ishte e shkurtër deri te varrezat e katundit tonë dhe ata nuk ftilluan ndonjë bisedë, mua nuk më lënë të ecja në fund të radhës, ashtu siç mendoja se duhej të bëja, sepse aty nuk do të më pengonte njeri të mendoja për vdekjen e tim et, në përgjithësi unë mendoja se im atë nuk kishte pasur ndonjë arsye të kërkonte një botë tjetër më të errët dhe më të frikshme, kjo që shihja unë ishte e mjaftueshme të të kallte datën, pasi na erdh lajmi se e kishin vrare tim atë, na e rrethuan shtëpinë dy net radhazi, nuk kuptohej përse e bënin këtë, sikur kishin frikë se im atë kthehej nga të vdekurit dhe vinte të takohej me nënën, një herë madje e përfytyrova një gjë të tillë dhe më lëvizi nga vendi kupa e kresë, natën e rrethimit të dytë nuk më lënë të dilja të bëja shurrën nën strehë, ashtu siç bëja rëndom para se të flija, prandaj atë natë pash ëndrra të këqija, më bëhej gjithnjë sikur hyja në një shpellë të errët dhe prapa meje mbyllej gryka e shpellës me një gur të madh, dhe unë mbetja që në errësirë ta bëja pjesën tjetër të jetës, tani tabuti arriti te 56

P R O Z Ë

varrezat dhe mua më shtynë përpara që të zija vend te varri i hapur, një rrebesh shiu zbriti nga retë dhe mbuloi tokën me zhurmërimën e rrëkeve, ajri u bë i zi, si i lyer me blozë, gropa e varrit, të cilin e kishin hapur tre kushërinjtë tanë u mbush me ujë dhe dy burra zbritën në gropë që të hiqnin ujin me teneqe të vjetra, uji ishte i turbullt dhe i kuqërremët, dy burrat nuk e mbanin dot ujin jashtë gropës së varrit, dikur ata i hodhën teneqetë tej dhe në fund të gropës shtruan ca dërrasa të vjetra, mbi dërrasa shtrinë tim atë të mbështjellë me qefin të bardhë, qefini ishte i lagur dhe tim et iu ngjit pas fytyrës dhe trupit, burrat vunë me nxitim edhe dërrasa të tjera, tani ato i vendosën pjerrtas që ta mbronin të vdekurin nga dheu që do të hidhnin sipër, unë rrija pranë gropës së varrit dhe shikoja atë që bënin burrat, uji filloi të mbushte gropën dhe mua m’u duk sikur im atë lëvizi, mbase desh të ngrihej, sepse në fund të asaj grope uji filloi të rritej dhe atë çast nga qafa e Rumisë zu të frynte një erë pa kuptim. Pas vrasjeve që ndodhën atë vjeshtë dhe dimër, njerëzit gjithnjë e më rrallë mendonin të shkonin në Shkodër, nëna mori rrobat e babait dhe pastroi me kujdes, i bëri palë në fund të arkës dhe u hodhi sipër pak sherbelë dhe ndonjë bar tjetër, që të mos i grinte tenja, unë ia pashë sytë e skuqur, por ajo përpoq ta fshihte fytyrën, ndonjëherë natën mbaja vesh dhe dëgjoja trarët e shtëpisë që kërcitnin, më dukej sikur ajo kërcëllimë vinte nga shtresat e errëta të tokës, ndoshta nga ajo gropa e varrit ku ishte shtrirë im atë, dërrasat e varrit kalbeshin dhe dheu shembej mbi fytyrën dhe trupin e tij të vdekur, prandaj toka shushurinte dhe bëhej çull e zezë në përfytyrim, me të rrallë, rrugës që kalonte nëpër katundin tonë dëgjoheshin hapa të nxituar, ishin ca hije që nata i mbështillte me mister dhe i treste shpejt, ne nuk e dinim ku shkonin ata njerëz nëpër net të tilla të errëta, disa kalonin nëpër katundin tonë dhe shkonin në drejtim të kufirit, të tjerët vinin nga kufiri dhe shkonin në anën tjetër, nëpër dritën e hënës të gjithë njerëzit natës dukeshin njësoj, disa thoshin se mbanin uniforma, por ne nuk mund t’i shihnim, në pranverë netët me hënë u bënë të bardha dhe liqeni mori një shkëlqim sedefi, nga Mali i Gjanë filloi të vinte ulërima e ujqve, ulërima e një ujku të vetmuar ishte dëgjuar gjatë tërë dimrit të vonë, shumë stinë pas atij dimri pata dëgjuar se ai mund të kishte qenë ujku që e kishte ruajtur tim atë, sekush thoshte se ai ujk i murrmë ishte parë të zbriste deri te liqeni në Vaun e Skjesë, madje ishte futur edhe në kasollen e djegur, ku kishte qëndruar im atë, aty ishte 57

shfaqur disa herë dhe pastaj ishte zhdukur pa gjurmë, unë e mbaj mend se ai ujk nuk hante bagëtinë, ai vetëm ulërinte me një zë të trishtuar dhe futej në pyllin e dendur prej ahu dhe panje. Në fund të pranverës tjetër, unë e pashë nënën që gërmoi gjatë nëpër fundin e arkës, derisa gjeti një kuti bakami, me të leu fytyrën dhe shkoi në një dasmë të të afërmve të saj, e dija që ajo nuk do të hynte në valle, as do të këndonte, vetëm se, me t’u kthyer, vërejta se fytyra i kishte marrë çehre nusërie, sikur faqet dhe ballin ia mbështillte një duvak i hollë ngjyrë jargavani, edhe sytë i kishte të zinj dhe me një dritë disi të fshehtë brenda tyre, atë pranverë e dëgjova për herë të parë të këndonte nën zë një këngë sevdaje, o pasha sytë e ballit tem, zëri i saj vinte pak i ndrojtur, por i kulluar, si i larë në argjend, por më pastaj, disa javë më vonë, ndodhi që ushtarët që ruanin kufirin e liqenit vranë një dajlë të ri, i cili zinte peshk afër Ujdhesës së Plakut, ai ishte i vetmi djalë i Tahir Hysit nga Veleliajt, rojat e hodhën të vrarin në kënetën e Vaut të Fikut dhe ikën me nxitim me një barkë me motor, barka bënte shumë zhurmë dhe nxirrte tym të zi, djalin e ri e kishte marrë plumbi mbi vetullën e majtë dhe ai ngjante si të ishte kredhur në një gjumë pa ëndrra, njerëzit u mblodhën te Vau i Fikut dhe qëndruan të heshtur buzë kënetës gjysmën tjetër të asaj dite, në fund të pranverës liqeni ynë ishte shumë i kaltër, edhe qielli mbi liqen vinte shumë i kaltër, edhe hijet e ullinjve në atë lugajë bëheshin të kaltra, ndërsa nëna veshi këmishën e bardhë, degërminë e bardhë, xhamadanin e bardhë, bohçen e bardhë dhe shkoi të vajtonte djalin e ri në atë katundin afër liqenit, kur u kthye unë pash se nëna i kishte sytë të mbushur me hije të errëta, dhe ajo bardhësia e veshjes së saj dukej e vjetër dhe disi e përdorur, sikur vinte nga një vajtim që kishte zgjatur një jetë të tërë, po me atë radhë nëna u mbyll në odën e saj dhe vajtoi gjithë atë ditë pranvere dhe të nesërmen deri në mbrëmje, unë qëndrova pas derës dhe mbajta vesh fjalët që thoshte, ajo nuk vajtoi një njeri të caktuar, vajtoi të gjithë të vdekurit dhe gjëra të tjera që zakonisht nuk vajtoheshin te ne, ajo vajtonte për pranverën që ikte dhe nuk kthehej më, vajtonte për nënën e saj që e kishte lënë fëmijë dhe nuk kishte ardhur asnjëherë që ta shihte, ku i ke tash sytë e zi, o e mjera unë, o, pse nuk erdhe një herë me m’pa, o e mjera unë, o, vajtonte për një zog mali që diku larg e kishin mbyllur në kafaz, serishmi iu kthehej të vdekurve, ndonjërin e thërriste me emër dhe e pyeste për të vdekurit e tjerë, një herë e përmendi babanë dhe e qortoi 58

P R O Z Ë

pse e kishte lënë vetëm, foli përsëri me zogjtë e malit dhe një qyqe që këndonte në rrem të thatë e përmendi disa herë, zëri i saj dikur u mek, u bë i vrimëzuar nga thirrjet dhe rënkimet, kisha përshtypjen se nëna vajtonte diçka krejt abstrakte, vetëm që nuk gjente fjalë për ta shprehur atë, pse nuk e shoh atë që nuk shihet, o e mjera unë, o, pse nuk di atë që nuk dihet, o e mjera unë, o! Pas kësaj stine, nëna u bë e largët, sikur rrinte mbas hijes së zërit të saj të trishtuar, ishte një si perde e endur me rënkimet dhe gjëmat e saj, që e mbante botën të mbyllur në një dhembje pa shpjegim, nëna vishej me të bardha dhe shkonte të vajtonte vdekjen kudo që të ishte ajo, pastaj ajo kthehej me një pamje të qetë, por disi të mërguar dhe të braktisur, dukej sikur në ato vdekje të panjohura linte nga një pjesë të brengës së vet, më pastaj dukej sikur bota këndej vdekjes nuk ishte botë e njëmendtë, këndej vdekjes ajo donte të mos i mbetej asgjë, asnjë peng, asnjë mall, të gjitha t’i merrte me vete në një ecje të largët, kjo ndjesi më mbushte mllef, nëna e donte vdekjen dhe ajo ishte ngushëllimi i saj i vetëm, kudo që vdiste dikush ndër ato anë, nëna mbështillte një bohçe me gjërat e saj të nevojshme dhe ngarendte të bënte vajtimin, asnjëherë nuk mora vesh se çfarë mbante në atë bohçe, ajo nuk ndalej të pyeste njeri se kush ishte i vdekuri, burrat i hapnin rrugë që të hynte e papenguar në shtëpinë e mortit, ndërsa gratë i bënin vend te koka e dritëshumit, që të niste vajtimin me zë të thekshëm, nuk kuptohej nga e merrte vesh ajo se kush ishte i vdekuri dhe si e kishte emrin, ishte sekreti i saj, po të ndodhte të arrinte me vonesë, tabuti ndalej në derë të oborrit, ose në rrugë për në varreza, nëna e bënte vajtimin pak si me nxitim, por në ajrin e heshtur, në jeshilin e maleve dhe në liqenzën e prajshme ndihej një lehtësim, sikur vdekja e sfilitur më në fund të gjente prehjen e amshuar. Vetëm se unë nuk mund të them se ndihesha mirë gjatë atyre viteve, përveç ndjesisë së pakëndshme të të qëndruarit pranë vdekjes dhe zymtësisë që shkaktonte pikëllimi i përhershëm i nënës, ndonjëherë shtëpia më ngjante me një tabut, që nuk dinte ku ta çonte një vdekje e shtrirë në të, natën e përgjoja heshtjen e errësirës, hapat e hijeve që endeshin nëpër shtëpi, trarët që kërcitnin, pastaj një si hukamë të nëndheshme, dhe atëherë më dukej sikur dëgjoja kalbjen e tokës nga një vdekje e madhe, atëbotë më vinte të qaja për gjëra që nuk qanin fëmijët e tjerë të katundit tonë, kur dilja nga shtëpia me retina të skuqur dhe

59

me atë hijezimin e përhershëm nën sy, unë nuk mund t’i thosha asgjë për këtë kushëririt tim, Zenelit, as dikujt tjetër, sepse ata nuk mund ta kuptonin se një natë më parë unë kisha qarë për një ëndërr që nuk më kujtohej më, gjëra të tilla kisha frikë t’ua rrëfeja fëmijëve të tjerë, prandaj shumicën e kohës e kaloja vetëm, ndonjëherë uleshim me motrën ne cep të lerës të Ublat e Poshtme, merrnim guriçka dhe hidhnim në ujë, një kohë kundronim në heshtje rrathët e ujit, por motra ngrihej shpejt dhe ikte me nxitim, shkonte të luante me shoqet e saj në djerrinën afër saranxhës, motra nuk e duronte heshtjen time, ajo kishte sy jeshil në të kaltër dhe unë kisha përshtypjen se ajo i shihte gjërat të mbështjella me tis hareje, prandaj ajo ishte e lumtur, kurse unë i kisha sytë e zinj dhe botën e shihja si të lyer me blozë e të mbështjellë me hije trishtimi. Atëbotë, përveç bindjes se nuk mund të isha i lumtur, kisha krijuar edhe një bindje tjetër, se kisha dhuntinë që t’i ndryshoja pamjet e botës sipas dëshirës sime, vetëm se mua më mungonte dëshira që gjërat t’i bëja ndryshe, prandaj bota ishte e tillë, herë ditë herë natë, herë me një diell të madh që rrinte mbi shtëpinë tonë nga mëngjesi deri në darkë, pastaj me një hënë të zbehtë e të bardheme si e mbështjellë me qefin, në ditë dhe net të tilla edhe liqenit ishte i vetmuar dhe i braktisur, në ato vite unë dilja mbi kodrinën sipër shtëpisë sonë dhe e shikoja liqenin nga mëngjesi deri në mbrëmje, nëpër liqe nuk kalonte asnjë lundër, njerëzit nuk shkonin askund, ndonjë sul i vogël peshkatarësh zvarritej nga një va në një va tjetër, pastaj mund të vinte vjeshta kur të donte, sepse vera nuk kishte përse rrinte më në atë vend, edhe kënaja e shkëmbinjve ishte zverdhur dhe gjethi i shkozës kishte marrë ngjyrën e ndryshkut, po të doja, retë e vjeshtës mund t’i bëja të bardha ose të murrme, por unë i doja të trasha si jorgan dhe me plancin e fryrë nga shiu dhe lagështia, ndonjëherë liqeni prapë bëhej i kaltër, por dukej sikur i tillë nuk i duhej askujt, prandaj mërtisej shpejt dhe merrte ngjyrën e kuqërremët të dheut dhe të deltinës, tani as ato lundrat e vogla nuk shiheshin më, sepse në një stinë të tillë peshku rrihte në cekëtinë dhe nuk kishe përse e kërkoje në thellësi të liqenit, gjatë vjeshtës dhe dimrit që vinte pastaj, netët bëheshin të errëta, të shurdhëta, pa rrapëllima hapash, pa zëra, pa thirrje, askush nuk kalonte rrugëve të katundit, thuhej se kufiri ishte mbyllur dhe vetmia e botës ishte bërë ngjyrë shkëmbi, e ftohtë dhe e përhimët, vetëm nëna gjallërohej hera-herës, vishej me të bardha dhe mbështillej me degërmi, 60

P R O Z Ë

nëse nuk kishte kë të vajtonte, mbyllej në odën e saj dhe qante në heshtje, ndonjëherë mendoja se unë kisha mundësi ta bëja edhe nënën ndryshe, që ajo të mos vajtonte, të mos ishte e trishtuar dhe të mos qante në vetmi, mund ta bëja nënën siç ishte Zoja e Selës, ta zëmë, asaj i kishte vdekur burri nga kafshimi i gjarprit, por tani i mbante nga dy-tre dashnorë njëherësh, një verë unë i shkova prapa Zojës së Selës nëpër pyllin e gështenjave mbi katundin tonë dhe e pashë duke u futur në një djerrinë të mbuluar me fier, pas saj atje u gjend një kushëri yni, që i kishte lidhur qetë në cep të arës, po të doja, unë mund t’i përfytyroja atë që bënte Zoja e Selës me kushëririn tonë, por nuk e bëja, sepse më dukej disi e shëmtuar, ndërkaq, në stinën e vjeshtës, kur fieri dhe myshku merrte lagështi, Zoja e Selës i çonte burrat në pleme, ose në ndonjë jerevi të vjetër, një herë u ula dhe e mendova nënën tek futej në një vend të tillë, por u bëra keq, m’u morën mendtë dhe fillova të villja, atëherë mendja më thoshte se bota nuk mund të ndryshohej me një lehtësi të tillë dhe se nëna ishte e destinuar që përjetësisht të vajtonte të vdekurit dhe të vishej me të bardha. Në të vërtetë, unë një herë e kisha dëgjuar nënën në dhomën e saj të bënte një vajtim që nuk ishte i ngjashëm me asnjë vajtim tjetër, mbaj mend se zëri i saj vinte disi i butë, si push kadifeje, si zë që zbret nga ëndrra, ajo qante dhe këndonte, unë rrija mbas dere dhe përpiqesha t’i mbaja mend fjalët që i thoshte ajo, sado që më vonë jam përpjekur të rrëmoj në kujtesë, nuk kam arritur t’i gjej të njëjtat fjalë që i thoshte nëna, e di që ajo vajtonte një dashuri të munguar, nuk ishte dashuri e humbur, ishte dashuri që nuk kishte ndodhur kurrë, një dashuri që ajo nuk e kishte gjetur askund, nëna nuk vajtonte jetën e saj, as fatin e vet, ajo vajtonte dashurinë, e cila përjetësisht kishte mbetur e zbrazët, prandaj në botë vinte nata dhe prandaj dritën e dëbonte terri, prandaj shiu binte nga retë dhe prandaj dielli ikte në perëndim, prandaj yjet rrinin aq lart në qiell dhe prandaj retë shkreptinin në hava, prandaj korbat ishin të zinj dhe prandaj kishte helm në gojën e gjarpinjve, nëna i kishte gjetur fjalët që i duheshin, kishte bërë me to një si këngë vajtimi dhe pastaj fjalët i kishte lënë të iknin pa shenjë, siç ikë rrjedha e ujit ose fishkëllima e erës, ndërsa unë kisha mbetur përgjithmonë jashtë dhomës së saj. Historia e vajtimit të nënës nuk mbaron këtu, por unë atëbotë gjeta një mendim tjetër që mund ta mendoja, pa e çarë kokën për nënën, mendimi kishte të bënte me vetminë, në atë moshë unë nuk e dija tamam 61

si bëhej njeriu i vetmuar, por mbaj mend se motra një herë më tha se unë, në përgjithësi, bëja gjëra të mërzitshme, prandaj ajo nuk rrinte me mua, nuk rrinte te lera që t’i shikonte me mua ushujzat si notonin, nuk rrinte në breg të liqenit që t’i kundronte valëzat e ujit që ndiqnin njëra-tjetrën, nuk shtrihej nën ndonjë pemë, siç bëja unë, që të shikonte gjethet kapërthurur nën blunë e qiellit, as retë nuk donte t’i shikonte me mua, aq më pak të shikonte pikat e shiut që bëheshin radhë nga qielli të zbritnin në tokë, ajo shkonte të luante me Behijen e Rexhepit, kushërirën tonë që ishte e çalë dhe kishte sy të vëngër, unë i thashë një herë motrës se shoqja e saj, Behija, kur të rritej, do të bëhej një vajzë e shëmtuar, prandaj një ditë vjeshte me furtunë ajo do të mbytej në liqen, kështu bënin te ne vajzat e çala dhe të shëmtuara, ato nuk i merrte njeri t’i bënte nuse, prandaj bëheshin të dëshpëruara, lidhnin një gur rreth qafe dhe mbyteshin në liqen, kur ia thashë këtë motrës, ajo një herë kapsalliti sytë pastaj u shkreh në vaj, në mbrëmje me gjeti ulur në shkallët e oborrit, duke numëruar yjet, ngarendi që ta bënte me dije nënën se unë isha bërë i marrë, sepse bëja një gjë që në anët tona e bënin vetëm të çmendurit, por nëna nuk ia vuri veshin, vazhdoi të shikonte flakët e zjarrit në votër ose murin e bardhë kundruall, atëherë motra u ul pranë meje dhe me zë të ulët, që të mos e dëgjonte nëna, më tha se, kur të vdisja, do të çohesha lugat, sepse gjithmonë rrija vetëm dhe mendoja gjëra të frikshme, unë u zbeha në fytyrë dhe m’u morën mendtë, edhe njerëzit e vdekur rrinin vetëm dhe, kur i kapte mërzia e varrit, bëheshin flakë jeshile që shkonin qiellit përpjetë. – A e di si bahesh i vdekun, pa t’vra dikush? – Jo. – Unë e di, e kam pa nanën e Behijes. Motra u shtri mbi shkallë, e mënjanoi kokën anash dhe i perëndoi sytë, disa çaste nuk mori frymë, m’u bë sikur fytyrën e saj e përfshiu një akullim i frikshëm, desha të klithja, por ajo u ngrit dhe si me magji hoq nga fytyra mpirjen e akullt, atëbotë nuk doja që motra të vdiste, sepse kur i vinte nënës të mbyllej në dhomën e saj, unë kisha frikë të rrija vetëm në shtëpinë e vjetër, dyshemeja kërciste kur ecja nëpër akshihane dhe hijet bëheshin më të gjata tek shëtisnin nëpër muret e vrugëta, kurse motra nuk e vriste mendjen as për hijet, as për kërcëllimat në shtëpinë e vjetër, madje ndodhte që ajo dilte para zjarrit ose para dritës së kandilit dhe vetë i sajonte hijet e frikshme, por kishte edhe një arsye tjetër që atëbotë 62

P R O Z Ë

motra më dukej shumë më e rritur, ndodhte që ajo, bashkë me Behijen e Rexhepit, gjente një vend të fshehtë prapa kasolles ose nën shegët e egra ndanë lamës, merrnin ca çevre dhe bohçe të vjetra dhe bëheshin nuse, herë njëra e herë tjetra, unë futesha nën hijesinën e kopshtit dhe i kundroja fshehurazi, ato visheshin dhe stoliseshin, lyheshin me kanë dhe shtrëngonin belin me shoka të qëndisura, martoheshin me burra pa emër dhe bëheshin nuse, çuçurisnin me zëra të ulët, por kur vinte koha të mbylleshin në dhomat e gjerdekut, unë dilja nga vendi ku isha fshehur dhe ua prishja lojën, ndërsa turtujt fluturonte nxitimthi nga kaçubat dhe merrnin arratinë nëpër qiellin e hollë. Në ato vite unë isha kureshtar të shihja çfarë bënin të rriturit, dhe kjo nxitje më çonte në vende të ndryshme, sa mbi çatinë e ndonjë plemeje, në kthinat e errëta të jerevive, e sa në hauret e bagëtive e prapa çatmave që ndanin dhomat e gjerdekut, futesha në ato vende të fshehta dhe rrija me orë pa luajtur nga vendi, nga një skutë e tillë një herë arrita të shihja Nurien e Dul Halilit, që lahej në hamamxhik dhe fërkohej me hum, ajo Nuria kishte zë të trashë dhe fliste si burrë, gjoksin e kishte të dystë dhe mbi buzën e epërme i dilnin ca qime të zeza, ajo u fut në hamamxhik dhe u zhvesh para syve të mi, Nuria ishte martuar përtej kufirit, në një katund që binte matanë Shtegvashës, burri i saj vinte i vogël nga trupi dhe vetë Nuria i shpërndau fjalë se ishte hudum, madje ajo shpjegoi edhe gjëra të tjera rreth burrit të saj, se ai jo vetëm që e kishte një kokërr dhe tjetrën s’e kishte, por ajo thoshte se as hallatin e burrave nuk e kishte tamam, dhe kur Nuria e kishte shtrënguar midis këmbëve burrin e saj të matanë kufirit, ai ia kishte dhënë britmës si kalama, Nuria ndezi kandilin në hamamxhik dhe hodhi dy-tri safa ujë të ngrohtë mbi trup, nga të çarat e dërrasave depërtoi tek unë një kundërmim i athët i djersës dhe i sherbelës përzier, sapo kishte parë ushtarë me pushkë që ruanin kufirin, Nuria kishte mbështjellë në një bohçe gjërat e saj dhe kishte ikur nga katundi matanë, burri i saj kishte dhënë alarmin dhe pas Nuries kishin ngarendur pesë a gjashtë burra me pushkë në dorë, por Nuria tashmë e kishte kaluar në anën tjetër, kishte hipur mbi një shkëmb dhe ua kishte luajtur bërrylin burra që e ndiqnin, Nuria lahej para syve të mi dhe unë shikoja nëpër plasat e dërrasave trupin e saj të mbuluar me avull, në atë rrëfimin tjetër për Nurien, ikja e saj nga burri kishte shkaktuar një rrëmujë të madhe, ishin takuar dy komisionet ndërkufitare në karakollin e ri sipër Vaut të Skjesë, nuk dihej se çfarë kishin 63

thënë oficerët e të dy anëve, por kushërira jonë u kishte çuar fjalë burrave me uniformë, se mund të kthehej atje ku kishte qenë vetëm me një kusht, nëse e martonin njëherësh me të gjithë burrat e atij katundi. Nuria kishte qenë gruaja e parë që unë e kisha parë krejt lakuriq, por pamja e saj nuk kishte qenë mbresëlënëse, mbase kishte edhe ndonjë arsye tjetër që unë nuk e dija, pse më ndodhte të mbytesha në djersë dhe të ndjeja angështi sa herë që shihja ëndërr Nurien në hamamxhik, një herë, madje, në një ëndërr të mbushur me avuj të dendur dhe me mjegull, Nuria hapi këmbët para meje dhe unë mbeta i stepur, nuk pashë asgjë, vetëm se në atë ëndërr humba drejtpeshimin dhe u gremisa në një rënie pa fund, kur dola në anën tjetër të errësirës dhe pashë mëngjesin e kuqërremtë që kishte hyrë nga dritarja e vogël dhe luante me hijet nëpër muret e dhomës, mendova se njeriu mund të ishte i lumtur në këtë botë edhe nëse nuk sheh asnjë ëndërr, veçmas nëse nuk sheh Nurien që lahet në hamamxhik dhe hyn vjedhurazi nëpër ëndrrat e huaja, prandaj në ato vite unë hoqa dorë nga përgjimi i të rriturve, kurse ardhja e Myrto Ftjanit në shtëpinë tonë mund të ketë qenë rasti i fundit, kur unë mora guximin të rrija pas të ndarës me çatme dhe të dëgjoja çdo gjë që Myrto Ftjani i tha nënës, madje që andej arrija të shihja heshtjen e ngurtë që kishte zënë vend në fytyrën e nënës, dhe një vështrim zhbirues në sytë e Myrto Ftjanit, Myrto Ftjani vinte i gjatë nga trupi, në kapelën përhimët mbante një yll të kuq pesëcepësh, dhe nëpër katundet tona kishte shumë dashnore, ndonjëherë më shkonte mendja se ai ishte përfshirë në vrasjen e tim eti që ta bënte edhe nënën dashnore, ai tha nënës, unë nuk ta kam vra burrin, këtë gja duhet me e dijtë edhe fëmijët tu, nëna nuk tha asgjë, vetëm e uli degërminë mbi sy dhe u duk sikur e kishte mendjen diku tjetër. Ndërkohë, në majë të Rumisë kishte filluar të binte borë, ishte bora e parë për atë dimër, Myrto Ftjani kaloi nëpër katundin tonë bashkë me ushtarë që flitnin serbisht, ajri mbi liqen ishte bërë si prej xhami, i hollë dhe i tejdukshëm, lopa e Sadikut, komshiut tonë, polli një viç pa bisht, motra tha se një natë kishte parë ëndërr sikur ishte bërë nuse dhe sikur fluturonte, unë i thashë se, kur njeriu sheh dy ëndrra në të njëjtën kohë, i kanë bërë magji, asaj iu zmadhuan sytë nga frika dhe kërkoi nga nëna që ta çonte te Gjyla e Rexhepit, që ajo t’i shkrinte plumb ose t’i shuante thëngjij, por nëna nuk ia vuri veshin, nëna nuk mbyllej më në dhomë që të qante në heshtje, madje ndonjëherë e linte derën hapur, që ne të mund ta shihnim 64

P R O Z Ë

tek shikohej në një pasqyre të vogël varur në mur, im atë e kishte sjellë pasqyrën nga Shkodra dhe ne thoshim se ajo i nxirrte pamjet e njerëzve më të mira nga ç’ishin në të vërtetë, natën dëgjoheshin rrapëllima hapash dhe zëra burrash që kalonin me nxitim përmes katundit, një natë të vonë u dëgjuan të shtëna, që erdhën nga katundi tjetër dhe krismat jehuan si të thyhej qielli, në vjeshtë ra shumë shi dhe ne nuk arritëm të mblidhnim gështenjat, përrenjtë mblidhnin ujët e turbullt dhe e çonin në liqen, pastaj liqeni bëhej i turbullt dhe mezi arrinte ta fshihte një si mërzi të krejt botës, në të vërtetë, atë vjeshtë tri plaka të katundit tonë vdiqën të njëjtën ditë dhe lanë amanet që, ashtu të vdekura, t’i nxirrnin mbi Rrasë të Kovaçit dhe për një ditë t’i mbanin të kthyera më fytyra nga Shkodra, por asnjeri nuk ua vuri veshin amanetit të tyre, plakat kishin lajthitur, para se të vdisnin, i kishin çuar fjalë Myrto Ftjanit se donin të bëheshin dashnore të tij, Myrto Ftjani kaloi nëpër katundin tonë bashkë me ca burra që flitnin serbisht, për të thoshin të gjithë thoshin se ishte spiun, por unë nuk e dija si mund të bëhej spiun njeriu me një trup aq të madh dhe me një shikim aq të butë, ai erdh edhe një herë në shtëpinë tonë, një qen i vogël që e kishim rritur së fundi, i doli përpara te shkallët e oborrit dhe nuk e la të ngjitej përpjetë, Myrto Ftjani nxori një kobure të vogël e të zezë dhe desh ta vriste qenin tonë, vetëm se kur u shfaq nëna në derë të shtëpisë, ai u duk disi i turpëruar, sepse qeni ishte shumë i vogël dhe se atë ditë kishte pushuar shiu, dhe mbi Malin e Gjanë ishte shfaqur një diell i shndritshëm. Myrto Ftjani i foli shkurt nënës, ajo uli degërminë mbi ballë dhe nuk e shikoi në sy, kur t’i vajtosh të vdekurit, mos e përmend Shkodrën, kështu i tha nënës Myrto Ftjani, edhe tani mund ta sjell në përfytyrim nënën që rrinte si e truar pranë votrës dhe me majën e mashës çukiste urët e zjarrit e rrëmonte prushin, nga penxherja e vogël e akshihanës hynte aty një kundërmim vjeshte, në pyllin e gështenjave në fund të arave tona gjethurinat kalbeshin dhe thëllëzat bënin fluturime të shkurtra, nëna brofi në këmbë dhe u nis e para nga dera e shtëpisë, Myrto Ftjani doli nga shtëpia dhe zbriti shkallët e oborrit pa e kthyer kokën prapa, unë e mora nënën për dore dhe e çova në dhomën e saj, hijet e reve të vjeshtës u dyndën mbi shtëpinë tonë, nga dritarja e ngushtë u fut në dhomën e nënës një gri e dendur dhe e mbufatur, nëna më shikoi në heshtje, me një palë sy që kishin marrë një gri të errët, mbaj mend se atë ditë për herë të parë me nënën u solla si i rritur, i thash nënës që të ulej në cep të shtratit,

65

aty ku rrinte gjithmonë kur vajtonte në vetmi, dhe dola në oborr, që të zija vendin ku rrinte im atë, aty ku ai ulej dhe pinte dy cigare duhan një pas një, nëna ia mori një vajtimi me zë të ulët, vajtimi i saj shkonte e vinte si ushtima e erës, nuk e di nëse nëna në atë vajtim e përmendi Shkodrën ose jo, ajo bëri siç bënte gjithmonë, i mblidhte vetë fjalët e vajtimit dhe i vendoste në një radhë që vetëm ajo e dinte, ndërsa pulëbardhat mbi liqen, atë ditë, bënin fluturime të shkurtra e të zemëruara. Dimri u dynd mbi katundin tonë si të rrokullisej nga mali, netët përnjëherësh u bënë të gjata, me erë dhe me shi, me hapa të panjohur dhe me trokitje të frikshme nëpër portat e oborreve, nga liqeni vinte një ushtimë e mbytur, dhe një si thirrje, sikur dikush të kishte mbetur duke bredhur nga një va në tjetrin dhe të kërkonte dikë që kishte humbur në furtunë, ndonjëherë thirrjet dukej sikur vinin nga matanë kufirit, nga Mali i Shingëllisë dhe nga përtej Shtegvashës, qielli me re të dendura kishte zbritur mbi pllajat e errëta të Malit të Gjanë, nga ajo anë vinte gjëmimi i largët i detit, unë nuk e kisha parë detin kurrë, por kisha dëgjuar të thoshin se ai kishte më shumë ujë se liqeni ynë, gjëmimin e detit e sillte valë-valë era e jugut, ngjante sikur toka çahej deri në thellësi të pafundme dhe uji vërshonte nëpër plasën e madhe të tokës, ishte një shungullimë që i bënte te dridheshin muret e shtëpisë dhe shkëmbinjtë, kur gjëmonte deti, nëna bëhej e zbehtë dhe mbështillte kokën me mësallë të bardhë, Myrto Ftjani trokiste herë në një derë, herë në një derë tjetër, së fundi kishte në konakun e Shaban Smajlit, në shtëpinë e Shaban Smajlit kishte fjetur tri net një partizane e Shqypnisë, ajo ishte bërë shoqe e ngushtë me Hasijen e Shabanit, motër gishti, siç thuhej te ne, dhe vajzës së re të katundit tonë i kishte dhuruar një shami të qëndisur, tani Myrto Ftjani kërkonte që Hasija e Shaban Smajli ta hiqte nga shtëpia atë shami dhe partizania e Shqypnisë të mos përmendej më, të mos i thuhej emri, madje as të sillej nëpër mend pamja e saj, kjo sjellja nëpër mend nuk u kuptua se çfarë ishte tamam, u tha se Myrto Ftjani nuk i kishte shpikur vetë këto fjalë, se ato ia kishte thënë burri që fliste serbisht, ai kishte qenë i dehur me raki manash dhe ishte ndalur shpesh të bënte shurrën te ndonjë gardh, Shaban Smajli, i ati i Hasijes, ishte njeri i sertë dhe prandaj e dëboi me një hu shkoze Myrto Ftjanin, ndërkohë, retë u bënë stivë mbi katundin tonë dhe morën ngjyrën e shkëmbinjve, gjatë natës ra borë dhe në mëngjes motra qau për një trumcak të ngordhur te porta e oborrit. 66

P R O Z Ë

Për dy ditë bora nuk u ndal, ra e butë dhe e qetë deri pranë liqenit, katundin tonë e bëri nazik dhe të shndritshëm, si të mbuluar me kambrik të bardhë e me xham të hollë përsipër, pllajat dhe shkëmbinjtë dremisnin nën bardhësinë e ngrirë të borës, nga liqeni frynte erë e bardhë dhe e tejdukshme, një diell gjithashtu i bardhë rrinte pezull në qiellin e qelqtë, pastaj mbështillej me pluhurimën e mjegullës ndanë Rumisë dhe tretej në bardhësinë e pamjes, pastaj nata vinte e hollë dhe e tejdukshme, me cepa të tërhequr mbi liqen dhe tej hijeve të maleve, ulërima e ujkut të vetmuar kalonte nga një grykë në tjetrën dhe diku në largësi përzihej me dritën e hënës, mbi shtëpinë tonë, nga streha e varur në terrinë dhe deri te shpina e kërrusur e Malit të Gjanë rrinte një copë qiell me shumë yje, unë dilja në oborr fshehurazi nënës dhe motrës dhe i shikoja yjet për një kohë të gjatë, një yll në cep të Kashtës së Kumtrit më ngjante i vetmuar, ai ishte shndriste më shumë se të tjerët dhe donte të thoshte që unë nuk arrija ta kuptoja, atë kohë mbi pyllin e gështenjave shfaqej hëna e larë në serm dhe me qëndismë hijesh brenda fytyrës me pjega, motra i thoshte nënës se unë i prekja me gishtërinj yjet në qiell, prandaj kur të rritesha edhe pak, do të bëhesha i marrë si Halil Huta i Kalecit, atë e kishin tredhur partizanët, pse nuk kishte pranuar të thërriste rroftë Stalini, në votrën tonë urët e zjarrit digjeshin me shushurimë, hijet e natës iknin nga era e ftohtë e veriut dhe mbylleshin në shtëpinë tonë, nëna bënte çorap nën dritën e kandilit dhe mendonte gjëra që nuk i tregonte, dhe motra kotej te oxhaku dhe shihte një ëndërr të vogël me nuse e dasmorë. Por ndodhi ato ditë që në katundin tonë u panë njerëz me uniforma që flitnin serbisht, atyre iu printe Myrto Ftjani, i cili së fundmi kishte veshur uniformë të re dhe çizme të zeza, ngarendja e tyre nëpër borë dukej disi qesharake dhe e pashpresë, sepse bora ishte e bardhë, e madhe dhe e paanë, kurse burrat me uniforma vinin të paktë e të zinj, dhe ngjanin me buburrecat që nuk gjenin vrimë ku të futeshin, ishte një njësi e përzier policësh dhe ushtarësh, ata kërkonin diçka që nuk dihej tamam se çfarë mund të ishte, dikush kishte parë nëpër borë ca gjurmë që çonin deri në Va të Skjesë, sekush thoshte se ato nuk ishin gjurmë njeriu, ishin gjurmë të hijeve të natës, për të cilat nuk dihej se ku gjenin strehë, sekush fliste gjëra të frikshme për një bishë që kishte bredhur natën asaj ane, dikush nga plakat përmendi për shtojzovallet që ograiseshin natën nëpër dritë të hënës, madje, Fadil Gjeçi i Arbneshit që ishte i pamartuar, kërkoi që

67

ndonjëra nga shtojzovallet, nëse kërkonte burrë, të kthehej në shtëpinë e tij, dikush tjetër seç thoshte për ujkun e vetmuar që ishte parë ato ditë të zbriste deri afër shtëpive, ndërkohë zogjtë e malit bënin fluturime të shkurtra mbi zallishten pranë liqenit, u panë edhe ca pulëbardha që i hapnin krahët në erë, matanë kufirit, ndërkaq, majën e Taraboshit e kishin mbështjellë ca re të vogla që shikonin liqenin si të hutuara, së fundmi u kuptua se gjurmët kishin sjellë dikë në katundet tona, se ai kishte qenë Pal Dobreci i Briskut të Poshtëm, ai kishte shkuar në Shkodër para njëzet vjetësh dhe nuk ishte kthyer më, burrat që flitnin serbisht, bashkë me Myrto Ftjanin, e morën Pal Dobrecin dhe e çuan të lidhur deri në VirPazar, atje e futën në ujët e ftohtë të liqenit dhe e mbajtën një ditë dhe një natë, pastaj e hetuan dhe e morën në pyetje gjerë e gjatë, përreth VirPazarit vinin kënetat me likon dhe bretkosat vërritnin pa ia nda. – A e ke takue Enver Hoxhën? – Po, e kam takue. – Po Mehmet Shehun? – Po, e kam takue. Pal Dobrecit ia shkulën thonjtë e këmbëve dhe të duarve, pastaj e mbajtën tri ditë të varur kokëposhtë në godinën e vjetër të monopolit, atë vit dimri ishte i gjatë dhe i mërzitshëm, era e qelqtë e veriut frynte nga liqeni dhe të digjte në fytyrë si prerje brisku, Pal Dobrecin e kthyen me një vig në shtëpinë e tij në Briskun e Poshtëm, trumcakët vinin në dritaren e shtëpisë sonë dhe hanin krunde, Pal Dobreci nuk foli më asnjë fjalë dhe tri javë të tjera shikoi hatullat me sy të zgurdulluar, unë e gjeta në vathën e bagëtisë një kryezezë të ngordhur dhe ia futa motrës nën jorgan, motrës përpak i ra zali nga frika dhe u çmerit lemeria, ajo më shau me fjalë të rënda dhe më quajti ballist, Pal Dobreci një mëngjes u gjet i vdekur pranë votrës dhe sytë i mbetën hapur në një shikim pa asgjë, prifti i Ljarës nuk pranoi të bënte meshë, as t’i binte kambanës për Pal Dobrecin, prifti kishte thënë se armiqtë e shtetit ishin edhe armiqtë e Krishtit, motra e mor dhe e vuri kryezezën në shuplakën e dorës dhe i foli me zë të butë e të dhimbshëm, ia përkëdheli sqepin dhe puplat e krahëve, dhe e mbështoll me një çorap leshi, ndërkohë, Pal Dobrecit ia bënë shpejt e shpejt një varr të cekët dhe varrin e mbuluan me gjethurina, me borë dhe me copa akujsh, motra e mbajti kryezezën ndanë votrës tri ditë dhe ndonjë orë më shumë, pastaj i bëri një varr të vogël në shtrojerën pas shtëpisë, dhe e vajtoi zogun e vogël me zë të hollë dhe me fjalë që kishin mdonjë kuptim. 68

P R O Z Ë

Po atë vit, sapo shkriu bora dhe pranvera nxori një diell të hare­ shëm mbi Shtegvashë, rrugën në për në Shkodër e mori i pari Fadil Gjeçi i Arbneshit, ishte bërë burrë rreth të dyzetave, por ende nuk kishte gjetur një grua, në atë stinë hijet mbi liqen mbushen me aromë zambaku dhe me cicërima zogjsh, Fadil Gjeçi i Arbneshit nuk u nis për në Shkodër që të gjente nuse, këtë nuk e kishte bërë as tri dhe as pesë vjet më parë, nëpër cekëtinë, në pranverë, mlyshi trazon ujin dhe liqeni ndanë zallinës së bardhë merr pak tallaz, dhe thuprat e mrinës i përkulen liqenzës me temena, disa vjet përpara, në kohën e mbretit të Shqypnisë, Fadil Gjeçi ishte futur në Shkodër bashkë me pesë dele dhe me nepsin e trazuar, delet i kishte shitur në pazarin e bagëtisë dhe, me qesen e pareve lidhur pas ushkurit, kishte shëtitur të gjithë hanet e Shkodrës, gjithkund kishte pyetur për gratë e qejfit dhe me paret që mbante, kishte arritur të gjente më shumë se një të tillë, tani, në këtë pranverën këndej kujtimeve, nga qielli vjen një dritë e bardhë dhe nëpërdukshme, ajri është i rrallë dhe pulëbardhat që fluturojnë mbi liqen mezi mbahen në syprinën e tij, edhe në kohën e luftës Fadil Gjeçi kishte bërë të njëjtën gjë, në një han të Parrucës ia kishin sjellë në dhomë një grua të qejfit, ishte shfryrë mbi të deri në të gdhirë, vetëm se i qe dukur sikur kishte kaluar një natë në një ëndërr të huaj, kurrë nuk e mori vesh përse i ndodhi kështu, por me të hyrë drita në hanin e fjetur dhe me të marrë qielli një përskuqje të lehtë, Fadil Gjeçi kishte hequr rizën nga fytyra e gruas dhe kishte mbetur gati pa mend, kur kishte parë se ajo ishte gruaja e hanxhiut, kishte marrë hejbet me nxitim dhe kishte dalë nga hani me të rendur, tri vjet me radhë nuk ishte kthyer në Shkodër, në pranverën e sapo nisur qielli dhe liqeni shikoheshin sy në sy, dera e gjelbër e ëndrrës hapet ngadalë, një dritë e zbrazët zbret nga shkëmbinjtë dhe takohet me hijet e pjerrëta që shikojnë njëra-tjetrën, Fadil Gjeçi mori përsëri pesë dele dhe zbriti në Vaun e Skjesë, që andej ai e dinte se ku mund të kalohej kufiri, delet i shkonin prapa pa zhurmë dhe pa blegërima, por ushtarët e Shqypnisë e kapën pa hyrë në Zogaj, e vunë përpara dhe e çuan në karakoll, ia prenë delet dhe Fadil Gjeçin e quajtën spiun, e detyruan të hante mut dhe ia dogjën trupin me hell të skuqur, Fadil Gjeçi e shpjegoi gjerë e gjatë punën e grave të qejfit, por ata nuk i besuan dhe kërkuan t’iu thoshte gjëra që ai nuk i dinte, atë pranverë nënës serish iu kthye trishtimi, ajo ngjante me liqenin e trazuar, kur mbi syprinën e tij zë të fryjë era fshehtë e Shkodrës. 69

– Tjetër çka t’thanë? – Se Myrto Ftjani asht tradhtar. – Po tjetër? – Se edhe shoku Tito asht tradhtar. Por Myrto Ftjani nuk i besoi fjalët e Fadil Gjeçit, ai e vuri përpara Fadil Gjeçin dhe e çoi në Vir-Pazar, që atje ta merrnin në pyetje dhe ta vinin në sprovë, sepse Myrto Ftjanit nuk i mjaftoi që Fadil Gjeçin e kishin gjetur pa ndjenja në zallinën e Vaut të Skjesë, me shenja dhune në fytyrë dhe nëpër trup, ai kërkoi që Fadil Gjeçi t’i rrëfente të gjitha ndodhitë një herë dy herë tri herë, dhe Fadil Gjeçi i tha të gjitha që kishte për të thënë, tregoi edhe detaje të parëndësishme, siç ishte një shpjegim jo shumë i besueshëm, se gratë e qejfit në Shkodër e shuanin nepsin e burrave ndryshe nga të gjitha gratë e botës, këtë thënie të Fadil Gjeçit vetë Myrto Ftjani me gojën e tij e quajti gënjeshtër, ai linte kokën pas malazezeve dhe nuk i bëhej të besonte se ato gratë qejfit të Shkodrës dinin marifete që nuk i dinin dashnoret e tij, dhe nuk mbaj mend të jetë kuptuar ndonjëherë se çfarë bënin ato gra, por më kujtohet se kur burrat e katundit tonë i përmendnin ato, gratë e reja ulnin kokat dhe faqet u skuqeshin pak, dhe sytë u merrnin një shkëlqim të fshehtë, edhe motra me shoqen e saj, që atëherë, ndërsa bëheshin nuse në hijesinën e fshehtë ndanë kasolles, seç flitnin mes veti gjëra që mua nuk më linin t’i dëgjoja, vetëm se, kur erdh vera dhe qielli u bë i hollë si tjerr mëndafshi, dhe liqeni mori nga qielli tylin nazik të një velloje përshkënditëse, Fadil Gjerçi doli e tha se, sapo të kalonte vapa e gushtit, ai do t’i merrte krejt delet që kishte dhe do t’i çonte në pazarin e Shkodrës, delet do t’ua shiste tyxharëve ose kushdo qofshin ata, nga delet e shitura do të bënte pare sa për një strajcë mbushur deng dhe ndoshta pak më shumë, me aq pare nuk do të shkonte në ndonjë han, siç mund të pandehnin njerëzit, por do të blinte një shtëpi në Bahçallëk, shtëpia do të kishte një çardak të lartë dhe penxhere me xhama të mëdhenj, përreth shtëpisë do të kishte një kopsht të gjerë me shumë zerdelia, me bajame dhe me fiq, dhe një oborr me pusin e thellë në mes dhe me dy radhë shimshir, me jargavanë dhe me një hije të dendur me erë jasemini, pastaj do të merrte një nuse që nuk do t’i gjendej shoqe gjëkundi, ajo do të vinte e gjatë nga trupi dhe do të ishte syzezë e vetullzezë, dhe belin do ta kishte të hollë dhe qafën e gjatë, dhe ajo nusja e Fadil Gjeçit do të rrinte në hijen çardakut, do të qëndiste në gjergjef dhe do të këndonte nën zë këngë 70

P R O Z Ë

sevdaje, ndërsa nga liqeni e nga gryka e Bunës do të frynte një terik i hollë, i butë dhe i valëzuar. E nëna qau gjatë atë fund vere, për hënën që rrinte vetëm në qiellin e errët sipër shtëpisë sonë, pse ajo hënë kishte fytyrë të zbehtë, me shumë pjega jeshile dhe hijezime të vrugëta nën sy.

71

72

P R O Z Ë

Eqrem Basha



Poet, prozator, skenarist, Eqrem Basha (1948) studioi gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Prishtinës. Në vitet 1972-1973 punoi në gazetën Rilindja dhe shkruan kryesisht për artet figurative, kritikë për film e televizion.  Përkthen nga frëngjishtja, italishtja dhe nga gjuhët sllave. Është anëtar  i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës. Disa nga librat e tij janë: Shëtitje nëpër mjegull, tregime,  Opuset e maestros, poezi, Stacionet e fisnikëve, poe­ zi, Polip-ptikon, poezi, Marshi i kërmillit, tregime,  Dyert e heshtjes, roman,  Alpinisti, roman, Shtëpia e mallit, tre­gi­ me, Lakorja e Ik’sit, roman, (Çmimi “Azem Shkreli” 2011), Varrë, roman etj.

BROHORITJET E ÇASTIT

(tregim)

Isha nën hije të manit, në pikë të gjumit të një pasditeje të ngeshme vere, kur më zgjuan dy tyta pushkësh të ngjitura në të dy tëmthat. “Çohu,” thanë, “mjaft fjete!” Unë brofa menjëherë, siç hidhet njeriu nga e papritura, por hekuri i ftohtë që më shtypte kokën më zmbrapsi duke më lënduar ashtin e rrashtës dhe lëkurën e hollë, të shtendosur për të bërë të rehatshëm gjumin. “Pritni..., ç’keni me mua!?” sikur u thashë duke u përpjekur të shihja njëkohësisht të dyja siluetat, të errësuara secila me hijen e vet, që i bënte të padallueshme në kundërdritën e qiellit të ndritshëm. “E keni gabuar adresën?!...” “Mos lëviz!,” bërtitën me një zë, duke refuzuar çdo komunikim dhe duke më shtypur me grykën e armëve. “Më thatë të ngrihesha...” kërkova të gjeja shpëtimin, “...është mos­ marrëveshje... ndonjë keqkuptim...” “Dashka mirëkuptim, zotëria?”, ma kthyen të thatë dhe nuk lëvizën asnjë fije nga qëndrimi i shtangur mbi trupin tim të mbështetur në bërryla, me shpinën e shkëputur nga toka, duke e detyruar të shtrihet sërish. 73

Dukeshin si dy obeliskë të zinj graniti që përvijëzohen me përmasat e shformuara nga perspektiva e bretkosës. Nuk ishin të gjalla, ishin shtylla të ftohta, pa shpirt, sepse nuk ndihej asnjë lëvizje, asnjë frymëmarrje. Ngriheshin si piramida, por maja përfundonte e degëzuar, ose ashtu më dukej, sepse mbi kokat tyre hapeshin si flokë të kërleshur degët e manit, nën të cilin isha shtrirë atë pasdite zhegu e cinxri monoton, pas shujtës së bollshme. Këto degë dukeshin si brinjë kaprolli dhe unë, me gjithë ankthin e tronditjes, arrita t’i përfytyroja sulmuesit e beftë të gjumit si njerëz me brirë që ua kishte vënë ai që ua bënte pas shpine. Këmbët, pjesa e poshtme e tyre, që mezi arrija t’i shikoja, ishin shtyllat mbajtëse, të cilat ashtu të hapura, ndërtonin dy trekëndësha thuaja kënddrejtë në dy bishtat e syve. E treta faqe e piramidës ishte ajo që ngrihej mbi kokë e mbi bustin tim. Pastaj vinte trupi, mesi, një prerje që nuk kam ide si i thonë, por që krijon do si rombe, trapezë, për të përfunduar me kokat e zeza, majat e degëzuara, që tashmë i shihja si hije të ngjitura në llamarinën e qiellit. Nga kjo pozitë nuk mund të përjetësohet ky imazh i papërsëritshëm, nuk mund të bëhet fotografi, më binin në mend ide budallaqe që di të sjellë vetëm rastësia. Ç’kishte të bënte fotografia në gjendjen në të cilën isha? Se do të merrja aparatin t’ua shkrepja në fytyrë atyre që më kishin drejtuar pushkët dhe më kishin varur jetën në një fije peri. Pastaj, nëse jam në hije, pse më dukeshin të gjitha figurat në kundërdiell, derisa dielli duhej të ishte në anën e kundërt, përtej trungut dhe degëve që më mbulonin rrezet përvëluese. Vërtet, nga vinin rrezet e diellit dhe si krijohej silueta e tyre? Kisha një konfuzion stresi në kokë, që sipas funksionit, sulmonte kahet, thyente akset dhe mbyllte shtigjet e orientimit dhe të ikjes. Mezi arrija ta kuptoja -ishte vetëm ëndërr, apo një thyerje e kufirit të brishtë kur nuk e di në je këndej a përtej reales. Meseleja e gomarit, të cilin e shqyenin ujqit derisa ai thoshte - bëje Zot ëndërr, sikur më zgjoi, ose më parë më varrosi iluzionet e një të vërtete tjetër. Kjo e shpjegonte më së miri se sa larg reales, asaj që gjithsesi nuk e kisha njohur, kisha qenë në ato kohë, qëkur i kisha dhënë vetes të drejtë të rehatohesha sikur asgjë e ligë të mos mund të ndodhte në këtë kohë. 74

*

P R O Z Ë

Kishte një copë herë që isha pajtuar me gjendjen, i shtrirë dhe i palëvizshëm, në pritje të urdhrit a të sulmit, pa e pasur të qartë nëse e gjithë kjo ishte vetëm lojë, demonstrim i forcës e vigjilencës, çfarë kishim parë shpesh në propagandat e fushatave të fundit që zhvilloheshin me moton asgjë nuk mund të na befasojë nga rojat e gjumit dhe lëvizjeve tona, të cilët e quanin veten roje paqe. Ata e kishin zakon të paraqiteshin pa paralajmërim, të të ngrinin përpjetë duart dhe qimet e kokës, të të përplasnin për muri dhe të të bënin matjet, prekjet, kontrollin nga zogu i këmbë, në pulpa, kofshë, midis shalash, deri në tepe të kresë. Pastaj të jepnin të shtyrën e të lëshonin sikur asgjë të mos kishte ndodhur, duke i shpjeguar të gjitha me dy të ftohta e të kota: kontroll rutine. Ose të lidhnin duart pas shpine, të ulnin kokën e të thyenin kurrizin, të fusnin në makinat e tyre të kaltra dhe të shpinin në bodrumet ku thoshin se do të zhvillonin një bisedë informative. Nëse kishin ardhur me këtë qëllim, duke u përpjekur të shmangnin zhurmët, lëvizjet, ia kishin arritur me të parë. Unë isha bërë teslim, duke iu nënshtruar tërësisht këtij regjimi, nuk merrja as frymë, ndërsa në tëmthat ku ishin ngulur grykët e armëve, sikur ishte ndalur rrahja e pulsit. Të paktën unë nuk e ndjeja. Por, njëkohësisht, prisja me durim të më ngrinin e të më shpinin te marica e tyre, të më hidhnin në një bodrum për të nisur bisedën e shpifur, që e kisha dëgjuar dhe kisha mësuar nga ata që e kishin pësuar në lëkurë dhe të merrnin informatat që askush nuk i kuptonte dhe nuk e dinte se ç’iu duheshin, sepse herë-herë ishin aq të kota sa nuk kishe si të besoje se mund t’iu hynin në punë. Ato mblidheshin në mënyrë të çuditshme dhe me metoda tashmë të patentuara të zbulimit të fajeve dhe krimeve të supozuara që kryesisht do të përfshiheshin në termin rrezik: rrezikim i rendit kushtetues, rrezikim i qetësisë publike dhe të gjitha supozimet e tjera për të mbështetur arsyen e tyre për të të bërë banor të birucave dhe laboratorëve ku milej e vërteta e tyre, të cilën ti mund ta kuptoje ose jo, mund ta pranoje ose jo. E gjitha nuk kishte asnjë rëndësi, sepse në fund sillej një vendim, me një listë të hollësishme akuzash, të cilin ti mund ta lexoje ose jo, mund ta nënshkruaje ose të mos e nënshkruaje. Bisedat e këtilla linin gjurmë, të çara e të prera, të shtypura e të thyera. Në një farë mënyre të gjithë ishim cilësuar me faj. Me faj pse ekzistonim dhe ishim gjallë... Pesha e mëkateve ishte e rëndë dhe vështirë se mund t’u 75

shpëtoje shpikjeve të hartuara në mënyrë perfide që të shtynin të besoje dhe vetë. Ata t’i gjenin gjithmonë mëkatet, e bëre s’e bëre, e ndolle s’e ndolle. Të gjithë, pa përjashtim, ishim të kategorizuar armiq, ose ishim armiq potencialë, kështu që informatat dhe të vërtetat i dinin pa na pyetur dhe pa i kërkuar. Armiq të popullit, armiq të paqes e qetësisë, armiq të rendit, armiq me sy të zinj e vulë në shpinë. Armiq pse nuk ishim si ata. Ishte gjendje e jashtëzakonshme, rrethana në të cilat vepronte armiku i jashtëm dhe i brendshëm, ku ne përbënim të brendshmin, ulcerën e lukthit të tyre, më të rrezikshmen, dhe, nëse kishim pasur rast të kontaktonim të jashtmin dhe t’i shtonim biografisë një njollë më shumë, cilësoheshim armik i brendshëm në shërbim të të jashtmit. Fundja, do të gjendej një faj, do të ishe gati ti, diku në mendimet e tua, të bashkëveproje me jashtë, për të përmbysur paqen e tyre. Tashmë ishim të vetëdijshëm se këtyre etiketave nuk mund t’u shmangeshim përveç nëse dëshironim t’i takonim kategorisë së të ndershmëve, një grusht i devotshëm në shërbim të rojave të paqes, që e merrnin këtë detyrë për shërbime të veçanta, të dëshmuara e të certifikuara. Cilësimet element armiqësor mund t’i fitoje sipas rastit dhe nevojës. Kishe qenë ose jo në një ditë të shënuar, në një kohë të caktuar, në një vend të inkriminuar, ishe takuar ose jo me një person të dyshuar, kishe pasur ose jo armiqësi të trashëguar, kishe ose jo në gjak elemente turbulluese, e gjithë kjo nuk kishte asnjë rëndësi. Ti do të viheshe në sprova edhe kot së koti, nëse nevojitej të bëheshe pjesë e aksionit, e imponimit të frikës dhe terrorit për të cilin kishin aq shumë nevojë në situata të caktuara. Andaj ndërmerreshin këto veprime në shërbim të ruajtjes së rendit dhe qetësisë publike, të rrezikuara prej teje si element turbullues. Regjimit të nënshtrimit, të auto-disiplinimit, siç kërkohej me kodin e imponuar të sjelljes, të cilit duhej t’i përmbaheshim me çdo kusht, i ishim përshtatur me kohë. Ne kufizonim lëvizjet, rrallonim daljet, duke gjetur kryesisht strehimin në dhomat e mbyllura dhe komunikonim brenda avllive e deriçkave tona. Ulnim zërin e bisedave, duke i kthyer ato në pëshpërima dhe ecnim në maje të gishtave, për të mos ua prishur qetësinë rojave. Kufizimi i lëvizjeve duket se ishte imponuar edhe për zogjtë e qiellit, të cilët sikur e kishin braktisur këtë pjesë të qiellit, ndaj nuk ndihej as kumria, as trumcaku, as kanarina, por vetëm krrokama e korbave. 76

P R O Z Ë

Me ligjet në fuqi mund të ndaloheshe pa shkak e pa arsye, sepse, helbete, mund të ishe pjesë e listave, të kishe në qafë dyshimin e bazuar se në raste të caktuara do të paraqisje rrezik, do të ishe i dëmshëm për rrethin dhe marrëdhëniet brenda tij. Paralizimi i lëvizjeve, i shtigjeve nga mund të silleshe e të kontaminoje rrethin, shoqërohej me një shpikje veçanërisht efikase që e zbatonin rojat e paqes, një mbyllje pa asnjë shkak e qëllim i këtyre elementeve të supozuara turbulluese, me njohuri e dije mbi të kërkuarën, mbi të lejuarën dhe të propaguarën, zyrtaren dhe sunduesen. Atëherë vihej në veprim gjithë makineria që merrej me izolimin e elementeve turbulluese, që vinte papritur, natën ose ditën. Edhe në pikë të vapës. Pa arsye dhe pa paralajmërim, atëherë kur ti nuk do të kishe asnjë mbrojtje se nuk kishe bërë asgjë që mendoje se do të provokonte dyshim dhe mund të shtriheshe një pasdite të ngeshme vere, të bëje gjumin e rehatshëm. Ajo që do të pasonte ishte histori më vete dhe krejtësisht e veçantë. Rojat e paqes dhe të mirëqenies (!) të shpinin me maricat e tyre në bodrumet e përgatitura enkas për pritjen e njerëzve si ti. Pritje e ngrohtë, thoshin ata. Por mbi të gjitha kjo ishte pritje mbi të nxehtën, përvëluesen. Të rreshtuar në dy anët e korridorit të ngushtë, ata krijonin shtegun nëpër të cilin duhej të kaloje për të marrë përshëndetjen e secilit prej gardianëve që vinin kontaktin në mënyrën sa më personale, varësisht nga mllefi që kishte në ‘rrcokun e vet, brinjëve, nyjave, ijëve, shpinës ose turinjve... andej nga i ndjeje më së miri dhe më therëse prekjet e tyre të zjarrta të mirëseardhjes në ferrin në të cilin ata vetë kishin rolin e luciferit. Në këso rrethanash ti vetëm mund të ëndërroje se do të ndodhnin proceset e gjata, tashmë të njohura: në bazë të nenit kaqe-kaq, të ligjit ky-e-ky, alineja kjo-e-kjo, që ka të bëjë me këtë-e këtë dhe në përputhje me këtë-e-atë, shpallesh fajtor për këtë-atë-e-atë... Fshije! Nuk do ta shijoje kurrë. Nëse ishe i fortë e i qëndrueshëm, në asnjë mënyrë nuk duhej ta konsideroje përparësi. Përkundrazi, ishte dobësia më e madhe që kishe, sepse në fund të kordonit të priste mjeku i cili kishte për detyrë ta konstatonte qëndrueshmërinë për të duruar përsëritjet e seancave, prej fillimi dhe jo në të njëjtën mënyrë, duke marrë parasysh ngritjen e adrenalinës së këshillit që priste në dyert e ferrit. *

77

Për mua, nën hijen e manit, përveç shtypjes së tytave, çdo gjë dukej e qetë dhe e pangarkuar. Thuajse isha pajtuar. Të çliruar nga bindja dhe nënshtrimi im, edhe ata prisnin, mbase urdhrat nga ata që do t’i kishin sjellë këtu, ndaj çdo gjë dukej e zakonshme, si syprina e ujit ku ka rënë një gur i madh, ka nxitur valë, por pas kësaj ka filluar të qetësohet, për t’u rikthyer sërish në një xham të akullt, të palëvizshëm. Bile, filloi të ndihet dhe cinxri i vapës që ishte zhdukur në fillim, ca zëra të mbytura, të largëta që humbnin gjithnjë e më thellë, sikur të fundoseshin. Mbase ishte kthyer edhe ndonjë shpend që provonte degët e manit. Ose kishin qenë gjithë kohën aty, por kishin ndalur këngën dhe kishin mbyllur sqepin. Një kukamë e largët, si thirrje e qyqes, vinte gjithnjë e duke u afruar. “Ku-ku, ku-ku, ku-ku...” Ishte një mysafire e paftuar, që kishte vënë dorë në çerdhen e kushedi kujt, sepse ne nuk njihnim qyqe në rrethin tonë. Edhe po të paraqitej, njerëzit i ndiqnin me vrer për të shmangur paragjykimet dhe besëtytnitë që sillnin kukamat e tyre, njësoj siç ndiqnin hutin që ndillte vdekjen në oxhakun ku ndalej. Ishte zgjuar dita, apo unë e kisha marrë veten pas tronditjes së papritur që më kishte shembur gjumin dhe isha përshtatur në realitetin e ri. Vetëm pas disa lëvizjeve të pandjeshme, kur sytë e mi tashmë ishin mësuar me kundërdritën, i vërejta maskat. Ishin të palëvizshme, të ftohta si mermer. Jo ashtu siç e parafytyroja unë fisnikërinë e mermerit, të bardhë a të murrme, por të zeza, futë. “Të ngrihem,” thashë, i nginjur deri në fyt me qetësinë e parehatshme në të cilën isha zhytur dhe për të lehtësuar lëmshin që më mbyste në gabzherr. Mbase po ngriheshin thartirat e drekës dhe verës së konsumuar. Sikur të kisha martuar tim atë, u talla sërish me veten, me këto ide që vinin së koti, sikur për të mos e pranuar gjendjen në të cilën isha, apo për ta mundur atë. “Mos lëviz”, tha qetë njëri prej tyre. Dhe nuk u shemb fare. Si një altoparlantë metalike. M’u desh kohë ta kuptoja se nuk ishin ata që flisnin. Dy maskat ishin të heshtura e të ngurta. Dy kariatida që mbanin mbi kokë degët e manit, si brinjë kaprolli. Nuk fliste asnjëri prej tyre. Përgjigjej një zë tjetër. Duke kthjellur mendjen, nëse mund të ishte kthjellje gjendja në të cilët kthehesha kohë pas kohe, sikur për t’u bindur nga ajo që ndodhte e nuk ishte ëndërr, përpiqesha të mbaja një kontakt. “Më villet!” thashë. 78

P R O Z Ë

“Villu!” thanë. Zëri dëgjohej pas tyre. Ishte një person i tretë, i katërt ose i kushedisatë, komandanti, eprori i këtyre të dyve. Ai që kishte urdhëruar të më prishej gjumi. Në një çast m’u duk se kisha diktuar si hije personin e tretë, zëdhënësin e tytave të armëve, atë që megjithatë mbetej i imagjinuar. “Po mirë”, thashë në fund, i bindur se kisha mundur stresin dhe isha në gjendje të negocioja, “ç’doni nga unë?” “Njeriu që ka tytat në kokë nuk ka lirinë të pyesë. Jemi ne ata që pyesin dhe që e dimë kur duhet.” Tash kuptohej qartë. I treti, a i kushedi sati, duhej të ishte më larg nga këta dy që më mbanin në mengenenë e grykave të ftohta. Në shpinë të tyre. Natyrisht, nuk mund ta shihja. Jo sepse ishte fshehur, jo sepse pozita ime e shtrirë dhe koka e ngjitur për toke shihte më parë siluetat e këtyre të dyve, por edhe për shkak se tash parapëlqeja të mbaja sytë mbyllur, duke i hapur vetëm kohë pas kohe, sa për të pikasur mumiet që më rrinin përsipër. Konfuzioni ishte i plotë sepse unë ende nuk e kisha krejtësisht të qartë se ç’po ndodhte. E doja arsyen dhe qëllimin e fundit të këtij veprimi, po nuk e gjeja. Isha zënë në befasi se nuk më kujtohej të kisha shkelur në dërrasë të kalbur. “Më dhemb, jam në gjendje të keqe...” Me sy të mbyllur më dukej se flisja me vete, sikur kllapurisja përçart. Më pëlqente ta mendoja gjithë këtë si ëndërr. Ëndërr e keqe, trishtuese, por ëndërr. Si puna e gomarit... “Nuk kemi ardhur të merremi me komoditetin tënd,” tha zëri që vinte nga maja e trekëndëshit tjetër, të imagjinuar, të përbërë nga këta të dy dhe ai pas shpine. “Po keni ide sa do të zgjasë kjo, o Zot!? Më mpihet qafa. Pastaj, edhe sytë... e kam gjithnjë e më të vështirë t’i hap.” Duket se nuk i kisha thënë fjalët e fundit, sepse nuk mora përgjigje. E kishin mbyllur me kaq komunikimin, edhe ashtu të kursyer, apo prisnin nga unë ta mbyllja mendimin e thyer dhe të paorganizuar. Qëllimi i tyre ishte të më vinin në qetësi, t’i paralizonin të gjitha aktivitetet e mia trupore, të mos lëvizja kokën, të mos shihja majtas e djathtas, të isha krejtësisht i tyre dhe, mbi të gjitha, të mos flisja, të mos flisja... 79

E pastaj, çdo të bënin me mua? Ç’ju duhej trupi im i paralizuar? Nëse kishin ardhur të më arrestonin, le ta bënin! Por të paktën të më shpjegonin: Aq subversive qenka hija e manit dhe pushimi i ngeshëm? Kujt i penguaka?

* Njeriu mësohet me çdo gjë. M’u bë gati e durueshme shtypja e grykave të ftohta. Sado që shkaktonin dhembje, mund të mësohesha, të qetësoja mendjen e të kërkoja dalje nga situata. Do të ketë një zgjidhje, do të ketë një arsye për të cilën këta njerëz kanë ardhur, një motiv. Mbase mund të arrihet një kompromis, një kompensim i vogël. Këta njerëz (në qofshin njerëz) do të kenë një qëllim që do ta shfaqin më në fund. Do të më lëvizin, do të më ngrenë a do të më kthejnë përmbys, do të m’i lidhin duart, do të më hipin në maricën e tyre dhe do të më shpien në podrumet e famshme. Atje do të vijë një hetues që do të merret me çështjen time, do të më pyesë, do të kërkojë informatat që i duhen, do të bindet për pafajësinë time..., ose për fajësinë e pjesshme dhe do të më lirojë, apo do të më dënojë për atë që pretendon se e kam bërë, për të cilën unë nuk e kam as më të voglën ide. Mbase do të më shpiejnë në një vend tjetër. Do të më marrin shenjat e gishtave, ngjyrën e flokëve, të syve, peshën, gjatësinë e trupit, grupin e gjakut, numrin e dhëmbëve, sa të prishur, sa të rënë, sa të sëmurë... * “Nuk lodheni duke qëndruar ashtu?” M’u duk sikur u thashë robotëve të që nuk lëviznin asnjë nerv. Bile as nuk merrnin frymë. Janë njerëz a makina? Nuk më duket se e kuptonin dhembjen që më shkaktonin. “Nuk të takon ty të merresh me këtë,” m’u përgjigj kulmi i trekëndëshit përballë. Në një lëvizje të lehtë, sikur e pikasa të paktën bustin e tij dhe m’u duk se mbante shënim, maste a fotografonte. Mbase kishte kronometër në dorë, numëronte sekondat, të rrahurat e tëmthave që regjistronte hekuri i ftohtë i tytës. Ishin të vërtetë apo kisha rrëshqitur në një botë tjetër, të kllapisë, të gjumit, të ëndrrës e fantazisë. 80

P R O Z Ë

* “Boll!” Bërtiti pas një kohe ai pas shpine, sikur t’i kishte lexuar mendimet, apo t’i kishte dëgjuar pëshpëritjet vetmevete. “Nuk kemi ç’të presim,” sikur u dëgjua një zë tjetër, më larg. Qenkan katër, pesë, gjashtë... Një regjiment i tërë nga të dy anët, pas tytave, sepse zëri nuk vinte nga një anë. Ishte urdhër për maskat. Diçka do të ndodhte, sepse kësaj here ata rrasën tytat në tëmtha sa m’u duk se prekën trurin. Aq shumë më dogji, sa për një çast mendova se nuk ishin pushkë, por elektroda të lidhura në aparat të fuqishëm elektrik. Qenkam në çmendinë, o Perëndi, dhe ky nuk qenka zgjimi i pasditës, por rikthimi i ankthit që kisha përjetuar tash e sa muaj, qëkur vinin e shkonin gjendjet e jashtëzakonshme, fushatat e dhunës, reprezaljeve, ndalesat e daljes, qoftë edhe në korridorin e shtëpisë. Ishte kohë manovrash e vrapimesh nëpër rrugë me moton asgjë nuk mund të na befasojë, e që manifestohej me probleme të frymëmarrjes, sulme astmatike, thuajse ishim në qelitë ku gjithnjë e më shumë pakësohej oksigjeni dhe nuk shihnim rrugëdalje. Kukama e qyqes ishte kolona e vetme sonore e këtij filmi horrori e terrori që më kthente jashtë, në spektaklin ku unë isha aktor, protagonist dhe spektator njëkohësisht. Ajo bëhej gjithnjë e më e afërt më këmbëngulëse, thuajse kishte ardhur në degët e manit, mbi kokën time dhe kërcënohej: “ku-ku, ku-ku, ku-ku....” Të ketë ardhur të ketë vënë vezë në çerdhet e dallëndysheve në strehën e shtëpisë? * Në një regjiment pushkatimi, janë pushkatarët, numri i të cilëve mund të mos jetë gjithnjë i njëjtë e i përcaktuar dhe komanduesi, i cili pa përjashtim duhet të jetë një, vetëm një, sepse komandën e jep vetëm ai. Pushkatarët janë të ftohtë sepse ushtrohen të jenë pa ndjenja, mekanikë, ndërsa komanduesi është ai që i ka në dorë të gjitha: vendimin, çastin, tërheqjen e këmbëzës dhe fajin, mëkatin, përgjegjësinë. Ai zgjedh momentin dhe jep urdhrin. Ishte kjo ajo e skajshmja, finalja, që më priste ose vetëm një paralaj­ mërim, angina pectoris, paraatak, tërheqje e vërejtjes? 81

Pikërisht këtu ndodhi diçka që nuk e kuptova. Diçka që ishte pjesë e çastit, që nuk matet me gjatësinë e tij. Sepse e gjithë kjo, megjithatë, kishte qenë vetëm një çast, por i mbushur me mendime të dendura. Jeta nuk dorëzohet aq lehtë. Edhe çasti është një botë dhe një jetë. Brenda tij ndodhin aq shumë gjëra. Ai mund të pengojë keqkuptimin, mund të mos lejojë veprimin e gabuar, të ndryshojë jetën dhe të ndalojë vdekjen. Ose e sjell. Menjëherë. Ishte e njëmijta e çastit, nëse çasti matet me sekonda. Nuk kishte krismë. Të paktën unë nuk e dëgjova. Ju mbase e merrni me mend. Ose e keni dëgjuar. Por do ta keni dëgjuar vonë, sepse edhe krisma udhëton në kohë. Zëri nuk është i shpejtë si drita. Edhe ju mbase pendoheni pse nuk keni reaguar, ta pengonit atë krismë. Por për mua kjo ishte kthesa. TRAK! që nuk ka katër shkronja por vetëm një. Si pika që vë një majë gjilpëre, por jo si pika që bie në ujë dhe shkakton rrathë... Dhe unë nuk isha më aty, nuk isha shtrirë atë pasdite nën hijen e manit për të bërë gjumin e rehatshëm. Unë mund të kem thënë: “Pritni, ç’kini me mua, është një keqkuptim.” Por e gjithë kjo s’do të ketë pasur asnjë efekt. Zëri i fundit nuk ishte thirrja e qyqes, por klithma çjerrëse, që të shponte veshët, si turjelë e mprehtë dhe e shpejtë. - Vdis! Nuk kisha dëgjuar krismë. As nuk ishte shoqëruar me dhembje a sëmbim. Nuk kisha ndjerë asgjë. Nuk kishte pasur as jehonë. Çdo gjë dukej se ishte këputur në çast, në një pjesë të çastit, në atë që kuptohet si një e një mijta, por që asnjëherë nuk ke ide se çfarë ndodh, se nuk regjistrohet, nuk matet. Pastaj mbretëroi qetësia. Në një moment të gjatë të saj m’u duk sikur treta, duke rënë teposhtës, në një pus pa fund. Ti bie, bie, bie dhe nuk ke asnjë ndjenjë e as pritje se kur do të prekësh sipërfaqen e ujit. Bie, bie, bie dhe humb, si ai që rrokulliset nga lartësia e madhe. Pastaj vjen një çast i asgjësë, zero, hiç dhe ti je një vakum steril, ku nuk punon asnjë grimcë, asnjë qelizë, asnjë mikroorganizëm.... Ose fluturon, fluturon, fluturon, hapësirave pa skaj, pa peshë. Pa pikë rëndese, në një drejtpeshim të përsosur. Shkon diku, në një rrugë pa fund, 82

P R O Z Ë

si një trup qiellor, në distancat e asimtotave me të tjera trupa, në një rrugë amshimi të gjithësisë, të njëtrajtshme dhe monotone, ku monotonia është aq e gjatë dhe e pandryshueshme sa ngjan si (ose është) vetë vdekja.

* Në një të mijtën e sekondës dua t’ju shpie, në atë mikromoment të pamatshëm kur nuk e mendon se dikush mund të ketë prekur një pullë, një këmbëz, të cilën nuk e ke parë, nuk e ke ndjerë, dhe, mbi të gjitha, nuk e ke pritur. Bëhuni gati se është udhëtim i gjatë dhe i mbushur me mikro gjëra që nuk janë siç mund t’i merrni me mend, se çdo mikro gjë ka dhe mikro gjërat e veta, të cilat nuk janë parafytyrimet që mund t’i keni pasur për popullatën e mikrokosmozit. E vogla është një botë, e imta është një brohori grimcash domethënëse... E gjithë kjo mund të mos ketë zgjatur dhe aq shumë. Mund të ketë qenë vetëm një grimcë e kohës, e imtë e pamatshme, me një brohoritje ngjarjesh dhe përpjekjesh, përpëlitjesh, kundërshtimi, mbrojtjeje, për të sjellë një kapërcim aq të madh dhe substancial, që nuk mund të thuhet thjesht, me një fjalë. Kisha një ndjenjë se nuk do të më kuptonit, siç mendon secili kur nis rrëfimin dhe e tjerr, që të mos mbetet i pakuptuar. E ç’të kuptuar do t’ju ofroj kur çdo gjë nisi pa pritur dhe u këput në çast? Pastaj humb çdo kuptim për kohën e hapësirën, për rrethin, natyrën, peizazhin, oborrin, hijen e manit ku isha shtrirë atë pasdite të ngeshme të një të diele kur çdo gjë të dukej e gjatë, e mbushur me jetë, derisa mjaftoi vetëm një prekje që të kuptohet domethënia e çastit që ndryshon çdo gjë. E gjitha u duk aq e pamundur dhe e pabesueshme, sa unë nuk e di nga erdhi. Mbi të gjitha, si arriti te ju ky rrëfim, i cili mund të përfundonte edhe kështu: Zgjohem... Në një ditë me diell, në pikë të vapës. Të ketë qenë ëndërr? Po dy vrima në tëmtha nga erdhën? Dhe, ku jam zgjuar? Apo ende jam në gjumë, nën hije të manit?...

83

84

P R O Z Ë

Bajram KARABOLLI

Ka lindur në Mavrovë (Vlorë) më 1943. Ka kryer fa­kul­ tetin Histori-Filologji, dega Gjuhë- Letërsi. Deri në 1992 ka punuar si mësues i gjuhës dhe i letërsisë. Nga 19972008 ka jetuar në Amerikën Latine (Argjentinë, Kili etj.), ku me një bursë të ACNUR-it ka studiuar për spanisht, në Universitetin e Buenos Airesit. Ka botuar në shtypin e sotëm letrar përkthime (tregime, poezi, ese etj.) nga Borges-i, Sabato, Llosa, Fuentes, Roberto Bolanjo, Markes, Hulio Kortasar etj. Ka përkthyer dy romanet e nobelistit Mario Vargas Llosa, Festa e cjapit dhe Vajza e prapë, Të dalësh nga qorrsokaku i maces të Manuel Montobbio-s, Tregime latinoamerikane (antologji), Da­ shu­ria e Terezës, tregime të zgjedhura, Sfida e krijimit, nobelistë dhe autor të tjerë të shquar hispanikë etj. Është autor i vëllimit me tregime Rrëfime në dy kohë.

QENKA AJO!… Në një mëngjes të ftohtë janari, të vitit 2005, mbërrij në aeroportin gjigant të Heathroë-t. Nuk m’u deshën më shumë se dhjetë orë për të kapërcyer, njëherazi, nga një hemisferë në tjetrën, nga një kontinent në tjetrin dhe nga një stinë në tjetrën. Duket paksa e çuditshme që në buzëmbrëmje, në kulmin e verës, të nisesh nga Buenos Airesi dhe të nesërmen në mëngjes të zbresësh në Londër, në palcën e dimrit. Pas një pushimi katërditor në Londër, marr avionin për në Romë. Zë vendin tim në avion, por seç kam një ndjesi parehatie dhe nuk po përqendrohem dot, madje nuk po e ndiej as atë gëzimin tim të zakonshëm fëminor që ndodhem pranë dritares. Sigurisht, është malli i madh që digjet brenda meje e më shqetëson. Kam tetë vjet pa e parë vendin tim, tetë vjet që jetoj në një botë tejet të largët e të huaj, ku edhe dielli e hëna ikin mbrapsht. Më ka pikur malli, siç thonë, edhe për gorricat. Në ndenjësen pranë meje ulet një zonjë. Pasi bën përshëndetjen e zakonshme “diplomatike”, rehatohet e zhytet në botën e saj. Ato dy fjalë, 85

që më thotë nëpër dhëmbë, nuk i marr vesh se në ç’gjuhë janë. Gjysmë i shpërqendruar, edhe unë nëpër dhemb përshëndetjen time në spanjisht. Në vështrimet e para, të shkurtra e të pjerrëta, vlerësoj se duhet të jetë paksa më e re nga unë. Më tërheq vëmendjen profili i saj: një hundë e drejtë me një flegër delikate, një anëbuzë me përvijim të qartë rregullsie, një ballë harkor, si i një statuje të lashtë, dhe një vesh i vogël prej soji fisnik. O Zot, ku e kam parë këtë profil të bukur?!... Kujtesa ime gërmon vite pas, duke u munduar ta retushojë atë profil të bukur femre, duke ia hequr ato pak rrudha imcake te buzët, duke ia mbushur e lëmuar cipën trëndafilí të qafës e të faqes, duke kërkuar ngjyrën origjinale të flokëve… Por, aty ngec. Dhe llambushka e gjelbër e kujtesës sime, pas një regëtime keqardhëse, shuhet. Hap romanin e Josës, “Travesuras de la niña mala”, duke u munduar të futem në botën magjike të njërit prej shkrimtarëve të mi të dashur. Faqet kalojnë së bashku me kohën dhe nuk di pse jeta e personazheve po më trazohet me jetën time. E lë librin dhe hedh vështrimin nga dritarja. Të kundroj nga dritarja e trenit, autobusit apo edhe e avionit, është një terapi për mua. Më pushton një trishtim i lehtë dhe kërkoj ngushëllim tek ajo qelqnajë e vogël. Vështrimi im diç kërkon përtej hapësirës dhe kohës. Sa herë që njeriut të brengosur diç i dhemb së brendshmi, shpirti i tij hallakatet tek e shkuara, duke u përpjekur të gjejë prehje në vitet dhe vendet më të dashura të kësaj të shkuare… Mos vallë është profili i bukur i kësaj zonje, krah meje, që më degdis, aq magjishëm, në ca kohëra të largëta e të shtrenjta?! Pa ditur se qysh, kapërcej gati dyzet vite pas dhe gjendem në moshën studentore. Si në një ekran të magjishëm, shikoj fytyra gazmore të rinjsh: një shkurto, topolak, me nofullat shtrënguar, si një thënie e Niçes, më afrohet ngadalë; një leshverdhë buzëqesh e më tund dorën nga larg; një tjetër ecën lëkundshëm e diç më thotë me sinqeritetin e bardhë të malësorit; një myzeqar faqepush, ulur në një stol, te lulishtja para Institutit, po lexon një libër; një studente, e gjatë e sugjestive, nën një floknajë të artë prej mbretëreshe, më përshëndet përmallshëm; një djalosh i vrullshëm gjer në eufori më rrëfen një foto; ja, ky vetulltendë, me sytë bajame e pak të qeskuar, si t’i ketë dhuratë prej Tibeti apo sikur 86

P R O Z Ë

sapo të ketë zbritur prej Andeve, po afrohet me një ecje vertikale…, pa prit, kush është kjo vajzë e imët, plot finesë dhe elegancë, që ma shqipton emrin në dialektin e bukur shkodran?… Zëri i stjuardesës që njofton mbërritjen në aeroportin Leonardo da Vinçi, ma fshin dhunshëm gjithë atë vegim mrekullie. Zonja me profil të bukur (po ku ta kem parë profilin e saj?!), së bashku me buzëqeshjen e kursyer, pëshpërit po ashtu një fjalë të kursyer lamtumire. Tani, i vëmendshëm, e dëgjoj që flet italisht. Para qenka italiane! Pasi shpëtoj nga gjithë procedurat rutinë, dal jashtë dhe, me sy, po kërkoj time motër që më pret diku jashtë. Por sytë përsëri më kapën zonjën me profil të bukur. Është pak më shumë se dhjetë metra larg meje. Po i afrohet një veture, ku me sa duket e presin. Shikoj që drejt saj po sulet një vajzë e vogël, duke i folur shqip: - Nëna, nëna!... Erdhi nëna! Zonja me profil të bukur e përqafon dhembshurisht dhe e merr në krahë. Mjaftojnë dy fjalë shqip dhe llambushka e gjelbër e kujtesës sime ndizet sërish. Dhe e njoh. Qenka ajo! Qenka shoqja e dikurshme e kursit... Ajo që ulej gjithmonë te banka pranë dritares. Ndërsa unë, sa herë ktheja kokën andej, vështrimi im mbetej rob i profilit të saj të bukur. Vërtet, qenka ajo! Dhe një shfrim dhimbës, i heshtur e i papërmbajtur, më del së brendshmi: “Eh, kjo botë, nuk qenka vetëm e vogël, por edhe mizore!”.

87

88

P R O Z Ë

Binak KELMENDI

U lind më 1950 në Llabjan të Pejës. Studimet universitare për Gjuhë dhe Letërsi Franceze, në Universitetin e Prishtinës. Punoi gazetar, komentues, reporter e redaktor në gazetën Rilindja, deri në mbyllje të saj në vitin 1990, në rubrikën  e Politikës së Jashtme. Nga 1999 deri në prillin e vitit 2011, punoi në gazetën Zëri. Aktualisht punon në Koha.net. Ka botuar librat: Rozafa (tregime, 1990), Vezët e Vdekjes, (roman, 2001), Ofelia e Dukagjinit (tregime, 2004), Guri i Vashës, (roman, 2012), Portat e Pejës (roman, 2015). Ky i fundit në vitin 2014 mori Çmimin Rexhai Surroi.  Ka përkthyer nga frëngjishtja: Françoise Sagan, Mar­gue­ rite Duras, Flora Dosan, Nagib Mahfuz, Kostas Valetas, Gérard Genette.

VRASJA E CUBIT

(tregime lufte)

Cubi, i lodhur dhe me çehre të prishur që nuk po dëgjonte zë njeriu, as fëshfërimë ere dhe as cicërimë zogu, u ul të merrte frymë e të pushonte nën një pishë të lartë. I shtrirë mbi tokë, pushkën e vari në krah dhe kokën në trung. Duke shikuar qiellin e brimuar nga pisha që ia kishte zënë diellin pasi ai vetëm vetëm hije po lypte, e mori një gjumë i mundimshëm dhe pa një ëndërr të rëndë. Kur u zgjua, pushka ia kishte mpirë krahun e rrënjët e pishës ia kishin mbushur kryet me bujashka, gjethe, miza e buburreca. Iu kishte turbulluar shumë koka, veshët i ushtonin, hunda dhe prapanica i kruheshin, sytë i nxirrnin xixa. E hoqi më ngadalë pushkën nga krahu, i lëkundi supet, e tundi dhe e kroi kokën përnjëherë me bythën dhe me fytyrën. Me pushkë në dorë, duke e vazhduar shkundjen dhe kruarjen nëpër gjithë trupin, e më së shumti prapanicën, madje duke i futur pothuaj krejtësisht gishtërinjtë në bythë, Cubi bëri të ecte kuturu përreth rrënjëve të pishës futur nëpër tokë si damarë nëpër trup njeriu 89

duke ndërruar hapat poshtë e lartë pa mundur ta dëftonte dot ngjarjen që e kishte parë të gjallë duke fjetur copa - copa. Fundja, ai nuk kishte as kujt t’ia tregonte atë ëndërr. “Shokët më paskan ikë. A thua ku?”, i vinte të uturinte me sharje i përgjumur. “Le të shkojnë në pith të samës”, pothuajse tha me zë duke shikuar në të gjitha anët vendin ku ishte dhe duke bërë çdo përpjekje për ta marrë veten e sidomos për të ditur se ku do të shkonte. Në atë gjendje të rëndë fizike a psikologjike, trupore e mendore, shqisore a emocionale, ai nuk e dinte dot cila ishte dhe në ishte fare gjendje ajo e përjetimit aq fantazist të tij. Dhe, mu për këtë shkak, edhe pse fillikat, vetëm me veten e vet, me qiellin sipër dhe me tokën nën këmbë, ndoshta edhe për këtë arsye (pse të më dëgjojnë të tjerët, sa nuk klithte me tërë zërin), Cubi donte ta rrëfente me çdo kusht ëndrrën e parë. Dëshironte ta hiqte nga vetja atë përjetim të pakëndshëm a parandjenjë të keqe gjumi a si e quante, sado që në thelb i pëlqente. U bëftë ashtu, tha dhe u ul sërish. Edhe ikja e shokëve i dukej po kaq fataliste e kobe. Si dhe ëndrra që nuk rehatohej dot pa e treguar dhe gjumi i keq që e kishte zgjuar aq papandehur e me frikë. Ç’ e do që as ëndrrën nuk kishte kujt t’ia tregonte. Megjithatë nunuriti… “Bubullima përshkëndijuese, një kalë i zi sipër reve të bardha që ndizeshin flakë, ai përposhë lakuriq me shalën e kalit prapthi që galoponte, me këmbë, me krah, hingëllima në qiell rrëzonte yjet një për një, ai, me frerët shpëtuar nga duart dhe me këmbët lidhur për barkun e kalit, përpiqej e përpërlitej për të mos rënë poshtë pingulthi”… “Mbaju, po munde”, i tha vetes me një zë të brendshëm që nuk e diti dot nga i doli ashtu me buzëqeshjen që ia shtrëmbëronte keq buzët. Duke u munduar të merrte vesh nga i erdhën fjalët e veta, Cubi fshiu fytyrën me duar, u kollit për të treguar se ishte ende gjallë në fushën e betejës dhe në pritën e pikën që kishte mbajtur, kapsalliti sytë tutje pishës së lartë që po tundej me ushtimë nga ca bubullima që kush e di se nga vinin. “Nuk kallxohen andrrat e ditës. Andrrat e ditës nuk kanë pikë kuptimi dhe ndjellin vetëm kob. As vetes nuk i kallxohen andrrat e ditës”, tha duke bërë të ulej në një cep toke pa bar dhe të terur dhe duke shikuar larg në horizont përt të ditur nëpër cilën grykë mund të kishin shkuar, ikur, tha më vete, shokët e tij e pas tyre ndoshta edhe armiku. 90

P R O Z Ë

Pastaj një erë e sertë u ngrit përnjëherë. Ai nisi të çohej më ngadalë në këmbë duke hapur gojën. Shiu nuk mbahej dot nga gjethet gjilpërë të pishës që binin duke u tundur nga pikat e lagështa dhe duke fluturuar nga era. “M’u paska lag dhe m’u paska ftof bytha krejtësisht”, bëri Cubi duke u gërrmuçur të merrte pushkën dhe duke e kruar prapë prapanicën me duar. Pasi e vuri në krah me grykë përposhë, tyta e pushkës nisi të nxirrte pika uji. ”Edhe ti po pshurr”, i tha pushkës. “Ndoshta jo nga frika. Sikur unë dhe shokët e mi”, shtoi pas pak ai duke vënë buzën në gaz në një cep të saj. “Pshurru, pshurru moj virane e më prit vetëm pak se edhe unë po shkoj pas kaçubës ta bâj shurrën time. Mjaft e mbajta, gati m’asht këput luci nga shurra, më janë randu’ koqet nga shurra dhe uji. Po më djegin dhe po më dham’in. Kjo luftë e dreqit as shurrën nuk po na lé ta bâjmë”, tha pastaj Cubi i ngrysur duke e tundur sërish grykën e pushkës. Tyta e pushkës sërish nxori edhe ca pika ujë. Cubi nuk e shikoi më pushkën në pikonte, e mbështeti për një gur pa ngjyrë e me të gjitha ngjyrat njëkohësisht dhe ra me gjunj në tokë të pshurrte. Pallua i pikte ujë të verdhë, gati të skuqur, pika-pika, tek e shkundte me dorë nën gurin ku e kishte lënë pushkën. “Sa mirë âsht të pshurresh”, mendonte ose fliste Cubi. “Çlirohesh, je mâ i lehtë, çdo gjâ në trup të duket mâ e kandshme. Shumë mâ kënaqësi e shumë mâ liri âsht me u pshurr se sa me luftu”, bëri ai duke u munduar ta fuste palluan e rrudhur brenda pasi i kishte zënë në thua në pantallonat e grisura . “Të paktën âsht shumë ma kollaj, shtoi pas pak. Se si të vjen shurra përnëjherë para dhe pas çdo beteje. Ndoshta nga frika…Thoni ç’të doni, por gjatë luftimeve të vjen të pshurresh shumë. Të pikon shurra pika-pika në brekë dhe në pantallone. Madje shpesh pshurresh edhe gjak. Madje mund të pshurresh edhe në shtrat a ku flë gjatë luftës. Dhe të qeshin me ty… E të të thonë pshurran i pshurranave…luftën që ma bân ti … dhe ata vetë e mshefin shurrën e vet të frikës. Kështu mund të mos mendojnë vetëm ata që nuk kanë qenë kurrë në luftë e të të akuzojnë kot së koti për frikacak”, vazhdonte të fliste më vete Cubi duke bërë vetëm të ecte pa ditur as vetë se ku dhe pse. “Kah t’më çojnë kam’ët ose në pith të samës”, ia tregoi më në fund vetes rrugën, me kohë, herët ose vonë, nuk e dinte dot. 91

“Po andërr të mutit paskam pa”, i doli sërish përpara skena e parë duke fjetur. Pastaj i ra ndër mend se ku kishte dashur të shkonte dhe u kthye të merrte pushkën. Një drithërimë e madhe e mbërtheu nëpër gjithë trupin dhe u step përnjëherë me sytë që iu hapen shumë. Pushka nuk ishte aty ku pandehte ta kishte lënë të mbështetur për një trung, te një gur a në gropën e vogël me bar të imët, tashmë s’e dinte dot ku. “Shokët ma fshehshin dikur me bâ hajgare me mua, por tash tek janë fsheh’ për vete e nuk u paska ra ndër mend as për mua e as për pushkën teme“, tha duke u sjellë vërdallë në do t’ia kapte syri ndokund. “Ku të lash, oj e bekueme”?, pyeti pastaj me habi Cubi. U kthye në të gjitha anët dhe vuri dorën në ballë për të shikuar më mirë e më larg. Pa vetëm një mjegull të zezë, retë që kishin rënë në tokë nga qielli i murrmë, pikat e imta të shiut që binin dhe asgjë tjetër, as majat që para tij ngriheshin shumë të larta nuk i pa. “E paska lëshu toka pushkën teme”, tha. Duke vazhduar shikimin e turbullt nëpër retë e zeza dhe nëpër tokën me lagështirë, me mendjen gjithnjë tek “ajo andrra e mutit”, mori frymë thellë dhe pëshpëriti me zë: “Po si nuk u bâ ma ç’ajo Kosovë e shitu’me Zane”!? Cubi ende nuk e kishte hequr dorën nga balli duke shikuar në të gjitha anët për ta gjetur me sy pushkën e vet. “A thua kur do të bâhet ajo Kosovë e shitu’me Zane?, u pyet ai sërish duke vazhduar ta kërkonte me sy e me mend pushkën. “I ka’ pasë edhe tre fishekë t’mirë t’pashkrehun n’ta”, mendoi duke bërë një gjysëmrreth afër trungut, te guri, ku mendonte se do ta gjente pushkën, sepse mu aty e kishte lënë. “Do të bâhet, do të bahet Kosova, por pse e pshurre ti kaçuben e Serbisë?”, se nga i erdhi një zë shumë i ashpër e i panjohur mu te veshi. “Më shurdhove”, u përgjigj me tërë fuqinë e fytit e të gojës aty për aty dhe pa ditur kujt Cubi duke bërë një rrotullim me trupin e vet për ta marrë e për t’ia kthyer e zbrazur me të gjithë fishekët sa më shpejt që të mundej pushkën që nuk po e gjente dot te trungu ku pandehte ta kishte lënë. Ai zëri i huaj prapë, duke futur pëlqyerin ndërmjet gishtit tregues 92

P R O Z Ë

dhe atij të mesëm ndodhsa për t’i treguar se si do të bëhej Kosova, përsëriti ato fjalët shumë të pakëndshme e shumë të vrazhda: “Do të bâhet, do të bâhet Kosova, por si u bâ që ti e pshurre mu tash dhe mu këtu kaçubën e Serbisë?” Cubi, që nuk e gjente se nuk e gjente pushkën e vet, i ndodhur në atë situatë aq të papritur e shumë të pakëndshme, të vështirë dhe pse jo edhe të frikshme, pa asgjë në dorë, vetëm me “andrrën e mutit” dhe me palluan që ende po pikte pika shurre nëpër pantallone dhe nëpër tokë afër kaçubës, shfryu me tërë zërin që e nxori nga goja, nga hunda, nga fyti, madje edhe nga veshët: “Të pshurrsha mu në Serbi. Mu në mes të Serbisë, mu në mesin e mesit të saj të pshurrsha! Në Shumadi të saj, në Shumadi e në Beograd të Serbisë të pshurrsha!’ Pastaj Cubi nuk dëgjoi më asgjë, as zërin e vet madje nuk e dëgjoi më, dhe nuk pa më asgjë, as trupin e vet madje nuk e pa më. Nuk e diti dot në e kishte hequr ende dorën nga balli për ta kufizuar shikimin në drejtimin në ç’ vend mund ta kishte lënë më herët atë pushkën virane për ta shprazur me të të gjithë fishekët që pandehte t’i kishte ende në çark në drejtimin nga i vinin ato fjalët e huaja dhe as nuk e dinte ku i kishte mbetur në pantallona pallua i rrudhur dhe fundja e kishte futur fare brenda. Ai nuk e diti edhe në i kishte thënë të gjitha fjalët e duhura për t’ia sharë me tërë zërin dhe me tërë zemrën e shpirtin Serbinë atij që ia kontestonte Kosovën, kaçubën e saj, pushkën e fshehur dhe qëndrimin e vetëm të tij. Shumë krisma dhe shumë flakë ia mbuluan veshët, sytë, hundën, gojën…kokën, trupin, çdo gjë jashtë tij dhe çdo gjë të tijen brenda, zgorin, zemrën. U rrëzua pa e shikuar dhe pa e parë fare vendin ku po binte gjerë e gjatë në lugun e bythës së vet e mbi lëkurën që ia grisi rrobat sipër kaçubës ku kishte derdhur ujin e hollë pak çaste më parë pa e parë dhe pa e gjetur pushkën e vet. Pellgu i gjakut vizatoi me stampë figurën e trupit të tij si hije. SMILOVICA

Smilovica, si një nuse e përdalë, pa asnjë rrobë në trup, ngjitej e paturp drejt qiellit pa shkëmbinj e pa drunj në majë. Si gjithnjë, edhe në atë ditë, ishte krejtësisht e zhveshur. As bar nuk kishte në majën me gurët e vegjël që nuk mund të bënin strehë as dhe për një burrë me pushkë.

93

“Gjaku asht i njelmtë e nuk i le’ drunjtë të rriten“, mendoi ose tha zëshëm Saku në majë të majës nga shikonte në të gjitha anët malet nëpër hone e kodra që poshtë dukeshin si det i valëvitur nga tallazet. Luftë bëhej në Smilovicë. Një si re pluhuri, tymi e zjarri ngritej në qiell. Britma, klithma, ulërima, këngë, sharje, pordhë e piskamë dëgjoheshin në tokë, nën këmbët e Smilovicës. “M’i jep pak dylbitë’, i tha Hysit Saku. “Leji, nuk të duhen gja, të marrin ma lehtë në she’jë me to”, i tha Hysi. “M’i jep, m’i jep’, nguli këmbë Saku. Hysi ia zgjati këllefin. Saku e hapi më ngadalë këllefin dhe i vuri me temana dylbitë në sy. Sikur të mos bëhej luftë. “Nuk shihet njer’ dhe as gja e gjallë, vetëm re, qiell, diell, male, maja të zeza. Në Beran e në Rozhajë paske ra mjegulla, ose edhe atje po bahet luftë. Tim po dilka edhe nga Peja. Luftë po bahet kudo. Edhe këtu, në majë të majës së Smilovicës”, tha Saku duke e shikuar çarkun e pushkës. “Paska boll fishekë, por po më duket se po shkojnë huq se krismat nuk po zvogëlohen hiq atje poshtë. Bile ato po na afrohen gjithnji e ma shumë”. Një gur i vogël, që mezi e kishin gjetur për ta shtënë kryet nën të, u bë copë e thërrimë nga ca plumba që as Saku dhe as Hysi nuk e dinin me tamam nga vinin. “Shtriju krejt në tokë. Po gju’ka shumë hollë ai qen bir qeni”, tha Saku dhe e vuri qytën në faqe. “Nuk do t’ gju’sh ma. As kaq hollë”, tha duke shtënë në drejtim të krismave. Saku dhe Hysi dëgjuan përnjëherë një “ou” të lemerisur dhe shikuan njëri-tjetrin duke vënë buzën në gaz. “Të pasttë marrë aty ku kam qef, mu në lule të ballit”, tha Saku duke ia shtrënguar krahun Hysit. Pastaj të shtënat pushuan. Dëgjoheshin disa zëra të përçartë pa asnjë kuptim, ose ata të dy nuk po mund të kuptonin asnjë fjalë. Vetëm një tym i kaltër ngritej nga poshtë drejt e në majë të Smilovicës. “Po vjen era shkrumb prej Rugove”, tha Saku. “Ru’ju ti Sako”, i tha Hysi i cili nisi të shikonte nga flamuri i ngulur në majë të majës së Smilovicës që po tundej nga era dhe krismat e pushkëve që filluan sërish. 94

P R O Z Ë

“Prapë po gju’jnë”, bëri Saku. “Lë të gju’jnë, nanën e nanës së tyne”, shfryu me tërbim Hysi. “E qëllu’n shtizën e bajrakut, he nanën ua qifsha”, bëri Saku. “Bini o trima”, se nga u dëgjua një zë kot në atë katrahurë qitjesh. “Po ç’trima more”, bëri Saku. “Jemi qyqe, vetëm me Hysin jam këtu në majë’’. ‘‘Majë e dreqit”, shtoi duke e shtrënguar me tërë fuqinë shallin përreth kresë. Pastaj, duke e mbështjellë, me shall mbuloi gjithë kokën, tërë fytyrën e qafën. I la të pambuluar vetëm sytë. “Sesi po dukesh’, i tha Hysi. Saku qeshi duke shikuar në çarkun e pushkës. “Fishekë paska boll, Do të rrimë në majë, nuk do ta lëshojmë për së gjalli majën”, ia bëri Hysit Saku. “Majë e thatë, pa kurrgja n’ ta. Gja dreqit nuk i vyen”, tha Hysi. ”Do të rrimë”, këmbënguli Saku. “Ani. Veç shalli nuk ta pret plumbin, jo”, iu përgjigj Hysi duke u kërrusur përnjëherë të shpëtonte prej thërrimave të gurit që thyhej copëcopë nga plumbat që e goditnin. “Ulu edhe ma poshtë”, i bërtiti Saku. “Ulu krejt në tokë. Edhe ky po gju’ka shumë hollë, he ia bafsha gjamën”. Pjesa e epërme e shtizës, bashkë me flamurin, u plandos në tokë sikur të kishte pasur shpirt njeriu. “Nanën e nan’s, na e rrëzu’n bajrakun”, shfryu Saku dhe bëri të ecte drejt flamurit të rënë në tokë. “Ulu Sako! Ulu, po gju’jnë drejt e në majë. Ulu, ru’ju”, bëri Hysi i shtrirë petë në tokë. Saku u kthye ta shikonte. Hysi përnjëherë ndjeu një ngrohtësi ta kaplonte në kokë dhe një erë e pështirë mishi i freskët t’i vinte te hunda dhe te goja. U ngrit në këmbë duke shikuar nga të gjitha anët prej nga mund të vinin plumbat me aq saktësi dhe ndaloi sytë në trupin e madh të Sakut që po shalakatej, si shtiza e flamurit para pak çastesh kur u plandos në tokë. Pastaj, duke mos këqyrur fare nga vinin krismat dhe plumbat, e shikoi me nge: Saku, duke rënë mbi flamur, fshiu me dorën e djathtë vetullën e ballit që iu kishte bërë e zezë, e kuqe, e murrme, me të gjitha ngjyrat e lëngshme që i kishin dalë nga trutë dhe nga kapaku i kresë së çarë për gjysmë… 95

“Si bajraku me shtizën e ‘dame për midis”, gati pëshpëriti Hysi i shtangur. Duke e shikuar me sy të përskuqur me lot, Hysi pastaj e dalloi qartë gjakun në gishtërinjtë e dorës së djathtë të Sakut që thuajse të ngrirë po e mbërthenin flamurin e rënë në tokë. “O Zot, edhe Sakun po e merrka plumbi”, bëri pothuaj pa zë Hysi pa larguar sytë nga vendi ku tashmë nuk lëkundej trupi i Sakut “si ni lis me rrem’a”. “U vra Saku”, e mori pastaj veten Hysi duke bërtitur me tërë zërin në majë të majës së Smilovicës. Dhe u nis drejt tij dhe llokmes së gjakut që rritej. Nuk shikonte në kishte gurë, drunj, plumba. Ecte pip në këmbë. “U vra Saku”, klithi, uturoi, bërtiti, këndoi, qajti, as vetë nuk e diti ç’bëri me mendje e me zë e me duar e me këmbë e me trup Hysi tek vështronte në majën e rrafshuar me tokë bashkë me trupin e Sakut. Krismat ende dëgjoheshin poshtë, duke iu afruar gjithnjë e më shumë majës, duke ardhur mu te klithma e Hysit: ‘Uuuu vraaaaaaa Saaaakuuuuu”, thanë njëri pas tjetrit malet që tundeshin nga një erë e fuqishme dhe nga shumë të shtëna në të gjitha anët e Smilovicës. Saku, i rrëzuar përmbys, mbi flamurin që e kishte zënë me gjoks, me shumë mundim mori një grusht dhe nga nënguri dhe shau me zërin e mekur: “Nanën e nanës”. Hysi u zvarrit me shumë vështirësi drejt Sakut të rënë mbi bark për ta zënë përfundi gjithë flamurin. Po përpiqej të largonte me dorë trutë e Sakut që plumbat ia kishin hedhur nga koka duke ia shpërndarë të gjitha nëpër tërë fytyrën e tij dhe flamurin që e kishte shtënë përfundi. Me vështirësi të madhe ia ktheu disi kapakun e kokës të çarë në vend. U përpoq të mblidhte me duar trutë e shpërndara e t’ia fuste në kaptinën dycopëshe të kokës. Nuk ia doli, sepse trutë ishin shumë të përziera me grimca dheu, copa gurësh, bar... Pastaj e tërhoqi më ngadalë shallin plot gjak dhe ia lidhi, sa për të thënë, kokën të prerë si me brisk. “Më ndihmo o Zot”, bëri dikur Hysi duke fshirë sytë e mbuluar me gjak e me copa mishi e lëkure dhe duke iu afruar flamurit të plandosur në dhe të mbuluar me trupin e Sakut që nuk po lëvizte. Fshiu duart për pantallone dhe e vështroi mjegullueshëm grumbullin njerëzor pa shpirt e pa frymë që pak çaste më parë bënte Sakun e gjallë

96

P R O Z Ë

me fjalë, me shikim, me ndjenja, me çdo gjë të jetës: Pushka e mbetur në faqe kishte mbërthyer katër-pesë fije bari dhe shumë qime të kokës me tytë. Qosteku varej në gjoksin e skuqur të Sakut dhe tiktaku i orës kërciste çrregullueshëm pa ritmin e zemrës së tij. Cepi i një flamuri tjetër kishte dalë sipër grykës së xhepit të xhamadanit të Sakut. Hysi bëri shpejt e shpejt varrin me kamën e pushkës. E la trupin e Sakut në gropën e vogël në majë të majës dhe u vërvit me vrap teposhtë Smilovicës duke fshirë duart me plot dhe e gjak.* *Shpjegim fusnote: -Ky është gjithë rrëfimi për një ditë jetë, luftë e vdekje të burrit që dikur kishte mbajtur titullin e Bajraktarit të Rugovës, tha antropologu, anëtar i ekipit të zhvarrimit që me gjasë ishte nga një lozë e largët e familjes së të vrarit. Tash ngjan paksa folklorike, ose shumë trimërore pas mbarimit të luftës që ende s’e ka fituar njeri, apo nuk di me tamam si ta them, por ashtu ose kështu ka qenë atëherë. Ata që e kishin rrethuar, e shikuan me habi, gati sa nuk qeshën. -Ka dhe versione të tjera rreth vrasjes dhe luftës së Sakut me shokë në Smilovicë, shtoi pas pak etnografi, edhe ai anëtar i ekipit të zhvarrimit. -Varri i Sak Faslisë ka qenë këtu? pyeti anëtari tjetër duke bërë me gisht nga një majë e ngritur me bar sipër. -Po, u përgjigj etnografi. Ishte mu maja e majës së Smilovicës. Një diell rrezonte në qiellin e kaltër që kishte hapur horizontin në të gjitha anët nga vinin erëra freskuese. Antropologu, pasi çkopsiti edhe një herë këmishën, preku dhe fshiu me duar dy gurët që kishin zënë rrënjë në grumbullin e dheut që nuk i gjasonte fare varrit pothuajse të rrafshuar me tokë. -Këtu, këtu gërmoni, bëri pastaj me gisht antropologu që askush nuk ia dinte emrin dhe që as ai, natyirsh se nuk e tregonte. Mund të bëni edhe foto, të xhironi. Nuk ka nevojë më për ndonjë matje e as për fjalime të reja. -Merrni kazmat, lopatat. Kujdes, kujdes, mos të dëmtohet asgjë nga skeleti. -Eshtrat nuk dëmtohen më, se kush tha.

97

Flamuri në xhepin e xhamadanit ishte ende i kuq - zi. Qosteku vezulloi në diell. Sahati i mbushur me dhe dhe cazë i ndryshkur në kapakët që u hapen me vështirësi, nuk kërciste më. Ishte ndalur pas grahmës së fundit të Sakut. Te kufiri që Saku kishte dashur ta kishte e që nuk u bë dot.

98

P R O Z Ë

Sinan GASHI

Ka lindur në fshatin Arllat, komuna e Drenasit, më 1947. Ka studiuar për gjuhë dhe letërsi shqipe në Prishtinë, ku kreu edhe studimet pasuniversitare dhe mori gradën magjistër i filologjisë më 1982, me temën Proza e Nonda Bulkës. Tema e gatshme e doktoratës Formacionet stilistike të poezisë së viteve ’30 iu dogjën gjatë luftës së fundit, bashkë me bibliotekën personale. Gjatë viteve ’90 u shqua si veprimtar dhe organizator kundër regjimit serb. Ishte deputet i Republikës së Kosovës në ligjislacionin e parë 1992/1998. Ka shkruar me dhjetëra libra me vështrime e studime letrare, publicistikë dhe monografi. Disa nga librat e tij janë: Veçanti krijuesish, Kosova e poetëve të traditës, Nonda Bulka-krijimtaria letrare, Pseudonimet e shkrimtarëve shqiptarë, Bernardin Palaj sipas vrojtimit tim, Historia e dorëshkrimeve të letërsisë, Arbneshi i Zarës-oazë shqiptare etj.

ABLATIO RETINAE Pasi e shikoi me dy sy të vegjël zhbirues, sikur donte të kuptonte për gjithçka që mban fshehtësi shpirti i njeriut, i tha të ulej në një karrige të vjetërsuar nga përdorimi i shpeshtë, dhe ta vinte kokën mbi një bazë të metaltë, duke përqendruar shikimin te një sy i zi artificial. Me duart e hajthme dhe tërë deje afroi kokën e pacientit sa më të pushueshme dhe u afrua aq afër sa ndihej era e rëndë e nikotinës shumëvjeçare së bashku me aromën e njeriut të plakur por pedant. -Shiko këndej-, tha nervoz, këndej thashë! Lart, anash, poshtë, drejt... Sërish u largua dhe ndezi një dritë të vockël pranë aparatit. Shikimin sërish e nguliti te fytyra e njeriut të mbushur dhe pak të hutuar, sikur nuk ishte së bashku në një kabinë dhe sikur nuk kishte interes për t’u mjekuar. Doktori bëri edhe një lëvizje prapa. Karrigia me rrotëza e largoi më shumë seç mendoi dhe, kur shikimi i hasi në një pako cigareje, e ndezi rrëmbimthi dhe e thithi thellë. -Po, ç’është me ty, or burrë? Përvoja ime ka përcaktuar shpejt diagnozën dhe fare pak duhej hamendur për përcaktim shërimi. E ti, ti... 99

s’di! Plus ke ardhur edhe nga larg, ke kaluar me vështirësi kufirin për t’u shëruar, thua se s’ka mjek atje... Pasi bëri dhe dy-tri lëvizje dore në ajër së bashku me cigaren, duke formuar rrathë formash të ndryshme në hapësirën e dhomës, sikur rrethonte mendimet e tij, sqaroi me një shprehje të dyshimtë. - Kjo s’është sëmundje, kupton. Syri me dioptri është rezultat i punës së ngarkuar tej mase në profesion, por kjo tashti s’ka të bëj me të. Këputja e retinës bëhet me dhunë... Është mirë ta rrëfeni vetë që të më lehtësohet sado pak, se... (...e kishte dorën të rëndë i paudhi. Kishte të rame armiku, që synim ka sakatosjen shkatërrimin... Ai kishte qëndruar me kokë poshtë kur të tjerët silleshin si lukuni hienash rreth e rreth, me të rame e të shame. Kishte vjedhur me bisht syri pikat nevralgjike ekzistenciale të njeriut, të jetës. Maja e këpucës kishte qëlluar fikse në testiset dhe dritat e syve. Trashëgimi dhe shikimi. Ardhmëria dhe vazhdimësia. Kishte përjetuar pastaj një temperaturë jo të zakontë në tërë trupin. Kishte dëgjuar cingërimën e trishtueshme e xhamit të syzeve nëpër dysheme, e më pas disa minutash kishte parë çantën e gërvishtur gjysmë të hapur dhe fletët e shpërndara në një qoshe të korridorit të gjatë...)

Heshtja e tij nuk e nervozoi doktor Sulon. Ishte mësuar me lloj-lloj tipa pacientësh, disa që kërkonin kohë pushimi, disa të tjerë që fshefnin imtësitë sikur u vinte turp, disa që nuk flisnin fare e disa, madje, që fillonin vetërrëfimin hiq pa i pyetur ai. Por, kësaj radhe, kishte qëndrim krejt tjetër. Kujdesin e shtonte nga largësia e pacientit dhe madje që vinte nga një vend i okupuar dhe, pse jo, që ishte edhe punëtor arsimi... Një parandjenjë të keqe e kishte për rastet e dhunës atje. Hiq pa lexuar gazetat, pacientët e shumtë kohët e fundit rrëfenin për gjithçka të rëndë dhe makabre për atje. -Mund edhe të mos tregosh asgjë-, tha ngadalë sikur foli me vete. Ndoshta fatkeqësi komunikacioni ishte, ndoshta rrëzim nga diku ishte, ndoshta dhunë ishte. Si të duash..., përsëriti edhe njëherë. Operacioni duhet bërë, e sa për suksesin...- dhe në vend të përfundimit të mendimit, rrudhi krahët. Ishte operacion i rëndë, delikat, dihej. 100

P R O Z Ë

(...gjaku i pleksur ia kishte mbyllur kapakun e syrit, por dhimbje nuk ndjeu, në mos kishte harruar gjithçka nga fjalët fyese dhe të rënat me mjetet të tjera. Ju kërkoni republikë, gërthiti në gjuhën e huaj një syskuqur. Dhe kërkoni ndihmë nga Amerika, piskati një tjetër që i bëhej se kishte synim edhe t’ia shurdhonte veshët përjetësisht. Në do t’ju vrasim të gjithëve derisa të vijë dikush në ndihmë, or të mjerë. Në kemi gjithçka në dorë, prej kërbaçit e deri te raketa, e ju s’keni asgjë. Bythëjashtë jeni, he nënën e keqe... Pastaj vini të përziera shtërzimet, fyerjet e rrahjet, maltretimet e ngërdheshjet sadiste. Si qenka njeriu!, iu përvodh për një çast një fije mendimi. Po u krijuaka një krenari edhe kur je i vetmuar, edhe kur je i pa forcë fizike... Vetimthi i rrëshqiti, mendimi të një fytyrë heroi që kishte lexuar a parë në film. Por vetë nuk kishte asgjë të heroit. Njeri i thjeshtë, madje tepër delikat, që tërë jetën s’e kishte provuar asnjë shuplakë, as nga prindi as nga shokët e fëmijërisë... Si qenka jeta! Edhe në këso rrethanash futka hundët ndonjë mendim që nuk e ka vendin këso radhe. Këtu ku qenka çerdhja e sharjeve, e grushtimeve, e ndrydhjeve, e... Humbës janë këta, i buroi dika një mendim në çastet e pakta kotësie. Kur unë, ortaku u dyzetvjetëve u prishkam punë, vërtetë e paskan fundin e përgjithmonshëm...)

-Doktor Shkëlqimi dhe Elona, përcilleni në kabinën numër dhjetë. Sqarojeni se si duhet të mbajë qëndrimin dhe disiplinimin, tha dhe doli nga një derë interne që, më vonë e mësova, kalonte në sallën e operacionit. Doktor Shkëlqimi, me do syze të rrumbullakëta e shikoi me një fije dhimbe kosovarin e shqetësuar, kurse dr. Elona me bishtalecin e Vitës së letërsisë, gjeti diku një fije gazi e mirëkuptimi që e shprehu me shkëlqimin e syve të zezë. Këtu, thanë njëzëri, kur të keni nevojë, jemi në dhomën e tretë, këtu afër. Njëri nga ne edhe kujdestaron patjetër... Dhoma mbeti e zbrazët. U lëshua këputshëm mbi krevatin e vjetër dhe ofshani thellë... Sikur ta pija duhanin, mendoi, do lehtësohesha ndoshta. Athua duhani lindi si shoqërues i vetmisë apo ishte lojë mashtruese... 101

(... a thua se ashtu do ndodh. Nuk do shoh më përreth askënd? Jo more, s’bëhet ashtu. E keqja s’vjen aq shpejt, qetësoi veten... Po librat duhet lënë rehat, ama. S’duhet lexuar më fjalët e bukura, artistike, që ishin ushqim, ishin kënaqësi, ishin pushim, ishin lehtësi jete në këso rrethanash... Jo, more, jo! – sërish arsyetoi veten. Mjaft ke parë në jetë. Tashti të duhen disa gjëra të mëdha, shikimi i të cilave është domosdoshmëri sa për të mos qenë ngarkesë për të tjetër, për djalin, vajzën, gruan, rrethin më të gjerë. Po, puna po mbetej përgjysmë, se!... Posa kishte vënë emër prej njohësi profesional, posa kishte projektuar ide të reja profesionale propagandistike, ngase kishte mësuar diçka nga ajo formë e punës në terren. Kishte krijuar një rreth të njohurish nga fshati në fshat, dhe madje ndjente kënaqësi kur shoqëronte shqetësimet e tyre të shumta... Epo, jeta..., fshehtësitë që paska!!! U shtri tashti në kurriz dhe mbylli sytë përdhunshëm. Në fakt mbylli vetëm njërin sy, nga ata që ndjente lodhje dhe skuqje. Ashtu mendoi të merrte një sy gjumë, por hajde shkoqi mendimet, se. Ato përvidhen dhe në mënyrën më të padukshme për të hyrë ku kanë synimin dhe po ashtu pa u hetuar fare, ikin pastaj dhe strehohen kudikush... Po, sikur edhe ky syri tjetër të dobësohet?... Me sy s’paska, ë! Por nuk kanë thënë kot se sytë janë jeta vetë, madje edhe pasqyrim i brendësisë së shpirtit njerëzor. Shikimi është simbolika e ardhmërisë. Mu për këtë syve u janë kënduar shumë këngë, u janë thurur shumë vargje. Sytë janë bota e brendshme e njeriut. Ata shprehin edhe gëzimin, edhe hidhërimin, shqetësimin, lodhjen, urrejtjen, lakminë, injorimin, përbuzjen e çka jo tjetër të njeriut... Po, fundja, ky ishte një borxh i vogël, apo një sakrificë simbolike që duhej bërë për rrugën e re që është trasuar... Sërish mendime të shkëputa gjithfarë llojesh, të turbullta e herë të ngatërruara më pas, derisa gradualisht u shkrinë në një gjumë lodhës nga rruga tërë natën.) -Zotëri!- u dyshua zëri i butë i infermiere Evës. Më falni, por doktor Gjergji lajmëroi se salla është gati. Operacioni bëhet në ora dhjetë. Më falni, tha edhe njëherë dhe butësisht tërhoqi derën pas. Ora e qytetin tregoi nëntën. Duhet provuar edhe njëherë shpresën e fundit. 102

ZHVARROSJA

P R O Z Ë

Mushamaja e bardhë e kërtë kishte mbështjellë një hapësirë mes varrezave, rreth së cilës lëviznin herë dy e dy e herë dy e tre ushtarë e ushtarakë, të cilët edhe diçka çuçurisnin me njëri-tjetrin, si duket për këtë mision të rëndësishëm, por edhe tejet emocional. Njëri nga ta, i kërrusur siç ishte, largonte me radhë kurorat e lulet që ishin shpërndarë mbi varret, kurse i dyti që i shkonte pas në heshtje dhe paksa me një shqetësim që i vërehej në cepet e syve dhe në vetullat që ishin kacavjerrë përposh, hidhte një lloj pluhuri të bardhë, si duket dezenfektans. -Më duket punë e rëndë kjo,- mezi shqiptoi fjalët, sikur i fliste vetes ushtaraku i parë. -Megjithatë duhej të bëhej, për shumë arsyera.- e mbylli i dyti, që, duke mos deshur ta nxiste më bisedën, u nis si në kontroll pas ushtarëve që kryenin shërbimin. Nuk vonoi e varrezat e dëshmorëve, madje vetëm të një familjeje, që tashti kishte marrë karakter legjende, kishin mësyrë kameramanë, fotografë, gazetarë të gazetave e radio-tv-eve. Nuk vonoi shumë e erdhën edhe ata që ishin ekspertët, të cilët që në fillim paralajmëruan se puna do të jetë e ngadalshme, e kujdesshme, që do zgjasë ndoshta edhe një muaj. -Sa gjatë, - shprehu habinë një vajzë cucrrake, me flokë kaçurrela që syzet e diellit i mbante në mes të kohës, mbase edhe kur flinte, e cila posa ishte pranuar në një televizion privat. -Mos dërdëllis kur nuk e njeh punën dhe s’e di qëllimin,- ia ktheu kolegu i tij përbri, një zgjatan që mbante një aparaturë në dorë, mbase kamerë dore. Pas një sqarimi, që ngjasonte si me një konferencë të shkurtër shtypi, nisi zhvarrosja e parë. Lopatat hiqnin dhe nga disa ushtarë, të të cilët hetohej emocionaliteti i tepruar edhe nga lëvizjet e tyre të punës. Pas një shiu që kishte rënë një javë të tërë, dheu ishte sbutur dhe largohej pa ndonjë vështirësi. Të tjerët përreth rrinin si të nemitur. Secili në vete dhe në mënyrën e vet kishte emocionet, varësisht se si e kishin përjetuar luftën e fundit. Sa më me kujdes!,- u dëgjua një këshillë dikah që nuk mund të përcaktohej se nga erdhi. Madje kësaj radhe askujt nuk i bënte përshtypje fjala e tjetrit. Secili, madje edhe familjarët e pakët që kishin mbetur gjallë, 103

kishin humbur diku kujtesave të tyre, copëzat e të ngjarave të të cilave ngjasonin me bashka reshë të zeza që mundohen ta zënë njëra-tjetrën në një fushë qielli të kaltër. Nuk vonoi shumë, e u duk skeleti i parë. Ato ishin ende të paprishura nga renditja, sepse koha kaq e shkurtër nuk e kishte bërë punën e vet. Edhe njëherë u ktheva, sikur tha ai skelet. Erdha dhe do të vijë përherë, se kam mallë. Edhe për tokën, edhe për njerëzit edhe për të parë se çfarë po bëhet pas tërë asaj katrahure të pist… Dhe, mendoj se kam të drejtë për këto që them, dhe mendoj se kështu duhet të veproj. Mblodhi me dhembje plagët e shumta që ia rëndonin trupin e lënë force, dhe u ul si në kohën kur ishte këndej bote, kur shikonte me një vështrim kureshtar tërë pejiazhin, duke pikëtuar se prej nga mund të vinin sulmet e hordhive armike. Atëherë lëmonte mjekrrën e dendur me fije thinjoshe që ishte bashkuar padiktueshëm me mustaqet po aq të gjata dhe flokët kurorë që nuk ia zinte me asnjë kusht kapela ushtarake… Historia bën punën e vet, kurse për neve Ajo ishte e rënduar fatesh, me vdekje, vrasje, sakrifica, pastaj me heronj, dëshmorë, këngë për ta, filma të përgjakur, drama përplot kuje e lotë,.. Eh, ç’fat , o bacë! Por, nejse: tashti çfarë po bëhet këtu, në këtë truallin tonë, që së bashku e nisëm, e, dikur mbeti e dikush ra. E dikush tjetër, që mbeti, çfarë bën tashti? Mos ndodh që ka mbetur me propagimin e lavdet e atyre që nuk janë ndër të gjallët, apo vetëm shikojnë si vëzhgues. Unë atë që e dita dhe që e pata, si mundësi fizike e mendore, e bëra. Jo për lavdet por për obligimet që kemi secili për këtë tokë, për lirinë e atyre që do vijnë brezave. Si mendoni ju, se gjithçka fluturon hahet? Jo e jo! Kroi pak plagën e gjoiksit që skuqonte lëngshëm kah maja e cicës dhe synonte rrugën e tokës së zezë. Shtrëngoi muskujt e fytyrës që vetëm ai i ndjente, dhe sërtish e përfshiu përditshmëria. Emrin tim dhe të shokëve që flijuam, duhet zënë në gojë secili. Na nuk jemi pronë partiake e individësh, pavarësisht kush janë e sa vlejnë. Një gjë shqetëson tokën, eshtrat tanë, or ju, që mos mashtroni e mos mendoni se mbuloni fytyrën e zbehtë pas ushtimës së rasteve. Ne dimë mjaft gjëra, që tashti nuk i themi dot. Ne mësuam edhe disa gjëra që nuk i besonim për besë të Zotit! Ndryshe me disa i patëm fjalët, or burra. Ndryshe lidhem besën, për së gjalli e për së vdekuri… Vendosni të gjitha këto me radhë në tavolina, ju lutem,- u ndie një zë i mekur vajze. Ajo, e mbështjellura e tëra me veshje najloni dukej se e asaj bote. 104

P R O Z Ë

-Është ajo specialistja që bën analizat e të vdekurve,- u ndie nëj zë nga pas. Ushtari që e tha këtë sqarim, bëri dy hapa pas për të liruar kolegun e tij që kishte diçka si lese në dorë. Ata pastaj u shtuan në numër dhe me kufomën e nxjerrë u futën në çadrën e parë ushtrarake. -Pritet që të çfarrosen të gjithë familjarët,- tha një zë. Duhet zyrtarizuar mënyrën e vdekjeve,-shtoi një tjetër. Ata shpifarakët vranin e deklaronin për vdekje të natyrshme,- u dëgjua një bas. -Vazhdojmë punën! Një zë zyrtari kërrusi ata që kishin obligim zhvarrosjen. U dëgjuan pastaj sërish lopatat. Disa ishin trupa të vegjël, njomëzakësh, që predhat ua kishin shëmtuar pranverën e jetës. Njëri sy i kishte mbetur zgavër e zezë, kurse tjetri sikur shikonte kupën e qiellit. Asaj i mungonte një dorë dhe një këmbë. Linte përshtypjen e një torzoje antike e nëndheshme. -Zoti i vraftë e paçin faqen e zezë! –mallkoi një zë plaku që nuk di se kah ishte përvjedhur pranë varrit. Nama e tij u përcoll me një ofshamë nga thellësia e shpirtit të zhuritur. -Mashtrimi është gjë kalimtare, - tha kufoma e dytë, e atij që mbante mustaqe të zez e beretë. – Koha ikën shpejt e të vërtetat dalin, or ti. Na lëvizëm andej e këndej, kryq e tërthor Kosovës, dhe njohim shumë njerëz, dhe patëm mjaft takime. Ani, ashtu duhej. Po e them se dashuria ndaj atdheut, nuk është e njëditshme, nuk është e një stine. Kjo ose kultivohet që nga lindja dhe ruhet deri në frymën e fundit, ose asgjë prej asgjëje. -Mos hezitoni, ju lutem! Ushtarët që bënin punën ishin rënduar prej kujtimeve e përkujtimeve dhe në çaste harronin se çfarë bënin. Madje njëri duke kryen zhvarrimin edhe fliste si me vete. Tregonte veten një aksion që e kishin bërë së bashku kundër një kolone policore. Je në vete, i tha kolegu përbri, i ke deklaruar ato për gazetë edhe për televizion, tashti puno. Eh, more djalë, janë ngjarje që nuk harrohen kurrë. Mirë, mirë, por më pastaj, kur jemi ulur, nxitonte i dyti, edhe ai i emocionuar. Një tjetër, para dy – tri ditësh, edhe ia pat nisur një këngë epike të atyre anëve. Hej-hej, nuk je në dasëm o jaran! Me këso trimash, gjithmonë është dasëm,- arsyetoi veten ai që këndonte dhe i mëshoi tokës së zezë së varrezës. 105

…Neve për të mbaren bëmë sakrificën e jo për lavdëraçët. Tradhtitë i vjell koha. Ata që nisën për të mirë dhe kishin syrin te pasuria banale, dhe madje duke folur për privilegjet me të vdekurit, janë turpi i kohëve. Idealet kombëtare nuk shndërrohen në monedha , o të mallkuar! Nuk bëhen poste tmerri e mundi i tjetrit që ha dhe. Ne tashti e pamë realisht atë që e ndjenin me dyshim kur ishim në mesin tuaj. Vinin disa e rrëfeheshin në kullë për trimëritë, për sakrificat. Bënim edhe fotografi, edhe ndonjë xhirim për kujtim e dokument, por jo e jo që ato të dëshmojnë hutinë në popull se vetëm ata kanë privilegje dhe mrita të sakrificës që u bë. Madje ai film të shitet për përfitime, për lekë? Si përdhosni kështu e shtrëmbëroni të vërtetat, ore ju, që na lëndoni plagët e shumta e shpirtin e vrullit të fitoreve! Edhe sa trupa kanë ngelur pa u nxjerrë? – pyeti ai që kishte përgjegjësinë e kryerjes së punëve në zhvarrim. Edhe katër kanë ngelur gjithsej,- deklaroi njëri pasi i numroi me gisht varrezat e dalluara kube dheu me emrin e anët" për referencën e kuadrit, duke e vendosur në të majtë autorin dhe në të djathtë të modelin. Fakti që kemi të bëjmë me raporte të thjeshta të identitetit në anën e autor dhe të ngjashmërisë në anën e modelit, mundësohet një prezantim linear. Për autobiografinë, referenca bëhet vetëm në njërën anë (konfuzioni i autorit dhe modelit) dhe raporti që artikulon identitetin dhe ngjashmërinë, në fakt është një raport i raporteve që mund të paraqitet në mënyrë lineare. Pra, do të kemi dy opsione në vijim:

Biografia: A është apo nuk është N; P ngjan në M. Autobiografi: N është P ashtu sikur A është M. (A = autor; N = tregimtari; P = personazhi; M = modeli) Autobiografia është një zhanër referues, ajo natyrisht i është nënshtruar në të njëjtën kohë imperativit të ngjashmërisë në nivelin e modelit, por kjo është vetëm një aspekt dytësor. Fakti që ne mendojmë se ngjashmëria nuk është përfituar, por është e rastësishme që nga momenti kur ajo është përmendur. Ajo që është e rëndësishme, nuk ka të bëjë me ngjashmërinë tek "Rousseau në moshën gjashtëmbëdhjetë vjeç," i paraqitur në tekstin “Confessions” (Rrëfimet), me Rousseau-në e vitit 1728, ashtu siç ishte" bëhet përpjekja e dyfishtë e Rousseau-s drejt 1764 për ta përkufizuar: 320

K R I T I K A

1) marrëdhënia e tij në të kaluarën; 2) kjo e kaluar ashtu siç ishte, ka qëllim për të mos ndryshuar asgjë. Në rastin e identitetit, rasti i kufizuar dhe i jashtëzakonshëm, i cili konfirmon rregullin ishte ai i mashtrimit; ne rastin e ngjashmërisë, do të jetë mitomania: që do të thotë se nuk janë gabimet, shtrembërimet interpretime substanciale në zhvillimin e mitit personal në tërë autobiografinë, por zëvendësimin i një tregimi tërësisht të shpikur, dhe në përgjithësi pa raporte të saktësisë në lidhje me jetën; sikurse për mashtrimin, kjo është shumë e rrallë, dhe karakteri referencial i atribuuar për tregimit është lehtësisht i vënë në pikëpyetje nga një hulumtim i historisë së letërsisë. Por i shkualifikuar si autobiografi, tregimi do të ruajë gjithë rëndësinë e tij si fantazmë, në nivelin e parashtrimit të tij, dhe falsiteti i paktit autobiografik, si drejtim, do të mbetet për ne zbulim në nivelin e parashtrimit të një subjekti me qëllime autobiografike, të cilin do të vazhdojmë ta supozojmë përtej subjekt të manipuluar. Pra, të kthehemi për ta analizuar në një nivel tjetër, jo sipas raportit, biografi-autobiografi, por në atë të romanit-autobiografi, për të përcaktuar çfarë mund të quhet hapësirë autobiografike dhe efektet e reliefit që kjo gjeneron. HAPËSIRA AUTOBIOGRAFIKE

Tani është koha për të treguar mbi cilin iluzion naiv bazohet teoria mjaft e përhapur sipas së cilës romani do të ishte më i vërtetë (më i thellë, më autentik) se autobiografia. Kjo pozitë e zakonshme, si të gjitha pozitat tjera, nuk ka autor; secili me radhë, huazon rrugën e vet. Kështu, André Gide thotë: «Kujtimet kurrë nuk janë vetëm gjysmë të sinqerta, aq të mëdha sikur shqetësimi për të vërtetën: çdo gjë është gjithmonë edhe më e komplikuar sesa që e thonë. Ndoshta kjo na afron më afër së vërtetës në roman”20. Ose François Mauriac: "Por është e mirë për të kërkuar përtej arsyetimeve, në mënyrë që të qëndroj në një kapitull të vetëm të kujtimeve të mia. A është arsyeja e vërtetë e dembelizmit tim se romanet tona shprehin thelbin tonë? Vetëm fiksioni nuk gënjen; ky paksa e hapë në jetën e një njeriu, një derë të prapme përmes të cilës rrëshqet jashtë kontrollit shpirti i tij i panjohur21. Albert Thibaudet i dha formë akademike 20 21

André Gide, Si k grain ne meurt, coll. « Folio », 1972, p. 278.

François Mauriac, Commencements d'une vie, in Écrit, intimes, Genève-Paris,

321

të "paraleles", në temën e përsosur të disertacionit, kundërvënies së romanit (i thellë dhe i shumëfishtë) dhe autobiografisë (sipërfaqësore dhe skematike)22. Unë do të demonstroj iluzionin duke filluar nga formulimi i propozuar nga Gide, për shkak se vetëm vepra e tij siguron një terren unik demonstrimi. Për të qenë më të sigurt, nuk kam ndërmend fare për të mbrojtur zhanrin autobiografik dhe për të vendosur të vërtetën në propozimin e kundërt, që do të thotë se autobiografia do të ishte më e vërtetë, më e thellë etj. Për ta rrëzuar propozimin e Thibaudet, nuk është aspak e rëndësishme: përndryshe duhet treguar se për vendin dhe për përmbysjen, është gjithmonë i njëjti propozim. Në fakt, në momentin ku fitohet përshtypja se Gide dhe Mauriac e përulin zhanrin autobiografik dhe e përlëvdojnë romanin, janë faktet kur ata bëjnë diç më shumë se një paralele shkollore më pak ose më shumë të diskutueshme, duke iu referuar hapësirës autobiografik në të cilën dëshirojnë që të lexohet tërësia e veprave të tyre. Larg nga të qenit një dënim i autobiografisë, këto fjali janë përmendur shpesh në një formë të tërthortë në paktin autobiografik. Në të vërtetë, ato krijojnë atë se çfarë është rregulli i vërtetë i fundit që kërkojnë tekstet e tyre. Sipas këtij paragjykimi, lexuesi shumë shpesh harron se autobiografia shfaqet në dy nivele, në të njëjtën kohë me dy terma të krahasimit, ky është kriteri që shërben për krahasimin. Çfarë është kjo "shitje" që romani mund të ofrohet më shumë se autobiografia, e vërteta ndryshe personale, individuale, intime, e autorit, do të thotë se ai është përcaktim i tërë projektit autobiografik? Se ajo ç'mund të them se autobiografia është më e vërtetë se romani dhe ky është një dekretim i vërtetë. Lexuesi është i ftuar për të lexuar romane jo vetëm si trillime, që i referohen një të vërtete të "natyrës njerëzore", por edhe si fantazi të zbuluara nga një individ. Unë do ta quaja këtë formë të tërthortë të paktit autobiografik, si pakt fantazmagorik. Nëse hipokrizia është një homazh që vesin e kthen në virtyt, këto gjykime janë në të vërtetë një haraç që romani i bën autobiografisë. Nëse romani është më i vërtetë se autobiografia, atëherë përse Gide, Mauriac dhe shumë të tjerë nuk mjaftohen, thjesht, duke shkruar vetëm romane? Duke e shtruar pyetjen në këtë mënyrë, gjithçka bëhet e qartë: sikur mos të kishin shkruar dhe botuar, gjithashtu edhe tekste autobiografike, madje "të pamjaftueshëm", askush nuk do të éd. La Palatine, 1953, p. 14. 3. 22

322

Albert Thibaudet, Gustave Flaubert, éd. Gallimard, 1935, p. 87-88.

K R I T I K A

kishte parë ndonjëherë, se në çfarë forme do ishte e vërteta që do të duhej të kërkohej në romanet e tyre. Këto deklarata janë, pra, dredhi ndoshta të pavullnetshme, por shumë efektive, i shpëtojmë akuzave të kotësisë dhe egocentrizmit kur paraqitemi kaq të kulluar mbi kufizimet dhe të metat e autobiografisë vetjake, dhe askush nuk e kupton se, me të njëjtën lëvizje, në të kundërtën kuptojmë paktin autobiografik, në një formë të tërthortë, në tërësinë se çfarë është shkruar. Goditje e dyfishtë

Goditje të dyfishtë, apo vizion i dyfishtë, - shkrim i dyfishtë, efekt, në qoftë se mund të rrezikoj këtë neologjizëm të përdorimit, të stereografisë. Kështu i paraqitur, problemi krejtësisht ndryshon natyrën e tij. Nuk kemi të bëjmë për të ditur se cila, autobiografia ose romani, do të jetë më të vërtetë. As njëra e as tjetra; autobiografisë do t’i mungojë kompleksiteti, paqartësia, etj, romanit do t’i mungojë saktësia. Që në fund mund të themi: as njëri as tjetri? Më saktë, njëri në krahasim me tjetrin. Ajo çfarë është demaskuese, i takon hapësirës në të cilën radhiten të dy llojet e teksteve, dhe që asnjëri nuk mund të thjeshtohet. Ky efekt i reliefit të fituar nga ky proces, është krijimi, për lexuesin, i një "hapësire autobiografike”. Në këtë pikëpamje, veprat e Gide dhe Mauriac janë tipike: të dyja janë të organizuara, sipas faktit se kanë arsye të ndryshme, dështim spektakular i autobiografisë së tyre, duke i detyruar lexuesit e tyre për të lexuar regjistrin autobiografik të tërë krijimtarisë së tyre narrative. Kur flas për dështim, kjo nuk ka të bëjë me hedhjen e një paragjykimi të vlerës mbi tekstet e admirueshme (Gide) ose të vlerësueshme (Mauriac), por thjesht ka të bëjë me një jehonë të deklaratave të tyre, dhe për të konstatuar se ata kanë zgjedhur vetë që t’i lënë autobiografitë e tyre gjysmake, të fragmentuara, beshllëk dhe të hapura23. Kjo formë e paktit të tërthortë është gjithnjë e më e përhapur. Dikur ishte lexuesi i cili, përkundër mohimeve të autorit, merrte iniciativën dhe përgjegjësinë për këtë lloj të leximit, sot autorët dhe botuesit e bëjnë të kundërtën që nga fillimi në këtë drejtim. Është e rëndësishme që vet Sartre-i, i cili parashikonte në një moment për të vazhduar me Mots (Fjalët) në formën e një trillimi, e përvetësoi formulën e Gide: 23

Voir ci-dessous, p. 165-196, « Gide et l'espace autobiographique

323

"Është koha që më në fund të them të vërtetën. Por, atë mund ta them vetën në formën e trillimit", dhe në këtë mënyrë ka sqaruar kontratën e leximit që do t’ia kishte sugjeruar lexuesit. Ndërsa unë isha duke planifikuar për të shkruar një novelë, në të cilën do të dëshiroja të bëja kalimin tërthorazi për të gjitha çfarë kisha menduar ta them në një lloj testamenti politik i cili do të kishte qenë rezultat i autobiografisë sime, projektin e së cilës e kisha braktisur. Elementi i trillimit do të ishte shumë i hollë. Unë kam krijuar një personazh, të cilin do të duhej ta caktonte lexuesi "Ky njeri për të cilin bëhet fjalë është Sartri. » Kjo nuk do të thotë se, për lexuesin, nuk duhet të ketë qenë një rastësi e personazhit dhe e autorit, por mënyra më e mirë për të kuptuar personazhin do të kishte qenë për të kërkuar atë që vjen nga unë24. Të gjitha këto lojëra, të cilat qartë tregojnë dominimin e projektit të autobiografisë, janë gjetur në shkallë të ndryshme, tek shumë shkrimtarë modernë. Dhe, kjo lojë, natyrisht, mund të ishte e vetëimituar në brendi të romanit. Këtë e ka bërë Jacques Laurent në Bêtises (Marrëzitë) (Grasset, 1971), duke na dhënë për të lexuar në të njëjtën kohë tekstin e trillimit që do të kishte shkruar personazhi i tij, pastaj tekste të ndryshme "autobiografike" të të njëjtit. Nëse ndonjëherë Jacques Laurent boton autobiografinë vetjake, tekstet e “Bêtises” do të merrnin një "relief" marramendës. KONTRATA E LEXUESIT

Në fund të këtij procesi, një përmbledhje e shkurtër mundëson të konstatojmë zhvendosjen e problemit: -Ana negative: disa çështje mbeten të paqarta ose të pakënaqshme. Për shembull, dikush mund të pyesë veten se si identiteti i autorit dhe tregimtarit mund të vendosen në paktin autobiografik kur emri nuk është përsëritur (shih më lart f. 29.); mund të jemi skeptik para dallimeve që unë propozova në Kopja sipas. Mbi të gjitha, të dy esetë e titulluara Unë i poshtëshënuari dhe Kopja sipas, vetëm e konsiderojnë rastin e autobiografisë si narracion autodiegjetik, ndërsa unë e pata vënë në dukje se ishin të mundshme edhe formula të tjera narrative: a do të qëndrojnë dallimet e vendosura, në rastin autobiografisë në vetën e tretë? 24

324

Interview accordée à Michel Contat, le Nouvel Observateur, 23 juin 1975

K R I T I K A

-Ana pozitive : megjithatë, analizat e mia më duken të frytshëm çdo kohë, duke tejkaluar strukturat e dukshme të tekstit dhe ato më shpijnë të vë në pikëpyetje pozitat e autorit dhe lexuesit. «Kontrata sociale» në emrit të përveçëm dhe publikimi, «pakti» autobiografik, «pakti» romanesk, «pakti» referues, «pakti» fantazmatik, të gjithë termat e përdorur çojnë në idenë se zhanri autobiografik është një zhanër kontraktual. Vështirësitë me të cilat jam ballafaquar në përpjekjen time të parë. Mbështeteshin në idenë se unë kërkoja më kot, në nivelin e strukturave, mënyra apo rrugë të narracionit, kritere të qarta për krijimin e një ndryshim, për të cilin cilido lexues krijon një përvojë. Nocioni i "paktin autobiografik" të cili e pata përpunuar, mbetej si në lundër, duke dëshmuar të shoh se një element thelbësor i kontratës ishte emri i duhur. Se diçka, kaq e qartë, nuk më goditi pastaj, tregon se ky lloj i kontratës është i nënkuptuar, dhe, me sa duket i bazuar mbi natyrën e gjërave, që nuk e ndal aspak reflektimin. Problemi i autobiografisë i propozuar këtu, nuk është i bazuar në një raport të përgatitur nga jashtë, ndërmjet kuadrove dhe tekstit, pasi që një raport i tillë mund të jetë vetëm ngjashmëri dhe nuk do të vërtetonte asgjë. Ai nuk është i bazuar as në një analizë të brendshëm të funksionimit të tekstit, të strukturës apo aspekteve të tekstit të botuar, por mbi një analizë, në nivelin e përgjithshëm të publikimit, të kontratës implicite apo eksplicite, të propozuar nga autori për lexuesit, kontratë që përcakton mënyrën e leximit të tekstit dhe gjeneron efektet, të dedikuara për tekstin, të cilat kemi përshtypjen se duhet të definohen si autobiografi. Niveli i analizës së përdorur është, pra, marrëdhënia e publikimit të shtypur, që do të jetë paralel me planin e tekstit të shtypur, në krahasim me parashtrimin e deklaruar në rrafshin e komunikimit gojor. Për të vazhduar ky hulumtim mbi kontratat autor / lexues, mbi kodet implicite ose eksplicite të publikimit – në këtë periferi të tekstit të botuar, i cili, në të vërtetë, komandon të gjithë lexuesit (emri autori, titulli, nëntitulli, emri koleksion, emri botues, deri te puna e dyfishtë të parathënieve) - ky hulumtim duhet të marrë një dimension historik, të cilin nuk e kam paraqitur këtu25. Ndryshimet në kohë të këtyre kodeve (që i dedikohen në të njëjtën kohë ndryshimit të qëndrimeve të autorëve dhe lexuesve, për prob25

Sur ce probleme, voir ci-dessous p. 311-341 « Autobiographie et histoire litteraire. » 325

lemet teknike apo komerciale të botimit) duket se paraqiten mjaft qartë kur kemi të bëjmë me kodet dhe jo me gjërat "natyrore" dhe universale. Që nga shekulli XVIItë, për shembull, përdorimet që përfshinin anonimatin ose përdorimin e pseudonimit kanë ndryshuar shumë; veprimet mbi ndeshjen e realitetit në veprat e fiksionit, nuk praktikohen më në të njëjtën mënyrë sikur në shekullin e XVIII26. Megjithatë, lexuesit kanë fituar shijen më të saktë për të hetuar praninë e autorit (për pavetëdijen e tij) edhe pas prodhimeve që nuk kanë të bëjnë me autobiografinë, dhe kështu paktet fantazmatike kanë krijuar zakone të reja të leximit. Në këtë nivel global mund të përcaktohet autobiografia: kjo është një mënyrë e të lexuarit, po ashtu edhe e të shkruarit, ky është një efekt kontraktual historikisht i ndryshueshëm. I tërë studimi aktual, në fakt, bazohet mbi llojet e kontratave që ekzistojnë sot, prej nga relativiteti i tyre dhe absurditeti janë të vullnetit universal. Prandaj edhe vështirësitë e hasura në këtë ndërmarrje të përkufizimit - unë doja t’i formuloj në një sistem më të qartë, koherent dhe gjithëpërfshirës (i cili merr parasysh të gjitha rastet), kriteret e përbërjes së një trupi (atij të autobiografisë) të krijuara në të vërtetë sipas shumë kritereve të vlefshme në kohë dhe sipas individëve që shpesh nuk janë të qëndrueshme në mes veti. Për t’ia dalë që të japë një formulë të qartë dhe të plotë të autobiografisë, është vështirë. Duke e lexuar këtë ese, ku u përpoqa për ta shpjerë sa më tutje përpikërinë, shpesh hetohet se kjo përpikëri bëhet arbitrare, e papërshtatshme për një objekt që ishte ndoshta më shumë një çështje e logjikës kineze, siç përshkruhet nga Borges, se sa e logjikës karteziane. Në fund të fundit, ky studim më duket që më shumë është një dokument për t’u studiuar - (përpjekje e një lexuesi të shekullit të XXtë për t’i racionalizuar dhe për t’i shpjeguar kriteret e tij të leximit) një tekst “shkencor”, dokument për ta futur në dosjen e një shkence historike të mënyrës së komunikimit letrar. Historia e autobiografisë, para se gjithash do të jetë ajo e mënyrës së leximit të saj, histori krahasuese, ku mund t’i shtyjmë të dialogojnë kontratat e lexuesit të propozuar përmes llojeve të ndryshme të teksteve (pasi që asgjë nuk shërben për ta studiuar autobiografinë të vetmuar, kur 26 Cf. Jacques Rustin, « Mensonge et verite dans Ie roman français du xvme siede », Revue d'histoire /itteraire de fa France, janvier-fevrier 1969.

326

K R I T I K A

dihet se kontratat, si shenja kanë kuptim vetëm përmes lojës së kundërshtimeve), dhe llojet e ndryshme të lexuesve të praktikuar në këtë tekst. Përktheu nga frëngjishtja: Ismail ISMAILI

327

328

K R I T I K A

Steven KNAPP &Walter B. MICHAELS

KNAPP është ligjërues i teorisë së letërsisë. Në fokus të punës së tij kërkimore-shkencore është raporti i letërsisë ndaj fillozofisë dhe religjionit. Është dekan i i Universitetit Geoge Washington. MICHAELS ligjëron teorinë e letërsisë në Universitetin e Ilionisit. Veprat e tij janë: Our America: Nativism, Moder­ nism and Pluralism, 1995; The Shape of the Singifier, 1967 dhe End of History, 2004. Eseja Kundër teorisë (Against Theory) është përfshirë në Antologjinë e kritikës ame­ rikane.

KUNDËR TEORISË Në këtë punim me termin “teori” nënkuptohet një detyrë e veçantë e kritikës letrare: përpjekja e saj për të drejtuar interpretimet e pjesshme të veprave letrare mbi bazën e një interpretimi në tërësi. Nganjëherë ky term zbatohet për fushat e letërsisë që nuk lidhen drejtpërdrejt me interpretimin e veprave të veçanta, sikurse janë narratologjia, stilistika dhe prozadia. Megjithë abstraktësinë e tyre, këto fusha na duken thelbësisht empirike, ndaj dhe argumentet tona nuk kanë të bëjnë me to. Teoria bashkëkohore ka marrë dy forma. Disa teoricienë përpiqen me ngulm për të mbështetur interpretimin e teksteve letrare në metodat që garantojnë objektivitetin dhe validitetin e interpretimit. Të tjerët, të bindur për pamundshmërinë e këtyre metodave për të arritur një marrëveshje ndërmjet interpretuesve, dështimin e tyre e kanë përdorur për të krijuar një formë alternative të teorisë e cila mohon mundësinë e një interpretimi të saktë. Mirëpo, qëllimi ynë këtu nuk është të zgjedhim njërën nga këto dy mundësi, por për të dëshmuar që të dyjat mbështeten në gabimin e njëjtë, gabim ky që ndodhet mu në qendër të të kuptuarit të vetë teorisë. Objekt i kritikës sonë nuk është ndonjë formë e veçantë e teorisë, por vetë ideja e marrjes me teorinë në përgjithësi. Teoria provon të zgjidhë një grup problemesh të njohura ose për të zgjeruar mundësinë për zgidhjen e tyre: funksionin e qëllimit të autorit, statusin e gjuhës letrare, rolin e supozimeve interpretuese e të tjera. Ne nuk 329

do të provojmë t’i zgjidhim këto çështje e as të ndjekim historinë e tyre ose të shqyrtojmë diskutimet e shumta që kanë nxitur çështjet e këtilla. Sipas kuptimit tonë të gjërave, gabimi nga i cili niset e tërë teoria e letërsisë është supozimi se këto çështje më shumë janë imagjinare sesa reale. Në të kundërt të kësaj, ne pohojmë se këto çështje vetëm na duken të vërteta-kurse vetë teoria duket e mundshme ose e rëndësishme – atëherë kur teoricienët nuk mund ta kuptojnë pandashmërinë thelbësore të të gjitha elementeve që marrin pjesë në këtë proces. Shembulli më i qartë i tendencës për krijimin e problemeve teorike shkaku i ndarjes së nocioneve esencialisht të pandashme janë debatet e pafund për ndërlidhjen e qëllimit të autorit dhe domethënies së ndonjë teksti. Disa teoricienë pohojnë se interpretime të sakta mund të arrihen vetëm duke u mbështetur në qëllimin që ka pasur autori. Të njëmendimi me këtë supozim janë edhe teoricienët të cilët, duke mohuar mundësinë e njohjes së qëllimit të autorit, njëkohësisht mohojnë edhe mundësinë e ekzistimit të interpretimeve të sakta. Ndërkaq, kur kuptohet se domethënia e tekstit është e njëjtë me qëllimin e autorit, vetë përpjekja për të mbështetur domethënien në qëllimet e autorit bëhet e paqartë. Meqë ky projekt është i paqartë, si i tillë, ai as mund të ketë sukses e as të dështojë, sepse që të dy qëndrimet teorike ndaj qëllimit janë fare të parëndësishme. Gabimi që bëjnë teoricienët qëndron në atë që ata imagjinojnë se ekziston mundësia, madje dhe është e dëshirueshme, e kalimit nga njëri nocion (domethënia që përfaqëson qëllimin e autorit) në nocionin tjetër (domethënia e tekstit), derisa në të vërtetë që të dyja këto nocione janë plotësisht të njëjta. S’është e thënë që përpjekja për të ndërtuar njërin nocin prej tjetrit do të ketë apo të mos ketë sukses, sepse ekzistimi i njërit nocion nënkupton ekzistimin e të dy nocioneve. Në dy krerët vijues do të marrim përpjekjen për të argumentuar hollësisht sesi ngulmimet teorike për shpjegimin e qëllimeve të autorit gjithmonë dështojnë. Çështjet e bindjeve dhe të qëllimeve, sipas mendimit tonë, kanë rëndësi qenësore për praktikën teorike; kështu , diskutimi ynë për to nuk u kundërvihet vetëm argumenteve të veçanta teorike, por teorisë në përgjithësi. Argumentet që do të sjellim duhet të paraqesin mekanizmin qendror të të gjitha argumenteve teorike, kurse analiza jonë duhet të vërtetojë se të gjitha këto argumente janë njësoj të paqëndrueshme. Nëse kemi të drejtë, atëherë e gjithë lëvizja e teorisë kritike është në rrugë të gabuar dhe duhet të hedhet poshtë. 330

Domethënia dhe qëllimi

K R I T I K A

D. Hirsch-i përfaqëson qartë mendimin se teksti thotë atë që autori synon ta thotë, kur pohon se domethënia e ndonjë teksti “është dhe mund të jetë vetëm domethënie e autorit dhe asnjë tjetër” dhe ajo është e “përcaktuar për të gjitha kohët nëpërmjet natyrës së qëllimeve të folësit” (2). Duke përkufizuar domethënien si domethënie qëllimore të autorit, tutje Hirsch-i thotë se “çdo interpretim letrar me patjetër duhet të spikasë rikonstruksionin e caqeve të autorit dhe qëndrimeve në mënyrë që të ofrojë orientimet dhe normat për krijimin e domethënies në tekstin e autorit”. Ndonëse këto orientime dhe norma nuk garantojnë rregullësinë e asnjë interpretimi – sepse asgjë nuk mund të jetë e garantuar – megjithatë, ato krijojnë, prohon ai, “një metodë interpretuese fundamentalisht të fortë dhe objektive (fq. 224-240). Mirëpo, e pazakontë në formulimin e Hirsch-it është kalimi nga definimi në metodën. Ai niset nga definimi i domethënies tekstuale si domethënie e qëllimshme e autorit, e pastaj pohon që mënyra më e mirë për të zbuluar domethënien tekstuale është kërkimi i qëllimit të autorit. Ndërkaq, nëse domethënia dhe qëllimi janë e njëjta gjë, del të jetë i vështirë shpjegimi i pohimit që kërkimi për njërin nocion përfaqëson metodë objektive – ose çfarëdoqoftë metode – për të zbuluar këtë nocion të dytë; kërkimi i njërit nicion është kërkimi i këtij të dytit. Pikëpamja se ajo që thotë teksti dhe çfarë synon autori që ai të thotë janë gjëra identike, do të duhej të nënkuptonte se çdo orientim i njërit nocion te tjetri është i panevojshëm. Ndërkaq, me sa shohim, Hirsch-i konsideron të kundërtën; ai beson se identifikimi i domethënies me shprehjen e qëllimit (të autorit) sjell një interes më të lartë teorik në kuptimin e krijimit të metodës objektive të zgjedhjes midis më shumë mundësish interpretimi. Megjithatë, Hirsch-i nuk e ka kuptuar forcën e formulimit vetjak. Në një moment ai e identifikon domethënien me domethënien e qëllimshme, kurse në tjetrin ai i ndan ato. Ky gabim shihet qartazi në shqyrtimin e tij kundër kritikëve formalistë, të cilët mohojnë plotësisht rëndësinë e qëllimit të autorit. Ky shqyrtim i tij kundër këtyre kritikëve përfundon ashtu që në një mënyrë i jep më shumë përparësi interpretimit të tyre sesa të tijit. Formalistët, thotë Hirsch-i, tekstin e konsiderojnë “model gjuhësor”, mjet të përdorimit publik, natyra e të cilit përkufizohet nëpërmjet nor331

mave publike. Ky gabimi i këtij interpretimi, konsideron Hirsch-i, qëndron në atë që asfarë vargu fjalësh nuk ka mundësi të paraqesë domethënien e vërtetë verbale ekskluizivisht në raport me normat publike. Në këtë mënyrë domethënia e tekstit do të mbetej e papërcaktuar. Shembulli i Hirsch-it është fjalia “automobili im ka ngelur pa benzinë”, e cila, siç thotë ai, i është nënshtruar një distance të pafund interpretimesh. Nuk ka norma publike që do të na ndihmonin të dinim se a thua kjo fjali domethënë që në automobilin tim mungon benzina ose që “Pulmeni im është dëbuar nga retë e Argonit (My Pullman dash(ed) from a cloud of Argon ). Vetëm duke përshkruar qëllimin me fjalët “makina ime ka ngelur pa benzinë” mund të arrihet domethënia përfundimtare: ose, siç thotë vetë Hirch-i, “Tërë një varg mundësish shndërrohet në një sistem selektiv mundësish atëherë kur një vargu të rendomtë fjalësh i shtojmë edhe folësin, i cili me deklaratën e tij sigurisht që dhe mendon diçka (fq.225). Një argument i këtillë në dukje është në përputhje me barazimin e domethënies dhe të qëllimit, mirëpo kjo zhduket mu në çastin kur e kuptojmë se Hirsch-i e mendon çastin e interpretimit para shfaqjes së qëllimit. Ky është çasti në të cilin domethënia e tekstit “mbetet e papërcaktuar”, gjithnjë derisa papërcaktueshmërisë të mos i jetë shtuar qëllimi i autorit. Ndërkaq, nëse njëmend domethënia dhe qëllimi janë të pandashëm, atëherë qëllimi nuk ka kuptim të konsiderohet si diçka të cilit i duhet shtesa; domethënia duhet të jetë e pranishme që nga fillimi. Problemi i përcaktueshmërisë dhe i papërcaktueshmërisë nuk ka rëndësi, mirëpo Hirsch-i mendon se është i rëndësishëm sepse me të drejtë konsideron se lëvizja nga papërcaktueshmëria drejt përcaktueshmërisë përfshin informacion shtesë, ndërkaq, nuk ka të drejtë kur thotë se informacioni shtesës është qëllimi. Meqë qëillimi tashmë është i pranishëm, e vetmja që i shtohet kësaj me rastin e lëvizjes nga papërcaktueshmëria drejt përcaktueshmërisë, është informata mbi qëllimin, e jo vetë qëllimi. Që fjalia sikurse kjo “Makina ime ka ngelur pa benzinë” të jetë e dallueshme si fjali, ne duhet të supozojmë folësin, e po ashtu edhe qëllimin. Përcaktimi i domethënies së fjalisë nuk përfshin folësin si shtesë, por zgjedhjen midis një vargu të mundshëm folësish. Supozimi se dimë që folësi jeton në planet me atmosferën e përbërë prej gazeve inerte dhe ku mjet primar udhëtimi është treni, jep një domethënie; supozimi se dimë që folësi është Tokësor që nget makinën “Ford”, jep domethënien tjetër. Ndërkaq, 332

K R I T I K A

madje edhe nëse nuk dimë asgjë nga sa më sipër, posa marrim përpjekjen për të interpretuar, ne tashmë folësin do ta karakterizojmë si folës i gjuhës. Me fjalë të tjera, e dimë që qëllimi i folësit është të folurit sepse, në të kundërtën, ne as që do të kishim çfarë të interpretonim. Në rastin e dytë ne kemi më pak informata për folësin sesa për dy rastet e përparme, mirëpo kjo mungesë e informacionit nuk ka të bëjë fare me mungesën e pranisë apo të mospranisë së qëllimit. S’ka dyshim që në punimet e mëhershme të Hirsch-it ky gabim shpjegon shprehinë e pazakontë të tij që objektin e vërtetë të interpretimit ta quajë “domethënie e autorit” dhe të bëjë dallimin ndërmjet kësaj domethënieje dhe “domethënies së lexuesit”. (3) Zgjedhja ndërmjet këtyre dy soje domethëniesh për Hirsch-in bëhet domosdoshmëri etike dhe “operative”. Prandaj, nëse çdo domethënie gjithmonë është domethënie e autorit, atëherë çdo domethënie alternative është e zbrazët dhe nuk ekziston fare zgjedhje, as etike e as operative. Meqë teoria ekziston për të na ndihmuar kur ne bëjmë zgjedhjen e këtyre alternativave, të gjitha diskutimet teorike rreth çështjes së qëllimit të autorit, në një moment duhet të pranojnë premisat e atyre definimeve të domethënieve, të cilat hedhin poshtë qëllimin. Në diskutimet për qëllimin, të menduarit e domethënies pa qëllimin përbën pjesë të vetë momentit teorik. Nisur nga kjo pikëpamje e shqyrtimit kundër teorisë kritike, e vetmja çështje e rëndësishme mbi qëllimin e autorit në këtë rast kishte me qenë a thua mund të ekzistojnë domethëniet pa qëllimin. Po deshëm që trajtimi ynë kundër teorisë të ketë sukses, kësaj pyetjeje duhet t’i jepim përgjigje negative. Natyrisht se pohimi se çdo domethënie është qëllimore s’është e re në filozofinë bashkëkohore të gjuhës. Kështu, bie fjala, John Searle pohon se “nuk mund t’i shmangemi qëllimit” dhe, bashkë me disa autorë të tjerë, sjell argumente të forta për këtë pohim. (4) Qëllimi ynë s’është të sjellim argument të ri përkitazi me këtë çështje, por për të dëshmuar që kishte me qenë plotësisht jologjike të mendohej ndryshe. Do të nisemi nga një fakt për të treguar sa punë e vështirë është të merret me mend domethënia pa qëllimin. Imagjinojmë veten duke ecur në plazh dhe papritmas ndeshim në shenja në rërë. Largohemi për disa hapa prapa dhe vërejmë se ato përshkruhen nga këto fjalë: 333

Një dremitje shpirtin tim vulosi; Dhe për frikë njeriu s’ia di dot: Ajo dukej e kobshme, hiq pa ndiesi Një kalushmëri e tretur kahmot.

Në pamje të parë, ky është një shembull i mirë i domethënies ku mungon qëllimi: e njohim tekstin si tekst, e kuptojmë ç’thonë fjalët, madje dhe mund t’i identifikojnë si vargje që përbëjnë strofën e një poezie të rimuar dhe të gjitha këto duke mos pasur kurrfarë përfytyrimi për autorin as të jetë e nevojshme t’i ndërlidhim fare këto fjalë me nocionin e autorit . E gjithë këtë mund ta bëjmë pa e imagjinuar qëllimin e ndokujt. Ndërkaq, supozojmë se, derisa kemi bërë sytë katër në këto fjalë, vjen vala, i fshin këto vargje dhe tërhiqet, duke lënë (të shkruar nën atë të cilën vetëm tash e kuptoni që ka qenë strofa e parë) këto fjalë: Ndjenja s’kish, po e as forcë fare; Me dëgju s’dëgjonte e me pa s’shihte; Nën petkun e ditës ashtu e qarkuar, Me shkëmbinj, gurë e drurë ishte.

Mund të shtrojmë pyetjen a thua çështja e qëllimit dhe më tutje është e parëndësishme, njësoj sikurse ka qenë disa sekonda më parë. Tash në të vërtetë do ta ndjeni të nevojshme për të sqaruar atë që keni parë. A thua këto shenja janë rezultat i rastësisë, të krijuara nëpërmjet lëvizjes mekanike të valëve nëpër rërë (me një proces suptil dhe unik të erozionit, përkolimit etj? Apo deti është i gjallë dhe ngulmon për ta shpërfaqur besimin e tij pantesit? Apo ndoshta Wordsworth-i pas vdekjes, është shndërruar në shpirt të brigjeve që jeton në valë dhe herë pas here shpërfaq në rërë ndjenjat e tij elegjiake? Mund të rendisim kështu deri në pambarim shpjegime të ndryshme të reja, por do të përfundojmë se të gjitha sqarimet mund t’i klasifikojmë në dy kategori. Këto shenja në rërë mund t’ia veshim ndonjë force që ka qëllim të caktuar (deti i gjallë, shpirti i Wordsworth-it etj.) ose do t’i konsiderojmë si efekte të qëllimshme të procesit mekanik (të erozionit, përkolimit ejt.). Ndërkaq, në këtë rastin e dytë, kur gjurmët duken të jenë rezultat i rastësisë, shtrojmë pyetjen a thua paraqesin ato edhe më tutje fjalët? 334

K R I T I K A

Natyrisht se jo. Këto gjurmë vetëm me duken si fjalë. Natyrisht se nuk keni për të qenë të habitur nga kjo rastësi nëse do të përfundonit se deti dhe Wordsworth-i janë përgjegjës për këtë. Ndërkaq, ka rëndësi të kuptojmë që habia juaj nga këto dy raste ka dy shkaqe plotësisht të ndryshme. Në njërin rast keni qenë të habitur nga identiteti i autorit – kush do ta merrte me mend që deti mund të shkruante poezi? Në rastin e dytë, kur ju pranoni supozimin se këto shenja kanë prejardhje natyrore, ka për t’ju habitur zbulimi se ajo për të cilën keni menduar se paraqet poezinë, fare nuk është poezi. Ajo nuk është poezi sepse nuk është gjuhë; në këtë na shpie shpjegimi ynë se fjala është për rastësi. Gjithnjë derisa keni menduar se shenjat përfaqësojnë poezinë, ju gjithashtu keni supozuar se në të ekziston qëllimi. Nuk e kemi ditur cili është autori dhe ky fakt ka bërë të mendoni se ideja e autorit është e parëndësishme sa i takon aftësisë suaj për ta lexuar strofën. Megjithëkëtë, ju, në mënyrë të pavetëdijshme, tashmë e keni marrë me mend autorin. Vetëm pasi është shfaqur strofa e dytë, supozimi juaj i pashprehur (p.sh. që dikush do të ketë shkruar në rërë me shkop) është vënë në dyshim dhe atëherë ju jeni vetëdijësuar. Vetëm atëherë kur çdo imagjinim i autorit duket i pamundshëm, ju me të vërtetë do t’i vështroni këto shenja si të këtilla, pa autor. Ndërkaq, të privosh autorin, do të thotë t’i shpërndërrosh ato në diçka që vetëm rastësisht ka ngjashmëri me gjuhën. Ato, në fund të fundit, nuk paraqesin shembuj të domethënies pa qëllimin: mu në çastin kur janë të privuara nga qëllimi, ato e humbin dhe kuptimin. Shpërfaqja e strofës së dytë ka bërë të mendojmë që ajo që na ka ngjasuar në shembullin e gjuhës pa qëllimin, në të vërtetë ose nuk është sendërtuar pa qëllimin ose nuk është gjuhë. Pyetja ka qenë a i kemi interpretuar shenjat si gjuhë; ajo që ka përcaktuar përgjigjen për këtë pyetje është kemi apo nuk kemi gjykuar se bëhet fjalë për prodhimin e qëllimit nga ndonjë subjekt. Nëse shembullin tonë e shihni si të pabesueshëm, kjo ngjan vetëm për shkak se në kulturën tonë nuk ka aq shumë rrethana që do të na cytnin të pyesnim a thua është deti subjekt qëllimor. Ndërkaq, ekzistojnë rrethana në të cilat çështja e subjektit të qëllimit është tejet e rëndësishme ose shumë komplekse. A mund të flasin kompjuterët? Diskutimet për këtë çështje na imponojnë pyetje të njëjta njësoj sikurse shembulli ynë. Meqë kompjuterët janë makina, pyetja se a mund të flasin ata mbështetet në mundshmërinë e ekzistimit të gjuhës qëllimore. Mirë335

po, nga shembulli del se diçka e tillë nuk ekziston; atëherë e vetmja pyetje e drejtë është se a mund të kenë kompjuterët qëllim. Çfarëdo që të jetë përgjigjja për këtë pyetje – kurse shembulli ynë nuk na ndihmon për të dhënë këtë përgjigje – vendimi për të nuk do të ndërtohet mbi bazën e teorisë së domethënies, por mbi gjykimin për mundshmërinë që kompjuterët të jenë subjekte qëllimore. Ndërkaq,, s’kam dëshirë të mohoj që, në kuptimin moral, ligjësor dhe politik shumçka nga kjo mund të varet nga gjykimet e këtilla. Megjithatë, kurrfarë vlere praktike nuk mund t’u jepë këtyre gjykimeve forcën teorike. Dallimi ndërmjet principeve teorike dhe gjykimeve empirike ose praktike mund të sqarohet duke u mbështetur edhe njëherë në shembullin e poezisë së valëve. E marrim me mend që, pasi kemi parë se në bregun e detit është shfaqur dhe strofa e dytë, e kuptojmë se “poezia është rezultat rastësor i erozionit, përkolimit e të tjera dhe nuk e paraqet fare gjuhën. Atëherë, çfarë do të ishte ajo që do të na ndërronte mendimin tonë në këtë rast? Me siguri asnjë argument teorik. Ndërkaq, paraftyroni veten tuaj sikur po vëreni në njëfarë largësie nga bregu, shfaqet një nëndetëse e vogël nga e cila dalin disa persona veshur me mantela të bardhë laboratori. Njëri nga ta ngre shikimin drejt bregut dhe lëshon një britmë ngadhënjimtari: Ia arritëm! Ia arritëm! Ejani të lëshohemi edhe njëherë dhe sërish të provojmë”. Gjasat kanë me qenë të mëdha që në këtë situatë ju përsëri do të mund të ndërroni mendimin, madje jo shkaku se do të merrni arsyetimin e ri të gjuhës, domethënies ose qëllimit, por shkaku se do të merrni argumente të reja për autorin. Çështja e autorit është dhe gjithmonë ka qenë çështje empirike. Ideja se çështjet e këtilla empirike gjithsesi duhet të kenë përgjigje teorike, paraqet sfidë për teorinë. Madje dhe vetë Searle, filozofi aq konsekuent ndaj statusit qëllimor të gjuhës, i shtrohet këtij tundimi dhe konsideron se çështja e qëllimit është çështje teorike. Meqë ka insistuar për pashmangshmërinë e qëllimit, siç kemi parë në citatin e mëparshëm, Searle thotë se “në të folurit serioz konsekuent fjalitë paraqesin relacione të qëllimit” dhe se “nuk ka nevojë për mospërputhje ndërmjet ilokucionit të qëllimit dhe shprehjes se tij”. (6) Megjithatë, esenca nuk qëndron në atë që nuk duhet të ekzistojë mospërputhje ndërmjet qëllimit dhe domethënies së tij, por as që mund të ekzistojë kjo mospërputhje. Qëllimi dhe domethënia janë identike jo vetëm në të folurit serioz konsekuent, por në çdo të folur. Përmes 336

K R I T I K A

ndarjes së këtyre nocioneve Searle-i e mendon ekzistimin e shprehjes pa praninë e qëllimit dhe kështu ai, mu sikurse Hirsch-i, rrëzon pohimin e tij që, kur është fjala për gjuhën, “kurrsesi nuk mund t’i shmangemi qëllimit” (të autorit, sh. përkth). Një lajthitje e tillë dhe një të menduar kësisoji për mundshmërinë e ekzistimit të dy domethënieve të ndryshme është më shumë se një lajthitje teorike; ky mashtrim është i atillë sa ta bëjë të mundur ekzistencën teorike, sepse krijon iluzionin se ekziston mundësia e zgjedhjes midis më shumë metodash interpretimi. Të jesh teoricien, domethënë të besosh se një zgjedhje e tillë ekziston. Shikuar nga kjo pikëpamje, nuk ka dallime ndërmjet përkrahësve dhe kundërshtare të pikëpamjes rreth qëllimit të autorit. Ata kanë të përbashkët edhe diçka: as njëra e as pala tjetër nuk mund t’i shmangen qëllimit. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se përfaqësuesit e pikëpamjes mbi qëllimin e autorit janë fitues në këtë duel, për shkak se ajo që ata duan janë synimet për një interpretim të rregullt (saktë); ajo që atë në fund të fitojnë është vetëm përshkrim, punë kjo që e bëjnë gjithë të tjerët. Nga ana praktike, rolet e tyre në luftën rreth qëllimit të autorit janë shumë të vogla – madje as që ekzistojnë. Prandaj dhe s’është e rëndësishme se kush do të dalë fitues. Nga ana teorike, rolet janë jashtëzakonisht të mëdha, ndonëse edhe më tutje mbahet e parëndësishme se kush fiton. Rolet janë të mëdha sepse kanë të bëjnë me ekzistencën e teorisë; s’është me rëndësi se kush fiton sepse, gjithnjë derisa konsiderohet se çështja e qëllimit të autorit (për dhe kundër) për të formuar interpretime të sakta, shpëton ideali i teorisë. Teoria ngadhënjen. Ndërkaq, pasi të na bëhet i njohur fakti se nuk ekzistojnë alternativa teorike, kuptimi i teorisë përmbyset. Teoria zhduket. Gjuha dhe aktet e të folurit

Tashmë kemi folur për faktin që domethënia e tekstit dhe ajo që autori ka synuar të thotë teksti është e njëjta gjë dhe se identitetshmëria e tyre ia merr qëllimit çdo interes teorik. Sa i përket raportit ndërmjet domethënies dhe qëllimit, sqarime të ngjashme në kohën e re ka shfaqur P.D. Juhl-i. Sipas mendimit të tij, “ekziston lidhja logjike ndërmjet pohimit për domethënien e ndonjë vepre letrare dhe pohimit për qëllimin e autorit në kuptimin që pohimi për domethënien e veprës është pohim për qëllimin e autorit”. Sikurse dhe ne, Juhl-i kritikon Hirsch-in për shkak të 337

bindjes së tij se kritikët “duhet të marrin përpjekjen për të zbuluar qëllimin e autorit”, kur, në të vërtetë, Juhl-i thotë, “ata tashmë nevojshmërisht janë duke e bërë këtë” (interpretation, fq 12). Ndërkaq, sipas pikëpamjes së Juhl-it, pohimet e këtilla nuk e diskutojnë, përkundrazi, e ndërtojnë teorinë, e cila ne, si kritikë dhe lexues, na bën të vetëdijshëm për atë që bëjmë kur interpretojmë veprën letrare” dhe, çështë edhe më e rëndësishme, “krijojnë bazën për pranimin parimor ose hedhjen poshtë të një interpretimi të caktuar të veprës letrare” (fq. 10). A thua në ç’mënyrë Juhl-i nxjerr teorinë nga argumenti që për mendimin tonë nuk e bëjnë këtë të mundshme?” Ajo që e bën posaçërisht të rëndësishme këtë çështje është fakti që strategjia e Juhl-it për të demonstruar rëndësinë thelbësore që ka qëllimi i autorit është identike me tonën; ajo përbëhet nga “krahasimi i qëndrimeve mbi domethënien e ndonjë vepre letrare që ka autor me qëndrimin mbi qëllimin e teksteve të krijuara rastësisht, sikurse është poezia kompjuterike (fq.13).(7) Ndërkaq, shpjegimi që Juhl-i i bën shembullit sikurse është poezia e valëve, zbulon se pikëpamja e tij për marrëdhënien ndërmjet gjuhës dhe qëllimit është rrënjësisht e ndryshme nga e jona. Sikurse Hirsch-i, por në nivel më të lartë abstrakimi, Juhl-i e merr mend mundshmërinë e ekzistimit të gjuhës përpara qëllimit dhe të pavarur prej tij, duke konsideruar kështu qëllimin si diçka që duhet t’i shtohet gjuhës që ajot ë funksionojë. Sikurse Hirsch-i dhe teoricienët në përgjithësi, Juhli mendon se qëllimi është çështje e zgjedhjes. Ndërkaq, derisa Hirch-i propozon që ne të zgjedhim qëllimin për të arritur interpretimin më të mirë, një porosi të këtillë Juhl-i e konsideron të panevojshme, madje jo shkaku se nuk duhet të zgjedhim qëllimin, por për arsye se nocioni ynë për veprën letrare është i atillë që leximi i ndonjë vepre letrare, do të thotë që ne tashmë jemi përcaktuar për qëllimin. Në diskutimin për “poezinë” që do të ishte prodhim i rastësisë (shenjat në gur ose poezia kompjuterike), Juhl-i thotë se ka diçka të “pazakonshme tek interpretimi i një teksti të tillë”. Sado që të jemi në gjendje të kuptojmë një tekst të tillë, megjithatë, nuk do të mund ta kuptonim si përfaqësim të “domethënies së formulimit të caktuar”. Ne pajtohemi me këtë konostatim – nëse prej tij nënkuptohet që shenjat e rastësishme nuk thonë asgjë dhe nuk janë gjuhë, prandaj vetvetiu dhe nuk mund të interpretohen. Megjithatë, Juhl-i me këtë nënkupton diçka tjetër. Ai mendon se 338

K R I T I K A

shenjat rastësore mund të interpretohen, ndonëse vetëm në një mënyrë të veçantë në të cilën interpretimi i fjalive mund të krahasohet me shpjegimin e domethënies së saj për ndonjë të huaj të cilit i flasim se ç’do të thotë secila fjalë veç e veç, si funksionojnë ato në fjali dhe si të përdoret kjo fjali, ose çfarë mund të shprehë dhe të përçojë ajo” (fq.84-86). Thelbi i ekspozeut tonë është se shenjat që shfaqin rezultatin e rastësisë nuk janë fjalë, por vetëm u ngjasojnë fjalëve. Megjithatë, për Juhl-in këto shenja janë fjalë, madje të ndara nga qëllimi, i cili do t’i shndërronte ato në thënie (formulim). Kështu, ai thotë se kur “papagalli shqipton fjalët “Uji bie nga qielli”, ne mund të kuptojmë se “këto fjalë thonë “Bie shi”, por do të mohojmë që “papagalli ka thënë bie shi” (fq.109). Është e qartë për Juhl-in se fjalët nuk e humbin domethënien madje as kur janë të privuara nga qëllimi. Ato thonë in abstracto dhe formojnë kështu gjendje gjuhësore që i paraprinë dhënies shtesë të qëllimit, në të vërtetë i paraprinë “formulimit të folësit ose aktit të folësit. Një gjendje e këtillë gjuhësore nuk mund të sendërtohet në interpretimin letrar sepse, siç thotë Juhl-i, “të kuptuarit tonë të domethënies së veprës letrare” është “njësoj sikurse dhe të kuptuarit tonë të aktit të të folurit të ndonjë personi, e jo si të kuptuarit tonë të domethënies së fjalëve në gjuhë (fq.41). Në pikëpamjen e Juhl-it për domethënien është i pranishëm edhe dallimi ndërmjet gjuhës dhe akteve të të folurit. Ky dallim bën të mundur formimin e rregullit metodologjik të fortë si të Hirch-it, ndonëse më të përgjithshëm: kur keni para vetes ndonjë përmbajtje gjuhësore, ju do të interpretoni atë si akt i të folurit. Forcën preskriptive të argumentit të Juhl-it e ka ulur fakti që ai e shtyn prapa çastin e marrjes së vendimit. Derisa Hirsch-i mendon se patjetër letërsisë duhet t’i shtohet qëllimi që të dimë se ç’thotë ndonjë tekst, Juhl-i konsideron se duke i shtuar gjuhës qëllimin krijohen aktet e të folurit (sikurse janë veprat letrare), domethënia e së cilave tashmë është përcaktuar. Juhl-i pohon se posa një përmbajtje gjuhësore e konsiderojmë vepër letrare, ne tashmë e vështrojmë atë si akt të të folurit dhe, vetvetiu, prodhim të qëllimit: metodologjia e tij na flet sesi nga gjuha e përgjithshme arrijmë shprehjen e caktuar, çfarë është vepra letrare. Megjithatë, ky rregull ka kuptim vetëm nëse termat gjuhë dhe aktet e të folurit tashmë të pandashëm në mënyrën e njëjtë në të cilën janë domethënia dhe qëllimi: natyrisht se Juhl-i ka të drejtë kur pohon 339

se shenjat pa qëllimin nuk janë akte të të folurit, sepse thelbin e aktit të të folurit e përbën karakteri i tij qëllimor. Ndërkaq, ne kemi treguar se shenjat së cilave u mungon qëllimi nuk paraqesin as gjuhë. Meqë nuk e ka kuptuar që domethënia linguistike gjithmonë është e njëjtë me qëllimin që shpreh, Juhl-i ka konsideruar se gjuha ekziston edhe pa aktet e të folurit. Të dallosh identitetin e gjuhës dhe të akteve të të folurit, domethënë të kuptosh që rregulli i Juhl-it – kur para vetes keni ndonjë përmbajtje gjuhësore, e interpretoni si akt të të folurit – mund të thotë vetëm këtë: kur kemi para vetes ndonjë përmbajtje gjuhësore, e interpretoni si gjuhë. Për Hirsch-in dhe Juhl-in qëllimi i teorisë është krijimi i një metode vlerore objektive të itnerpretimit letrar. Mirëpo, për ta bërë të mundur krijimin e metodës ata duhet ta mendojnë domethënien pa qëllimin ose, në kuptimin e gjerë, ndarjen e gjuhës nga aktet e të folurit. Kështu metoda përbëhet nga dhënia shtesë e akteveve të folurit gjuhës; prapa akteve të folurit qëndrojnë qëllime të caktuara që atyre të cilët interpretojnë ua mundësojnë të menjanojnë shumësinë kuptimore që është karkteristikë e gjuhës. Ndërkaq, një ndarje e këtillë e gjuhës nga aktet e të folurit s’është e domosdoshme të shërbejë për formimin e metodës së intrpretimit; në të vërtetë ajo mund të përdoret për krijimin e efektit të kundërt. Për teoricienët sikurse Pol de Man, prioriteti i gjuhës ndaj akteve të të folurit dëshmon se çdo përpjekje për të arritur domethënien e caktuar duke i shtuar asaj qëllimin paraqet rrënim të gjendjes reale të gjuhës. Po qe se teoria në qasjen e saj pozitive ose metodologjike formohet mbi bazën e prelirimit të akteve të folurit në raport me gjuhën, atëherë teoria, në formën negative ose metodike, synon të mbrojë atë që paraqet gjuhë të pastër nga formulësimi që do ta prodhonin aktet e të folurit. Qëndrimi armiqësor i teorisë negative ndaj metodës varet nga definimi i caktuar i gjuhës, të cilin më së miri e ka artikuluar de Man në esenë “Shiriti i vjedhur” (The Purloined Ribbon). Kjo ese merret me atë që Man e konsideron pjesë thelbësore të veprës “Rrëfime” të Rousseau-it, në të cilën ai përpiqet të interpretojë dhe kështu të argumentojë një akt të foluri të shtrembëruar. Derisa punonte si shërbëtor, Rousseau-i kishte vjedhur një shirit nga punëdhënësit e tij. Kur e kanë akuzuar, ai e ka fajësuar shërbëtoren tjetër, Marion. Në pasusin që është objekt interesimi i Man-it, Rousseau flet për dy krime, për vetë vjedhjen dhe, ç’është edhe më keq, përpjekjen për t’iu shmangur dënimit duke akuzuar e ka bërë 340

K R I T I K A

fajtor personin e pafajshëm. Akti i dytë, akuzimi i Marion-it për vjedhje, është akti që kërkon më shumë justifikim. Rousseau-i jep disa arsyetime dhe secili paraqet sqarim pse si fajtor e ka emërtuar Marion. Ndërkaq, sqarimi që më së shumti e ka intriguar de Man-in është se ndoshta Rousseau-i nuk ka menduar asgjë kur ka thënë “Marion”. Ai e ka shqiptuar thjesht atë që së pari i ka rënë në mendje: Rousseau-i ka shqiptuar tingullsinë e parë që i ka rënë në mendje; ai nuk ka thënë asgjë” (8). De Man thotë: “Në pajtim me frymën e tekstit, duhet t’i rezistojmë çdo tundimi për t’i dhënë çfarëdo kuptimi tingullsisë “Marion”. Pohimi se “Marion” nuk ka pasur kurrfarë kuptimi i jep Rousseau-it arsyetimin më të fuqishëm: “Sepse, po qe se tingullsia “Marion” është shqiptuar pa kurrfarë motivi të kuptueshëm, arbitrariritet i plotë i këtij akti është më i efektshëm, dhe bëhet rrethana më e mundshme vepruese e arsyetimit”” (fq.37). Pse? Për shkak se “sikur parëndësia thelbësore e kësaj deklarate të ishte interpretuar drejt, sikur ata që kanë akuzuar Rousseau-in ta kuptonin se emri Marion ka qenë “le premier objet qui s’offrit”, ata do ta kuptonin mungesën e fajit të tij” mu ashtu sikurse pafajsinë e Marion-it (fq.40). Ndërkaq, de Mani nuk i ka interesuar dhe aq efikasiteti i këtij “arsyetimi”, por çfarë zbulon ai për natyrën thelbësore të gjuhës. Fakti që “Marion” mund të mos thotë asgjë, flet për faktin që gjuha përbëhet prej tingujve të pakuptimtë të cilëve ne u jepim kuptim të caktuar – me fjalë të tjera, se marrëdhënia ndërmjet shenjuesit dhe të shenjuarit është arbitrare. Pse de Man mendon se ky përshkrim në dukje kontravers i gjuhës vetvetiu nuk mund të ketë interes teorik? Megjithatë, de Man konsideron që gjendja materiale e gjuhës s’është thjesht e pakuptimtë por ajo është, njëkohësisht, gjendje linguistike, në të vërtetë tingujt janë shenjuesit, madje para se t’u jetë dhënë domethënia (e shenjuara). Si një grumgull “shenjuesish të pastër” vetvetiu “të privuar nga domethënia dhe funksioni,” gjuha, në kuptimin parësor është një strukturë e pakuptimtë për të cilën domethënia është sekundare (dhe, sipas për të de Man-it, jolegjitime) (fq 32). Kështu, sipas pikëpamjes së Man-it, akuzuesit e Rousseau-it gabimisht i kanë dhënë domethënien (kuptimin) shenjuesit “Marion” – sepse aktin e të folurit e kanë dëgjuar atje ku vërtet kishin të bënin vetëm me gjuhën. Kjo ndarje e gjuhës nga aktet e të folurit paraqet parakushtin e versionit të zgjedhjes teorike teorike të de Man-it. 341

Ndarja e gjuhës nga aktet e të folurit nga de Mani është i gabueshëm. Natyrisht, është e vërtetë se tingujt vetëm për vetëm janë të pakuptimë. Gjithashtu është e vërtetë se tingujt bëhen shenjues nëpërmjet veprimit në gjuhë. Ndërkaq, nuk është e vërtetë që tingujt vetëm për vetëm janë shenjues; ata bëhen shenjues vetëm atëherë kur fitojmë domethënien dhe kur e humbin kuptimin, ata nuk janë më shenjues. De Man-i gabon kur mendon se tingullsia “Marion” ngelet shenjues madje edhe kur i merret çdo domethënie. Në të vërtetë, tingullsia e pakuptimtë “Marion” vetëm na e ndërmend shenjuesin “Marion” sikurse edhe shqiptimi rastësor i tingullsisë “Marion” vetëm na e kujton aktin e të folurit për emërtimin Marion. De Man-i heton që shqiptimi rastësor i tingullit “Marion” nuk paraqet akt të të folurit ( dhe kjo është poenta e këtij shembulli ), por nuk e heton që ai në të njëjtën kohë nuk është as gjuhë. Shkaku pse shenjuesi shndërrohet në tingull të rëndomtë, kurse akti i të folurit në rastësi, është mungesa e qëllimit. Duke konceptuar aktivitetet linguistike si proces rastësor të shqiptimit të fonemave, de Man-i vjen në përfundim për rastësinë absolute të gjuhës, e cila i paraprinë çdo formulësimi dhe domethënieje”. “Nuk mund të ketë përdorim të gjuhës e cila nuk do të jetë në aspektin e përcaktuar radikale dhe formale, në të vërtetë mekanike, pa marrë parasysh sa ka qenë ky aspekt i fshehur përmjet iluzioneve estetike dhe formulistike (fq. 44-41). Duke e kuptuar gjuhën si diçka thelbësisht të pabazë dhe mekanike, de Man i jep një përgjigje të re dilemës për poezinë e valëve dhe na ofron një sqarim më të plotë se pse kjo dilemë ka rëndësi vendimtare për teorinë në përgjithësi. Venerimet tona të mëhershme rreth poezisë së valëve kishin për qëllim të tregonin se sa e palogjikshme është ndarja e gjuhës nga qëllimi. Kur në breg shfaqet edhe strofa e dytë, madje edhe teoricieni do duhej të pranonte se vjersha nuk ka qenë vjershë, sepse shenjat nuk kanë përfaqësuar gjuhë. Ndërkaq, diskutimi ynë i mëvonshëm për de Man-in dhe Hirsch-in dëshmon se teoria varet pikërisht nga ky pranim. Për Juhl-in, shenjat rastësore nuk përfaqësojnë gjuhën, por gjuhën in abstracto, e cila vetvetiu është e natyrës shumëkuptimore. Kështu poezia e valëve, një teoricieni pozitiv sikurse është Juhl-i, i ofron zgjedhjen ndërmjet domethënieve (kuptimeve) të ndryshme të shenjave qëllimore dhe domethënies së caktuar të aktit qëllimor të të folurit. Meqë thelbi i teorisë pozitive është themelimi i praktikës për përcaktimin e 342

K R I T I K A

domethënieve të veçanta, teoricieni pozitiv – zgjedh interpretimin e shenjave si akte qëllimore. Ndërkaq, kur teoricieni negativ sikurse është Man-i vëren strofën e dytë (rastësore), ajo paraqet për të versionin e ndryshëm të zgjedhjes së njëjtë. Këto shenja për de Man-in nuk janë shumëkuptimore por thelbësisht të parëndësishme, prandaj zgjedhjen nuk e bën ndërmjet një dhe shumë thënieve qëllimore, por ndërmjet domethënies qëllimore dhe mungesës së çfarëdo dometthënieje. Meqë sipas mendimit të de Man-it çdo ndërfutje e domethënies është njësoj e paqëndrueshme, zgjedhjen që bën teoricieni pozitiv ai e sheh të pakuptimtë. Me një disponim sheshazi armiqësor ndaj metodës interpretuese, teoricieni negativ zgjedh domethënien-pa shenja. Ndërkaq, zgjedhja që bën teoricieni negativ ia imponon atij pikërisht metodologjinë pozitive, madje metodologjinë e cila formom praktikën e interpretimit mbi bazën e një të vërtete për gjuhën. Kjo e vërtetë për gjuhën është natyra e saj e pabazë dhe mekanike: çdo tekst i “interpretuar saktë” zbulon “natyrën e vet joshenjëzuese” (fq. 40). Si te Juhl-i, si të de Man-i interpretimi i saktë varet nga respektimi i parimeve metodologjike. Parimi i Johl-it thotë: kur kemi para vetes ndonjë përmbajtje gjuhësore, interpretojeni si akt të të folurit. Parimi i de Man-it: kur keni para vetes diçka që ju duhet sikurse akt i të folurit, interpretojeni si gjuhë. Për teoricienin negativ poezia e valëve paraqet zgjedhjen ndërmjet dy soje domethëniesh ose, që është e njëjta gjë, dy soje gjuhësh. Në të dy rastet, problemi qëndron në praninë ose papraninë e qëllimit: teoricieni i shton kësaj qëllimin, kurse ai negativ ia rrëmben. (9). Në anën tjetër, ne konsiderojmë se marrëdhënia ndërmjet domethënies dhe qëllimit, me fjalë të tjera, ndërmjet gjuhës dhe akteve të të folurit, është e atillë që qëllimi as i jepet as i merret. Qëllimi as mund t’i jepet ose t’i merret domethënies, ngase domethëniet gjithmonë janë qëllimore; qëllimi nuk mund t’i jepet ose t’i merret gjuhës sepse gjuha përbëhet prej akteve të të folurit, të cilat gjithashtu gjithmonë janë qëllimore. Meqë gjuha tashmë e ka të ndërtuar në vetvete qëllimin, asnjë rekomandim se ç’duhet bërë me qëllimin nuk mund të ndikojë pyetja si të interpretohet një formulim ose tekst. Shenjat mund të jenë poezi, prandaj dhe akt i të folurit. Pyetja e vetme që del nga poezia e valëve për një joteoricien s’është si interpretohet por a thua duhet të interpretohet. Shënjat mund të jenë poezi, prandaj vetvetiu edhe akte të të folurit, ose nuk janë poezi dhe se vetëm 343

rastësisht na e kujtojnë aktin e të folurit. Ndërkaq, kur merret përgjigja për këtë pyetje empirike, nuk mund të nxirren tutje kurrfarë gjykimesh – pra as gjykime teorike – për statusin e qëllimit. Teoria dhe Praktika

Diskutimi ynë deri tash është marrë me anën ontologjike të teorisë – në të vërtetë me qëndrime specifike të saj për natyrën e objektit të saj. Kemi përmendur se këto qëndrime ndërtohen nëpërmjet ndryshimit që atje vërtet nuk ekziston, duke përfytyruar gjuhën pa qëllimin, pa atë që gjuhën e bën gjuhë dhe e dallon atë nga shenjat dhe tingujt rastësorë dhe mekanikë. Jemi përpjekur gjithashtu për të treguar se kjo ndërmarrje e pazakontë ontologjike paraqet diçka më shumë sesa anomalia spontane dhe që gjithnjë i shërbën një objektivi epistemiologjik. Ky objektiv është metoda, udhëheqja e praktikës interpretuese me ndihmën e ndonjë parimi të lartë dhe të formuar. Vërtet, kontestet teorike në traditën anglo-saksone kanë nxitur më shpesh debate për pozitën epistemiologjike të interpretuesit sesa për statusin ontologjik të tekstit. Nëse premisa ontologjike e teorisë është supozimi për ekzistimin e gjuhës para qëllimit, idenë ontologjike të saj e përbën teza për ekzistimin e dijes para qëllimit. Qëllimi ontologjik i projektit të teorisë është formim i interpretimit nëpërmjet kontaktit të drejtpërdrejtë me objektin e saj, kontakt që nuk do të jetë i shtrembëruar nga ndikimi i bindjeve të caktuara të interpretuesit. Disa autorë nxjerrin përfundimin se nuk ekziston mundësia e mosndërhyrjes së qëndrimeve dhe të bindjeve të interpretuesit gjatë interpretimit, ndaj dhe kjo është arsyeja pse objektivi ontologjik i teorisë është i paarritshëm. Të tjerët përfundojnë se paarritshmëria e qëndrimit ontologjik neutral jo vetëm varros nevojën për arritjen e metodës, por dhe bën të pamundshme ekzistimin e çfarëdo soj interpretimi të saktë. Sipas mendimit të tyre, për këtë arsye sulmi mbi metodën ka pasoja të rëndësishme, ndonëse negative, për kritikën letrare. Duke folur për teorinë nga aspekti ontologjik, keni bërë përpjekje vetëm për të dëshmuar se pamundshmëria e ekzistimit të metodës nuk ka rrjedhime praktike, pozitive ose negative. Nisur nga kjo perspektivë episteologjike, një përfundim të njëjtë ka nxjerrur edhe Stenli Fish-i, kritiku më i madh i përpjekjes për të kapërcyer ndërhyrjen e bindjeve të 344

K R I T I K A

interpretuesit. Në esenë e tij të fundit Is There a Text in This Class? Fish-i ndeshet me ‘çështjen përfundimtare’ që shtron kritika e tij e metodës, e kjo është “ç’pasoja mund të ketë mundësia e ekzistimit të metodës për praktikën e kritikës letrare”. Përgjigja e tij është “absolutisht kurrfare”: Prej kësaj për çfarë po flasim nuk del përfundimi se me kritikën letrare duhet të merremi në mënyrë të caktuar ose të shmangemi nga marrja me të në dofarë mënyrash të tjera. Kjo për arsye se qëndrimi që kam paraqitur nuk është i atillë që ju (ose dikush tjetër) do të mund të jetonit spas saj. Teza e tij është se gjithë çfarë ju duket e qartë dhe e pashmangshme kështu vetëm brenda ndonjë strukture institucionale dhe konvencionale, e kjo domethënë që jukurrë nuk mund të veproni jashtë një strukturë të tillë, madje edhe atëherë kur teza e tij ju ka bindur. Posa të pushoni të mendoni në aspektin teorik për qëndrimet vetjake, ju sërish do të miratoni, madje pa kurrfarë dilemash, që do të thotë që, duke folur për Milton-in, Wordsworth-in ose Yeats-in, ju e bëni këtë nën ndikimin e atyre bindjeve që keni për këta autorë (10). Në thelbin e këtij fragmenti është dallimi i njohur ndërmjet “të menduarit teorik” dhe “supozimit” ose “qëndrimeve” që rrinë në prapavijën e “praktikës” konkrete të kritikës letrare”. Ndryshe nga e shumta e teoricienëve që argumentojnë rëndësinë praktike të teorive të tyre, origjinaliteti i Fish-it bazohet në pohimin se teoria e tij nuk ka kurrfarë pasojash praktike. Ndërkaq, kur teoria heq dorë nga ndikimi i saj praktik, çfarë i mbetet asaj? Meqë Fish konsideron se teorisë nuk i mbetet asgjë për të bërë, atëherë çfarë i mbetet asaj për qenë? E kuptuar në këtë mënyrë, vepra e Fish-it ofron impulsin teorik në formë më të pastër. E privuar nga projekti metodologjik që do të mund ta formonte ose ta rrënonte praktikën, teoria vijon të mendojë pozitën e vet jashtë prëktikës. Derisa një tërheqje e tillë e pozitës jashtë praktikës vepron si përpjekje e fundit dëshpëruese për shpëtimin e teorisë, ajo është pikërisht, ashtu siç dëshirojmë të dëshmojmë,pikërisht potezi bazë i çdo shqyrtimi teorik. Sulmi i Fish-it kundër metodës fillon me paraqitjen e bindjeve, i cili, për mendimin tonë, është i saktë. Dy tezat qendrore të kësaj pikëpamjeje janë: e para, njohja se bindjet nuk mund të mbështeten në ndonjë dije të thellë dhe, e dyta, njohuria e mëtejshme se kjo pamundësi në kurrfarë mënyre nuk e ul të vërtetën e këtyre bindjeve. Sipas Fish-it, “nëse dikush beson në diçka, atëherë ai beson se ajo në të cilën beson është e vërtetë, 345

dhe e kundërta, beson se ajo në të cilën nuk beson, nuk është e vërtetë (fq.361). Meqë njeriu nuk mund t’u shmanget bindjeve vetjake, sikurse as ndjenjës se ato janë të vërteta, Fish-i hedh poshtë edhe pohimin e metodës, edhe pohimin e skepticizmit. Metodologët dhe skeptikët konsiderojnë se vlershmëria e bindjeve varet nga mbështetja e tyre në dije, e cila u paraprin bindjeve të miratuara dhe ekziston e pavarur prej tyre; nga kjo pikëpamje ata dallojnë vetëm sa i përket çështjes a është e mundshme kjo. Përparësia e mendimit të Fish-it qëndron në faktin që ai dëshmon pse ngulmimi për pashmangshmërine e bindjes assesi nuk është në kundërshtim me nocionet e zakonshme të së vërtetës dhe të pavërtetës, të cilat dalin nga konceptimi ynë i dijes. Pikërisht natyra e bindjeve është ajo në të cilën ne i formojmë këto nocione: të kesh bindje, domethënë të jesh besnik ndaj të vërtetës së asaj në të cilën besojmë dhe ndaj të pavërtetës në të cilën nuk besojmë. Megjithatë, të pohosh gjithë këtë, sipas Fish-it, domethënë të mos i ofrosh kurrfarë ndihme praktike ose të mos i vësh pengesë detyrës për zbulimin e bindjeve të vërteta. Nuk mund t’i gjejmë bindjet e vërteta duke kërkuar dijen, njësoj sikurse nuk mundemi të gjejmë domethënien e autorit duke kërkuar pas qëllimit të tij; nga shkaku i njëjtë dija dhe bindjet e vërteta janë të barabarta. Na duket se, tash për tash, ky argument është i përkryer. Ndërkaq, është treguar se Fish-i nuk arrin ta dallojë forcën e diskutimit të tij për bindjet, gjë që mu ajo e bën atë teoricien. Përfundimisht, kjo e orienton atë kah ideali implicit në të gjitha versionet epistemologjike të teorisë dhe bën që ai, megjithatë, të argumentojë vlerën metodologjike të qëndrimit të tij. Heqja dorë e Fishit nga paraqitja e bindjeve shihet më së miri në përgjigjen e tij ndaj akuzës se argumentet e tij shpiejnë kah relativizimi historik. Frika nga relativizmi është frikë nga hedhja poshtë e metodës, gjë që do ta bënte të pakuptimtë çdo hulumtim dhe sprovim. Megjithatë, Fish pohon me të drejtë se hulumtimi kurrë nuk është i pakuptimtë; bindjet tona momentale për ndonjë objekt gjithmonë shihen si më të mira sesa ato të mëparshmet për të njëjtin objekt: “Me fjalë të tjera, ideja e përparimit është e pashmangshme, por jo për arsyen se përparimi ekziston, në kuptimin që një objekt të pavarur e shohim në dritën gjithnjë e më të qartë, por për shkak se ndjenja e përparimit është rrjedhim i pashmangshëm i kokëfortësisë sonë për të qëndruar pas bindjeve tona” (fq361-62). Sa i përket sqarimit për psikologjinë e pashmangshme të bindjeve, 346

K R I T I K A

ky komentim është i patëmetë. Megjithatë, kur Fish-i kalon nga çështja e përgjithshme e përparimit intelektual në rastin konkret të përparimit në kritikën letrare, ai dëshmon qartë se bindjen tonë psikologjike e konsideron të paqëndrueshme. Bindjet tona momentale vetëm na bëhet sikur janë më të mira nga të përparshmet, mirëpo në të vërtetë nuk janë. Pos kësaj, njohja e së vërtetës për bindjet tona na ofron, konsideron Fish, një të kuptuar të ri të historisë së kritikës letrare dhe një shikim të ri sesi të merremi me të. Sipas asaj që Fish e quan “model i vjetër” i studimit të historisë së kritikës letrare, veprat e kritikëve si Sidney-t, Dryden-it, Pope-it, Colerdge-t, Arnold-it”, mund të duken vetëm “kronikë historike deri diku e zbehtë e punimeve të njerëzve” të cilën thjesht nuk i kanë kuptuar letërsinë dhe vlerat letrare ashtu mirë siç i kuptojmë ne”. Megjithatë, modeli i ri i Fish-it na bën të mundur që “këto punime të mos i konsiderojmë si përpjekje të pasusksesshme që ato t’u aviten tonave, por zgjatimeve të një kulture letrare, tezat e së cilës nuk kanë qenë inferiore, por vetëm të ndryshme (fq 367-68). Të përfytyrosh se bindjet tona nuk janë më të mira por “të ndryshme” nga bindjet e kundërta të njerëzve të tjerë, domethënë të përfytyrosh pozitën nga e cila mund t’i shohim bindjet vetjake, kurse në të vërtetë të mos besojmë në to. Të jesh në këtë pozitë, do të thotë të shohësh të vërtetën për bindjet, kurse në në të vërtetë vetë nuk kemi bindje-të dish pa pasur bindje. Derisa e mendon këtë gjendje, Fish-i harron thelbin e njëjtësimit të mëparshëm të tij të dijes dhe bindjeve të vërteta. Kur teoricieni e koncepton në këtë mënyrë dijen, ai mund të lëvizë në dy drejtime epistemiologjike: kah realizmi ose kah idealizmi. Realisti mendon se teoria na lejon që bindjet tona t’i lëmë anash kur ndeshemi me objektin e interpretimit. Idealisti konsideron se teoria na lejon t’i lëmë anash bindjet tona gjatë takimit neutral me vetë bindjet tona. Çështja thelbësore në të dyja rastet ndërlidhet me marrëdhënien ndërmjet objektit dhe bindjeve. Për realistin, objekti ekziston i pavarur nga bindjet, kurse dija kërkon që në kërkimin tonë objektiv pas objektit të mos u jepim rëndësi bindjeve tona. Për idealistin, i cili këmbëngul që bindjet tona kurrë nuk mund t’i flakim plotësisht, dija do të thotë të njohësh rolin që luajmë në ndërtimin e objektit të tyre bindjet. Fish-i, i cili u jep përparësi bindjeve, zgjedh idealizmin: “objektet krijohet, nuk zbulohen”, konsideron ai, “interpretimi nuk është shkathtësi e analizimit, por shkathtësi 347

krijimi (331-327). Me rastin e takimit me idealizmi epistemiologjik, Fish-i gjen truallin e frytshëm. Po qe se e kemi në mendje se “interpretuesi nuk e dekodojmë poezinë”, por e “krijojnë”, lirisht mund t’i vështrojmë format e ndryshme që ka marrë kritika letrare dhe të zbulojmë strategjitë e interpretimit, sipas së cilave kononet e saj janë krijuar dhe janë të kuptueshme (fq.327-368). Duke e përfytyruar kritikun si idealist, e jo realist, kritikën letrare Fish-i mund ta vendosë vetëm në qendër të të gjithë praktikës letrare: Kritiku nik është më shërbëtor i nënçmuar i teksteve forma e së cilave ekziston pavarësisht nga veprimi i tij: pikërisht vepritmaria e tij, brenda kufizimeve të ndërthura në institucionet e letërsisë, krijon tekste dhe i bën ato të kuptueshme për analizë dhe vlerësim. Praktika e kritikës letrare nuk është diçka për shkak të së cilës duhet kërkuar ndjesë; ajo absolutisht është e nevojshme jo vetëm për ta ruajtur, por edhe vetëm për ta krijuar objektin e hulumtimit të vet (fq.368). Këtë kre e filluam me vrojtimin që Fish-i, sikurse ne, konsideron që asnjë paraqitje e bindjeve nuk mund të ketë pasoja praktike. Ndërkaq, siç vërtet kemi parë, supozohet se, megjithatë, paraqitja e tij ka pasoja. Atëherë pse Fish-i thekson se argumenti i tij nuk ka pasoja dhe thekson rëndësinë e tij për gjetjen e një modeli të ri të praktikës kritike? Përgjigja për këtë është se, megjithë hedhjen poshtë të tij, ai mendon që paraqitja e vërtetë e bindjeve patjetër duhet të jetë teoria mbi bindjet, kurse ne konsiderojmë se paraqitja e vërtetë për bindjet mund të jetë vetëm bindje për bindjen (11). Dallimi ndërmjet këtyre dy pikëpamjeve për atë se ç ‘do të thotë të kesh pasqyrën e vërtetë të diçkajës, është dallimi ndërmjet teorisë dhe sojit të diskutimit që këtu përfaqësojmë. Këto dy qëndrime të ndryshme moskonsekuencën e tyre e shprehin në dy mënyra plotësisht të ndryshme. Bindja për natyrën e bindjes është jokonsekuente sepse vetëm na tregon ç’janë bindjet, e jo se janë të vërteta apo të rreme në rastin e caktuar në përgjithësi. Nisur nga kjo pikëpamje, njohja e së vërtetës për bindjet nuk na ndihmon në arritjen e bindjeve të vërteta, njashtu sikurse dhe njohja që domethënia është e qëllimshme nuk ka ndihmon për të zbuluar domethëniet e sakta. Kjo assesi nuk domethënë se nuk mund të kemi bindje të vërteta, por vetëm se ato nuk mund t’i arrijmë përmes konceptit të saktë për atë se ç’janë bindjet. Nga ana tjetër, teoria e Fish-it për bindjet, duke i vndosur ato jashtë të gjitha zgjedhjeve praktike që bindja bart me vete, synon drejt jokon348

K R I T I K A

sekuencës. Është plotësisht e vërtetë se me vendosjen e teorisë jashtë bindjeve, mund të arrihet një jokonsekuencë e tillë, por vetë për shkak se, siç pohon edhe Fish, duke qëndruar jashtë bindjeve ne me të vërtetë nuk qëndrojmë askund; në vend të kësaj ai beson se ajo ia hap rrugën kah zbulimi i së vërtetës, por jo për shkak se zgjedh bindje të caktuara e jo të tjera, por ashtu që hedhë poshtë të gjitha bindjet dhe zgjedh dijen pa bindje. Sipas Fish-it, e vërteta për dijen është se asnjë bindje nuk është më e vërtetë se të tjerat dhe se të gjitha bindjet, në fund të fundit, në thelb janë të njëjta. Ndërkaq, sikurse tashmë kemi theksuar,kjo e vërtetë mund të kundrohet vetëm nga pikëpamja e teorisë për bindjet, e cila nuk është dhe vetë bindje. Kështu, kalimi nga “të menduarit teorik” për bindjet tona në vetë praktikën e besimit – nga neutraliteti te konsekuenca – kërkon nga ne të harrojmë të vërtetën që na ofron teoria. Ndryshe nga metodologu mesatar, Fish-i kundërshton ndërtimin e praktikës nga teoria, duke pohuar se bota e praktikës nuk bën assesi të bazohet në të vërtetën teorike, por në zhvendosjen e saj. Ndërkaq, mendimi se praktika mund të fillojë vetëm pasi të jetë zmbrasur teoria, pothuajse shpie në krijimin e parimit metodologjik: kur ndesheni me bindjet, ju harroni se ato njëmend nuk janë të vërteta. Një parim të tillë i ofron Fish-it gjithë atë që gjithmonë kërkon teoria: dijen mbi vlerën e vërtetë të bindjeve dhe udhëzimet se ç’duhet të bëjmë me to. (12). Tash e kuptojmë pse Fish-i, në pjesën e parë të citatit, thotë se qëndrimi i tij, “nuk është i atillë që ju mund të jetoni (dhe të tjerët) sipas tij... madje edhe po qe se pikëpamja e tij ka arritur t’ju bindë”. Ai konsideron se teoria nuk ka pasoja praktike: nuk mund të jetohet sipas saj, sepse teoria dhe praktika – e vërteta për bindjet dhe vetë bindja – në parim, kurrë nuk mund të bashkohen. Mendimi ynë është, ndërkaq, e vetmja e vërtetë e rëndësishme për bindjet është fakti që nuk mund t’iu shmangemi, krejtësisht në të kundërtën e asaj se nuk mund të jetohet sipas tyre, sepse kjo është e vërteta të cilën thjesht jemi të detyruar ta jetoni. Ajo nuk ka pasoja praktike, jo shkaku se nuk do të bashkohet kurrë me praktikën, por për shkak se kurrë nuk do të ndahet nga praktika. Instikti teorik, siç e kemi treguar, gjithmonë përfshin përpjekjen për t’i ndarë gjërat që nuk do të duhej t’i ndanim: nga ana ontologjike, domethënien nga qëllimi, gjuhën nga aktet e të folurit; nga ana epistemiologjike, dijen nga bindjet e vërteta. Mendimi ynë është se këto nocione 349

të ndara në të vërtetë janë të pandashme. Pothuajse jemi të tunduar të përfundojmë me pohimin se teoria dhe praktika janë gjithashtu të pandashme. Ndërkaq, kjo kishte me qenë e gabueshme. Jo për shkak se teoria dhe praktika (ndryshe prej nocioneve të tjera) njëmend janë të ndara, por shkaku që teoria nuk paraqet asgjë tjetër pos përpjekjes për të shmangur praktikën. Domethënia është vetëm një emër tjetër për domethënien e shprehur, dija është vetëm emër tjetër për bindjen e vërtetë, por teoria nuk është vetëm nocion tjetër për praktikën. Ajo është emërzim për të gjitha mënyrat në të cilat njerëzit përpiqen t’i ndajnë nga praktika për ta udhëhequr nga jashtë. Teza jonë është se askush nuk mund të vendoset jashtë praktikës, që teoricienët duhet të pushojnë së përpjekuri dhe, në përshtatje me këtë, ndërmarrja teorike duhet ta ketë fundin e vet. Përktheu: Rrahime GASHI

[1]  E. D. Hirsch Jr., Validity in Interpretation (New Haven, Conn., 1967). Komentet tona për Hirsch-in janë deri diku paralele me kritikën e P.D Juhl-it në kreun e dytë të veprës së tij Interpretation: An Essay in the Philosophy of Literary Criticism (Princeton, N. J., 1980). Qendrimi i Juhl-it do të vështrohet në kreun vijues. Të gjitha citatet nga këto vepra do të përfshihen në tekst. [2]  Shih te Hirsch-i The Aims of Interpretation (Chicago, 1976), fq.. 8. [3]  John B. Searle, „Reiterating the Differences: A Reply to Derrida“, Glyph 1 (1977): 202 . [4]  “A Slumber Did My Spirit Seal“ (1799), vargje të poetit romantik Vilijama Vordsvorta (1770-1850) – shembull që përdor Hirsch-i në Validity of Interpretation. ( 5) Searle,Reitariting, fq.202. [6] Juhl-i shfrytëzon poezinë e njëjtë të Wordsthvord-it, të cilën ne e kemi cituar më herët, për interpretimin vetjak të “ të gjuhës rastësore (Interpretation, pp. 70-82). Mjetin për krahasimin e akteve të të folurit me shenjat që janë rezultat i rastësisë, të njohura në teorinë e akteve të folurit. [7]  Pol de Man, The Purloined Ribbon, Glyph I (1977): 39, të gjitha citatet e mëtejme nga kjo ese do të pëfshihen në tekst. [8] Kjo vlen edhe për brezin e sotëm të teoricinëve . Teoricienët e mëhershëm, si W. K. Vimsatt dhe Monroe C. Beardsley , domethënien objektive, që synon teoria pozitive, e kanë arritur duke rrëmbyer qëlimin dhe duke u mbështetur në rregullat formale dhe në normat e pëgjithshme gjuhësore. Natyrisht, ky është qëndrimi që ata përfaqësojnë në The Intentional Fallacy. [9]  Stanley Fish, Is There a Text in This Class? The Authority of Interpretive 350

K R I T I K A

Communities (Cambridge, Mass., 1980.), fq..370. Të gjitha citatet e kësaj vepre do të barten në tekst [10] Paraqitjen e tij Fish e quan :”bindje të pëgjithshme ose metakritike ” (Is There a Text in This Class?, fq.. 359, fq. 368–70. [11]. Në njëfarë kuptimi, parimi i Fish-it është i pazakontë: ai i ndan dy caqe teorike- vërtetësimin e praktikës dhe arritjen e së vërtetës objektive. Na flet se ç’është e vërteta dhe si duhet të sillemi, por jo si duhet të sillemi në mënyrë që arrijmë të njohim se ç’është e vërteta.  Të gjitha shënimet e mësipërme janë të autorëve Steven Knapp dhe Walter Benn Michaels

351

352

K R I T I K A

Andre GIDE

André Paul Guillaume Gide (1869) autor francez dhe fitues i çmimit Nobel për letërsi më 1947. Karriera e Gidesë, në fillimet e saj, lidhet me lëvizjen simboliste dhe antikolonializmit ndërmjet dy luftërave botërore. Gide është i njohur si prozator që vë përballë fiksionin me të vërtetën. Gide është poet, prozator, autor i shumë novelave, tregimeve dhe veprave autobiografike. Gjithashtu, estet dhe teoricien, që praktikisht ka analizuar një sërë veprash të autorëve të mëdhenj. Gide njihet edhe për aktivitetin e tij politik, si refuzues i politikave diskriminuese. Disa nga veprat e tij janë: Les cahiers d›André Walter (1891), Le voyage d›Urien  (1893), Paludes (1895), El Hadj  (1896), Le Prométhée mal enchaîné (1899), L`immoraliste (1902), Le retour de l›enfant prodigue, La porte étroite (1909) Isabelle (1911), Les caves du Vatican (1914), La Symphonie Pastorale  (1919), Les faux-monnayeurs, L`école des fem­ mes (1929), Geneviève (1936), Thésée (1946) etj. Vdiq në vitin 1951. Librat e tij në shqip janë: romani Prerësit e parave të rreme, botim i Rilindjes, 1982, Ditari intim, Djali Plangprishës, Ushqimet tokësore, Izabela, Një kokë del nga muri, dhe Rrëfimi i një vajze.

TA ZBULOJMË HENNRI MICHAUX Të dashur miq1,

Kam kënaqësinë të ndodhem sonte me ju; por shpresoj të mos prisni prej meje konsiderata rreth situatës europiane, apo rreth detyrave që kemi sot të gjithë bashkë e çdokush prej nesh. Mendova se do më lejonit t’ju flisja sonte “sikur të mos kish ndodhur asgjë” e se do gjenim ca rehati duke u ndalur në një zonë të mendjes që nuk e ka trazuar lufta e nuk e

Më 21 maj 1941, në Nice, Legjioni francez i Veteranëve të Luftës nuk e lejoi André Gide-in të mbante një konferencë për poetin Henri Michaux. Tekstin e kësaj konference Gide e botoi në korrik si libër më vete. Në këtë libër ai ka ruajtur stilin e kuvendimit dhe na njeh, nëpërmjet citimesh të shumta, me artin e Michaux-së. 1

353

kanë kapur dot as shtrëngesat, as gjëmat. Nëse zgjodha si temë të kësaj bisede poetin Henri Michaux, e bëra këtë ngaqë mendova se ndoshta disa prej jush nuk e njohin ende; ngaqë Michaux-i, gjithë duke qenë një produkt i epokës sonë aq karakteristik sa askush tjetër, ka ditur të mbetet krejtësisht joaktual. Mund të flasim për të përgjatë një ore, pa patur frikë se mos cekim, qoftë edhe me skajin e mendimit, asnjë nga çështjet që na shqetësojnë. Kjo që po ju propozoj është si një çlodhje. Zgjodha Michaux-në edhe për arsye të tjera: nuk më duket as interesante, as e dobishme të flasim për ata për të cilët flet tashmë gjithë bota; për ata që janë në rend të ditës. Michaux-i është një vetmitar, një i tërhequr. Nëse janë të shumtë tashmë ata që e duan e që e admirojnë, të paktën, me sa di unë, ai nuk ka qenë kurrë deri më sot objekt i ndonjë konference; por edhe artikujt e kritikëve mbi veprën e tij nuk është se kanë gëluar. Po i ndodh siç i ndodhte, në kohën e vet, Rimbaud-it, Lautréamont-it, Verlaine-it, Apollinaire-it e, madje, pak më herët, Baudelaire-it. Mirëpo, s’ka gjë më dehëse se të zbulosh; asgjë, në mos kumtimi i zbulimit tënd. Me kusht, ama, që zbulimi të jetë i rëndësishëm. Por kësaj s’ia kam merakun. Nëse do mburresha me diçka, ky është fakti që nuk jam gabuar shpesh në zgjedhjet e mia. Më kujtohet ajo kohë, kaq e largët tashmë, kur i prezantoja Mallarmé-së dhe disa miqve simbolistë, libërthin që sapo kish botuar në Orthez, në këtë qytezë të Pirenejve, një poet i vogël province. Ai quhej Francis Jammes... Jam ende krenar që isha i pari, besoj, që bëra publike vlerën e Jules Romains-it, e më pas të Giraudoux-së, lidhur me librat e tyre të parë. Këta patën mirësinë të mos e harrojnë këtë... Do kisha dashur të bëja rolin e pionierit edhe për romancierin tonë të madh Simenon dhe s’gjej ngushëllim që Thérive u tregua më i shkathët. Pra, lidhur me Michaux-në, ju siguroj: nëse vij t’ju flas për të, dijeni se ia vlen përnjëmend, - dhe jo për arsye të dashurisë për të, që është e gjallë por krejt e vonshme; dhe as ngaqë, si shumë prej jush, si unë gjithashtu, Michaux është strehuar në këto anë, në krahinën fqinje. Nuk ka detyrë më të këndshme për t’u përmbushur nga një më i moshuar, sesa të bëjë të njohur një më të ri. Para se të depërtoj në veprën e tij, do doja t’ju paraqes njeriun. Michaux nuk është më tepër se dyzet vjeç. Mësimet e para i mori te Jezuitët, në Belgjikë. Me t’i mbaruar ato, “dëshira për të parë botë me sy dhe gjendja e paqetë shpirtërore”, siç thotë La Fontaine-i, e bënë të anga354

K R I T I K A

zhohej si muço. U nis me anije për në Amerikën Ekuatoriale. Do provojë frutat ekzotike dhe, në vijim, do mbajë për vendet e largëta një nostalgji të patundur. Pas kthimit në vendlindje, mendon veçse për t’u rinisur. Para se të lerë Amsterdamin, ai shkruan: Ah! kjo ftohmë, duhet të mbështillesh në vete, më saktë të rrafshohesh, që t’i bësh ballë mirë. Ai që forcën e vet më të madhe e ka të përqendruar në kokë, në zemër, në kraharor, në krahë, nuk është bërë për këtë vend, nuk kam veshje për këtë ftohmë – ende jo aq homogjene... Dhe ajo fushë e djeshme flamande! S’mund ta shohësh pa dyshuar për gjithçka. Ato shtëpi të ulta që s’kanë guxuar të hedhin një kat drejt qiellit, pastaj krejt papritmas ia nis në erë një kambanë e lartë kishe, a thua se vetëm kjo qenka e lartër tek njeriu, sikur veç kjo paskësh fat të lartohej. [Nga libri Ecuador]

Por kjo nostalgji e thellë nuk do ta lëshojë për asnjë çast gjatë udhëtimit. Në det, ai shkruan, disa ditë më vonë:

Është e jashtëzakontë se si ky planet i mallkuar me këtë pako gjë që ka, të mund të jetë kaq i mërzitshëm. Ka ca rajone ku ai është i qethur nga çdo lloj surprize, saqë pyet veten se cili është vendi ynë i vërtetë dhe se e ç’Globi tjetër qenkemi kjo periferi mjerane. [Nga libri Ecuador]

Ecuador (1927), njëri nga librat e parë të tij, është një lloj ditari kuverte, blloku udhëtimesh, në të cilin shënimet rreth vendeve të përshkuar, përsiatjet më të larmishme e më trillane, alternohen nganjëherë me poezi. Ja ç’shënon ai, ende në kuvertën e Boskoop-it, anijes që e shpie përtej-detit: Të thuash që ndoshta na kanë parë të kalojmë njëzet e pesë milionë peshq, Boskoop, që kanë parë kallumën tënde idiote, një Zot e di ç’kanë menduar, për të përmendur vetëm të rriturit. Po kishte edhe alga, pranë të cilave kaluam, e plot të tjera. Ndërsa ne nuk ditëm asgjë, nuk pamë asgjë, as edhe një të vetme, asgjë. Boskoop! Qorr i madh që përshkon Atlantikun. S’do kish ndryshim sikur të ishim brenda një thesi. Ndaj dhe shumë anije përfundojnë në fund të ujit. E meritojnë.

355

Paskemi përshkuar 4000 milje dhe s’paskemi parë asgjë. Pak dallgëzim, ndonjë dallgëzim i madh, ca stërkala, ca dallgë që vrundullojnë, shkulme uji mbi bash, shumë-shumë ndonjë shtrëngatë dhe ca peshq fluturues; me një fjalë: asgjë! Asgjë! Në më pak se pesëdhjetë vjet të gjitha anijet do pajisen me aparatura që ju lidhin me mjedisin detar, që është nëndetar... Po të isha hotelist, do t’i bëja dhomat nën ujë; ç’gurgullimë do bëhej, rrahje të sedefta bishtash përmes algave ëndërrimtare. [Ecuador]

Dhe këto fraza tashmë ju japin njëfarë ideje mbi mënyrën tejet të veçantë të mendimit me të cilën, nëpërmjet sinqeritetit, hidhet pa reshtur Michaux-i jashtë rutinës së konvencioneve, të të mësuarit përmendsh. Ndijim qoftë apo mendim, ai e ndjek, pa vramendjen mos duket i çuditshëm, bizarr a, madje, tuhaf. Ai e vijon dhe, si merimanga, varet atje në një fill mëndafshi, duke e lënë veten të rrëmbehet nga fryma poetike, as ai s’e di ku, me një braktisje të krejt qenies së vet, që na kujton atë që thotë Nietzsche-ja se: të sinqertë plotësisht jemi vetëm në ëndrrat tona.

Cilido qoftë autori, sado i vështirë qoftë ai, e pastë emrin Rabelais, Maurice Scève a Dante, apo, më afër nesh: Rimbaud, Lautréamont, Mallarmé a Joyce, është gjithmonë nga ana njerëzore, më përgjithësisht njerëzore që duhet t’i qasemi. Një ishull nuk na shfaqet pothuajse asnjëherë me shkëmbishte nga të gjitha anët. Sado e lartë qoftë një majë, bjerini rrotull dhe keni për të gjetur një shpat jo dhe aq të thepisur nga mund të orvatet ngjitja. Dhe me të mbërritur në majë, do kuptoni detajin dhe tërësinë e asaj çka ju trembte në fillim. Shpatet e pingult duhet t’i shohësh nga sipër. Kur u qëndrojmë te këmbët, na shkurajojnë. Do marr guximin t’ju paraqes pak më vonë disa anë skajshmërisht të habitshme të Michaux-it; për momentin, po i biem rrotull. Dhe para se ta lëmë këtë libër të parë: Ecuador, le të lexojmë edhe këtë pasazh të shkurtër, kaq zbulues: Një letër, këtë mëngjes. Më shkruan: “Do t’ju marrë malli për Ekuatorin dhe indianët! Kam parë të tillë (prej dylli) në një muze të Berlinit. Ç’poezi mbajnë përbrenda!” E kisha thënë që i urreja indianët. Jo, duhet të bëj udhëtarin inteligjent, amatorin e ekzotizmit. “Kam këtu një minierë!” Po unë i urrej indianët, 356

K R I T I K A

them. Të jesh qytetar i tokës. Qytetar! Po toka! “Indian”, “indian”, doni të më çmeritni me këtë. Një indian, një njeri me një fjalë! Një njeri si gjithë të tjerët, i kujdesshëm, i palëvizur, që s’arrin kurrkund, që nuk kërkon, njeriu “ja ashtu”. (Edhe sikur ta zëmë se kam për t’u mësuar, prapë më vjen plasja). Këta njerëz nuk kanë shenjtorë, pastaj, si të merrem vesh me njerëz të metë? Dhe për ta mbyllur njëherë e mirë: Njerëzit që nuk më ndihmojnë të përkryhem: Zero.

Le të përpiqemi të përforcojmë misterin e Michaux-së dhe të bindemi fillimisht që edhe çuditëria e tij mbetet njerëzore; më e rëndësishmja është ta kontaktojmë atë. Për këtë do na ndihmojë, më shumë se çdo gjë tjetër, një libër tjetër nga të tijtë; ndaj po e lëmë Ecuador-in, duke lënë mënjanë shumë faqe aq të këndshme, përsiatje bizarre, të papritura, të bukura dhe, si syri i atyre femrave për të cilat fliste Baudelaire-i, “me çiltërinë që të habit”. Ai libër, ku Michaux na jep, si të thuash, hyrjen në vetvete, është i vitit 1930, d.m.th. që Michaux e shkroi gjatë kthimit nga një udhëtim i dytë në Amerikë, nga ai udhëtim që e rrëfen tek Ecuador-i. Me titullin “Mes Propriétés”, gjejmë të mbledhura ca lloje poezish në prozë, të vetmet, me sa di unë, ku autori do të flasë drejtpërsëdrejti për veten, por do ta shikoni në ç’mënyrë të çuditshme. Në vijim, ai do ta gjykojë të hijshme ta braktisë veten krejtësisht dhe do na japë vetëm faqe ku ai vetë do mungojë – do doja të shtoja: në dukje, sepse këto faqe janë ndër më vetjaket dhe sapo ne, falë poezive të Mes Propriétés, të kemi gjetur Michauxnë, do mund ta ritakojmë në poezitë më bizarre e, si të thuash, më të largëtat prej nesh dhe atij vetë. Le të marrim fillimisht ato ku ai shpërfaqet, nuk mban gjë brenda. Ah! ç’mënyrë të çuditshme që ka për t’u shpërfaqur!... Të lexojmë, për shembull, “Një rreckë”: Rrallë në jetë kam takuar njerëz që, si unë, të kishin në çdo çast nevojë për t›u fryrë. Nuk më ftojnë më nëpër botë. Pas një apo dy orësh (ku dëshmoj një qëndrim së paku njëlloj me mesataren), ja tek zhubravitem. Vithisem, pothuajse nuk ekzistoj më, xhaketa më bëhet petë mbi pantallonat petashuqe. Atëherë, personat e pranishëm nisin të merren me lojëra të përbashkëta. Shkojnë shpejt të gjejnë atë që u duhet. Dikush më përshkon me heshtë a me ndonjë kordhë. (Për fat të keq, s›ka apartament ku të mos gjesh kordha.) Një 357

tjetër më jep ca goditje topuzi të hareshme me një shishe vere mozele, apo me një nga ato dylitroshet e njohura të chiantit; një femër e këndshme më qëllon keqaz me takat e saj të larta; ka një të qeshur të hollë që ndiqet me interes dhe një fustan që përkundet lehtazi. Të gjithë janë plot gjallëri. Megjithatë, ja tek fryhem sërish. Shpejt e shpejt i fshij rrobat me dorë dhe largohem i pakënaqur. Dhe gjithë dynjaja shkulet së qeshuri prapa derës. Njerëz si puna ime është më mirë të rrojnë si eremitë. Nga këto lloj poezish në prozë që ai i ka përmbledhur në librin e titulluar La Nuit remue, është njëra që më duket pothuajse konfidenciale. Ajo ka titullin: Mes propriétés (çifligjet e mia). Kjo është shumë më e gjatë se gjithë të tjerat, ndaj do t’ju lexoj prej saj vetëm disa fragmente:

... I humbur krejt në planet, vajtoj për çifligjet e mia që nuk janë asgjë, por që sidoqoftë përfaqësojnë një truall familjar dhe nuk më japin atë përshtypje të absurdit që e ndesh ngado. Kaloj javë të tëra në kërkim të truallit tim, i poshtëruar, i vetëm; në çaste si këto mund të më shajnë si t’u teket. E mbaj veten vetëm falë bindjes se është e pamundur të mos e gjej truallin tim dhe, në fakt, herët a vonë, ja tek e gjej! Ç’lumturi të gjendesh në truallin tënd! Ka aty një atmosferë që s’e gjen kund tjetër. Kanë ndodhur ca ndryshime, kam përshtypjen se është pak më i hepuar, pak më i lagësht, por dheu, ama, është po ai. Ndofta s’ka patur kurrë korrje të bollshme. Por ky dhé, ç’t’ju them, më thotë shumë... Është tamam trualli im. S’e shpjegoj dot këtë, por që ta ngatërroj me një tjetër do ishte njëlloj si të ngatërroja veten me dikë tjetër, dhe kjo është e pamundur. Është trualli im dhe unë; pastaj është i huaji. Ndonjëherë lë takim me një mike të vjetër. Toni i bisedës bëhet sakaq i dhimbshëm. Atëherë nisem befas drejt çifligut tim... Atje ndihem rehat; kjo ndjenjë zgjat disa çaste, pastaj për mirësjellje rikthehem pranë gruas së re dhe buzëqesh. Por kjo buzëqeshje ka një cilësi të tillë që... ajo ikën duke përplasur derën. Ja, kësisoj ndodhin gjërat midis meje dhe mikes sime. Dhe kjo ndodh rregullisht. Do bënim mirë të ndaheshim njëherë e mirë. Po të kisha çifligje të mëdha e të begata, sigurisht që do ta lija. Por siç paraqiten gjërat sot, ia vlen më mirë të pres edhe ca. 358

K R I T I K A

T’i kthehemi truallit. Po flisja për dëshpërimin. Por jo, përkundrazi, një truall të mbush me shpresë. Mbi të mund të ndërtosh, dhe do ndërtoj. Tani jam i sigurt për këtë. Shpëtova. Kam një bazë. ... Trualli im është ende kënetor, vërtet. Por do ta thaj dalëngadalë dhe mbasi të forcohet mirë, do vendos aty një familje punëtorësh. Do jetë kollaj të ecet mbi truallin tim. Do shihet çdo gjë që do bëj në të. Familjen e kam shumë të madhe. Keni për të parë nga të gjithë tipat, por akoma s’e kam treguar. ... Ah! kjo do ma revolucionojë jetën. Mamaja gjithmonë ma ka taksur që do mbetesha mjeran dhe hiç. Bukur fort. Deri te trualli ajo ka të drejtë; mbas truallit do ta shohim. Kisha qenë turpi i prindërve, por do ta shohim, mandej do jem i lumtur. Do kem gjithmonë shoqëri të panumërt. Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm. [La Nuit remue]

Nga këto fragmente që ju lexova, lashë mënjanë, aty-këtu, ndonjë frazë... paksa paturpësisht, nga frika se mos ju mbyste një fantazi që rrezikon të duket e tepruar. Por a nuk mjaftojnë vallë, për të rivendosur kontaktin, disa thirrma, si kjo me të cilën mbaron ky tekst: “Ju e dini, nganjëherë kam qenë krejt i vetëm”, për të na bërë të ndiejmë sërish, te vegimtari prestigjioz, te shpikësi i imazheve që do t’ju tregoj pas pak, një njeri që gulçon, që jeton, që vuan, një njeri pra, si ju dhe si unë? Dëgjoni edhe këtë frazë patetike: Miqtë u qepeshin më kot duke i lutur, duke e mbushur vendin me një vajtim të tillë sa do kishim besuar se ishim në tokë. [La Nuit remue]

Por duket se një lloj skrupulli prej artisti e fton Michaux-në ta fshe­ hë këtë njeri gjithnjë e më shumë. Ai zhduket. S’është më veçse vegim, ndërmendje e çuditshme, herë tejet e bukur, herë shqetësuese deri në ankth. Se si bëhet ky kalim, do ta shikojmë në disa poezi, e sidomos tek ajo që titullohet: “Përtacia”. Uroj t’u kushtoni këtyre teksteve gjithë vëmendjen që meritojnë; një vëmendje që nuk është vetëm ajo e inteligjencës, por edhe ajo lloj vëmendjeje muzikore që di të njohë saktësinë e një intonacioni; një vëmendje që ju bën të mundur të vlerësoni përsosurinë e këtyre poezive 359

të shkurtra, masën, dozën e hollë të ironisë, emocionit, të asaj nuk di çfarë që na prek në një cep të fshehtë të zemrës e që, si kënga e zogut për të cilën flet Rimbaud, “ju ndal e ju bën të skuqeni”. Dëgjoni: përtacia

Shpirti e adhuron notin. Për të notuar shtrihesh barkaz. Shpirti del vendit dhe ikën. Ikën duke notuar. (Nëse shpirti juaj ikën kur rrini në këmbë, ose ulur, ose gjunjëthyer, ose mbi bërryla, për çdo pozicion trupor të ndryshëm shpirti do të ikë me një ecje dhe një formë të ndryshme, që do ta them më vonë.) Shpesh thonë se ai fluturon. Por nuk është kjo. Shpirti noton. Dhe noton si gjarpërinjtë dhe ngjalat, asnjëherë ndryshe. Shumë njerëz kanë kështu një shpirt që e adhuron notin. Në mënyrë vulgare i quajnë përtacë. Kur shpirti, përmes barkut, e lë trupin për të notuar, atëherë prodhohet një çlirim i tillë i nuk di çfarë gjëje, një braktisje, një kënaqësi, një lehtësim aq intim. Shpirti shkon të notojë nëpër shkallë a nëpër rrugë duke ndjekur drojën a guximin e njeriut, sepse ai ruan gjithmonë një fill nga vetja te njeriu, dhe nëse ky fill do këputej (ndonjëherë është shumë i tendosur, por do të duhej një forcë e llahtarshme për ta këputur), do të ishte e tmerrshme për ta (për shpirtin dhe njeriun). E pra, kur shpirti është i zënë duke notuar larg, nga ky fill i thjeshtë, që lidh njeriun me të, rrjedhin vëllime të tëra të një lloj lënde shpirtërore, si baltë, si zhivë, apo si gaz – një kënaqësi pa fund. Kjo është arsyeja që përtaci është i pandreqshëm. Ai nuk do të ndryshojë kurrë. Kjo është gjithashtu arsyeja që përtacia është mëma e gjithë veseve. Sepse çfarë është më egoiste se përtacia? Ajo ka themele që nuk i ka krenaria. Por njerëzit u qepen përtacëve këmba-këmbës. Ndërsa ata rrinë shtrirë, i godasin, u hedhin ujë të ftohtë në kokë, duhet medoemos ta sjellin shpirtin në vend. Përtacët atëherë ju hedhin atë vështrim urrejtjeje, që e njohim mirë, e që e shohim sidomos te fëmijët. [La Nuit remue] Ja, pra, me ç’lloj arti Michaux na fton drejt një bashkëpunimi poetik aventuresk! Dëgjoni këtë fillim të Magjisë: 360

magji

K R I T I K A

S’janë të paktë ata që duan të përftojnë krijesa mendore duke për­ dorur metodën fakirike. E kanë gabim. Çdokush duhet të ketë metodën e vet. Kur dua të bëj të shfaqet një bretkosë e gjallë (bretkosën e vdekur e shfaq kollaj) nuk sforcohem. Qetëqetë i vihem mendërisht pikturimit të një tabloje. Skicoj brigjet e një përroi duke zgjedhur mirë ngjyrat e gjelbra, pastaj pres përroin të vijë. Pas ca kohe, zhyt një shkop përtej bregut; nëse shkopi laget, jam i qetë, mbetet vetëm të durosh pak, së shpejti do shfaqen aty bretkosat që hidhen e kridhen. Nëse shkopi nuk laget, duhet të heqësh dorë... [La Nuit remue] Nganjëherë duket sikur ai kënaqet duke hedhur dritë mbi mekanizmin e veçantë të të krijuarit të tij: të ulërish

Panarisi ka një dhimbje mizore. Por ai që ma shtonte më shumë vuajtjen ishte fakti që s’mund të ulërija dot. Ngaqë isha në hotel. Nata sa kish rënë dhe dhomën e kisha mes dy të tjerave ku kish njerëz që flinin. Atëherë, nga kafka ime zura të nxjerr daulle, vegla frymore dhe një instrument që kumbonte më tepër se organot. Dhe duke përfituar nga forca e mahnitshme që më jepnin ethet, formova një orkestër shurdhuese. Gjithçka fërgëllonte nga dridhjet. Pastaj, i siguruar më në fund se në gjithë atë potere zëri im nuk mund të dëgjohej, zura të ulërij, të ulërij për orë të tëra, dhe pak nga pak arrita të lehtësohem. [La Nuit remue] Mbi po këtë të dhënë, dy poezi të tjera, nga më të mirat, janë veça­ nërisht zbulimtare: projektim

Kjo ndodhi mbi molin e Honfleur-it, qielli ishte i pastër. Farin e Havrës e shihje qartaz. Qëndrova aty nja dhjetë orë të mira. Në mesditë, shkova të drekoj, por u ktheva me të mbaruar drekën. 361

Disa varka me midhje kishin ngelur në zbaticë, njoha një peshkatar me të cilin kisha dalë një dy herë dhe më kapi syri edhe gjëra të tjera. Por, në fakt, në raport me kohën që kalova atje, vura re shumë pak. Dhe krejt papritmas, rreth orës tetë, m’u duk se gjithë ai spektakël që kisha soditur gjatë asaj dite, kishte qenë vetëm një flurim i mendjes sime. Dhe qeshë fort i kënaqur nga kjo, sepse ndodhi pikërisht atëherë kur qortoja veten se po i kaloja ditët pa bërë asgjë. Isha, pra, i kënaqur dhe meqenëse kish qenë vetëm një spektakël i ardhur prej meje, atë horizont që më ishte bërë xanxë, po gatitesha ta tkurrja. Por bënte shumë vapë dhe sigurisht që isha shumë i pafuqishëm, sepse nuk po arrija të bëja dot asgjë. Horizonti nuk po tkurrej dhe në vend që të errej, dukej edhe me i ndritshëm se më parë. Dhe ecja e ecja. Dhe kur njerëzit më përshëndetnin, unë i shikoja gjithë hutim duke i thënë vetes: “Sidoqoftë duhej tkurrur ai horizont, ka për të ma helmuar prapë jetën kjo histori”, dhe kështu mbërrita për të darkuar në hotelin Ingliterra dhe këtu u duk qartazi që ndoshesha me të vërtetë në Honfleur, por kjo nuk është se rregullonte ndonjë gjë. Pak rëndësi kish e shkuara. Mbrëmja kishte rënë dhe përsëri horizonti ishte gjithmonë aty, i njëjtë me atë që ishte shfaqur sot përgjatë orësh të tëra. Në mes të natës, ai u zhduk krejt papritmas, duke ia lënë vendin me aq shpejtësi asgjësë saqë pothuaj po më vinte keq. ndërhyrje Dikur, e respektoja shumë natyrën. Rrija para gjërave e peizazheve dhe i lija të bënin si të donin. Por kjo ka marrë fund. Tani do ndërhyj. Isha, pra, në Honfleur dhe po mërzitesha. Atëherë, me guxim, vura aty ca gamile. Kjo nuk dukej fort e përshtatshme. S’prish punë, ishte ideja ime. Veç kësaj, e realizova me kujdesin më të madh. Fillimisht i futa gamilet në ditët e pikut, të shtunave, te sheshi i Tregut. Bllokimin e udhës s’kish fjalë ta përshkruante dhe turistët thoshin: “Ah, ç’erë e keqe! Sa të qelbur qenkan njerëzit e këtushëm!”. Kundërmimi pushtoi portin dhe e mposhti edhe atë të karkalecëve. Njerëzit dilnin nga turma të mbuluar me pluhur e me qime që s’merrej vesh nga vinin. 362

K R I T I K A

Ndërsa natën, veç të dëgjoje trokëllimat e thembrave të gamileve teksa orvateshin të kapërcenin ekluzet, drang! drang! mbi hekur dhe trarë! Pushtimi nga gamilet u krye me ngulm e siguri. I shihje honflërasit si vëngëronin sytë çdo çast, me atë vështrimin dyshues aq tipik të gamilexhinjve, kur inspektojnë karvanin për të parë në mungon gjë e në mund të vazhdojnë rrugën; por m’u desh të largohem nga Honfleur-i ditën e katërt. Kisha lëshuar edhe një tren udhëtarësh. Treni nisej me gjithë shpejtësinë nga Sheshi i Madh dhe vërsulej trimërisht mbi det pa u vramendur për ngarkesën; shkiste përpara, i shpëtuar nga besimi. Gjynah që m’u desh të largohem, por s’ma merr mendja që qetësia të rikthehet sakaq në këtë qytet të vogël peshkatarësh të karkalecave dhe midhjeve. [La Nuit remue]

Herë-herë, forcën e tij haluçinative ai ia vesh dikujt tjetër dhe shpresoj që ju ta shijoni ashtu si unë atë lloj tuhafërie tejet të veçantë e si të pavullnetshme, që nuk është saktësisht ajo që e quajmë: humor (që, për mendimin tim, është shumë më mirë se humori), ku ndonjëherë Michaux-i kënaqet dhe shkëlqen: njeriu i kujdesshëm

Ai besonte se në bark kishte një depozitë me gëlqere. Çdo ditë shkonte te mjekët që i thoshin: “Analiza e urinës nuk nxjerr gjë”, ose që ishte në udhën e një shgëlqerizimi, ose që pinte shumë duhan, që nervat e tij kishin nevojë për pushim, që... që... që. I ndërpreu vizitat te mjekët dhe ndenji me depozitën e vet. Gëlqerja është e shkrifët, por jo gjithmonë. Ka edhe karbonate, sulfate, klorate, perklorate, kripëra të tjera dhe, është e natyrshme që në një depozitë të gjesh pak nga të gjitha. Mirëpo, kanali i uretrit, gjithçka që është e lëngshme, po, por kristalet nuk i lë të kalojnë veçse me një dhimbje therrëse. Nuk duhet madje as të marrësh frymë shumë fort apo të përshpejtosh pa­ pritmas qarkullimin duke vrapuar si i marrë për të kapur tramvajin. Në u thërrmoftë blloku dhe në u futtë në gjak ndonjë copë, lamtumirë Paris. Në bark ka një sasi arteriolash, arteriesh dhe venash kryesore, është zemra, aorta dhe shumë organe të rëndësishëm. Kjo është arsyeja që të përkulesh mbi gjunj do të ishte marrëzi; pa le më t›i hipësh kalit, as që merret me mend! 363

Eh ç›kujdes duhet në jetë! Ai mendonte shpeshherë për njerëzit që, si punë e tij, kanë depozita brenda vetes, njëri me gëlqere, tjetri me plumb, një tjetër me hekur (dhe që i nxirrnin ende ndonjë plumb nga zemra dikujt që s›e kish njohur kurrë luftën). Këta njerëz ecin me kujdes. Kjo gjë i bën të dallueshëm në publik, i cili qesh me ta. Por ata shkojnë të kujdesshëm, të kujdesshëm, me hapa të kujdesshëm, duke medituar për Natyrën, që ka kaq e kaq mistere. [La Nuit remue]

Por nuk mbaron me kaq. Fantazia vizionare e Michaux-it e tërheq në udhëtime të reja: udhëtime në kolltuk; udhëtime nëpër vende ima­ gji­narë. Koha nuk na mjafton për ta ndjekur nëpër ato vise që do t’i kërkonim më kot nëpër atlasë, por që ai vetë ua ka bërë hartën. Udhëtim në Garabanjën e Madhe, është titulli i një libri të çuditshëm që të kujton jo aq ata të Rabelais-së, sesa ata të Sëift-it apo Butler-it. Michaux nuk pretendon të na mësojë apo kultivojë; as edhe ndonjë synim për satirë si te Guliveri apo Ereëhon-i; por më tepër ka synimin të na mrekullojë siç mund të mrekullohemi kur lexojmë aventurat e Sindbad Detarit; Një Mijë e një Netët ruan megjithatë njëfarë urtësie orientale, sikundër në takimin e admirueshëm të plakut të detit, apo të tjerë episode tipikë për të vënë në dukje qëndresën, durimin, mendjemprehtësinë, dinakërinë e atij Uliksi mysliman. Te Michaux s’ka më asnjë leksion, asnjë “mësim” për t’u nxjerrë; janë shpikje të kulluara, të përkryera. Ne vërtitemi bashkë me Michaux-në në atë vend, në Garabanjë, në një botë më të largët prej nesh sesa Liliputi dhe Brobdinjaku i Guliverit, ku të paktën popujt e ruanin ende në veprimet e tyre forcën e një arsyeje pothuajse humane; tributë, zakonet e të cilave na përshkruan Michaux-i, kanë mënyra të vepruari po aq të pakuptueshme për ne sa edhe ato të Topinambuve. Michaux është i pranishëm në disa syresh dhe i përshkruan; pastaj: - Hë, më pyeti ai që kisha në krah, ç’mendoni për këtë? - Po ju? i thashë, sepse duhet të bësh kujdes në vende si këto. - Ç’të them! vazhdoi ai, është thjesht një shfaqje, një shfaqje si shumë të tjera. Brenda traditës kjo mban numrin 24. Dhe, si tha këto fjalë, më përshëndeti përzemërsisht.

364

K R I T I K A

Në Garabanjë banojnë shumë popuj, emrat e të cilëve Michaux i shpik (ashtu siç bën me krejt florën dhe faunën imagjinare dhe përshkrimet e tij janë mrekulli saktësimesh tuhafe) me po atë guxim e ngazëllim sa Rabelais-ja. Ai tregon zakone, doke, kënaqësi, sëmundje, ushqime, që ngjajnë vetëm fare pak me tonat; dhe nga e gjitha kjo çlirohet sakaq një lloj poezie e mistershme, por edhe një sëkëlldi e pafund. Sëkëlldia vjen nga marrëdhënia që vendoset në mënyrë të pavullnetshme në mendjen tonë midis imagjinares dhe reales. Dhe kjo sëkëlldi, nganjëherë, duke kaluar nëpër hoka, kthehet në ankth. Tekefundit, themi, e gjitha kjo, që nuk ekziston, mund të ekzistonte bukur fort; dhe gjithçka që ne e dimë që është mundet të mos jetë fort reale. Çka ndodh mbi këtë tokë nuk është, tekefundit, shumë më e arsyeshme se ajo çka Michaux përshkruan. Ai shkëlqen duke na bërë të ndiejmë intuitivisht po aq çuditërinë e gjërave natyrore sa edhe natyrshmërinë e gjërave të çuditshme. Dëgjoni këto pak fraza të një libërthi të titulluar: Ju shkruaj nga një vend i largët.

Më tej ajo i shkruan: « S’e merrni dot me mend çfarë ka në qiell, po s’e patë vetë s’e besoni dot. Ja, shikoni … por s’kam për t’jua thënë emrin e tyre që në fillim. » Ndonëse duken të rënda e sikur zënë pothuaj gjithë qiellin, me gjithë atë madhësi që kanë, nuk peshojnë më tepër se një foshnje e porsalindur. Ne i quajmë re. Është e vërtetë se prej tyre del ujë, por jo duke i shtypur, as duke i ngjeshur. Kanë aq pak ujë, sa do ishte e kotë. Por, duke u shtrirë gjatë e gjatë, gjerë e gjerë e thellë e thellë në qiell, ashtu, të fryra, ia dalin më në fund të lëshojnë ca pikla uji, po, po, uji. Dhe na lagin e na bëjnë qull. Ia mbathim vrapit, të tërbuara që na zunë; sepse askush s’e di çastin kur ato lëshojnë pikat e tyre; nganjëherë rrijnë me ditë të tëra pa i lëshuar. Dhe është e kotë të rrish në shtëpi duke pritur. Michaux nuk është vetëm poet, por edhe piktor. Disa prej librave të tij janë të zbukuruar me ilustrimet e tij. Raportet e poezisë dhe të arteve plastike janë të shkëlqyera te shumë francezë. Mendoj për vizatimet e adhurueshme të Hugo-it, për ato, aksidentale ç’është e vërteta, të Baudelaire-it, Laforgue-ut, Apollinaire-it, të cilët, që të tre, dëshmojnë për një shije aq të sigurt e aq të dukshme për pikturën dhe që dolën kritikë arti aq të shquar; për prirjen e dyfishtë të Max Jacob-it dhe Cocteau-së 365

që ndonjëherë të le të dyshosh, te ky i fundit, nëse duhet të parapëlqesh vizatuesin apo poetin. Po kjo pyetje ngrihet edhe për Michaux-në, i cili, gjatë periudhash mjaft të gjata, e le mënjanë penën për të marrë penelin. Edhe në pikturë evokimet e tij nuk janë më pak të çuditshme. Zakonisht është mbi një sfond të zi, siç thotë Z. Louis Cheronnet, i cili ka shkruar parathënien e njërës prej përmbledhjeve me poezi dhe riprodhime vizatimesh, që Michaux shpik “ektoplazma”, forma, kafshë, bimësi, që ofrojnë një raport akoma më të largët me realitetin sesa litografitë apo pastelët e Odilon Redon-it, edhe më pak jetësore. Janë fantazma pluskuese, analoge me ato që mund t’i faniten në ëndërr një njeriu që e kanë zënë ethet, vegime peizazhesh e sidomos koka, koka pa trup apo

të mbajtura nga shufra tejet të holla që s’kanë qenë kurrë trup; të mëndura nga vetvetja, më shumë nga brenga ime e pamatë, po, po, brenga e nuk e di tamam çfarë gjëje, por që bashkëpunoi një kohë, jo, tri kohë në fakt, dhe të gjitha aq të këqija, aq të kamura me disfata, me flamuj të çjerrë, me meskinëri, me ideale pesë grosh, me art të jetuari si bagëti, aq dëshpëruese, aq të dëshpëruara, dhe aq, dhe aq, dhe aq... Pikërisht për të gjitha këto “aq” kanë dalë këto koka që përbëjnë veç një, një kokë të vetme që pëllet nga tërbimi apo që, e vrerosur dhe e ngrirë, këqyr fatin. Para meje sikur të mos ishin të miat... Të dala nga xanxa, nga braktisja, nga barku i kujtesës, nga angrrat e mia, nga angrrat e një fëmijërie që s’e ka pësuar e që as tre shekuj jetë tani nuk do ta bënin ta pësonte, kaq shumë do duheshin, kaq shumë do duheshin. Të lindura ditëve me shi e nën tavanë të ulët e nga ngecja e nevojave për t’u bërë por që s’do bëhen kurrë dhe nga parandjenja e një ardhmërie bezdisësish që po afrohet dhe minus habens-ësh kokëngjeshur. Të ardhura nga organe të pafjetura të një trupi të mbushur me helm, me uri, me topitje, me relikte dhe me arterie prej qyngje llullash të të parëve të mi. ... Para meje, ndoshta jo të miat... Mbërritur së largu, s.o.s. të lëshuar në hapësirë nga mijëra fatkeqë në mynxyrë, që ulërijnë, që ofshajnë, që bërtasin të pashpresë drejt nesh të gjithëve krejt të shurdhër; që formojnë pa përfitim familjen e madhe të vuajtësve. Para meje, pa e ditur... Mbartur pa pushim nga dallgëzat e rrezatimit të gjallë të qenieve që përpëliten. Mundimet e tyre, ngërdheshjet e tyre, ankthet e tyre, të televizuara gjithkund... Para meje... Që arrijnë vrumbullitëse në dhomën time vetmitare. Para meje në heshtje të thellë që vuaj a frikohem dhe mbyturazi luftoj për autonominë time. [Piktura, 1939.] 366

K R I T I K A

A i ramë kryq e tërthor Michaux-it? Sigurisht që jo; dhe, tekefundit, nuk i kam në duar gjithë librat e tij. Më mungon në veçanti Një Barbar në Azi, për të cilin më vjen shumë keq që nuk munda ta gjej në asnjë librari dhe as te ndonjë mik, e që besoj se është i rëndësishëm mbi të gjithë. Pastaj, pa dyshim as Michaux-i vetë s’i ka rënë kryq e tërthor vetvetes. Kur pata fatin të hyj në marrëdhënie të drejtpërdrejtë me të, kultura e tij, urtësia, mendja e hapur, forca e gjykimeve të tij, më bindën që mund të presim ende shumë gjëra prej tij. Sikur Michaux të kish qenë tashmë i famshëm dhe ju ta kishit njohur tashmë, sigurisht që për të do kisha folur ndryshe. Sot, kjo që po bëj nuk është kritikë. Është thjesht një prezantim. U përpoqa t’ju shpie deri në skajet e Michaux-së. Mos bëra, vallë, gabim? Po ju, a më ndoqët? Ndoshta, duke lexuar disa nga poezitë e tij të çuditshme, absurde, ju ndoshta menduat: Ç’do të thotë kjo? Përse, vallë, e gjitha kjo?... Oh! kujtoni se janë thënë të njëjtat gjëra, fillimisht, para Rimbaud-së, Lautréamont-it, madje Baudelaire-it. Në çdo kohë e në çdo vend, ka poetë, shkrimtarë, piktorë, muzikantë zyrtarë. Drejt tyre shkojnë nderimet, lavdia dhe brohoritjet e shumicës. Do ishte e pavërtetë të thoshim se ato janë gjithmonë të pamerituara. Por, më së shpeshti, lavdia e tyre mbiçmohet dhe shuhet shpejt pas vdekjes së tyre. Ka të tjerë që, duke mos jetuar tjetër veçse për artin e vet, nuk vramenden aspak se ç’u sjell ky art dhe nuk presin tjetër shpërblim përveçse atë gëzim që na jep çdo punë e përfunduar, vetëdija e të punuarit mirë, e të bërit të më të mirës së vet. Dhe më së shpeshti, nga ana e publikut, ata hasin vetëm shpërfillje dhe tallje. Ata e dinë se vepra e tyre mund të presë dhe se drejtësia nuk do vonojë. Georges Auric na fliste, po këtu, para tetë ditësh, mbi moskuptimin e llahtarshëm që kishin ndeshur fillimisht Debussy-ja, Ravel-i dhe shumë muzikantë të tjerë novatorë. Ai na citonte gjykimet e ndonjë kritiku zyrtar që, tek Revue des Deux-Mondes, refuzonte të dëgjonte tek Peleasi dhe Melisanda tjetër gjë përveç një “zhurme të shëmtuar”. Dhe kur po i thoja pastaj Auric-ut se kisha lexuar, nga pena e Berlioz-it, që një moskuptim i ngjashëm i kish pritur veprat e fundit dhe më gjenialet e Beethoven-it, ai më premtoi se do kërkonte referencën që s’kish mundur ta gjente në kohë për ta cituar në fjalimin e tij. Sapo ma dërgoi. Ja tek është: “Schuppanzigh dhe bashkëpunëtorët e tij u shkrinë së qeshuri kur de­shifruan quatuor-in në fa të Beethoven-it, të bindur se kompozitori i ma­ 367

shtronte. Dhe violonçelisti i famshëm Romberg e shkeli me këmbë partiturën e po këtij quatuor-i, për të dëshmuar indinjatën që kish ekzekutuar profka të tilla. Por Beethoven-i, dikujt që i shkruante se publiku nuk e kish çmuar quatuor-in e tij në ut diez minor, iu përgjigj: - Dikur ka për t’i pëlqyer. E di mirë sa vlej; e di që jam artist.” Dhe Auric-u e përfundon fjalën duke më cituar këtë fjalë të admi­ rueshme të Berlioz-it: “Për të qenë brenda, vini bast për gjeniun”. Të kemi kujdes, Zotërinj, nga këto gjëra të vogla poetike që duken si hiçmosgjë, ndonëse të dala nga thellësi e shpirtit, janë pispillosur nga­njëherë me tituj aq bizarrë sa t’i bëjnë të ngrejnë supet njerëzit seriozë, si: Les Fleurs du Mal, Une Saison en Enfer, Romances sans paroles, De l’Angélus de l’aube à l’Angélus du soir, Calligrammes, apo La Nuit remue – që s’keni për t’i parë askund tjetër përveçse në Francë e që të huajt na i kanë zili. Ka një prirje për t’i përçmuar ato, sot që vramendemi aq shumë për një letërsi këndellëse, të virtytshme dhe ushqyese. Do ishte fatkeqësi e madhe t’i shpërfillnim a sakrifikonim, sepse ato bëjnë pjesë tek më e mira jonë. Ato janë të pakoha; dhe jua thashë, në fillim të kësaj konference, se doja, për një orë, të harroja bashkë me ju problemet e tanishme, ankthet dhe nevojat tona. E pakohë... është gjë e mirë që një pjesë e jona të dijë të qëndrojë e tillë, e mbrojtur nga ngjarjet sado serioze, sado urgjente qofshin, gjithë duke mos e humbur aspak solidaritetin me to. Këtë pjesë tonën, të pakohën, le të mos e lëmë të tjetërsohet. Do të doja, para se të largohem, t’ju lexoj edhe një poezi tjetër të Michaux-së; jo si konkluzion (kjo konferencë nuk ka asnjë të tillë), por ngaqë më duket se kjo poezi, ndonëse e shkruar në vitin 1928, vjen e na bashkohet në mënyrë intime: Dorëzohu, zemra ime. Mjaft luftuam. Dhe jeta le të më ndalet, Nuk ishim frikacakë, Bëmë atë që mundëm. Ah! shpirti im, Do ikësh apo do rrish? 368

Duhet të vendosësh, Ç’m’i heton kështu organet, Herë kujdesshëm, herë hutueshëm. Do ikësh apo do rrish, Duhet të vendosësh.

K R I T I K A

Unë nuk duroj dot më. Zotër të Vdekjes As ju kam blasfemuar as ju kam brohoritur. Kini mëshirë për mua, udhëtar i kaq e kaq udhëtimesh pa valixhe, Pa zot mbi kokë, pa pasuri, dhe lavdia ka ikur tjetërkund, Ju sigurisht jeni të fuqishëm e mbi të gjitha hokatarë, Kini mëshirë për këtë njeri të shastisur që para se të kalojë pengesën ju thërret emrin e tij, Kapeni pa rënë në tokë, Pastaj, le të mësohet me temperamentet dhe zakonet tuaja, nëse mundet, Dhe ju lutem ta ndihmoni, ndihmojeni, ju lutem. Përktheu: Alket ÇANI

369

370

K R I T I K A

Agim Vinca





Vinca (1947) është studiues, poet dhe profesor i Letërsisë shqipe në Universitetin e Prishtinës. Studimet për Gjuhë dhe letërsi i kreu në vitin 1970, në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Prishtinës, ku edhe magjistroi dhe doktoroi. Është profesor ordinar në Fakultetin e Filologjisë, ku vite me radhë ligjëroi Letërsinë e sotme shqipe dhe Teoritë letrare. Përveç librave të shumtë studimorë, disa nga librat e tij poetikë janë: Feniksi (poezi, 1972), Bregu i mallit (poezi, 1975), Në vend të biografisë (poezi, 1977), Buzëdrinas (poezi, 1981), Arna dhe ëndrra (poezi, 1987), Kohë e keqe për lirikën (poezi, 1997), Sonet i vetmuar (poezi të vjetra dhe të reja, 2001), Kënga e hapur (antologji e komentuar, 2005, Psalmet e rrënjës (poezi, 2007). Poezitë e tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja. Gjithashtu, ka publikuar dhjetëra libra studimorë për fenomene dhe autorë të ndryshëm.

I HUMBURI – ROMANI QË SHËNOI PËRPJETZËN E NJË SHKRIMTARI

“Jam i prirur ndaj letërsisë, që është letërsi e dhimbjes njerëzore…”. F. Kongoli

Në vitin e parë të pluralizmit politik në Shqipëri, në vitin 1991, shkrimtari Fatos Kongoli botoi romanin I humburi, vepër kjo që shënon ngjitjen e këtij shkrimtari drejt majave të suksesit letrar dhe që mbetet ndoshta vepra më e mirë e tij. Më parë, duke filluar nga viti 1972 e deri në vitin 1990, ky shkrimtar kishte botuar edhe katër-pesë vepra letrare në prozë, përfshirë edhe romanin Ne të tre (1985), të ribotuar edhe në Prishtinë, por do të jetë pikërisht romani I humburi vepra që do t’ia hapë atij shtigjet drejt një krijimtarie të re e më cilësore dhe do ta nxjerrë edhe në botën e madhe. Romani I humburi është romani i parë i serisë prej pesë romanesh që autori e mbiquajti Burgjet e kujtesës, ku bëjnë pjesë edhe romanet: Kufoma, Dragoi i fildishtë, Ëndrra e Damokleut dhe Lëkura e qenit. Me këtë 371

cikël romanesh Fatos Kongoli ka marrë përsipër të bëjë autopsinë e shoqërisë shqiptare të periudhës së diktaturës, nëpërmjet fatit të njerëzve të zakonshëm, që përfaqësojnë shtresa të ndryshme të shoqërisë shqiptare të kohës. Do thënë se Kongoli nuk lë jashtë sferës së interesimit as periudhën pas ’90-s, që njihet me emrin e tranzicionit shqiptar, periudha këto që lidhen me fije të shumta, të dukshme e të padukshme, me njëra-tjetrën. Nëpërmjet personazheve të tij të shumta, që përfaqësojnë fate nga më të ndryshmet e më tragjiket, në një rrëfim me ngjyrim kryesisht realist, por përplot situata të rënda, dhunë, burgje, tortura, arrestime e internime, por edhe me shumë skena erotike e seks, që i mungonin aq shumë realizmit socialist, ai ka dashur ta japë artistikisht, brenda konceptit dhe mundësive të veta krijuese, fundin e një sistemi: të socializmit dhe fillimin e tjetrit: të sistemit pluralist demokratik. Rrëfimi fillon në kohën e ndryshimeve shoqërore në Shqipëri, në mars të vitit 1991 dhe përfshin një periudhë gati tridhjetëvjeçare. Romani I humburi i Fatos Kongolit është konceptuar si rrëfim i personazhit kryesor të veprës, një njeriu “të humbur” që rrëfen “sinqerisht” - si një besimtar i devotshëm përpara priftit - jetën e vet. (Mu për këtë, mbase, në hyrje të romanit, në dy raste, vetë autori, në vend të fjalës shqipe “rrëfim”, përdor fjalën e huaj me ngjyrim fetar “konfesion”). Thesar Lumi, një beqar dyzetvjeçar nga një qytezë e Shqipërisë, në çastin e fundit zbret nga anija përplot refugjatë, tek është nisur të marrë rrugën e eksodit bashkë me kolegun e tij të punës, inxhinierin Dorian Kamberi dhe vendos të kthehet në shtëpi. Vizitën e tij të parë e bën në varrezat e qytezës, në hyrje të të cilave takon Xhodën e Marrë, ish-drejtorin e shkollës, i cili luan mendsh pas helmimit të së bijës, Vilmës, e cila e ndërmerr këtë hap pas dhunimit nga Fagu.“Për të gjithë e në të gjitha pikëpamjet kam qenë dhe jam njeriu kot, i humbur”- shprehet personazhi për vete. Ky konstatim, që në mënyrë pak a shumë të ngjashme përsëritet edhe te romani Lëkura e qenit, nuk përligjet plotësisht në vepër. Sari është njeri që ka sukses tek femrat. Ai arrin të bëhet i dashuri i një femre të shtresës së lartë, Sonjës dhe të fitojë miqësinë e bukuroshes së qytezës, Vilmës. Si student në Tiranë ai fiton miqësinë e djalit të një ministri të fuqishëm, Ladit, i cili e fut atë në ingranazhet e jetës së shtresës së lartë të shoqërisë shqiptare të kohës. Njohja dhe shoqërimi me të do të bëhet në njëfarë mënyre e kobshme për kryepersonazhin, sepse pos kënaqësive, do t’i shkaktojë 372

K R I T I K A

edhe shumë vuajtje dhe pësime. Në ditëlindjen e tij, nën tingujt e këngës “Love story”, ai njihet me gruan e bukur e sensuale, Sonjën, së cilës i ka vdekur burri në aksident trafiku. Sari dhe Sonja që atë natë përfundojnë në shtrat. Mes tyre zhvillohet një marrëdhënie e fuqishme dashurie, me mjaft skena e elemente erotike. Në një rast autori thotë se Sonja e trajton Sarin si “manarin e saj”. Ajo ka maninë që dashnorin e saj provincial ta veshë me rrobat e të shoqit të ndjerë dhe të dalë me të në mjedise publike, si taverna e famshme e hotel “Dajtit”, që frekuentohet kryesisht nga të huajt. Ndaj Sonjës ka pretendime i biri i një ministri tjetër, i cili në roman jepet si “njeriu sybardhë” ose, thjesht, Syri i Bardhë, hetuesi A. P.1 Është fillimi i viteve shtatëdhjetë, kohë e një vale të re spastrimesh në Shqipëri. Babai i Ladit arrestohet, gjykohet dhe pushkatohet, i biri vret veten,2 kurse Sonja, e cila nuk ka guximin e tij, bëhet detyrimisht ‘dashnorja’ e Syrit të Bardhë, i cili simbolizon syrin vigjilent të pushtetit, që mbikëqyr gjithçka. “Sonja luante lodër, përmbushte një trill” - thotë në një rast rrëfimtari, duke evokuar skenën në tavernën e hotel “Dajtit”, dëshirën që ta tërbojë mëtuesin e saj, Syrin e Bardhë, duke e parë së vallëzuari me “manarin” provincial. Thesar Lumi është fëmijë i vetëm; s’ka vëlla as motër. Jeton me prindërit e tij të urtë e të tërhequr në një qytezë të humbur provinciale të Shqipërisë, ku ka një fabrikë çimentoje, që prodhon më shumë pluhur sesa çimento. Personazhi-rrëfimtar, Thesar Lumi, i cili flet, rrëfen, në vetën e parë, për veten dhe të tjerët, ka një cen në biografi. Në kohën kur ai kishte ardhur në këtë botë, daja i tij ishte arratisur jashtë shtetit. Këtë ai e mëson një natë rastësisht në një grindje të prindërve të tij, të cilët gati për çdo natë duhet ta durojnë torturën e ‘gostitjes’ me meze e raki të kryetarit të qytezës, Hulusiut, që banon një kat sipër tyre. Një natë, pas një vizite të tillë, babai i Sarit, që është njeri përgjithësisht i qetë, shpërthen: “Nëse yt 1 Konsideroj se do të ishte shumë më mirë sikur autori ta quante këtë personazh thjesht “Sygjarpri”, “hetuesi sygjarpër” ose edhe “Njeriu sygjarpër”, ashtu siç e ka quajtur spontanisht një studiues i tij (T. Çaushi), atribut që ka shprehimësi më të madhe sesa përzgjedhja që ka bërë ai vetë.

Emri dhe fati i këtij personazhi, Ladit, që është i biri i një funksionari të lartë shtetëror, të eliminuar nga skena politike: babai pushkatohet, kurse i biri vret veten, zgjon tek lexuesi asociacionin e të birit të kryeministrit të (vetë)vrarë shqiptar Mehmet Shehu, Vladimirit, të quajtur shkurt Ladi. 2

373

vëlla s’do të ishte kodosh, mua s’do të ma nxinte jetën një kodosh tjetër”.3 Nga i ati, Sari mëson të vërtetën për dajën e tij të arratisur, duke u porositur në mënyrë të prerë: “për dajën askund, askujt, asnjëherë, asnjë fjalë”.4 Madje, akoma më shumë: “Ata më kërkuan ta urreja atë (dajën e arratisur biografiprishës-A. V.), heshturazi, fshehurazi”.5 Gjendja psikike e kryepersonazhit është edhe pasojë e trajtimit të tij jo të mirë në fëmijëri: ndëshkimi fizik i fëmijëve nga mësuesit dhe prindërit. Ndaj personazhit ushtron dhunë drejtori në shkollë, por edhe babai në shtëpi. Herë-herë edhe të dy bashkë. Në shenjë hakmarrjeje ndaj Xhodës së rreptë, ai vendos t’ia helmojë qenin e vogël së bijës, Vilmës. “Vilma ishte drita e syve të Xhodës. Konia ishte drita e syve të Vilmës. Unë vendosa të helmoja konen e Vilmës”.6 Në saje të ndërhyrjes së Hulusiut,Thesar Lumi arrin të kryejë shkollën e mesme në Tiranë dhe të regjistrojë studimet në fakultet. Aty njihet me Ladin, që e ka shok kursi. Dyshja: Ladi - Sonja janë njerëzit më me ndikim në jetën e tij. Krijimi i emrit Xhohu për shefin e katedrës, tipin e pedagogut servil, por edhe të rrezikshëm, si bashkim i emrave Xhoda dhe Hulusi – një gjetje interesante e shkrimtarit. Kryepersonazhi i romanit I humburi, Thesar Lumi, në fakt edhe nuk është njeri pa vlera. Ai urren dhunën dhe tiraninë, urren edhe hipokrizinë dhe, në momente, edhe lufton, në mënyrën e tij, kundër së keqes. Në skenën e marrjes në pyetje nga “rivali” i tij, hetuesi i uniformuar A. P., që përfaqëson aparatin shtetëror, ai ka kurajë ta pështyjë në fytyrë atë, edhe me kusht që të vdesë nga torturat.7 Ai përleshet me gangsterin më të rrezikshëm të qytezës, Fagun, për shkak të vajzës më të bukur të qytezës së pluhurosur, Vilmës. Romani shqiptar i periudhës postsocrealiste e relativizon kufirin tejet të dukshëm ndërmjet heroit pozitiv dhe negativ. Thesar Lumi, të cilin disa e thërrasin (me përkëdheli) Sari, kurse ca të tjerë (me përbuzje), Thesi, është një “hero” i tillë. E fusim në thonjëza këtë fjalë, sepse përmbajtjen e romanit 3

Fatos Kongoli, I humburi, Biblioteka Koha Ditore, Prishtinë 2005, f. 28.

5

Po aty, f. 31.

Po aty, f. 30.

4

Po aty, f. 20.

6

7 “Në qoftë se është e thënë të vdes tani, mendova, le të vdes. Dhe i hodha një pështymë surratit”. Shih: I huaji (botimi i cituar, f. 127).

374

K R I T I K A

“post”, më shumë se heroizmi e karakterizon deheroizimi. Mund të thuhet, madje, se deheroizimi paraqet një veçori tipologjike të poetikës së tij. Në mjedisin ku zhvillohen ngjarjet, që emërohet thjesht “qytezë”, ka një fabrikë çimentoje, e cila më shumë prodhon pluhur se çimento. Pluhuri është element që e rrit atmosferën e zymtë të romanit: përhimësinë e tij. Ngjyra e përhimtë ose grija është mbizotëruese në peizazhin e letërsisë shqipe të tranzicionit, poezi e prozë. Kapitulli i 14-të është ndër më tronditësit e romanit. Është kapitulli në të cilin personazhi-narrator mëson lajmin për vrasjen e shokut të tij, Ladit, pasi më parë ia kishin pushkatuar babanë, ish-funksionar i lartë shtetëror dhe sidomos për katandisjen e Sonjës, të internuar po ashtu në një fshat të humbur, tok me familjen e xhaxhait, në gjirin e mëtuesit të saj të hershëm, hetuesit A. P. Këtë “lajm” të hidhur Sari e dëgjon nga goja e bukuroshes së pafaj të qytezës, Vilmës, e cila është me origjinë nga fshati tek është internuar Sonja dhe e ka “mësuar” nga e kushërira, që jeton në të njëjtin fshat! (Zgjidhje e pamotivuar sa duhet; e kërkuar disi me zor nga shkrimtari). Në një nga paragrafët e këtij kapitulli, artikulohet fuqishëm tmerri i jetës në diktaturë. “Ishte koha kur askush nuk ndihej i sigurt. As të lumturit në lumturinë e tyre, as të mjerët në mjerimin e tyre. As torturuesit, as të torturuarit. As të mençurit, as budallenjtë. As të drejtët, as maskarenjtë. Tigri vdekjembartës i përgjonte të gjithë. Të gjithë ia kishin frikën tigrit, të gjithë ia kishin frikën njëri-tjetrit”.8 Figura e tigrit, e huajtur nga bota shtazore, shpreh egërsinë e sistemit totalitar dhe rrezikun nga ai, me një fjalë luan rolin e simbolit të shtetit të mbështetur mbi këtë ideologji. I humburi nuk është roman që ka ndonjë strukturë komplekse narrative, por ka densitet rrëfimi. Një vlerë e romanit I humburi është tensioni dhe homogjeniteti i rrëfimit. Këtë e ka diktuar mbase edhe fakti që ky roman është shkruar, siç dëshmon vetë autori, “me një frymë”. “Romanin I humburi e kam shkruar me një frymë, brenda gjashtë muajsh” - thotë Kongoli në një intervistë dhënë revistës Universi shqiptar i librit.9 Ishte një ngarkesë e akumuluar me vite, që kërkonte të shpërthente. Romanin I humburi të Fatos Kongolit, më shumë se secilën vepër tjetër të tij, e karakterizon uniteti ideor, tematik, gjuhësor dhe stilistik. Po aty, f. 104.

8

9 Fatos Kongoli, Qëllimi im nuk është të jap modele. Intervistë dhënë revistës Universi shqiptar i librit, nr. 3 (26), 2007, f. 6.

375

Romani I humburi afrohet me letërsinë e absurdit. Duke u nisur jo vetëm nga titulli, por edhe nga ideja themelore e këtij romani (ideja e të qenit i humbur), sikundër edhe nga shumë situata në të cilat gjendet dhe veprime që ndërmerr kryepersonazhi i tij, mund të thuhet se romani I humburi i Fatos Kongolit ka afërsi me romanin I huaji të Kamysë. Thesar Lumi i Kongolit, sikurse Mersoja i Kamysë, është një njeri i pavendosur, i cili shumë veprime i bën në mënyrë absurde. Pavendosmëria e Thesarit, që artikulohet që në faqen e parë të romanit, bën që ai të heqë dorë nga largimi prej atdheut, duke zbritur në çastin e fundit nga anija përplot refugjatë, që pritet të nisej për në Itali. Dhe këtë veprim të tij nuk e bën nga dashuria për atdheun (Në këtë mes, malli për gurët e sokakut, si thuhet, s’hynte fare),10 por për shkak se në çastin kur vendos të zbresë nga anija “nuk ndien asgjë dhe shpirtin e ka të zbrazur”.11 Në rrëfimin e tij në vetën e parë, i cili, për çudi, në vend se “rrëfim”, quhet “konfesion”, ai pranon se sikur miku i tij, Dorian Kamberi, të kishte bërë një përpjekje sado të vogël për t’ia kthyer mendjen, do të ishte tërhequr nga vendimi që kishte marrë “pa e ditur as vetë përse”.12 Kur anija me ikanakë zhduket në det, Thesari i mbetur në breg dënes me “kokën midis duarve”, kurse veprimi i parë që bën pas kthimit në qytezën e tij të pluhurosur, është shkuarja në varreza (“…të nesërmen këmbët më çuan në varreza”), ku ndeshet me babain e ish-të dashurës së tij, Xhodën e Marrë. Pavendosmërinë e kryepersonazhit të romanit I humburi dhe, rrje­ dhimisht, edhe ngjashmërinë e tij me Mersonë, e konfirmon edhe një detaj i veprës. Kur inspektori i Sigurimit, “Syri i Bardhë”, lë takim me të te Lidhja e Shkrimtarëve, atij i shkon mendja të marrë me vete një thikë, por nuk merr, sepse nuk është në gjendje të vrasë as veten e as dikë tjetër. “… nuk isha i zoti ta përdorja thikën. Siç nuk isha i zoti të vrisja veten, po ashtu s’isha i zoti të shuaja jetën e një tjetri. Këtë pazotësi e ndjeva tek largohesha nga dera e hekurt e Lidhjes së Shkrimtarëve, ku Sytë e Bardhë ndoshta më prisnin për marrëveshje”.13 Ndërkaq, me pijen që konsumojnë vazhdimisht, heronjtë e Kongolit t’i kujtojnë pak a shumë personazhet e alkoolizuara të Remarkut e Heminguejit, si dhe heronjtë e prozës ruse të tipit të Solzhenicinit. I humburi (botimi i cituar), f. 5.

10

Po aty.

11

Po aty.

12

376

Po aty, f. 143.

13

K R I T I K A

Syzheu i romanit I humburi, që shtrihet në gjithsej 18 kapituj, strukturohet brenda kornizës me titull “Mars 1991”, e cila luan rolin e prologut dhe të epilogut, ndonëse nuk pagëzohet kështu. Romani fillon me takimin e rastit me Xhodën dhe mbyllet me fjalët e kryepersonazhit për fatalitetin e “bashkëjetesës” së tij me të: dy njerëz apatikë, viktima të fatit tragjik dhe të sistemit diktatorial, të cilin e personifikon ‘Syri i Bardhë’: “…qenka thënë t’i shtyjmë ditët bashkë, si mallkim i njëri-tjetrit, derisa të mos jemi më as unë, i humburi, as ti, i çmenduri. As Sytë e bardhë”.14 Në frymën e prozës bashkëkohore, që krijohet sot jo vetëm në botë, por edhe në letërsinë shqipe, proza e Kongolit merr, herë-herë, tipare eseistike: bëhet analizë e fenomeneve shoqërore. I tillë është, fjala vjen, paragrafi në të cilin flitet për hipokrizinë që karakterizon shoqërinë shqiptare të kohës së diktaturës. Thesar Lumi rritet në një mjedis hipokrit, ku njerëzit luajnë role si aktorët: “të gjithë njerëzit ishin aktorë, edhe mësuesit, edhe prindërit”.15 “Në shkollë, duke nisur nga klasa e parë, na jepnin mësimin e edukatës morale. Hipokrizinë nuk mbaj mend të na e ketë shkoqitur ndonjë mësues. Mbaj mend diçka tjetër, ata ndryshe silleshin në mungesë të drejtorit, ndryshe në prani të tij. Shpesh ia hidhnin, e gënjenin në sytë tanë, por ne nuk ndiheshim. Xhodën e kishim edhe frikë edhe inat. Në këtë pikëpamje as Xhoda nuk ndryshonte shumë nga mësuesit. Kisha vënë re se kur vinte ndonjë inspektor, drejtori nuk sillej si zakonisht, bëhej i butë, i sjellshëm, gënjente dhe ia hidhte inspektorit pothuaj njëlloj siç e gënjenin dhe ia hidhnin atij mësuesit. Punët shkonin për bukuri. Ne rriteshim të bindur se ishim fëmijët më të lumtur në botë. Kështu thuhej në këngët që mësonim”.16 Romani I humburi është botuar e ribotuar disa herë në gjuhën shqipe, madje edhe në kuadër të bibliotekës “Shekulli XX në njëzet romane” të gazetës “Koha Ditore” (2005) dhe është përkthyer edhe në gjuhën italiane, frënge, angleze, gjermane, spanjolle etj. Me rastin e botimit të këtij romani në Francë, në përkthim frëngjisht të Edmond Tupjes, gazeta e njohur fra­ nceze “Le Monde” ia kushtoi një faqe të tërë. Në faqen letrare të kësaj të Po aty, f. 157.

14

Po aty, f. 19.

15

Po aty, f. 18.

16

377

përditshmeje të njohur u botua artikulli me titull “K-ja tjetër”. Aluzioni është i qartë: pas Kadaresë, Kongoli është shkrimtari tjetër më i botuar dhe më i vlerësuar shqiptar në Francë. Në periudhën pas vitit 1990 proza e Kongolit ka tërhequr vëmendjen e lexuesit shqiptar dhe është mirëpritur edhe në botën e jashtme, veçanërisht në Francë. Më parë se porosisë së thellë kuptimore dhe bukurisë artistike, ky sukses i detyrohet përmbajtjes që trajtojnë romanet e tij. Sepse, shikuar nga pikëpamja kompozicionale, gjuhësore dhe stilistike proza e Kongolit lë për të dëshiruar dhe nuk e arrin nivelin e disa prozatorëve të tjerë (p. sh., R. Dibra, B. Shehu, M. Kraja, B. Mustafaj e ndonjë tjetër), që nuk e gëzojnë as gjysmën e reputacionit të tij si shkrimtar. Popullariteti i romanit I humburi konsiston edhe në faktin se qe romani i parë shqiptar i botuar në Tiranë, që fliste haptazi për shoqërinë shqiptare të kohës diktaturës.17 Shikuar nga pikëpamja tipologjike, I humburi është roman i personazhit (Figurenroman, sipas Kajzerit),18 i cili dallon nga romani i ngjarjes dhe i hapësirës, sepse ka në fokus fatin e një njeriu, të Thesar Lumit. Studiuesi T. Çaushi, duke e bërë objekt analize kryepersonazhin e këtij romani, Thesar Lumin, i cili, sipas tij, hyn në mesin e personazheve më të realizuara të letërsisë shqipe, konstaton: “Historia e Thesar Lumit është një pjesë e historisë së Shqipërisë, e asaj të kaluare të mallkuar”.19 I pyetur në një intervistë se cilin nga personazhet e tij do ta veçonte si më të dashur, Kongoli është përgjigjur: “E kam të vështirë të bie në dashuri me personazhet e mi, por një personazh që mendoj se është arketipi i gjithë personazheve të mi, është personazhi kryesor i romanit ‘I humburi’, inspektori Sabit Kurti. Ai mbetet si arketip personazhi për mua”.20 Këtu, në fakt, ka një pasaktësi: nga ana e autorit ose e gazetarit. Së pari, emri Sabit Kurti nuk haset te romani I humburi; e dyta, inspektori, që në roman del me inicialet A. P. dhe me nofkën “Syri i Bardhë”, nuk është “personazhi kryesor i romanit!“. Personazh kryesor i romanit I humburi, ngado që ta marrësh, është Thesar Lumi, e jo “inspektori Sabit Kurti”, sado që mar Tefik Çaushi, Klubi i personazheve, Dajti, Tiranë 2000, f. 206.

17

Volfgang Kajzer, Jezičko umetničko delo, SKZ, Beograd 1973, f. 425.

18

Tefik Çaushi, Vepra e cituar, f. 215.

19

20 Intervistë me shkrimtarin Fatos Kongoli me rastin e 70-vjetorit të lindjes, Shqiptarja.com, 23 janar 2014.

378

K R I T I K A

rëdhëniet mes këtyre të dyve zënë vend të rëndësishëm në roman. Hetuesi A. P., në dhomën-burg të rajonit, i ofron “rivalit” të tij (rivalë në kuptimin e “dashurisë” ndaj Sonjës) bashkëpunim. Nuk kërkon prej tij diçka të madhe, por vetëm të përgjojë të tjerët dhe sidomos studentët: “ç’mendojnë ata, ç’bëjnë ata, si e kalojnë kohën, kë shajnë, kë marrin nëpër gojë, ç’thonë, ç’bëjnë sot, ç’duan të bëjnë nesër…”.21 Ky është i vetmi kusht që i vihet atij për t’iu kthyer Sonjës dhe jetës normale, përfshirë edhe studimet e ndërprera. Këtë ofertë, protagonisti i romanit, në përsiatjet e tij, e krahason me thikën që ka lënë tek ish-shoqja e shkollës, trashaluqja e klubit, gjatë grindjes me rrugaçin e qytezës, Fagun, grindje pas së cilës pason “arrestimi” i tij. Figurativisht oferta për bashkëpunim me Sigurimin Shtetëror krahasohet sërish me thikën, por me një thikë “të padukshme”. “Më kishin propozuar një thikë. Jo atë klasiken, armë vulgare prej metali që të ngulet në trup, të çan muskujt, të thyen kockat, të dërrmon kafazin e kraharorit, të shpon zemrën, t’i nxjerr zorrët jashtë. Më kishin propozuar një thikë të padukshme, me anën e së cilës kundërshtarit mund t’ia haje kokën pa qenë nevoja t’ia ngulje në trup, t’i çaje muskujt, t’i thyeje kockat, t’ia nxirrje zorrët jashtë…”.22 Karakterin dhe fizionominë e inspektorit A. P., këtij personazhi arketip, si e quan vetë, shkrimtari e karakterizon duke vënë në spikamë dy tipare fizike të tij: sytë e bardhë, të pangjyrë (domethënë jonormalë) dhe buzët e holla si shushunjëza, të cilat rrisin dozën e neverisë së lexuesit ndaj personazhit në fjalë. “Shushunjëzat u përdrodhën. Pastaj u shtrinë, u qetësuan, u puthitën, kurse mua më dukej se mijëra shushunjëza më qenë ngjitur në trup, në çdo centimetër katror të lëkurës, dhe thithnin e thithnin gjakun tim me etje të përbindshme”.23 Më shumë sesa nga kompleksi i inferioritetit, protagonisti i romanit I humburi, Thesar Lumi, vuan nga mania e vetëposhtërimit. Njësoj ndodh edhe me heronjtë e romaneve të tjera të Kongolit pothuajse pa përjashtim. Kështu, kryepersonazhi i romanit Kufoma (1994), Festim Gurabardhi, nuk i kursen fyerjet dhe cilësimet poshtëruese në adresë të vetes; e quan veten “mediokër”, “zgjebarak”, “mi gjerizesh”, “kufomë e gjallë”. Edhe Krist I humburi (botimi i cituar), f. 133.

21

Po aty, f. 139.

22

Po aty, f. 129.

23

379

Tarapi i romanit Lëkura e qenit (2005) dhe Parashqevia e romanit Bolero në vilën e pleqve (2009), vuajnë nga e njëjta mani. Si njëri, ashtu edhe tjetra, kanë mendim negativ për veten, për pamjen fizike dhe vlerat e tyre shpirtërore; e përbuzin dhe urrejnë veten dhe vetëdegradohen si qenie njerëzore. I pari identifikohet, që në krye të herës, me sendin më të pavlerë në botë: “lëkurën e qenit”, togfjalësh që bëhet titull i romanit, kurse e dyta e quan veten “të shëmtuar” nga pikëpamja fizike dhe të pazhvilluar nga pikëpamja mendore: “qenie në shkallën zero të zhvillimit mendor”. Nuk mungojnë as epitetet e tjera të ngjashme, nëpërmjet të cilave personazhet e këtyre romaneve fyejnë dhe degradojnë veten e tyre. Kritikët që janë marrë me veprën e Kongolit e kanë vlerësuar këtë qasje të shkrimtarit ndaj personazheve, por ne na duket e diskutueshme. Heronjtë e Kongolit, duke qenë pjesë e realitetit banal në të cilin jetojnë, janë njerëz kryesisht të mjerë e të pavlerë dhe kjo nuk është dukuri e panjohur në letërsi. Përkundrazi. Të tillë kanë qenë, ta zëmë, edhe heronjtë e Gogolit në kohën e tij: të mjerë e të pavlerë. I tillë është, fjala vjen, Akaki Akakieviçi i novelës Manteli, të cilin Dostojevski e konsideronte një paradigmë. (Është shumë e njohur dhe e eksploatuar thënia e tij: “Të gjithë ne kemi dalë nga Manteli i Gogolit”). “Megjithatë – shkruante Gogoli në parathënien e romanit Shpirtra të vdekur – këta njerëz pa vlerë, këta hiçër, përmbledhin tiparet e njerëzve që e konsiderojnë veten më të mirë se të tjerët”.24 Natyra njerëzore është e tillë që edhe më i keqi e quan veten të mirë dhe gjen arsyetim për veprimet e veta, duke i fajësuar rrethanat në të cilat jeton ose njerëzit me të cilët bashkëjeton, me një fjalë të tjerët e jo veten e tij. “Ferri janë të tjerët”, thoshte Sartri. Përveç kësaj, karakteri i personazhit në letërsi rëndom del nga veprimet e tij ose nga vlerësimi që i bëjnë atij vetjet e tjera që kanë të bëjnë me të, por jo nga përsiatjet e tij vetjake. Formësimi artistik i personazhit e jo stigmatizimi i tij verbal, është një nga kërkesat qenësore të artit letrar dhe veçanërisht të romanit si sintezë e fuqishme e jetës dhe si lloj përfaqësues i kohës sonë, kërkesë kjo të cilën Fatos Kongoli si shkrimtar do të duhej ta kishte parasysh në të ardhmen shumë më tepër se ç’e ka pasur deri më sot. 2010

24 Nana Bogdanoviq, Fantastika i realizam u Gogoljevim delima, parathënie e librit Fantastične pripovetke, “Nolit”, Beograd 1957, f. 8.

380

K R I T I K A

Adil OLLURI



Shkrimtar, studiues i letërsisë dhe kritik letrar, Olluri (1984) u lind në Krojmir të Lipjanit. Studimet universitare (bachelor dhe master) i ndoqi në Universitetin e Prishtinës, në Degën e Letërsisë Shqipe të Fakultetit të Filologjisë, ku është duke i vazhduar edhe studimet e doktoraturës. Që nga viti 2010 është redaktor i revistës letrare “Jeta e re”. Është njëri nga themeluesit e Klubit të Shkrimtarëve të Kosovës, si dhe anëtar i PEN Qendrës së Kosovës. Deri më tani ka botuar këto vepra: Trilogjia postmoderne, monografi (2011), Romani postmodern shqiptar, monografi (2011), Shumë rrugë dhe një rënie”, tregime (2013). Libri i dytë studimor Romani postmodern shqiptar është shpërblyer me Çmimin Vjetor të Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve për “Veprën më të mirë në fushën e kritikës letrare, të botuar brenda vitit 2011”. Tregimet e tij janë përkthyer në gjuhën çeke, angleze, gjermane, bullgare dhe rome. Adil Olluri ka punuar për disa vite në Bibliotekën Kombëtare dhe Universitare të Kosovës, ndërsa tani punon në Institutin Albanologjik

FANTASTIKJA NË ROMANET E ORUELIT

Fantastikja është një kategori letrare përmes së cilës krijohet një botë fiksionale në romane të shumta të letërsisë së përbotshme, e ndër to edhe te romanet e George Orwel (Xhorxh Oruel) “1984” dhe “Ferma e kafshëve”. Këto dy romane e kanë fantastiken si shenjë të tyre identifikuese, si premisë tematike e ideore. Por, para se të hyjmë në analizën e veprave në fjalë, do të flasim pak në aspektin teorik rreth asaj se çka mund të cilësohet letërsi fantastike e çka prani e fantastikes në letërsi. Letërsia fantastike Njëri nga fanatikët e shkollës frënge, që deri vonë ka qenë ortodoks i studimeve strukturaliste, Tzvetan Todorov, në librin e tij fundamental

381

teorik “Fantastics: A structural approach to a literary genre (Fantastika: Një qasje strukturore për një zhanër letrar)”, i zhvendos më tutje studimet rreth pranisë së fantastikes në letërsi, duke i parë atë jo më vetëm si një element, por si një lloj i veçantë i letërsisë1. Ai para se t’ia nis shpjegimin se çka e bën të dallueshme letërsinë fantastike, e shpalos një analizë të tij rikonceptuese rreth zhanrit, duke theksuar se çdo teori e zhanreve bazohet në hipoteza të ndërlidhura me natyrën e veprës letrare2. Todorov përmes një shqyrtimi specifikues që i bën konceptit të zhanrit, e vë në pah se gjatë analizës së tyre, ne mund t’i shohim dy tipa të zhanreve, që funksionojnë thuajse në mënyrë opozicionale, ku në njërën anë i kemi zhanret historike, ndërsa në anën tjetër zhanret teorike. Sipas tij, zhanret historike janë rezultat i vrojtimit dhe observimit të fenomeneve të ndodhura letrare, ndërsa ato teorike nxirren nga teorizimi letrar3. Nisur nga ky aspekt, teoricieni bullgaro-frëng vjen në përfundim se definicioni i zhanrit zhvillohet si pasojë e luhatjeve të vazhdueshme në mes të përshkrimit të fenomeneve letrare dhe teorive abstrakte4. Pasi që e shpjegon natyrën e veçantë të letërsisë fantastike, duke e cilësuar si zhanër më vete, Todorov flet për shenjat dalluese të kësaj letërsie, duke i gërshetuar vrojtimet e tij me mendimet e teoricienëve të ndryshëm të këtij lloji letrar, si Luis Vax, Vladimir Solovyov, Roger Caillois, Marcel Shneider etj, të cilët kanë dhënë kontribut dhe vlerësime të çmueshme lidhur me këtë lloj letërsie. Sipas tij fantastikja është përvojë medyshëse, hezituese, e karaktereve që i njohin vetëm ligjet e natyrës dhe ballafaqohen me shfaqjen e diçkaje, të një ngjarjeje, të panatyrshme5. Një mundësi e tillë e përballjes i krijon efektet fantastike dhe e bën që jo vetëm karakteri i përfshirë në rrëfim, por edhe lexuesi që e lexon atë, të kaplohet nga habia me fenomenet ekstraordinare. Pra, në këtë mes Todorovi e fut edhe lexuesin, hezitimi a mëdyshja, apo habia e të cilit është një nga kushtet qenësore të fantastikes, ku jo rrallëherë lexuesi vetëidentifikohet me karakterin 1 Tzvetan TODOROV: “The Fantastic: A structural approach to a literary genre”, translated from French by Richard Howard, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1975, f. 3

Po aty, f. 19

2

Po aty, f. 21

3

Po aty, f. 21

4

382

Po aty, f. 25

5

K R I T I K A

kryesor të një rrëfimi të tillë. Ky mishërim i lexuesit me një karakter të tillë bëhet për shkak se në shumtën e rasteve të romanet a veprat e kësaj natyre kemi një lloj ballafaqimi në mes të asaj që tradicionalët do ta quanin “bota e së mirës dhe bota e së keqes”, dhe natyrisht pëlqimi për heroin sfidues bëhet i pashmangshëm. Tzvetan Todorov, përpos hezitimit, mëdyshjes dhe habisë, që ndërlidhen si me rrëfimin, po ashtu edhe me leximin, si shenja të dallueshme të letërsisë fantastike i sheh edhe të çuditshmen, të mistershmen dhe të mrekullueshmen. Madje, ai këto i nënvizon edhe si nënlloje të veçanta të zhanrit, duke e veçuar fantastiken e çuditshme apo të mistershme nga fantastika e mrekullueshme. E mrekullueshmja lidhet me të paparën deri më tash, ndërsa e mistershmja me të pashpjegueshmen6. Sipas tij, e çuditshmja ka të bëjë me përshkrimin e reagimeve të caktuara, në veçanti të atyre të nxitura nga frika, duke qenë e ndërlidhur me ndjenjat e karakterit dhe jo me ndodhitë që e sfidojnë arsyen. Ndërkaq, e mrekullueshmja nuk ka kufij të caktuar dhe ndërlidhet me ndodhitë që në të shumtën e rasteve hiperbolizohen gjatë rrëfimit. Todorov i ka venëruar tri tipa të së mrekullueshmes, ku e para është e mrekullueshmja ekzotike, të cilën e ilustron me anë të përrallave për Simbad detarin, derisa të dytin e cilëson si e mrekullueshmja instrumentale, meqë veprimi i mrekullueshëm bëhet me ndihmën e mjeteve dhe instrumenteve të caktuara, siç është tepihu fluturuese të përrallat arabe të Aladinit, ndërkaq si tip të tretë e cilëson të mrekullueshmen shkencore, duke i marrë si shembuj ilustrues romanet fantastiko-shkencor. Teoricieni amerikan, Donald E. Morse, thekson se fantastikja fillon me një paraqitje serioze të së pamundshmes; ajo ekziston në imagjinatë, qoftë kjo imagjinatë e aplikuar në arte, letërsi a film7. Studiuesit e ndryshëm i kanë analizuar format e ndryshme të paraqitjes së fantastikes, si ato të horrorit terrorizues e fantastikes gotike8 (Robert F. Geary), format e fantastikes mitike 9 (John A. Calabrese), që shtjellohen përmes vrojtimit të romanit “Zoti i Unazave” të J. R. R. Tolkien. Ndër format më të shpeshta Po aty, f. 42

6

7 The fantastic in world literature and the arts (Selected essays from the Fifth International Conference on the Fantastic in the Arts), edited by Donlad E. Morse, Greenwood Press, New York, 1987, f. 1

Po aty, f. 7

8

Po aty, f. 37

9

383

është edhe fantastikja përrallore, që teoricienia Clara Junker, e quan si fantastike elementare, bazike10. Ndërkaq, një nga format më të veçanta të fantastikes potencohet ajo që Ralph Yarroë e cilëson si fantastikja ironike11, që është e pranishme në shumë vepra letrare, por ky studiues e ilustron përmes tregimeve të shkrimtarit të madh argjentinas, Jorge Borghes. Fantastikja në romanet “1984” dhe “Ferma e kafshëve”

Romanet e Xhorxh Oruel “1984”12 dhe “Ferma e kafshëve13”, që do t’i trajtojmë në këtë punim, nuk mund t’i fusim në as në kuadër të formave të fantastikes gotike a të horrorit, as në atë mitike e as në atë elementare a bazike. Ata janë më afër fantastikes ironike, edhe pse të dallueshëm në shumë pika prej tregimeve të Borgesit, të cilat i merr si shembull teoricieni i lartcekur. Nëse i shohim sipas konceptimeve teorike të Tzvetan Todorovit, romani “Ferma e kafshëve” është më afër fantastikës së mrekullueshme, meqë në të lexuesi sheh ndodhi të papara e të paparashikueshme, duke e bërë atë një vepër letrare të fantastikës së pastër. Veprimet e kafshëve, të folurit e tyre, idetë për ndryshime revolucionare, krijimi i mekanizmave të pushtetit nga ana e kafshëve, që në realitetin jashtëtekstual mund t’i bëjë vetëm mendja njerëzore, janë shenja të qarta të se paimagjinueshmes në sferën konkrete apo në botën tonë materiale, meqë një rrëfim i tillë i parket vetëm botës së fiksionit, që përmes një diskursi të thellë alegorik mund të jap ide më të qarta se sa që ato ide mund të jepen përmes një ligjërimi të konkretizuar. Ky diskurs prodhon edhe një lloj leximi, të cilin Todorovi, e cilëson si lexim alegorik14. Andaj, shumë lehtë mund të thuhet se letërsia fantastike, përpos që i ka dhënë shumë vlera artistike kulturës mbarënjerëzore, ajo e ka prodhuar edhe një mënyrë të ndryshme të leximit. Në këtë aspekt, lexuesi alegorik 10

Po aty, f. 59

12

George Orwel: “1984”, roman, përktheu Ramiz Kelmendi, Rilindja, Prishtinë, 1980

14

Tzvetan Todorov: Vep. e cit… f. 32

11

Po aty, f. 73

13 George Orwel: “Ferma e kafshëve”, roman, përktheu nga origjinali Arben Kallamata, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, Tiranë, 1992

384

K R I T I K A

nuk e vret mendjen në fabula e akëcilit roman, në këtë rast të “Fermës së kafshëve” të Oruelit, është e motivueshme apo jo me realitetin, përkon apo ajo me njëmendësinë, meqë ai e lexon si të mirëqenë në suazat e një bote të artikuluar përmes gjuhës alegorike, dhe si të tillë e interpreton duke ia ndërlidhur temën dhe idetë me pikëshikimet e tij mbi realitetin material. Vlen të ceket këtu se prania e së mrekullueshmes, si kategori formale e estetike, në një vepër të llojit të letërsisë fantastike, siç është romani për të cilin po flasim, në një mënyrë del prej kuadratit të mimetikës tradicionale, meqë këtu karakteret që flasin dhe veprojnë përfaqësohen nga bota shtazore, që si e tillë nuk hyn në faret e përngjasimit artistik të realitetit. Filozofi i madh antik, Aristoteli, që është mendimtari a teoricieni i parë i formave të të shprehurit artistik, në “Poetikën” e tij do të theksoj se “Meqenëse ata që imitojnë, imitojnë njerëz që veprojnë dhe këta do të jenë ja të mirë, ja të liq- se karakteret pothuaj ndjekin gjithmonë këto dy vetia dhe ndryshimin e karakterit të të gjithë njerëzve e bën e liga ose e mira- del se ata do të imitojnë, pa tjetër ose njerëz më të mirë nga ne, ose më të liq, ose si ne; kështu bëjnë pikërisht edhe piktorët.”15 Pra, siç mund të shihet qartë, romanet si ky i Oruelit i sfidojnë përcaktimet e kahmotshme rreth mjeteve dhe objekteve të imitimit, por që mënyrat e imitimit kanë mbetur aristoteliane që nga fillimi i letërsisë e deri më tash. Ndërkaq, romani “1984” i po të njëjtit autor mund të cilësohet si vepër e fantastikës së çuditshme, në kuptimin todorovian të termit. Nëse te “Ferma e kafshëve”, lexuesi mund të befasohet dhe të mrekullohet me veprimet e karaktereve të romanit, te “1984” shohim habi, mëdyshje e hezitim të shumë karaktereve, veçanërisht protagonistit Uinston Smithit, e që të tilla ndjesi mund të shkaktojë edhe te lexuesi. Jo vetëm që mund të prodhojnë habi e mëdyshje, por rrëfimi i tillë me nuanca të një profetizimi të një bote të diktatit të tejskajshëm totalitar, mund të krijojë, ta themi shok të mënyrës së të menduarit te lexuesi që nuk është i mësuar me letërsi të tillë, në të cilin dehuhaminizmi dhe shpërfytyrimi i qenies njerëzore shfaqet në të gjitha përmasat e saj. Nuk ka se si të mos na shokojë rrëfimi për Policinë e Mendimeve, për dy Minutat e Urrejtjes, Ministrinë e së Vërtetës, për Vëllanë e Madh që na përcjell gjithnjë, për Lidhjen e Rinisë kundër Seksit etj, që kritiku më me nam amerikan, 15

1984, f. 8

Aristoteli: “Poetika”, përktheu nga origjinali Sotir Papahristo, Rilindja, Prishtinë,

385

Harold Blumi, i cilëson si “invencione oruelliane, të cilat sot janë bërë thuajse klishe të mërzitshme, të rivendosura e të stërpërdorura, ndonëse me shumë pak freski, e që gjithnjë na kujtojnë tekstin ku janë shfaqur për herë të parë”16. Duhet kuptuar se me cilësimin “klishe të mërzitshme”, kritiku e ka fjalën për përdorimin e shpeshtë të këtyre fjalëve, lë t’i quajmë çelës të romanit “1984” në shumë tekste letrare e publicistike, meqë siç e ka vënë në pah Blumi ndikimi i Oruelit në jetën kulturore perëndimore është jashtëzakonisht i madh. Hapësira dhe koha fantastike në romanet e Oruelit Duke qenë se njëri nga romanet më të rëndësishëm të letërsisë së përbotshme ka një titull -“1984”- që vetvetiu e sugjeron kohën potenciale të zhvillimit të ngjarjes, por që realisht titulli i këtij romani të  Xhorxh Oruelit nuk përkon me vitin 1984. Emërtimi ka një nuancë profetike, meqë edhe vendosja e ndodhive në Londrën e vitit 1984 në një roman të botuar në vitin 1949, na flet qartë për një diskurs të tillë të autorit. Dimensionin profetik të këtij romani e vënëron kritiku amerikan, Harold Blum, duke e vlerësuar atë si një profeci sociale, duke qenë se libri është një shënjues për një frikë të vërtetë dhe universale, ngaqë në këtë epokë politike e ekonomike, tmerri ende mund të ndodh. Akoma ky libër është kundër gabimeve tona të mundshme, e që mund të jenë trashanike 17. Në plan të parë, mund të na duket se autori përmes diskursit alegorik i jep një goditje artistike totalitarizmit dhe diktaturës komuniste në Bashkimin Sovjetik, sa që Vëllain e Madh të romanit mund ta marrim për Stalinin, ndërsa heretikun Emanuel Goldshtajn për Trockin, por me një lexim më të thellë të këtij romani, të interpretimeve mbi veprën, sikurse ky i Blumit dhe të studiuesve të tjerë, dhe me një shfletim të biografisë së autorit, mund ta vëmë re se ai e zgjeron gamën alegorike, që është shtrat i diskursit të tij, dhe na jep një pasqyrë se si mund të ndodhte totalitatarizmi në vendin e tij, Britani të madhe, dhe në botën perëndimore, po që se siç thotë Blumi nuk i vëmë re gabimet e tona të 16 “George Orwel updated editios”, edited and ëith introduction by Harold Bloom, Chelsea House Publishers, Neë York, 2007, f. 2

386

17

Po aty, f. 4

K R I T I K A

mundshme. Ja pra, ky është ai dimensioni profetik dhe i tejkohshëm, gjë që i jep kohës së romanit një ngjyrim të qartë fantastik. Të njëjtën dimension kohor, të përputhshëm me elementet e fantastikes, e ka edhe romani “Ferma e kafshëve”, në të cilin “ndryshimet revolucionare” të bëra nga kafshët nuk kanë asnjë përcaktim kohor. Por, për dallim prej “1984” në të cilin revolucioni ka ndodhur më herët dhe totalitarizmi i ka arritur majat, duke na bërë që t’i shohim vetëm pasojat e tij të qarta mbi individin, te “Ferma e kafshëve” kemi mundësi ta shohim ngjizjen ideologjike (inspiruesi dhe ideologu i kafshëve është një derr i vjetër me emrin Major), fillimin luftarak (kafshët të prirë nga derrat i mposhtin qeniet njerëzore), pasojat e revolucionit (përndjekjet e të pabindurve) dhe dhunën e revolucionarëve të rinj (vrasjet e kundërshtarëve, ku derrat dhe prijësi i tyre Napoleoni i mënjanojnë një nga një të gjithë ata që ngrehin krye dhe dyshojnë në planet e tyre). Ndërkaq, sa i përket hapësirës në këto dy romane, vlen të ceket se te “1984” kemi një gjeografi fantastike, ku flitet për tri supershtete, Oqeania, Euroazia dhe Istazia, të vetmet shtete të pavarura në fiksionin utopik të Xhorxh Oruelit. Ngjarja zhvillohet në Londër, në kryeqytetit e Oqeanisë së trilluar, që e përbëjnë përpos Britanisë së Madhe, SHBAsë dhe Kanadasë, edhe shtetet amerikanojugore. Euroazinë e përbëjnë Rusia dhe të gjitha shtetet evropiane, përpos ishujve britanikë, ndërsa Istazinë e përbën Kina, India dhe shtetet e vogla përreth tyre. Pra, kemi të bëjmë me një gjeografi dhe gjeopolitikë fantastike, që e bën të dallueshëm këtë roman të shkrimtarit britanik. Në krahasim me “1984” hapësira te romani “Ferma e kafshëve” është më e ngushtë. Ngjarja këtu ndodh në një fermë të quajtur “Ferma Maner”, e cila merr emër dhe pamje tjetër, pasi që atë e marrin derrat për ta udhëhequr. Për dallim prej romanit të lartpërmendur, në të cilin mbizotërojnë ironia dhe alegoria, te “Ferma...”, përpos tyre, kemi të pranishme edhe parodinë. Vetë portretizimi i derrave si udhëheqës të revolucionit është një shembull ilustrues i një diskursi parodizues. Fiksioni utopik dhe revolta antitotalitare

Të dy romanet e Xhorxh Oruelit janë fiksione utopike, veçanërisht “1984” në të cilin diskursi utopik është më së i vërejtshëm. Prezantimi i

387

një sistemi totalitar, që synon vendosjen e diktatit mbi çdo gjë që ekziston brenda hapësirës ku pushtetarët e rinj mund t’i shtrijnë duart e tyre. Ky totalitaritet fillon që nga synimi për ta ndryshuar gjuhën, duke e zëvendësuar atë me Gjuhërenë, një standardizim i vrazhdë i të folurit njerëzor. “Tashti po i japim gjuhës trajtën definitive- trajtën që do ta ketë, kur askush më nuk do të flas ndryshe.”18

A ka më utopike se sa rrëfimi për Lidhjen e Rinisë kundër Seksit, përmes së cilës diktatura tenton ta ndalojë dashurinë, ndjenjën mes ma­ shkullit dhe femrës, por duke e prodhuar njeriun e ri që mendon vetëm si ta dojë partinë dhe sistemin, dhe seksin e sheh vetëm si mjet për shumim. “Qëllimi i vërtetë i Partisë ishte të flakej çfarëdo kënaqësie nga akti seksual. Çdo martesë mes dy anëtarëve të Partisë duhej ta lejonte një këshill i veçantë,... I vetmi qëllim i pranuar i jetës bashkëshortore ishte lindja e fëmijëve për t’i shërbyer Partisë.”19

Indoktrinomi i fëmijëve deri në atë shkallë sa të mos u besojnë prindërve të tyre e as ata atyre, duke u bërë spiunë të vetë baballarëve te organet e diktaturës na i shpërfaq një situatë që përpos që është utopike, është edhe absurde. Demaskimi i miqve dhe fabrikimi i armiqve të paqenë, të jashtëm e të brendshëm, dhe ndryshimi i tyre sa herë që shfaqet nevoja, si dhe krijimi i një fajtori kujdestar për të gjitha të këqijat që mund t’i ndodhin vendit, siç është E. Goldshtajni apo Snoubolli te “Ferma e kafshëve” janë shenja të qarta të një sistemi që shkon përtej të së arsyeshmes dhe normalitetit të mundshëm, duke i dhënë edhe më shumë ngjyrime fantastike romaneve në fjalë. Kulti i personalitetit të Vëllait të Madh, ideologjia e Njëshit, shpikja e një fryme filozofike, siç është Socangli, janë premisa të dukshme të një diktature autoritare, për të cilën na rrëfen shkrimtari, i cili na i shpalos rrezikun që mund t’i kanoset akëcilës shoqëri nga ideologjitë utopike. Filozofja me prejardhje hebraike, Hannah Arendt, e cila në librin e saj “Origjina e totalitarizmit” thekson se “lëvizjet totalitare janë të mundshme kudo ku ezistojnë masa, që për një arsye apo tjetër, kanë 18

388

19

George Orwel: “1984”, f. 56

Po aty, f. 72

K R I T I K A

oreks për organizim politik”20. Andaj, kur lëvizjet e tilla e marrin pushtetin, sipas saj, ato rrjedhimisht e japin shtetin totalitar, që ka për synimin mbikëqyrjen e çdo segmenti të organizimit shoqëror. Diskursi i Oruelit shpreh njëlloj revolte antitotalitare, duke e krijuar një roman politik që jep mesazhe humane dhe si i tillë e fut autorin në radhën e humanistëve, të cilët siç thonë filozofët e kahmotshëm “njerëzit humanistë esencialisht priren ta shohin veten si këshilltarë politikë21”, por jo në kuptimin e sotëm të termit, por si njerëz që japin mendime universale e humane për zoon politizonin aristotelian. Në këtë frymë, mund të themi me plotë gojën se romanet e Oruelit janë këshilla esenciale për njerëzimin. Bibliografia 1. ORWEL, George: “1984”, roman, përktheu Ramiz Kelmendi, Rilindja, Prishtinë, 1980 2. ORWEL, George: “Ferma e kafshëve”, roman, përktheu nga origjinali Arben Kallamata, Shtëpia botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, Tiranë, 1992 Literatura

1. ARENDT, Hannah: “Origjina e totalitarizmit”, përkth. Miftar Gjana, Dija, Prishtinë, 2002 2. ARISTOTELI: “Poetika”, përktheu nga origjinali Sotir Papahristo, Rilindja, Prishtinë, 1984 3. “George Orwel updated editios”, edited and with introduction by Harold Bloom, Chelsea House Publishers, Neë York, 2007 4. MORE, Thomas: “Utopia” edited by George M. Logan and Robert M. Adams, revised edition, Cambridge University Press, Cambridge, 2002 5. The fantastic in world literature and the arts (Selected essays from the Fifth International Conference on the Fantastic in the Arts), edited by Donlad E. Morse, Greenwood Press, Neë York, 1987 6. TODOROV, Tzvetan: “The Fantastic: A structural approach to a literary genre”, translated from French by Richard Hoëard, Cornell University Press, Ithaca, New York, 1975

20 Hannah Arendt: “Origjina e totalitarizmit”, përkth. Miftar Gjana, Dija, Prishtinë, 2002 f. 402 21 Thomas More: “Utopia” edited by George M. Logan and Robert M. Adams, revised edition, Cambridge University Press, Cambridge, 2002, f. XIX

389

390

K R I T I K A

Belfjore QOSE

Qose ka përfunduar studimet për Gjuhë-Letërsi në Universitetin e Tiranës. Në vitin 2011 ka përfunduar studimet në Master Shkencor (MND) pranë Departamentit të Letërsisë, U.T., shoqëruar me certifikatën “Student i shkëlqyer” dhe në Mars 2015 ka mbrojtur gradën Doktor i Shkencave në Departamentin e Letërsisë, në Universitetin e Tiranës me mikrotezën Shtresa fantastike dhe pozicionimi në drejtime letrare në romanin “Kënga shqiptare”, të Kasëm Trebeshinës. Ka punuar për pesë vite si lektore në Universitetin “A. Moisiu”, Durrës dhe për katër vite akademike si lektore në universitetin “Bedër”, Tiranë, ndërsa për gjashtë vite shkollore ka punuar mësuese pranë Drejtorisë Arsimore Rajonale, Tiranë. Është autore e një sërë botimeve shkencore brenda dhe ja­ shtë vendit, si dhe pjesëmarrëse në mjaft konferenca shke­ ncore në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar.

KOHORJA DHE KRIJIMI I FANTASTIKES NË TREGIMET E K. TREBESHINËS Koha në aktin letrar është shumë me tepër se një referent i thjeshtë kronotopik, pra përcaktues i një kohe dhe vendi të zhvillimit të ngjarjeve. Ajo përcakton gjithashtu disa prej figurave më të rëndësishme të rrëfimit, si figura të cilat ndërtojnë strukturat e brendshme të tekstit, hierarkinë e pjesëve dhe ndikojnë padiskutim në planin ideor të tij. Koha në tregimtarinë e Trebëshinës, pëson mjaft përthyerje të qëllimshme, të cilat ndërtojnë një poetikë të brendshme të tekstit dhe stil të veçantë rrëfimi. Ndërtimi i paradigmës fantastike, kalon përmes figurave të kohës, që bëjnë të mundur kalimin në realitete të reja, të panjohura më parë prej rrëfimtarit, kryesisht prej rrëfimtarit të brendshëm, që është njëherësh dhe personazh. Qëllimi këtij punimi, nuk është analiza e tërë lojës së rrëfimtarit me kohën, por ndërrimet kohore, figurat e kohës, të cilat bëjnë të mundur ndërtimin e botës imagjinare, krahasimisht me atë botë që do konsiderohet si reale, brenda tekstit; pasi natyrisht që nëse do merrnim si referent 391

botën reale jashtëletrare, atëherë i tërë akti letrar është trillim dhe fantastikë. Krijimi i një bote iluzore, fantastike brenda rrëfimit, nënkuton dhe përdorimin e teknikave që e bëjnë të mundur këtë, të cilat mund të mos vihen re prej lexuesit, por që janë tepër të nevojshme për të bërë të mundur tërë magjinë e rrëfimit. Ndodh që fantastikja të futet në rrëfim, atëherë kur narratori apo personazhi është i paqartë për identitetin e realitetit nga imagjinarja dhe ku natyrisht koncepti për vendkohën dhe dimensionin, përthyhet drejt një perceptimi të ri, të panjohur më parë prej rrëfimtarit. Kjo botë e re, ky dimension i ri në të cilin hyn narratori ka një kohë të ndryshme prej reales dhe po kështu kalimi në të, bëhet i mundur prej përftesave të ndryshme të kohës në rrëfim. Problemi i vërtetësisë në vetvete nuk shtrohet, pasi jemi gjithnjë duke folur për botën konvencionale të artit; por brenda koherencës së rrëfimit në kërkojmë se si koha ndikon dhe krijon fantastikën. Do të na duhet të përcaktojmë një kohë dhe vend zero, nëse do të flasim për referentët prej të cilëve do krijojmë sistemin me të cilin do shohim ngjarjet dhe rrëfimin. Natyrisht, referenca nuk do jetë njëmendësia jonë, por njëmendësia e narratorit, ajo çfarë ai në rrëfimin e tij na e prezanton si të tillë dhe po duke u nisur prej tij ndërtojmë marrëdhëniet reale – fantastike. “Si narrator, diskursi i tij nuk diskutohet nëse është i vërtetë, kurse si personazh, ai mund të gënjejë”1 Në tregimtarinë e Trebeshinës, koha pëson përftesa komplekse, që ndërtojnë një paradigmë larg kronologjisë klasike të romanit realist; herë herë duke ndërtuar analogji domethënëse mes kohëve të largëta, herë duke kërkuar që nëpërmjet përftesave të kalohet në planin e një kohe universale. Në mjaft prej tregimeve të Trebeshinës, elementi fantastik bëhet njëherësh mbartës i të mbinatyrshmes dhe kjo sjell një marrëdhënie me një kohë që qëndron mbi referencat tona, një kohë të përjetshme. Në mjaft prej tregimeve të Trebeshinës, koha e rrëfimtarit del e papërcaktuar dhe ajo çka është edhe më tipike, është kalimi nga koha që ndërton kronotoposin real në rrëfim, në një të shkuar të largët, ku personazhi mund të evokojë këtë të shkuar për hir të ngjashmërisë së subjektit me të tashmen, apo ku mund të takojë dhe qenie imagjinare si hije, 1 Todorov, Tzvetan, The Fantastic – A structural approach to a literary genre, Richard Howard, Cornell University Press, Ithaca, New-York, pg. 83.

392

K R I T I K A

fantazma etj. Duke krijuar relacione komplekse, por gjithnjë të bazuara të ngjashmëria, mes këtyre dy kohëve, krijohet mundësia për të përjetuar një kohë të përjetshme, ku e mbinatyrshmja është zotëruesja e saj. Një tregim tipik, që përfaqëson këtë lloj procedimi të tregimit trebeshinian, është tregimi “Koka e Artemidës” (nëntitulli “Tregimi i Murgut të Zi”). Në këtë tregim, rrëfimi thyhet për shkak të një rrëfimtari të nivelit të dytë, të futur në rrëfim në mënyrën më të çuditshme dhe njëherësh më të zakonshmë për stilin e Trebeshinës. Murgu i Zi është një hije “më e zezë se nata” që i afrohet personazhit kryesor dhe njëherësh narratorit, pasi nyjen e dy kohëve e lidh historia e një skulture të periudhës antike. Murgu i Zi i shfaqet personazhit duke i pohuar: “Jam njëmijë e gjashtëqind vjeçar”2 Largësia e madhe kohore dhe për më tepër kalimi në një plan paralel mes kohëve, bëjnë të mundur që loja me kohën të kthehet në një mënyrë për ta përfshirë fantastiken, në këtë rast një qenie imagjinare, siç është një hije. Nga ana tjetër për të kaluar në një rrëfim që duke ardhur prej një kohe kaq të largët, mund të përmbajë me më shumë lehtësi elementet fantastike, duke qenë sa më të natyrshme për konvencionin mes lexuesit dhe rrëfimtarit. Rrëfimi i Murgut të Zi përmban rikrijimin e mitit të Pigmalionit, por me baza autentike dhe me origjinalitetin e vetë shkrimtarit. Pika që lidh dy kohët, atë të bashkëkohësisë kur Trebeshina shkruan apo përjeton ngjarjen dhe një kohës që na vjen nga antikiteti, është skulptura, e cila krijohet prej artistit njëherësh dhe rrëfimtar funksional, por fantastik dhe rrëfimtarit të brendshëm, i cili merr pjesë në prishjen e kokës së Artemidës, konsideruar si mbetje e epokës pagane. Largësia kohore bën të mundur që bota e së kaluarës të mund te marrë shumë më lehtë shpjegime mitike, legjendare, pa na bërë shumë përshtypje. Sa më larg në kohë të shkojmë, aq më i pranueshëm bëhet shpjegimi joshkencor dhe joracional i ngjarjeve dhe njëherësh aq më e lehtë është për lexuesin ta përqafojë si natyrshmëri këtë realitet magjik. Plani i rrëfimit të një qenieje imagjinare, zakonisht të një hijeje e cila nuk gjen prehje apo shqetësohet prej të gjalleve, e cila shfaqet jo vetëm si prani, por mbi të gjitha si një rrëfimtar, është tipike për stilin e Trebeshinës, siç do ta shohim edhe në tregime të tjera të tij. Këto dy kohë, edhe pse të largëta i referohen kohëve konkrete, të matshme dhe kronologjike po ashtu, edhe pse të dhëna në mënyrë jokronologjike, por përmes retrospek Trebeshina, Kasëm, Ku bije Iliria, Toena, Tiranë, 2000, f. 227.

2

393

tivës. E gjithë kjo ka të bëjë me episode të ndryshme të cilat lidhen bashkë. Por, a ka diçka më të lartë e cila bën të mundur rrjedhshmërinë e kohës dhe ngjarjes bashkë? Paur Ricoeur në “Koha dhe Narracioni” pohon se: “Së fundmi, përsëritshmëria e historisë, e udhëhequr e gjitha nga mënyra sesi përfundon, ka të bëjë me alternativën e prezantimit të kohës, si diçka që rrjedh prej të shkuarës drejt të ardhmes, duke ndjekur kështu metaforën e mirënjohur të “shigjetës së kohës”. Është gjithashtu një rimbledhje e pjesëve të kohës dhe vendosja e tyre sipas një rregulli natyral.”3 Koncepti i Ricoueur mbështetet në funksionalizmin e lojës më kohën, që në fakt është ajo çka dhe në na intereson. Nëse thjesht narracioni është i përthyer, por kjo pa ndonjë funksion, në vetvete kjo nuk përbën vlerë në lidhje me vetë qëllimin e tekstit në tërësi. Pra, nëse ndalemi në vazhdimësinë e episodeve dhe themi se ky episod është renditur më parë, apo tjetri vijon pas, kjo në vetvete nuk ka ndonjë funksion në lidhje me tregimin si tërësi. Kohët e ndryshme të përvijuara përmes narracionit në tregimin “Koka e Afërditës” japin idenë e një tërësie, pasi këto dy kohë i bashkon lidhja e tyre me një subjekt të njëjtë, që është figura e një femre, dikur të dashur prej artistit që e ka përjetësuar në skulpturë dhe nga ana tjetër rrëfimtari bashkëkohës dhe i nivelit të parë në tekst, që zbulon dhe merr pjesë në shprishjen e saj. Tërësia më shumë se nga kjo pikë takimi, krijohet përmes idesë së vetmisë, që përvijohet gjatë tërë narracionit, në të dy kohët dhe që e gjejmë dhe të artikuluar në tregim, prej Murgut të Zi, gjë që e bën dhe më të gjithëkohshme shprehjen e tij. “Dhe mjer ajo zemër e përvëluar që nuk gjen një zemër tjetër për të varrosur të vërtetën e veçantë që e mundon!... Ajo është vetmia më e tmerrshme dhe njeriu kalon si një hije në të gjitha kohët.”4 Elementi fantastik i hijes që futet në rrëfim përmes një kohë të largët, bën të mundur konceptimin e një mbikohësie, që na njeh dhe na mëson të vërteta më sipërane se ato të një reference konkrete. Të tjera tregime të Trebeshinës përmbajnë një lojë të ngjashme me kohën dhe mënyrën sesi koha behët kujtesë, kujtesë e personazheve dhe kujtesë historike, që vjen prej të shkuarës kalon përmes legjendarizimit dhe fantastikes që përfshin instanca rrëfimtare e së shkurës së largët. 3 Ricoeur, Paur, Time and Narrative (Vol I), Translated by K. Mclaughin, D. Pellauer, The University of Chicago Press, 1984, pg. 67.

394

Trebeshina, Kasëm, Ku bije Iliria, Toena, Tiranë, 2000, f. 228.

4

K R I T I K A

Në tregimin “Dymijë vjet në një natë” që në fillim elementi kronotopik është i pacaktuar, duke u shoqëruar njëherësh me dy kohë të ndryshme, të cilat i kuptojmë nga detaje të tesktit, por jo se janë të përcaktuara si të tilla. Vërejmë se diçka mjaft interesante është zgjedhur të krijojë një lidhje mes kohës së papërcaktuar dhe pritshmërive të lexuesit mbi të, nëpërmjet titujve të pjesëve të tregimit. Të gjitha emërtimet e pjesëve, kanë një formulim të tillë që shpreh papërcaktueshmërinë e kohës dhe vendit: “Kapitulli i parë, që merret me parahistorinë e jetës sime”, “Kapitulli i dytë, ku tregohet se ç’vjen pas një gjuetie”, “Kapitulli i tretë, që merret me ato që mund të ndodhnin në një fshat në një natë të Vjeshtës së Tretë”, “Kapitulli i katërt, ku tregohet se njeriu në gjumë nuk e di ku është. Po ta dinte, nuk do të flinte kurrë!”, “Kapitulli i pestë, që merret me diçka të ndodhur nuk dihet kur!”, “Kapitulli i gjashtë, ku tregohet si vazhdoi gjyqi në mes të natës”, Kapitulli i shtatë, që merret me ato që edhe djalli me brirë nuk do t’i merrte vesh”, “Kapitulli i tetë, ku tregohet si mund të vijë Jul Cezari nëpër terr”, “Kapitulli i nëntë, që merret me trajtimin e asaj që vjen pas ëndrrës”. Siç mund të vemë re, koha nuk është e parëndësishme në këto parafrazime mbi kapitujt, pra papërcaktueshmëria e kohës, nuk vjen për shkak se ajo nuk përmendet. Pothuaj tërë kapitujt kanë brenda konceptin e kohës, por pa një referencë konkrete. Ajo çka duket të jetë qëllimi i narratorit, është ngatërrimi i kohëve, nocioneve dhe mbi të gjitha o koordinatave konkrete që mund të përfytyrojmë ne këtë tregim. Deri aty sa kapitujt ndatërrojnë rradhën edhe pse jo me atë denduri siç e shohim p.sh. te “Odin Mondvalsen”, por duke dëshmuar kështu një stil tipik të autorit. “Odin Mondvalsen” njihet si një vepër tipike moderne e autorit për sa i takon kompozicionit të parenditur saktë, madje në mënyrë krejt konfuze të kapitujve; për të dhënë idenë e një vetëdijeje të gjymtuar të personazhit rrëfimtar, sikurse është pranuar nga kritika. Studiuesja Dhurata Shehri vëren në lidhje me vepër se: “Kuptohet se një përdorim i tillë është i qëllimshëm për faktin se një vepër që deri në fund të mbetet e papërcaktuar në hapësirë dhe në kohë, synon ta ruajë këtë papërcaktueshmëri edhe në emërtimet e personazheve.”5 Koha në këtë tregim mbetet e papërcaktuar edhe brenda rrëfimit: 5 Trebeshiniana, Dhurata Shehri, Trajtat e rrëfimit në romanin “Odin Mondvalsen” të Kasëm Trebeshinës, Faik Konica, Tiranë, 2001, f. 76-77.

395

“Kush mund të na thotë se në cilin vit po mundohemi të çajmë tashti?!... - Qysh në cilin vit?!... Nuk po e marr vesh në cilin vit e ke fjalën.”6 Në tekst gjejmë disa referenca kohore, të cilat më pas dalin të jenë fantastike, pasi janë të përfshira në një ëndërr; por siç ndodh zakonisht në tregimet e Trebeshinës, ëndrra bëhet e vetmja mënyrë për të folur mbi një realitet për të cilin nuk mund të flasësh në zgjëndërr. Gjejmë në tregim referenca kohore të ngatërruara si: - Kryeplaku me mjekër të gjatë që vjen nga një kohë tjetër. - Ne nuk jemi fshehur, por duke qenë se vijmë nga kohë të ndryshme, nuk donim t’ju shqetësonim në punën tuaj. - Ishim në vitin kur maçoku hëngri gjarprin. - Ka ndodhur në kohën kur Robert Guiskardi zbriti në Kalabri. - Në shek. XI, që siç dihet, vjen pas shek. X. - Pushtuesit maqedonas, që erdhën e na mbuluan edhe atë pak pasuri. - Pastaj shfaqet stalljeri i princit, që pretendon se është biri i princit në mbretërinë përtej. - Me të vërtetë që ishte errësirë, por Jul Cezari dukej qartë që po afrohej!... Kishte hipur mbi një kalë të bardhë... Shohim se shprehjet kyçe në lidhje me kohën janë “nga një kohë tjetër” apo “nuk jemi të kësaj kohe” dhe janë pikërisht këto referentë që bëjnë të mundur kalimin drejt fantastikes dhe imagjinares. Në momentin që qeniet nuk janë të një kohe të caktuar, ato mund të vijnë nga referenca nga më të ndryshmet dhe më fantastiket, duke ndërtuar dhe një rrëfim fantastik. Siç pohon Todorovi, në “Fantastikja, një qasje ndaj një zhanri letrar”: “Koha dhe vendi i të mbinatyrshmes, siç përshkruhen në këtë grupim të teksteve fantastike, nuk janë më koha dhe vendi i jetës sonë të përditshme.”7 Por për çfarë qëllimi përthyhet koha kaq shpesh në këtë tregim, por edhe ne mjaft tregime të Trebeshinës? Elementi fantastik natyrisht që vjen atëherë kur kohët nuk janë të mirëpërcaktuara, pasi është ngatërrimi i rrëfimit nëpër kohë të ndryshme, që bën të mundur kalimin e natyrshëm në dimensionin e imagjinares. Megjithatë, ky tregim ka dhe një mesazh që ka të bëjë me vetë konceptin e kohës, siç mund ta vemë re në një fragment në tekst: Trebeshina, Kasëm, Ku bije Iliria, Toena, Tiranë, 2000, f. 98.

6

7 Todorov, Tzvetan, The Fantastic – A structural approach to a literary genre, Richard Howard, Cornell University Press, Ithaca, New-York, pg. 118.

396

K R I T I K A

“Dita me të vërtetë që i takon kësaj ose asaj kohe, por errësira e natës, kur fshihet në veten e saj, i mbyll dhe i hap të gjitha shtigjet e hapësirave dhe njeriu nuk del dot në asnjë hapësirë.”8 Ideja e tejkohësisë e bën rrëfimin të përfshijë shumë referenca nga kohë të ndryshme reale, për të ndërtuar pikërisht elementin e një kohe sipërane, që qëndron mbi perceptimin subjektiv njerëzor për të. Ideja e pandryshueshmërisë së shpirtit njerëzor si thelb, pavarësisht ndryshimit të formave të cilat lidhen me rrethanat e jashtme, e përshkon tejpërtej veprën e Trebeshinës, nëpërmjet shumë tregimeve, ku personazhet njohin shpirtra të ngjashëm që vijnë prej një të shkuare të largët. Kur Eko analizon strukturën narrative të Nervalit, edhe pse rrëfimi i tij ngjan fragmentar dhe jokoherent ai thekson: “Në këtë tregim ku kohërat dhe hapësirat përzihen në mënyrë të pazgjidhshme, pikërisht në këtë pikë duket se përzihen edhe zërat. Por kjo ngatërresë orkestrohet kaq mrekullisht, sa që rezulton e pakapshme – ose pothuajse, meqë ne arrijmë ta kapim. Nuk është ngatërresë, përkundrazi është një çast vizioni i kthjellët, i një epifanie të tregimtarisë ku shfaqen së bashku tre personat e treshes narrative: autori model, tregimtari dhe lexuesi.”9 Zakonisht personazheve i shfaqen qenie prej së shkuarës, për t’u bërë njëherësh dhe rrëfimtarë, në momente krizash të mëdha, për shembull në tregimin “Kohë pa fund – tregim i një të panjohuri”, përsonazhi i tronditur deri në shqetësim fizik nga një ngjarje e realitetit të tij, ku bëhet dëshmitar i një pushkatimi jo vetëm të burrave por edhe i të miturve nga vetë partia, gjatë luftës, largohet në mënyrë krejt të pavetëdijshme në pyll. Aty do kalohet në planin fantastik, përmes dy takimeve me pleqtë e pyllit. Dyshimi mbi burimin e së mirës dhe së keqes, kalon kohët plane metafizike, pasi në të vërtetë historitë që pleqtë e pyllit tregojnë janë krejt të ngjashme me atë që ka përjetuar personazhi në realitetin e tij, sipas konvencioni të tregimit. Plaku mjekër gri në të blertë i tregon personazhit një histori që i takon kohës së Ali Pashë Tepelenës, ndërsa një rrëfim tjetër, prej një plaku edhe më të moçëm i ngjan më shumë një përralle, për shkak se historia mbart elementet tipike të përrallës, mbretin, luftërat, qypat me florinj etj. Duhet se Trebeshina jo thjesht kalon në retrospektivë Trebeshina, Kasëm, Ku bije Iliria, Toena, Tiranë, 2000, f. 98.

8

9 Eko, Umberto, Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Diana Kastrati, Dituria, Tiranë, 2007, f. 36.

397

apo përzien kohë të ndryshme, por sikur më shumë se kaq, ai ndërton një palimpsest kohësh, për të shkuar drejt universales. “Mendimi skeptik është i mirënjohur, e ardhmja nuk ka ardhur ende, e shkuara ka ikur, kurse e tashmja rrëshket. Dhe prapë ne flasim sikur e kemi qenien tonë. Por, të thuash që gjërat do vijnë, gjërat do kalojnë dhe që e tashmja gjithnjë ikën. Edhe ikja nuk është qenie. Është e mrekullueshme sesi gjuha i siguron qëndrueshmëri tezës së mosqenies. Ne flasim për kohën dhe përpiqemi t’i japim asaj kuptim, gjë që rezulton të jetë një pohim i qenies së saj.”10 Skepticizmi mbi kohën dhe ekzistencën e saj, në tregimet e Trebeshinës bëhet i gjallë, pikërisht mes lojës me kohën dhe natyrisht me përfshirjen e elementeve fantastike në të, duke na treguar se koha është relative në varësi të koncepteve tona, sikurse ndodh me narratorin, i cili e lejon veten të kalojë në një dimension tjetër, të kthehet pas prej tij dhe të vërejë se thelbi i qenies njerëzore si balancë mes të mirës dhe të keqes, mbetet i njëjtë. Todorovi, kur flet për mënyrat përmes të cilave ndërtohet fantastikja, dëshmon se paqartësia është kushti bazë i krijimit të terrenit për praninë e fantastikes. Ambiguiteti i situatave, kuptimeve, realiteteve dhe në këtë rast, i kohës, bën të mundur që të mbahet gjallë fantastikja. Siç pamë nga tregimet e mësipërme, ngatërrimi apo ndërkalimi nga një kohë në tjetrën bën të mundur kalimin më të lehtë drejt elementeve fantastike, imagjinare. “Kjo do të thotë se lokucionet mbajnë na mbajnë në dy kohë të ndryshme njëherësh.”11 Dysia mes kohëve, mbajtja e ligjërimit në kohë të ndryshme, na çon në një realitet tjetër, i cili nuk i përmbahet detyrimisht perceptimeve tona për realen, por që ne konvencionalisht pranojmë ta marrim si të tillë. Kjo është bota e fantastikes, ku koncepti i kohës fiton trajta të reja dhe na ndihmon gjithnjë e më shumë që duke iu larguar formës së një kohe, të rrokë kuptimin më të lartë të saj, atë të pavarur prej materiales. Shëmbëllesat konkrete, duke u trajtuar si të pandashme, të ngatërruara, të transformuara, e afrojnë rrëfimin me të mbinatyrshmen dhe fantastiken. 10 Ricoeur, Paur, Time and Narrative (Vol I), Translated by K. Mclaughin, D. Pellauer, The University of Chicago Press, 1984, pg. 6. 11 Todorov, Tzvetan, The Fantastic – A structural approach to a literary genre, Richard Hoëard, Cornell University Press, Ithaca, New-York, pg. 38.

398

K R I T I K A

Në lidhje me gjithë çfarë shënuam në këtë punim mbi narracionin dhe format me të cilat na përvijohet imagjinata, vlen për t’u theksuar, sidomos në rastin e një shkrimtari si Trebeshina, se: “Përtej argëtimit, përtej kuriozitetit, përtej të gjitha emocioneve që rrëfimet dhe legjendat përballojnë, përtej nevojës për zbavitje, për të harruar apo për të arritur përjetime kënaqësidhënëse apo tmerruese, qëllimi i vërtetë i vërtetë i udhëtimit fantastik/të mahnitshëm është zbulimi tërësor i realitetit universal.”12 BIBLIOGRAFIA: 1. Trebeshina, Kasëm, Shtigjet e shekujve, Gjon Buzuku, Prishtinë, 2007. 2. Trebeshina, Kasëm, Ku bije Iliria?, Toena, Tiranë, 2000. 3. Trebeshina, Kasëm, Më përtej kohërave, Ars, Tiranë, 2004. 4. Trebeshina, Kasëm, Vendi – këtu, koha – tani, Arbëria, Tiranë, 1992. 5. Trebeshina, Kasëm, Hijet e shekujve, Eurorilindja, Tiranë, 1996. 6. Trebeshina, Kasëm, Legjenda e asaj që iku, Sh. B. E LSHA, Tiranë, 1992. 7. Përmbledhje artikujsh, Trebeshiniana, Studime, artikuj, ese, Tiranë, 1998. 8. Mullahi, Anila, Veçori të poetikës në prozën romanore të Kasëm Trebeshinës, Dudaj, Tiranë, 2013. 9. Nuri Dragoj, Trebeshina, një jetë para gjyqit, Globus R, Tiranë 2005. 10. Dhurata Shehri, “Lexuesit empirikë të Odin Mondvalsen”, seminari XVIII, Tiranë, 1996. 11. Kola, Gjovalin, Shkolla e disidencës dhe Trebeshina, Plejad, Tiranë, 2012. 12. Lumi, Elvira, Metamorfozat, Kadare, Kuteli, Trebeshina, Scanderbeg Books, Tiranë, 2006. 13. Çali, Edmond; Trebeshina, Kasëm, Intervistë me Kasëm Trebeshinën, Aracne, Roma, 2006. 14. Tzvetan Todorov, The Fantastic, a structural approach to a literary genre, Translated in English Richard Hoëard, Cornell University Press, Ithaca, Neë York, 1975. 15. Barthes, Rolan, Aventura Semiologjike, Rexhep Ismajli, Dukagjini, 2008. 16. Barthes, Rolan, Elements of Semiology, Annette Lavers, Colin Smith, Hill and Wang, New York, 2003. 17. Genette, Gerard, Narrative Discourse (An Essay in Method), Translated by: Jane E. Lewin, Cornell University Press, Ithaca, Neë York, 1972. 18. Eko, Umberto, Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë, Diana Kastrati, Dituria, Tiranë, 2007. 12

Ibid, pg. 57.

399

19. Currie, Mark, About Time: Narrative, Fiction and the Philosophy of Time, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2007. 20. Përmbledhja me studime: Teori dhe Kritikë Moderne, Përgjodhi dhe përktheu Nysret Krasniqi, 21. Zhenette, Zherar, Figurat, Sabri Hamiti, Binak Kelmendi, Rilindja, Prishtinë. 22. Goyet, Florence, The Classic Short Story, 1870-1925, Theory of a Genre, Open Book Publishers, Cambridge UK, 2014. 23. Genette, Gerard, Diskursi i ri i rrëfimit, MIrela Shella, Dy Lindje & Dy Perëndime, Tiranë, 2014. Ricoeur, Paur, Time and Narrative (Vol I), Translated by K. Mclaughin, D. Pellauer, The University of Chicago Press, 1984.

400

K R I T I K A

Ballsor HOXHA

Ka kryer studimet për Gjuhë dhe Letërsi Angleze në Uni­ versitetin e Prishtinës. Është kolumnist i rregullt në Kohën Ditore. Merret me prozë, poezi dhe eseistikë, gjithashtu është aktiv në përkthime të letërsisë dhe studimeve nga gjuha angleze. Deri më tani ka botuar një përmbledhje me poezi, Nirvanë Qytet dhe përmbledhjen me tregime Bardhezi. Jeton dhe punon në Prishtinë.

ROMANI I PASHKUT, VETËNDALIMI SI REFUZIM Hyrje me shembull konkret Kur është publikuar romani OH, më 1971 të shekullit të kaluar, universi kosovar ka qenë i kastruar nga të gjitha mundësitë sociale të një universi normal. Ka qenë i ndarë nga shteti amë (siç e quajnë disa Shqipërinë), ka qenë i ndarë nga mundësitë e shprehjes demokratike të kësaj shoqërie brenda sistemit socialist, ka qenë i izoluar nga të shkëmbyerit me atë, që e bënte botën atëherë. (Shikuar prej perspektives psikanalitike, kjo e fundit, megjithëse mund të kundërshtohet duke qenë se sistemi socialist i ish-Jugosllavisë, ka pasur mundësi të shkëmbyerit me tërë botën, është posaçërisht e vërtetë nga tepria e të shkëmbyerit sot me të njëjtën botë). Universi kosovar ka pasur kufij në të gjitha zhvillimet sociale, psikike dhe shpirtërore, duke e bërë kosovarin të pajetueshëm dhe të shtypur. Ngjashëm me këtë që u tha, por zhveshur nga përmbajtjet, Ai dhe Ajo, dy personazhet kryesor në romanin OH, në kohën e ciklit të dytë të kohërave brenda romanit (duke qenë se cikli i parë kornizues është ai i narratorit të gjendur brenda dhomës së tij të fjetjes, duke u munduar të presë me gërshërë sekretet e trupit të tij, një tepri biologjike (shih: Vox-i i Anton Pashkut – Kujtim M. Shala) në romanin OH të Anton Pashkut “ndodhen” buzë një liqeni artificial, dhe mbeten aty, me malin prapa, kështu duke shënjuar një ambient të prerë, të shkëputur, të fundit të botës. 401

Një digresion tematik: Në kohën e hapjes solemne të bibliotekës kombëtare, një prej funksionarëve shtetërorë shqiptarë në fjalimin e tij përurues, flitet të ketë thënë se biblioteka si objekt arkitekturor do të bëhej edhe më e bukur me heqjen e “skeleve” të saj. E ka pasur fjalën për balloret e metalta të kësaj ndërtese. Kjo ndërtesë që në idenë nistore e deri edhe sot ka simbolizuar kohën, atë kur ka funksionuar ky pushtetar socialist shqiptar, të një izolimi, burgosjeje të vetë shqiptarit nga rendi. Ato “skele” kanë simbolizuar burgun e vetë atij. Kjo na bie në përfundim se ai, pushtetari, ka qenë i operuar inteligjence, dyshimi, hamendjeje, ar­ syetimi, ka qenë i kastruar në arsyen e tij duke e lënë të lirë të funksionojë vetëm fizikisht. I paarsyeshëm, ai kurrë, si duket, nuk është pyetur pse është i lirë, ai në të vërtetë sigurisht ka besuar se është i lirë në tanësi, duke mos e njohur arsyen si qeniesim të vetin. Ai ka qenë modeli më i për­ shtatshëm i këtij ish sistemi, duke e shndërruar shqiptarin në një qenie fizike pa aftësinë për t’u pyetur. “Skelet” që i kanë penguar, në të vërtetë, ka qenë pranimi i tij, jo tradhtia, meqenëse ai ka besuar në atë sistem, të kësaj gjendjeje. Për atë, të qenit i lirë fizikisht, ka qenë fillimi dhe fundi i lirisë së tij. Në kohën hipotetike të këtij romani, që duhet të jetë fundi i viteve gjashtëdhjetë apo fillimi i të shtatëdhjetave të shekullit të kaluar, Kosova ka qenë e kastruar/ndaluar shpirtërisht duke i dhënë për të përtypur sajesat perfekte socialiste si ushqim të tijin shpirtëror. Kolektivisht kastrimi/ndalesa e ka kufizuar Kosovën brenda këtij sistemi duke e zbrazur, apo tentuar ta zbrazin shpirtërisht . Kosova ka qenë një bombë e mbetur prej luftërave, që ka reflektuar rrezik përhershëm për tërë sistemin, andaj kastrimi ka qenë i kushtëzuar me mirëqenien e banorëve të saj. Ia ka zhveshur shpirtin (lexo: pamundësuar qeniesimin shpirtëror), duke i ofruar mirëqenie materiale, duke i ofruar besimin impotent në socializëm. Kjo, sidomos, është agjituar nga shumë funksionar shtetëror të asaj kohe, shqiptarë, të cilët nuk kanë ditur të bëjnë dallimin midis lirisë së plotë dhe asaj fizike. Sistemi qëllimisht ka degraduar njerëzinë, anën e brendshme të njeriut në favor të instikteve kafshërore të materiales. Andaj, personazhi kryesor në romanin OH të Anton Pashkut është një skalitje e persones së shtypur nga kastrimi kolektiv i kosovarëve, është 402

K R I T I K A

akumulimi i brendshëm i kosovarit të kësaj kohe brenda këtij sistemi. Ai shquhet për nga skepticizmi, nga shtrirja e këtij skepticizmi në tërë globin, që nga natyra e njeriut e deri tek pushtimi i tërë kozmosit. Ai është i kastruar/ndaluar, këputur tej mundësive. Trysnia, shtypja e qenies së tij njerëzore simbolizohet në ujin që digjet, në liqenin artificial nga ku ndez cigaren ai. Ai është i revoltuar nga të qenit në gjendjen e kastruar që është, por që nuk mund ta manifestojë atë duke qenë se dyshon që dalja tej “kapinzasit” ku qenieson, është vetëm kalim në një kapinzais tjetër.

Është i kastruar besimi dhe vetëbesimi brenda impotencës së shtetit (diçka e paardhmëri) dhe manifestimit të tij, është dhe i kastruar/ndaluar me qëllim tehuajsimin e shqiptarit brenda këtij sistemi. Andaj, dhe ndodhet në dy shkallëzimet reale, i kufizuar brenda dhomës së tij në kohën reale të rrëfimit, dhe në fund të botës në të për­ kujtuarit e tij të ditës paraprake. Nuk ka kontakt real me asnjë njeri tjetër, aq më shumë që mungojnë edhe zogjtë dhe çfarëdo gjallese. Kështu, duke e shuar autori çdo marrëdhënie fizike me botën, dhe duke e lënë vetëm një gjinkallë shquese të atij ambienti (post-impotence). Ai, personazhi kryesor, por edhe femra duke refuzuar dashurinë me atë, nuk kanë marrëdhënie seksuale, sepse kjo do të ishte zhytje në këtë sistem, pranim i impotencës kolektive shpirtërore, do të ishte të festuar i jetës brenda kësaj natyre artificiale.

Këta të dy ndodhen brenda një ambienti shënjues të fundit të botës në ikje nga bota reale, dhe kontakti me njerëz, asociativisht do të nënkuptonte manifestim të këtij rendi impotent të gjërave dhe të kastrimit, ndalesës shpirtërore. “... s’di pse e kisha nxjerrë gjuhën dhe pse me atë gjuhë isha përpjekë me e lëpi mjekrrën, madje edhe majen e hundës sime, dhe pse i kisha zgurdullue sytë kur qeshë para pasqyrës, me ma pre, me ma pre thonin që tash, kështu po thonë, s’e kam (e pse bash thonin e jo gishtin, e pse bash gishtin e jo kambën, e pse bash tanë kambën e jo tanë dorën, e pse bash tanë krahun e jo kërthizën, e pse bash tanë krahun e jo kërthizën, e pse bash kërthizën e jo qafën ose kryet, e pse bash thonin e gishtin dhe tanë kambën e dorën

403

bashkë me tanë krahun dhe kërthizën e qafën dhe kryet e jo bash qyrrat dhe jargët?), nuk di, jo, njimend nuk di ...” (Romani OH – Anton Pashku)

Kastrimi vjen në moshën edipiane (pra në moshën 4-6 vjeçare), sipas psikanalizës, dhe është momenti kur personi nga pafajësia zbret në kompleksin e botës (fajit, përmbajtjes, kufizimit brenda normave të babait, frikës, zemërimit, xhelozisë etj) së të rriturve. Humbja e lidhjes me nënën krijohet në njëlloj kufiri, duke kuptuar se ajo i takon babait, krijon traumën, e cila do të shndërrohet në mekanizëm shpjegimi dhe shprehje e brendshme të tërë universit nga ai moment e deri në vdekje. Kastrimi rri tërë jetën e njeriut si e mundshme e heqjes së lidhjes me atë që të “takon”. Ai, personazhi kryesor në romanin OH, në fillim dhe në fund të romanit është me gërshërë në duar, simbolin më ekzakt të kastrimit në tërë historinë e njerëzimit, dhe mundohet të presë sekretet e tepërta të tij, por në vend të kësaj pren vezullimat e vetë gërshërëve. Tërë dyshemeja e banjos të tij mbushet me vezullima të prera. Gjithmonë kastrimin e inicon babai, duke pamundësuar teprinë e të kënaqurit (lexo: përmbushjen) me nënën në fëmijëri, me të përjetuarit e kënaqësisë së tepërt etj. Në romanin OH, kastruesi mungon. Mungon dora e cila do të shkë­ puste të “kënaqurin” - personazhin kryesor - nga kënaqësia, nga mundësia dhe nga të jetuarit dhe manifestuarit të tij. Por, duke qenë se ai mban në dorë gërshërët, kastrimi bëhet nga vetë ai. Personazhi Ai është kastruesi i vetes, shkëputësi i vetes nga bota. Për më shumë, kastrimi është një prej motorëve të botës së bre­ ndshme, atë që nuk mund ta përjetojë i kastruari në jetën aktive, e për­ jeton në jetën e brendshme. I tërë romani OH është një ëndërrim syçelë, një jetesë e brendshme nëpër cikle të ndryshme kohore, nëpër trajta dhe figura të sajuara, dhe nëpër situata traumatike dhe absurde. Është manifestim i vetes në mungesë të jetës fizike.

404

Kastrimi si torturë shenjuese

K R I T I K A

Tortura - shenjuesi i torturuesit/kastruesit Ka dy shpjegime: i pari se në kohën e botimit të këtij romani ka qenë e pamundshme për një shkrimtar shqiptar të emërojë torturuesin, që ka qenë: në rrafshin socio-politik - sistemi shtetëror, në rrafshin sociologjik – nacionalizmi serb, dhe në rrafshin psikologjik – shtypja shpirtërore; dhe së dyti, emërimi i ndonjë figure apo personi apo karakteri që do të simbolizonte torturuesin, ka qenë, po ashtu i pamundshëm. Por, është edhe një perspektivë mbi këtë: se Ai, personazhi kryesor i romanit, është i izoluar brenda fizikes së tij, duke mos i përkitur as jeta e natyrshme shqiptare në shtetin e tij e deri te pamundësia e të shprehurit/jetuarit në plotësi. Është i kastruar/torturuar (lexo: shkëputur) deri në atë masë që torturuesi është bërë vetë ai. Por ka edhe një shpjegim brenda prozës subjektive të Pashkut, se kastrimi i vetes, kufizimi, prerja e vezullimave të gërshërëve vjen si vetëmbrojtje ndaj tjetërsimit – si njeri; kundër tradhtisë (shih Analiza, Kognicioni dhe Modelimi- Rexhep Murtez Shala; Triumfi i inteligjencës – Sabri Hamiti) – si shqiptar; dhe tehuajësimit – si banor i botës. Kjo e fundit duke shenjuar universalen brenda këtij romani. Në një moment, derisa përshkruan “salltot” brenda botës së “qetë” prapa “këlkatëseve” të syve të tij, ai ndez cigaren nga liqeni, merr prushin nga ai. Tortura zhvendos/shpërndërron realen dhe kështu njeriu kalon në rendin imagjinar të gjërave. Gjërat zëvendësojnë njëra-tjetrën me qëllim të fshehjes së të vërtetës. Kjo nuk bëhet nga dëshira, por vjen si nevojë e mësuar në fëmijëri për të fshehur mendimet aspiruese ndaj nënës në moshën e kompleksit të Edipit. Atëherë ç’i ndodh liqenit? Apo ndoshta do të ishte më e arsyeshme të pyetemi ç’i ndodh personazhit kryesor? Tri episodet e brendshme si shkallëzim i psikës së personazhit kryesor

Kah fundi i romanit, atëherë kur kemi kaluar nëpër të gjitha shtre­ sat e jetës së brendshme të personazhit kryesor, ai e sheh veten të mby­ llur nëpër rrathë metali që zhurmërojnë. Këta rrathë, megjithëse janë 405

interpretuar shumë herë në mendimin kosovar të letërsisë, dhe kryesisht njihen si tri cikle përforcuese të narracionit në romanin OH të Anton Pashkut, mund të trajtohen nga perspektiva psikanalitike si tri haitate psikike dhe struktura të psikes së përgjithshme shqiptare. Ato kanë disa kuptime sipas mendimit tim: 1. Janë rrathë metali dhe automatikisht mund të përfundojmë se i takojnë prodhimit të dorës së njeriut, gjë që shtrinë mendimin drejt një artificialeje dhe industrialeje njerëzore që arrin deri te burgu, ku e ka futur tjetri. 2. E tërë ngjarja zhvillohet në cikle kohore që janë brenda ciklit të personazhit kryesor, që ecejaket nëpër shtëpinë e tij, duke prerë ekscesin e sekreteve të tij, andaj këto do të mund të ishin dhe universet psikike të personazhit shqiptar deri në kohën reale të romanit. 3. Rrathët do të mund të ishin dhe rrathët e shtypjes nga kastrimi i tij psikik.

Tërë proza e Anton Pashkut shquhet për një introspeksion origjinal, kalim dhe shndërrim situatash pa ndonjë logjikë, gati si në ëndrra duke ndjekur kuptime, shkaqet e pasojave të cilat i rrëfen. Andaj, rrathët e metalit që e kufizojnë janë edhe rrathët që përshkon ai, duke ëndërruar: kalimi prej të ndodhurit buzë liqenit artificial në parahistori mes hijeve dhe pasqyrave dyfaqëshe, pastaj kalimi në sallën vezake etj. Së bashku, dhe në veçanti, ato janë ikja e tij nga përballja me pamundësinë e të qenët të tij siç është, shqiptarë, në plotëni. Tri episodet

Tri episodet e tij të brendshme: historia parahistorike e ilirëve, fjalimi i mizogamit dhe artikulli me dialogun e gjuetarëve janë edhe çelësi për kërkimin nëpër romanin Oh. Janë konstrukti i psikes së personazhit kryesor dhe rrathët nëpër, të cilët ai endet i shtypur duke kërkuar shkaqet. Episodi i parë tregohet nga Plaku brenda këlkatëseve të syve të personazhit kryesor, me plisin e mbytur në zdral, arrirë gati deri në maje. 406

K R I T I K A

Gjendja e tij psikike vazhdimisht ia shfaq këtë karakteristikë të plisit të plakut, në të njëjtën kohë duke krijuar vërtetësinë dhe gjendjen e vetë plakut. Në përvojën tonë, pleqtë zakonisht janë simbol i superegos, mekanizmit të normave shoqërore psikike të njeriut, konstruktit të kufijve psikikë shoqërorë dhe kolektiv. Përmes tij, personazhi kryesor rrumbullakëson tërë historinë e paraardhësve të shqiptarëve, atë të ilirëve. Është një dekonstruksion minimalist i tërë konstruktit të superegos shqiptare, ideologjia e këtij konstrukti duke qenë e ndërtuar nga përpjekja e të voglit ndaj të madhit (perandorisë romake), tradhtia dhe humbja (tjetërsimi). Dhe, të gjitha këto të derivuara nga varësia ndaj pushtetit (jo atij politik, por psikik). Augusti, mbreti romak, arritur përmes depërtimit të sajesës së Plakut, e këto sipas ëndërrimeve syçelë të personazhit kryesor buzë liqenit artificial (gjë që simbolizon njëlloj kastrimi/ndalese), nuk arrin të jetë i gjithëpushtetshëm (brenda psikes së tij, jo politikisht), duke pasur për armik bukurinë e Priamit, ëndërr të çdo femre në Romën e tij. Augusti ka forcën por jo dhe bukurinë, pushteti i tij mundet nga ëndrra/bindja e femrave ndaj bukurisë së Priamit, dhe jo të forcës së tij. Andaj, duke qenë i ndaluar (nga natyra) pushteti i tij, ai shtrin forcën, atë që e ka, në ata që mundet. Vazhdimisht, derisa ecë, në zhurmërimën e hapave të tij dëgjon çekanin e ilirëve duke u përgatitur për luftë, është të obsesionuarit me dehjen e pushtetit, që nuk njeh asgjë pos vetes (më vonë edhe një prej batove të ilirëve, më saktësisht Genti, pushtohet nga kjo ndjenjë dhe vret të vëllanë etj). Për më shumë shfaqet dhe politika si mekanizëm pushtimi përmes shpërndarjes së “magjisë” së saj nëpër popujt ilirë. Atëherë me këtë shfaqet edhe tërë ideologjia e Plakut: pushteti, bindja ndaj tij, forca fizike dhe politika si mjet i nënshtrimit dhe shtrirjes së pushtetit. Shtresat e shtrirjes së pushtetit janë shtyllat e historisë që e tregon plaku, dhe meqenëse ai është i imagjinuar nga personazhi kryesor: kjo përbënë konstruktin e superegos. Natyrisht pjesa tjetër e këtij konstrukti është bashkimi i ilirëve në një “qerre vezullimash” që ecën nëpër pyllin e tyre, natyrisht është edhe përpjekja e tyre për ekzistencë dhe kërkimi i të resë (ardhur përmes pasqyrave dyfaqëshe). Këtu mund dhe të ndërlidhet transformimi i asaj bote që e kishin njohur ilirët në një botë me pasqyra dyfaqëshe dhe bota para luftës së dytë botërore transformuar në botën komuniste me mundësinë e interpretimit të asaj që shihet në pasqyrë. Siç edhe ceket nga Sabri Hamiti, tërë procesi i krijimit të ideologjisë, apo 407

konstruktit të superegos, tërë kjo histori është faqja tjetër e aktualitetit të personazhit kryesor, janë tërësisht të njëjta duke zhvilluar brenda romanit një rreth gjithëpërfshirës të tërë historisë deri në momenti e rrëfimit. Por, si për Plakun dhe për të gjithë ilirët (nëpër shkallë të psikes së vetë personazhit kryesor) pylli është vetë qenia e tyre. Në të vërtetë Plaku e nis rrëfimin me hije që më vonë shndërrohen në persona (apo lexuar në të kundërtën (shih Vox-i i Anton Pashkut –Kujtim Shala) mali përmban dhe përmbushet nga historia parake e njeriut shndërruar në hije. Andaj, duke tentuar një interpretim psikik, pylli duket të jetë, sipas personazhit kryesor dhe më thellë nëpër rrathët psikik të tij edhe për Plakun dhe për luftëtarët, vetë psika e tyre, apo shpirti i tyre, qeniesimi i tyre. Përvoja dhe dija për jetën. Kjo më së miri shquhet në dialogun e dy ushtarëve romakë që zhvillohet në pyllin e prerë, në mundësinë e kontrollimit, kastrimit/ ndalimit kolektiv të ilirëve që e ofron pylli i prerë i këtyre popujve. Në anën tjetër, Plaku gjen lirinë e tij gjatë kërkimeve të tij të deles larëzezë në pyll, vetëm aty ai është i lirë, natyra është e vetmja liri e tij, duke qenë se personazhi kryesor nuk e ka të mundshme lirinë, të plotë nëpër universin e qytetit. Apo ky mund të jetë edhe transformimi, kalimi i universit të shqiptarit dhe me këtë i njeriut – nga natyra në qytet, rrethuar me liqe artificial.

Besimi, bota e brendshme e ilirëve, dhe bota e brendshme e per­ sonazhit të Plakut janë të gjitha të ngarkuara, apo thënë më saktësisht, të bartura nga qerrja e përbashkët e tyre. Për më shumë ka një interte­ kstualitet në mes të nevojës për vezullimë të personazheve në këtë roman me tregimin Floçka të këtij autori. Ëndrra e figurëzuar në femër në këtë tregim është e tëra një krijesë driteje, gjë që automatikisht të shtyen në një ndërlidhje me religjionet dhe me besimin (jo vetëm lirinë, apo lirinë e përkufizuar përmes religjionit), me shpirtëroren dhe nga këtu kërkimin e natyrshëm të njeriut për tjetrin, për afirmimin e vetes dhe shpërthimin e vetmisë. Qerrja, gjetje gjeniale e autorit, lëviz dhe me këtë shënjon krijim të vazhdueshëm dhe me këtë jetën. Në tregimin Floçka kërkimi i personazhit është Rruga (thënie e njohur popullore angleze për lumturinë), në romanin Oh ajo është, ndodh, vetëm nga bashkimi i 408

K R I T I K A

popujve, dhe lëviz. Dhe mu këtu qëndron tragjedia e personazhit kryesor, që nuk mund as të bashkohet (penguar nga eshtrat e të tradhtuarve) dhe as të lëvizë vetë, i lirë, natyrshëm. Këtu qëndron motivi i tij (për të hulumtuar nëpër psiken e tij) duke mjeshtëruar histori të shkallëzuara nëpër fshehtësi që i ruan edhe nga vetja. Njëlloj ndalimi/kastrimi i vetvetishëm për të ëndërruar lirinë e jetës (luftërat heroike, sakrificat e ushtarëve ilir, njëlloj vetëkënaqësie, qoftë në tragjedinë e shqiptarëve dhe njeriut në përgjithësi). Në episodin tjetër, të fjalimit të mizogamit, ndalesa/kastrimi del në pah qysh në përshkrimin e sallës: ajo është vezake. Duke qenë se njeriu nga përvoja ka krijuar gjithherë strehë katrore rrumbullakësimi i kësaj hapësire do të mund të shpjegohej kështu: perfeksionim maniakal, shndërrim i rregullave ekzistuese, dhe rikrijim i botës. Nga kjo del në pah tortura në të cilën janë të mbyllur të pranishmit. Nga këtu del mundësia e mizogamit për të pastruar syrin pa i prekur syzat. Episodi është i çuditshëm duke qenë se nuk ka hero brenda tij, apo që heroizmi shprehet me lojë fjalësh (kastrim i radhës) dhe me një të vjellë, që nuk vërehet nga askush nga euforia e të jetuarit brenda të pamundshmes vezake. Mizogami nuk ka kufij (që është e kundërta e personazhit kryesor, dhe e dy heronjve (meqenëse nuk mundemi pa ata), ku njëri nuk është as në të majtë as në të djathtë dhe atij që vazhdimisht kërkon në hundën e tij (ndoshta duke mos pasur ku të kërkoj tjetër), është i pandaluar. Por, në fjalimin e tij është e vërejtshme impotenca e tij, është e vërejtshme dhe në rrumbullakësinë e universit ku ai penetron të pranishmit me po impotencën e tij. Ikja e tij prej kufijve të caktuar prej babait është konflikt seksual që shpreh painteresimin e tij për të “mundur” babain në fazën edipiane, dhe kjo mund të vërehet nga kërkimi i tij për një botë tjetër. Duke qenë se kjo është një shprehi e homoseksualit të papërmbushur, mund të ndodhë, që personazhi i mizogamit ka dhe tendenca homoseksuale, sidomos duke pasur për bazë konfliktin e tij me babanë. Të rehatuarit brenda kufijve të babait, do të thotë pranim i normave të babait, do të thotë të jetuar brenda asaj që është dhe ai mu këtë nuk mund ta bëjë, është i tmerruar nga aroma e dheut të babait të tij gjë që do

409

të mund të ishte aroma e vetë babait të tij, gjë që mund të jetë pamundësia e tij për tu shkrirë (depersonalizuar psiqikisht siç bënë fëmija në fazën edipiane pas kastrimit) në babanë e tij. Këtu dhe lind ngarendja e tij pas qiellit ku nuk ka aromë mashkulli, dheu e relacionesh njerëzore të të qenit i barabartë, në mos i pushtuar. Është zhvendosje e pamundësisë së të jetuarit fizikisht me njerëz, në fluturim tej botës.

Ç’thotë kjo për personazhin kryesor? Ndoshta do të mund të krahasonim veprimin e mizogamit të të pastruarit të syrit me pastrim të syzeve nga ai. Të qenit normal në universin e “vezakëzuar”. Në të vërtetë, salla do të mund të shprehte botën, që është vezake, por të mbyllur brenda kufijve të impotencës së mizogamit, përfaqësuesit të “denjë” të sistemit ku jeton, personazhi kryesor. Ndoshta ky është një përbërës, apo gjymtyrë e krijesës pastruese të personazhit kryesor. Për t’u ndërlidhur me politikanin real të fillimit të këtij shkrimi, mizogami është ardhmëria, teprimi i lirisë fizike të garantuar me sistemin e ish-Jugosllavisë. Të qenit i burgosur brenda vizionit të mizogamit. Ç’mund të thotë loja me syrin e mizogamit për personazhin? Ai është i verbër. Është i izoluar. Është i vetëm. Në anën tjetër, loja me syrin, në imagjinatën e tij, është shumë e ngjashme me mënyrën e lojës së filmave vizatimorë, me logjikën e tyre, që buron nga loja Çaplineske në filmat e tij, njëlloj thjeshtësie e natyrshme në gjërat më të panatyrshme. Mund të interpretohet si një kastrim i besimit të personazhit kryesor. Mund të merret si kastrim i arsyes së personazhit kryesor dhe kastrim i mospajtimit, është shenja e të zhyturit brenda kësaj bote me mure vezake. Është shenjë e korrupsionit të tij, në mos me të pajtuarit/miratimit të kësaj bote, atëherë për shkak të jetuarit brenda saj (symbyllur). Në të vërtetë, kjo është edhe shprehje zemërimi e personazhit kryesor, ai e çnjerëzon, ndoshta edhe e tej-shndërron për të shprehur torturën dhe zemërimin e tij, ndoshta edhe qesharak, të psikes së tij.

Në një poezi të Abdullah Zenelit shkruar për Anton Pashkun, asocohet se balonat e pjesëmarrësve në fjalimin e mizogamit janë testiset e tyre. Por kjo, nuk është e tëra, ata balona janë në të vërtetë shprehja identike psikanalitike për kastrimin, sa më i fuqishëm kastrimi aq më të 410

K R I T I K A

mëdha testiset e tyre të kastruara. Ato janë tejkalimi tej njerëzores, tej nevojës, dhe janë pranimi i asaj bote. Janë të humbur në euforinë e torturës ndaj tyre. Nevoja e tyre biologjike është shndërruar në përmbushje absurde (dhembje) të shndërruar, kotësi.

Ky episod brenda psikes së personazhit kryesor është përhumbje brenda dhembjes së ndalesës/kastrimit shpirtëror, përkundër ndalesës fizike të episodit të parë. Tejpërshkohet nga dhembja e tij. Absurdi gjithnjë është i ndërlidhur me dhembjen dhe vetëm dhembja di të arrijë situata absurde. Salla vezake, nuk është vetëm sajesë e mizogamit, është dhe shprehja e dhembjes së personazhit kryesor derisa rri këlkatset e syve mbyllur në ranishten buzë liqenit artificial. Për më shumë ky episod vjen pas të endurit nëpër tragjedinë e paraardhësve të tij.

Dhe, episodi i radhës, ikja e tij në “kapizas” që digjet vetvetiu, rrethuar, dhe brenda botës së gjuetarëve të pashpirt është shprehje reale e kësaj dhembjeje, është thelbi i tragjikes dhe prej këtu dhembjes. Aty emërohen, apo thënë më mirë figurativizohen torturuesit. Paralel me sallën vezake kapinzasi është realiteti, megjithëse i mjeshtëruar, i saj. Salla vezake e episo­ dit tjetër në të vërtetë është ikja nga kapizasi, apo është ndoshta faza që vjen shpëtuar kapinzasit, sidoqoftë edhe në roman universi i kapinzaisit del i kanalizuar realisht nga artikulli brenda sallës vezake. Gjuetarët janë njerëz pa probleme kastrimi, janë e kundërta e njerëzve në sallën vezake dhe e kundërta e personazhit kryesor. Kjo do të mund të vërehej në shkallëzimin e kapinzasit si bota jashtë sallës vezake. Dhe me këtë gjuetarët janë ata që sundojnë botën dhe orientojnë qarkullimin njerëzor. Tërë shprehja e tyre njerëzore vie dhe është nga të pushtuarit dhe të sunduarit, të të qenit mbi një apo më shumë femra, janë ajo që mizogami mundohet t’i bindë të pranishmit se është. Janë fundi i rrethit që fillon të krijohet nga perandori i romakëve Augusti. Në të vërtetë këta shënjojnë zhvendosjen e bindjes (nëse jo tjetër atë seksuale, motorit të psikës së njeriut) së të tjerëve në bukuri në kohën parahistorike, në paranë në kohën reale. Apo a është kështu? A mund të ndodh kjo në realitet? A është paraja mundësuese e pushtetit shpirtëror? Dhe a është kjo përmbyllja e natyrës së njeriut. 411

Është e njëjta ideologji me atë të parahistorisë, por këtë herë në vend të pasqyrave dyfaqëshe ofrohet ajri i konservuar (gjë që sot, në krahasim me kohën kur është shkruar ky roman, tani duket e mundshme). Dhe nuk ka tendencë për ndalesë/kastrim kolektiv, por ndalim/kastrim material të individit, kastrim të nevojës biologjike: uria, mirëqenia materiale, etj. Shumë “anas” ndihmojnë këta gjuetarë në të vrarit e krijesave që dalin nga kapinzasi.

Edhe këtu qëndron elementi paradoksal në fillim të episodit, në përshkrim të ambientit “që kallet vetvetiu”, dhe gjë të cilën e shfrytëzojnë gjuetarët. Duket sikur vetë natyra ndihmon këtë gjendje, dhe me këtë natyra del të jetë e shfrytëzuar për interesa të disave, në këtë rast të gjuetarëve. Ç’bën personazhi kryesor në këtë episod? Ai vuan deri në detaje pashpirtësinë, dehumanizimin real të njeriut të kamur. Nga këtu shfaqet ideologjia e personazhit kryesor si kundërshtues i individualizmit kapitalist (dhe i atij komunist), kështu duke shquar tragjedinë e njerë­ zimit. Kapinzasi shpreh dhembjen reale të personazhit kryesor, të qenit i pambrojtur nga natyra dhe për më shumë natyra e manipuluar nga njeriu. Ndezja e vetvetishme është fati dhe fatalja, të cilën religjioni mundohet dhe është munduar ta zbusë, por në kapinzais nuk ka mëshirë, dhe me këtë as vend për atë.

E tërë historia e episodit të gjuetarëve ndodh brenda një artikulli në gazetë, gjë që shfaq realen, intensitetin e dhembjes shpirtërore të personazhit kryesor. Djegia është çelësi i tërë kësaj episode. Djegia që shfaqet edhe në ujin e liqenit artificial, gjë që shfaq dy zjarre të pamu­ ndëshme, atë të ujit dhe të kapinzasit. Në një asocim të lirë djegia është revolta dhe shprehë ankthin e personazhit kryesor në raport me atë. Pamundësinë e të ikurit, të qenët i pritur nga gjuetarët dhe të qenit i shënjestruar gjatë tërë kohës. Del tragjedia e konstruktit të superegos konstruktuar brenda Plakut historikisht (në histori dhe brenda romanit) Roma, Iliria etj, digjen!. Dhe ndoshta kjo është dobësia e personazhit, apo ndoshta është i mundur nga ndalesa/kastrimi i të qenët shqiptar në ishJugosllavinë. Më tutje, kjo mund të jetë skepticizmi i tij ndaj botës, natyrës dhe me këtë shkëputja nga prejardhja e tij. Por, a nuk i sjell kjo vetminë dhe mosjetën e tij? A nuk është ky skepticizëm i tij që bën të ndizet uji apo 412

K R I T I K A

të përjetojë situata si ajo me kapinzasin? Ai është i ndaluar/kastruar në vetëbesim, në nevojën biologjike për besim. Të gjithë episodet, sa u cekën më lart, janë të ngjyrosura me mosbesimin e personazhit kryesor. Të gjithë episodet janë mosbesim në njerëzimin dhe shuajnë nevojën e tij fizike për jetë. Të gjithë episodet janë ndalesa/kastrime të vetvetes për të mos kërkuar lirinë, për të mos dalë tej njërit kastrim, ndoshta në tjetrin.

Këto episode, rrathët e vuajtjes së tij, që si mekanizëm zhvillojnë njëra-tjetrën nga historia në të ardhmen vezake e në kanalet pamëshirë, janë dhe shkallët e torturës së peshuar në inteligjencën e këtij personazhi, duke e pamundësuar, duke e bërë të paaftë të jetoj në plotëninë njerëzore të tij. Dualiteti i degraduar: Ai dhe Ajo

Dialogët në mes episodeve të brendshme të personazhit kryesor, në mes të atij dhe asaj, janë një lloj baze e fluturimeve dhe aterimeve të vuajtjes së tij. Ato janë tërësisht të sinkronizuara, me gjuhë simbolike dhe kërkojnë vazhdimisht brenda fundit të botës, ku edhe janë të ndodhur. Simbolizojnë me kufizimin e tyre, me minimalistiken e tyre, me kufishmërinë e tyre brenda vetëm atyre të dyve, duke mos pasur disi nevojë për asgjë dhe askë tjetër, një përmbushje brenda ndalesës, konfliktin që e sjell pashmangshëm kastrimi kolektiv i shqiptarëve brenda sistemit. Tërë dialogu i tyre është njëlloj ikje nga syri diktatorial i sistemit, një lloj kamuflimi i revoltës evidente në gruan dhe apatisë së personazhit kryesor. Vazhdimisht dialogët e tyre përfundojnë në mospajtim dhe kjo është edhe më e shenjuar brenda fundit të botës ku gjenden, tingëllojnë më thellë dhe janë më të dhembshme. Në të vërtetë, gruaja shprehet me kërkesën e saj për tu revoltuar, për të ndërmarrë diçka derisa në personazhin kryesor revolta shndërrohet në ujë të kallur, (nga i cili edhe shërbehet për të ndezur cigaret e tij), gjë që mund të nënkuptoj njëlloj të jetuari brenda flakës së zemërimit, njëlloj nënshtrimi pamundësisë që del nga skepticizmi i tij. 413

Në përvojën e njeriut, lumi, deti e liqeni (por edhe psiqikisht) si­ mbolizojnë reflektimin e vrojtuesit të tij. Ai duke vrojtuar liqenin, para se të humbet në episodet e tij, sheh skelete njerëzish, e më pastaj dhe peshq të vdekur. Është pasqyrim i gjendjes së tij në depresion kombinuar me ankthin e brendshëm të tij. Liqeni artificial për atë simbolizon, reflekton në të vërtetë sistemin artificial brenda të cilit jetojnë, dhe është vetë gjendja e tij e brendshme, fataliteti i jetës, ashtu si e sheh ai, ku herë i shëmbëllejnë në eshtra njerëzish nën ndriçimin e detit, dhe herë të tjera në trupa peshqish. Është tërësisht i këputur, ndaluar besimi në botë. Andaj, dhe çdo herë tenton të luajë me gruan e tij përmes këtyre dialogëve sa fëmijërorë, seriozë dhe simbolizues për t’u manifestuar me atë që është njeriu. Por në anën tjetër, personi tjetër, gruaja e tij, nuk vuan nga ky mosbesim dhe ajo ka nevojë për të krijuar, ndërtuar mbrojtjen e saj. Ndoshta, edhe për këtë arsye gjatë tërë romanit, ajo është e kthyer me shpinë ndaj liqenit duke e injoruar reflektimin e vdekjes, duke dashur të jetojë aktualen dhe të ndërtojë brenda fundit të botës, e me këtë edhe të fillojë jetën qoftë edhe nga fillimi. Ajo në dialogët e tyre vazhdimisht tenton të thyejë ndalesën, duke ndërtuar, duke nxitur burrin, duke besuar në nevojën e saj edhe biologjike për përmbushje të plotë njerëzore. Ajo është e kthyer me shpinë ndaj liqenit artificial, (natyrës së kastruar, natyrës së manipuluar), sepse do të injorojë atë që vazhdimisht e mbisundon burrin, ankthin e të qenit brenda botës së kastruar/ndaluar sipas nevojës (lexo: urisë) së njeriut. Të qenit i kufizuar panatyrshëm shkakton konfliktin, mospajtimin dhe mospërmbushjen. Ata janë të mallkuar të degradojnë në vetmi nga harmonia (megjithëse konflikutoze) e tyre burrë – grua. Marrëdhënia e tyre optimizëm – pesimizëm, veprim – ëndërrim syçelë, kërkim – artificialitet natyre, degradojnë në shkëputje, në vetmi, aty ku kastrimi/ndalesa bëhet më kuptimplotë si për njërin ashtu edhe për tjetrin. Përfundon krijimi i jetës, marrëdhënies njerëzore gjë që do t’i fundosë të dytë në degradim të mëtutjeshëm. Në kufijtë e kastrimit kolektiv shpirtëror thellohet refuzimi dhe prishet harmonia e jetës. Dyshemeja e mbushur me vezullima

Në përpjekje për të prerë teprinë biologjike (tepria gjithnjë vjen si rezultat i ndalesës në psikologji), sekretet e trupit, ai, personazhi kryesor, 414

K R I T I K A

pren vezullimat e gërshërëve. Siç u tha më herët, edhe kjo lojë, u ngjan veprimeve të filmave vizatimor, kapërcimit të realitetit, një lloj kërcimi tej reales, duke ikur shpërthyer pamundësinë e realitetit qoftë edhe përmes një loje infantile. Ndoshta mu ky infantilitet mund të asocoj edhe në dorëzim të burrit, personazhit kryesor, ndaj kastrimit të imponuar nga impotenca shtetërore, apo impotenca intelektuale dhe shpirtërore e funksionarëve si shembulli i lartëpërmendur. Është njëlloj loje gjysmë deluzionale për të evituar të shikuarit e realitetit. Por kanë edhe një kuptim tjetër vezullimat e prera të gërshërëve: janë vetë-kastrimet e personazhit kryesor, të fijeve të jetës (besimit, lirisë, etj, që ai i bënë gjatë ecejakeve të tij nëpër episodet e psikes së tij), të gjitha mbeten në dysheme. Dhe, është e njohur për psikologjinë që gjendja e vet-kastrimit është njëlloj mazohizmi i personit për të fituar mëshirën e babait primar - kastruesit, për të ndjellë pranimin e personit që po vetkastrohet. Por ai është vetë, vlen të ceket njëlloj distance e tij me plakun gjatë komunikimit të brendshëm që e bën me atë, njëlloj ftohtësie, është evidente se ai që duhet të pranojë vetëkastrimin, ai që duhet të ndjejë keqardhjen dhe ai që duhet të pranojë personazhin kryesor është vetë ai. Është tërësisht i vetëm, tërësisht i pababa, dhe është krijues i vetvetes. Prapë duke iu kthyer plakut dhe raportit të tij me atë, na del se në mes tyre ka një shkëputje, një lloj tehuajësimi, si pasojë e vetëkastrimit që i bën vetes personazhi kryesor. Tërë universi i romanit Oh është një rënie nën peshën e ndalesës/kastrimit, dhe derisa gruaja nuk mund ta durojë këtë, e braktisë personazhin kryesor, ai mbetet duke dashur të lëpijë mjekrrën e vet dhe gjithashtu edhe majën e hundës. Kjo nuk do të mund të shpjegohej ndryshe pos vuajtje e të qenit i ndaluar/kufizuar brenda trupit të tij, pa besimin që arrin tej vdekshmërisë së njeriut, rrethit të mbyllur të jetës, fatalitetit të universit kapinzais dhe torturës së transformimit të natyrës nga njeriu impotent i pushtetit të sistemit. Është shprehje e çorodisë nga kastrimi. Ç’bën ai? Merr vezullimat dhe me ato prenë sekretet e trupit që i rrjedhin si tepri vuajtjeje, si simbol vuajtjeje të njeriut të sotit brenda kastrimeve të shkallëzuara që nga prejardhja e deri tek gjithësia. Ai përmbys realitetin me lojën e mendjes së tij, për të përmbysur torturën në të cilën është i ndaluar/kastruar. 415

Minimalizmi pashkian (në vend të konkludimit) Mendoj se stili, qasja dhe thurja e Anton Pashkut, në të gjitha shkrimet e tij: në tregimet, romanin në fjalë dhe në dramat e tij është një minimalizëm tërësisht origjinal. Origjinaliteti i tij është një lojë shumë e rrezikshme për një shkrimtar duke qenë se kërkon besimin më të thellë të mundshëm të lexuesit në autorin, duke qenë se lexuesi duhet të ambientohet tërësisht rregullave unike të autorit dhe me këtë të futet në këtë, brenda gjendjeve, më shumë se universeve, që ai krijon. Minimalizmi i tij vjen si ikje, e ngjashme me atë të personazhit të romanit në fjalë, prej impotencës letrare, pikë së pari të sistemit në të cilin ka jetuar dhe si ikje nga injoranca e realizmit socialist. Është të kërkuar brenda universit të tij me maje të gjilpërës duke qepur realitetin me imagjinatën (absurden, paradoksalen, ilogjiken) për të shënjuar fijen që mbanë njerëzimin dhe botën tonë.

Shumë herë shkrimet e tij në përgjithësi janë cilësuar si depresive, por ai (megjithëse ka gjasa të ketë vuajtur nga depresioni, apo më saktësisht depresioni bipolar) ka shkruar me peshën e të njohurit të botës dhe të ndalesës për të vepruar me dijen, arsyen dhe shpirtin e tij. Asnjë rrëfim i tij, në një imagjinim të një Pashku tjetër, nuk do të kishte mundur të shpreh universin e kohës së tij, për shkak të ndalesave që u cekën në fillim të këtij shkrimi, kolektive. Minimalizmi i tij vjen si pasojë e peshës së njerëzimit që ai ka bartur mbi vete, dhe ai ka kërkuar nëpër të padukshmen, nëpër të vetmen fije që e mbanë atë. Nëpër shkretëtirat e shkrumbuara të kapizaisit të quajtur botë.

Dhe, për çudi, e ndoshta edhe jo, ai në romanin OH shthur fijen e dashurisë ndërmjet femrës dhe mashkullit, duke e lënë personazhin kryesor të jetojë i vetëm. Kështu, duke shquar, duke shenjuar rëndësinë e dashurisë përmes shthurjes së saj, ndonjëherë e kuptojmë rëndësinë e gjërave vetëm kur ato shthuren. Apo ajo është e pamundshme nga pikëvështrimi i këtij personazhi. Apo ndoshta kjo do të duhej të nxiste. Poshtë, poshtë kërkon personazhi i tij, në akuarium, peshqit nën peshën e peshkut të madh, me pika të kuqërremta, i cili lëviz bishtin nganjëherë krejt kotësisht. 416

K R I T I K A

“... s’di pse e kisha nxjerrë gjuhën dhe pse me atë gjuhë isha përpjekë me e lëpi mjekrrën, madje edhe majen e hundës sime, dhe pse i kisha zgurdullue sytë kur qeshë para pasqyrës, me ma pre, me ma pre thonin që tash, kështu po thonë, s’e kam (e pse bash thonin e jo gishtin, e pse bash gishtin e jo kambën, e pse bash tanë kambën e jo tanë dorën, e pse bash tanë krahun e jo kërthizën, e pse bash tanë krahun e jo kërthizën, e pse bash kërthizën e jo qafën ose kryet, e pse bash thonin e gishtin dhe tanë kambën e dorën bashkë me tanë krahun dhe kërthizën e qafën dhe kryet e jo bash qyrrat dhe jargët?), nuk di, jo, njimend nuk di ...” (Romani OH – Anton Pashku) Ky pasazh i romanit të Anton Pashkut jo vetëm që drejtpërdrejt shenjon kastrimin që është i paevitueshëm, por shenjon dhe minimalizmin e tij, rrethoren e qarkullimit të tij nëpër zemërimin që e rëndon mbi të gjitha edhe sot derisa lexojmë shkrimet e tij.

417

418

K R I T I K A

Arlind FARIZI

U lind në Tetovë, 1984. Ka kryer studimet për gjuhë dhe letërsi shqipe në Fakultetin e Filologjisë “Bllazhe Koneski”, në Shkup. Ka magjistruar në Universitetin Shtetëror të Tetovës, në të cilin aktualisht punon si asistent. Ka botuar veprat: Romeu patjetër duhet të vdesë (2001), Diçka si dashuri (2003) dhe Paturpësia e mendit (2009). Merret me shkrime eseistike dhe publicistike.

ZËRI NARRATIV NË PROZËN E KADARESË

Gjatë procesit të shkrimit të tekstit, zgjedhjet teknike duhen bërë në funksion të përcjelljes së një kuptimi semantik, efekti ndjenjësor a të përmbylljes së një qëllimi estetik. Mënyra narrative e quajtur ndryshe si "rregulluesja e informacionit narrativ" krijon distancën a afrinë me botën narrative. Sipas G. Genette-t, i gjithë narracioni është domosdoshmërisht diegesis (proces i të treguarit), në kuptimin që ai mund të arrijë jo më shumë se një iluzion të mimesisit (paraqitjes), duke e bërë ngjarjen të vërtetë dhe të gjallë. Për Genette-in, një rrëfim nuk mund të imitojë realitetin, pavarësisht se sa “realist” është; ai ka për qëllim të jetë një akt fiksional gjuhësor që lind nga një instancë narrative. "Procesi narrativ nuk paraqet një ngjarje (reale a fiksionale), ai e shenjon atë nëpërmjet ndihmës së gjuhës. Kështu, në vend të dy mënyrave kryesore tradicionale të narratives (diegesis dhe mimesis), G.Genette pohon se ato janë thjesht shkallë të ndryshme të diegjezës, me rrëfimtarë më shumë a më pak të përfshirë në tregim, dhe duke lënë më pak hapësirë ose më shumë hapësirë për aktin narrativ. Letërsia bashkëkohore (moderniste dhe postmoderniste) priret drejt prishjes së variantit tradicional të rrëfimit prej një tregimtari të vetëm. Vepra të tilla, përcjellin përvojën nëpërmjet rrëfimtarëve të ndryshëm a pikëvështrimeve të ndryshme, duke i dhënë heterogjenitet narremave të rrëfimit. Kjo teknikë, bën të mundur eksplorimin e varianteve alternative për të njëjtën ngjarje, duke zbuluar këndvështrime të ndryshme 419

të “së vërtetës”. Kjo është mënyra më e mirë për të zhdavaritur konceptin e një të vërtete të vetme dhe dekonstruktimin e polaritetit të së drejtës dhe të gabuarës. Kjo teknikë narrative vjen në formën e saj më të pastër në krijimtarinë e Ismail Kadaresë. Poetika e hapur e prozës së Kadaresë krijon hapësirë për shprehjen e polifonizimit të ideve, artikulimin e disa zërave brenda një tipi ligjërimi të përzier, ku kohët përzihen e bashkëjeton realja me irealen. Proza e Kadaresë është proza e metaforës së madhe të absurdit ekzistencial, proza e parabolës, analogjisë dhe alegorizmit. “Në përgjithësi kompozicionet e veprave të Kadaresë i karakterizon zhdërvjelltësia, përthyerja e një kompozicioni unik, drejtvizor, duke përdorur disa mozaikë kompozicionalë të harmonizuar brenda një kornize të vetme”.1 Vepra e tij katrakterizohet nga shumësia e narratorëve, pikëvështrimeve, kalimeve metaleptike, nga një nivel rrëfimtarie në tjetrin. Në kuptimin e saj narratologjik, metalepsa, e cila së pari vjen si koncept nga Gerard Genette, është një ”ndotje” paradoksale mes botës së rrëfimit dhe botës së rrëfyer. Metalepsa konsiderohet si: «çdo ndërhyrje nga narratori ekstradiegjetik në universin diegjetik (ose nga personazhet diegjetike në një univers metadiegjetik, etj). Metalepsa konsiderohet si ndërhyrje që prish dallimet mes niveleve narrative. Genette argumenton gjithashtu se metalepsa është jo vetëm një shkelje e ndarjes ndërmjet niveleve të përcaktuara në mënyrë sintaksore, por edhe një operacion devijant referencial, një shkelje e pragjeve semantike të përfaqësimit që e përfshin marrësin në një trasgresion ontologjik të universit. Sipas studiuesve, metalepsa karakterizohet si "minim i ndarjen midis narracionit dhe ngjarjes"2, si një "lak i çuditshëm" në strukturën e niveleve narrative ose një "qark i shkurtër" midis "botës së trilluar dhe nivelit ontologjik të pushtuar nga autori", i shkaktuar nga "një kolaps i papritur i sistemit narrativ " si prodhimi i një "efekti përçarës në strukturën e tregimit" etj. Në veprën “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, zëri rrëfimtar përgjithësisht karakterizohet si ekstradiegjetik, por pikëvështrimi i tij është i personazhit. Ky dualitet jashtë-brenda është shenjë e dukshme e “ndotjes narrative”. Që në nisje të romanit, përvoja narrative vjen përmes këtij dimensioni të dyfishtë: “Mbi tokën e huaj binte shi përzier me dëborë. Sqota kishte qullur betonin e pistës së aeroportit, ndërtesat, rojat. Ajo lagte fus1

Tefik Çaushi, Universi letrar i Kadaresë, Dituria, 1993, fq. 293

2 Rimmon-Kenan, Shlomith (2002) Narrative Fiction: Contemporary Poetics, London/New York: Routledge, 93

420

K R I T I K A

hën dhe brigjet dhe shkëlqente mbi asfaltin e zi të udhës automobilistike. Sikur të mos ishte fillimi i vjeshtës, çdo njeriu tjetër, përveç gjeneralit të porsaardhur, do t’i dukej ky shi monoton dhe një përkim i shëmtuar”.3 Ashtu siç vihet re, që në hyrje të përvojës narrative, kemi prezantimin me “efektin përçarës në strukturën rrëfimtare”. Kjo ndodh për shkak se, në qoftë se nëpërmjet zërit narrativ prezantohet ideja e huajësisë (kujtoj: toka e huaj), rrëfimtari nuk është homodiegjetik, por i vetës së tretë. Në këtë mënyrë rrëfimtari jashtëdiegjetik, bart pikëvështrimin e personazhit, duke shënuar kështu shenjat e “ndotjes narrative”. Ndërtimi kompozicional i romanit bëhet sipas parimit të montazhit, ku “filtra” të ndryshëm vendosen në “kamerën” narrative. Kësisoj rrëfimtarit ekstradiegjetik (bartës i pikëvështrimit të personazhit) i shtohen zërat e tjerë narrativë, që përgjithësisht janë homodiegjetikë. Këtë funksion e luajnë “personazhe” të ndryshme brenda skemës narrative. Herë zëri rrëfimtar njësohet me zërin e gjeneralit (psh., në “Kreun pa numër” etj.), herë me zërin epistolar (që shprehet me anë të ditarëve) etj. Përgjithësisht në rastet e narratorëve të shumëfishtë, kombinohen rrëfimtarë të vetës së parë me rrëfimtarë të vetës së tretë. Një rrëfimtar mimetik i vetës së tretë përdor konvencionet kryesore të biografisë, me ndryshimin se narratori mund të “dijë” gjithçka, madje dhe se çfarë i shkon në mendje personazhit. Ndërkohë që te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, rrëfimtarët e vetës së tretë së bashku me rrëfimtarët e vetës së parë janë heterogjenë. Kjo do të thotë se kalimet nga rrëfimtari i vetës së tretë objektiv - te rrëfimtari i vetës së tretë subjektiv, nga rrëfimtari personazh – te zëri epistolar, bëhen tepër të shpeshta, duke sqaruar se leximi i veprës kalon përmes filtrit të relativitetit. Zëri rrëfimtar kalon nga perceptimet, persiatjet, interpretimet te gjykimi në lidhje me ngjarje, dukuri e personazhe, duke plotësuar kështu në disa këndvështrime të njëjtën skemë narrative; kjo dukuri sjell idenë iluzive se “përvoja narrative: arrihet të mbërthehet e plotë. Thyerje të vazhdueshme i bëhen rrjedhës narrative, nëpërmjet zërit personal që përvijohet nëpërmjet shënimeve, ditarëve etj. Zëri narrativ epistolar përdor letrat ose dokumentet e tjera, për të përcjellë ngjarjen. Veprat e tilla, kategorizohen si rrëfime shumëzërash. Letrat, ditarët, persiatjet, janë forma të komunikimit personal dhe si të të tilla, i pasurojnë me kreativitet skemat narrative. 3

Kadare, Ismail. (2001). Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Tiranë, Onufri, 13.

421

Jo rrallë, zëri rrëfimtar në krijimtarinë e I. Kadaresë karakterizohet nga objektiviteti i vetës së tretë. Procesi konjiktiv i njohjes së narremave, kryhet përmes një distance iluzive që krijohet nga pozicioni i rrëfimtarit fiksional. Largësia e tij me objektin / subjektin e analizuar, bën që gjykimi i tij të karakterizohet nga disa tipare kryesore: a) risia në këndvështrim, b) depërtimi i kthjellët në logjikën e brendshme. Kjo distancë bën që zëri rrëfimtar të jetë emocionalisht neutral dhe për pasojë më objektiv. Kjo dukuri ka funksionin e “çlirimit të së vërtetës”4 nga estetika fiksionale, siç edhe Theodor Adorno teorizon. Edhe pse nuk duket si qëllim eksplicit (madje gjuha e rrëfimtarit përgjithësisht është neutrale), rreshtimi i të dhënave objektive bëhet duke pasur një qëllim të caktuar në mendje. Ky lloj zëri rrëfimtar vihet re te “Pallati i ëndrrave”. Në pikëpamje të kompetencës narrative romani “1984” dhe romani “Pallati i Ëndrrave” janë të ngjashëm. Në të dy romanet, narratori është i gjithëdijshëm dhe nuk përfshihet në ngjarje. Rrëfimi dominon përshkrimin dhe në të dy romanet koha e rrëfimit është e shkuara. Në romanin “Pallati i Ëndrrave”, narratori rrëfen për veprimet e personazhit Mark-Alemi, i cili ka një tendencë institucionale. Identifikimi i tij lidhet drejtpërdrejt me vendin në të cilin punon, prandaj, rrëfimi në këtë roman është edhe një rrëfim për burokracinë. Aspekti burokratik i romanit “Pallati i Ëndrrave” paraqet edhe përplasjen ndërmjet familjes së Qyprillinjve me Sulltanin ose thënë më mirë, siç përmendet shpesh në roman, me sovranin. Ky dualizëm, ky rivalitet, në këtë roman duket sikur shmang subjektivitetin e personazheve dhe bën që ata dhe jeta e tyre të njihen më pak. “… Letërsia shkon në një rrugë krejt të përkundërt dhe ekziston vetëm atëherë kur hap/shfaq pas personaliteteve konkrete, forcën e patrajtë – e cila është e përgjithshmja, dhe në një shkallë edhe më të madhe – individiumin.”5 Qyprillinjtë, Tabir Saraji dhe Sovrani, ky është edhe trekëndëshi mbi të cilin mbështetet struktura e thellë narrative në romanin “Pallati i Ëndrrave”. Krahas shembujve që flasin për dinamikën e transformimit të disa karaktereve përgjatë rrjedhës së fabulës, ekzistojnë edhe shumë personazhe që edhe Adorno propozon një klasifikim hermeneutik të esesë. Sipas tij, kjo e fundit merr një “autonomi estetike”. Adorno vlerëson shenjat letrare të esesë, megjithatë ai pohon se ajo është një formë e ndërmjetme mes omnipotencës të së vërtetës shkencore dhe abstraksionit filozofik. 4

422

Zhil Delëz, “Letërsia dhe jeta”, Fjala, Tiranë, 2006, f.3.

5

K R I T I K A

pse nuk manifestojnë lëvizje të dukshme, përjetojnë lëkundje të mëdha shpirtërore. Në disa romane të vëllimshme, me situata dramatike, koha reale e të cilave korrespondon me një periudhë të rëndësishme historike, është e natyrshme të gjenden më shumë karaktere dinamike dhe të tjera me botë të pasur emotive, e sidomos kur kemi parasysh që ndryshimet shoqërore reflektohen në mënyra të ndryshme te secili karakter, varësisht nga mënyra se si e kupton jetën dhe ligjësitë e saj. Duke qenë roman i idesë, që funksionon përmes alegorisë politike, struktura narrative e romanit është uniforme, e njëtrajtshme, me disa lëvizje e digresione të pakta. Ekziston një vijë rrëfimi; që më së shumti karakterizon hapësirat e jashtme. Kësisoj, Mark Alemi, nuk ka jetë private, nuk ka dashuri, skenat nga jeta familjare janë vetëm motiv për të paraqitur tëhuajësimin e tij. Rrëfimtari paraqet gjerësisht vetëm një pjesë të rëndësishme të jetës së tij: hyrja në punë në “Pallatin e ëndrrave” dhe metamorfoza e tij shpirtërore, por edhe fizike nga një individ i zakonshëm në një hetues të pamëshirshëm. Ky pallat është edhe ambienti mbizotërues në roman. Romani edhe shkruhet për këtë pallat, kurse personazhi kryesor është vetëm një vegël autoriale për të hyrë në të, në sferën tjetër të raportit të ndërlikuar shtet-individ. Por, duke pasur parasysh metamorfozën që e pëson personazhi, atëherë kemi gëlltitjen e nocionit individ dhe mbetjen e perandorisë së diktaturës, më të fortë se kurrë. Paraqitja e kësaj fuqie, që më lart e emërtuam si pesimizëm të diskursit politik autorial, na transferon në retorikën e tekstit. Edhe pse përgjithësisht në prodhimin romanor të Kadaresë vihet re një prirje për rrëfim shumëzërësh, forma më të zakonshme rrëfimtare është rrëfimi i vetës së parë. Në romanin “Vajza e Agamemnonit”, personazhi-rrëfimtar është optika nëpërmjet të cilit rrëfehet ngjarja. Kjo do të thotë se njohja e personazhit është e domosdoshme, për shkak se “sytë” e tij shërbejnë si filtër për përcjelljen e personazheve, ngjarjeve etj. Ai karakterizohet nëpërmjet anonimatit dhe kjo mosnjohje shton dyshimin në lidhje me specifikat e botës për të cilën ai rrëfen. Subjekti degëzohet në dy vija: në vijën e parë rrëfehen ngjarje objektive (të jashtme) që ndodhin gjatë ditës, ngjarje që zhvillohen jashtë narratorit, ndërsa në të dytën, “ngjarjet” subjektive: kujtimet, mendimet e përjetimet e narratorit gjatë së njëjtës ditë. Këto dy vija shpalosen në 423

antinomi me njëra – tjetrën: në të parën është dukja, në të dytën esenca; në të parën manifestimet me muzikë e me parakalime, në të dytën internimet, dënimet, vrasjet; në të parën demagogjia objektive, në të dytën realiteti subjektiv: “ Që jashtë, nga rruga, vinte muzika festive” (13). Pankartat, buqetat e luleve, portretet e anëtarëve të Byrosë Politike, një përsëritje e përvitshme e manifestimeve të Një Majit, që kthehet në rit.6 “Depërtimi në thelbin e karakterit bëhet sipas një konceptimi të veçantë: figura ndërtohet jo thjesht në sipërfaqe, por përmes shtresave, që hapen e zbulohen njëra pas tjetrës, për të na çuar drejt thellësisë, ku mund të preket, me rrëqethje, filozofia e sundimit shpirtëror të popujve”.7 Në romanin “Vajza e Agamemnonit” pikëvështrimi i figurave është i brendshëm. Të gjitha figurat e romanit formësohen nëpërmjet tij, e si rrjedhojë këto personazhe perceptohen në bazë të gjykimit që ai ka krijuar për secilin personazh, nga diskutimet apo raportet që ka krijuar me ta. Kështu p.sh., nëse personazhi i Suzanës del në pah nëpërmjet kujtimeve të zërit rrëfimtar, personazhe të tjera si: policët civilë, të ftuarit e tjerë, këshilltari i babait të Suzanës, burri i shkurtër me dy vajzat për dore, dy burrat e rinj me pardesy, aktivisti i lagjes etj., paraqiten nëpërmjet përshkrimit të rrugëtimit të rrëfimtarit nga shtëpia deri në tribunë. Këto personazhe nuk krijohen nëpërmjet përshkrimit të historive të tyre personale, ato janë aty thjesht për të plotësuar mozaikun e tjetërsimit të njeriut në një sistem totalitar. Personazhe si: fqinji, peronazhi R.Z, Th.D, drejtori i Radios, nëndrejtori, një djalë nga teknika, formësohen nëpërmjet historive të treguara nga rrëfimtari. Këto figura ndërfuten gjatë rrëfimit në mënyrë të shpeshtë në funksion të evidentimit të situatës social – politike të kohës. Përmes përthyerjeve të dyfishta prezantohet në roman babai i Suzanës. Ai ndërtohet në roman si trajtë e pasqyrimit të pasqyrimit; nga njëra anë ky personazh përthyhet në psikikën e Suzanës, më pas përfytyrimi për të “ushqen” imazhin e krijuar në vetëdijen e rrëfimtarit. Ai shestohet si personazh i heshtur dhe prania e tij krijohet nëpërmjet fjalëve të rrëfimtarit. Të gjitha degëzimet narrative, që vijnë përmes përvojës së rrëfimtarit, krijojnë një sistem analogjik me rrëfimin për Qerosin, i cili ndërfutet si rrëfim mitik, që bart peshën kryesore strukturore në rrëfim. Rrëfimi Sali Bytyçi, “In medias res”, Era, Prishtinë, 2007, fq. 94

6

424

Floresha Dado, Intuitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, 2006, fq.147

7

K R I T I K A

metadiegjetik për Qerosin, shërben si bosht semantik e strukturor, nga ku varen të gjitha nënlinjat e tjera rrëfimtare.8 Gjithë rrëfimi mitik për Qerosin shërben si humus, nga ku shpërthejnë linjat paralele të rrëfimit. Këto linja rrëfimi mund të klasifikohen sipas dy tipareve kryesore semantike:a) Rrëfimi për personazhet që ngjitjen në botën e sipërme, e realizojnë në bazë të parimit: Mors tua vita mea. Në këtë kategori, përfshihen ata që sakrifikojnë “mishin” e të tjerëve, për të kënaqur zhgabonjën në fluturimin e saj lart.b) Rrëfimi për personazhe (e këto janë shumë më pak), të cilat e kanë ngjitjen të vështirë e vetësakrifikuese, duke cenuar vetveten e jo tjetrin, në udhëtimin e tyre drejt lartit.Në linjën e parë shpaloset rrëfimi për R.Z.-në, që vërtitej andej-këndej nëpër dyer zyrash të ndryshme, mallkonte kushëririn, e mohonte, thoshte se do ta mbyste me duart e veta, kërkonte që Partia ta vinte në provë9 (…) e bashkëshoqëruar me dyshimin e vazhdueshëm se me cilin mish e kish ushqyer ai zhgabonjën e tij? Çfarë çmimi kishte vallë qëndrimi i tij në Lidhjen e Shkrimtarëve, edhe pasi i ishte hequr e drejta e botimit? E njëjta dilemë del në sipërfaqe edhe kur prindi ideal me dy vajzat e vogla për dore, në djellin e majit socialist, drejtohet për tek tribuna. Nga sa më sipër, del se I. Kadareja e ndërton figurën e rrëfimtaritpersonazh nga një nivel i dyfishtë ekspozicional: ai krijohet nisur nga pikëvështrimi sinkron i personazhit (duke dhënë të tashmen e tij apo të personazheve të tjera) dhe pikëvështrimin retrospektiv. 8 Citoj “Një natë Qerosi ra në botën e poshtme… (…) Pas rënies së trishtë Qerosi bëri çmos për të gjetur udhën dhe mënyrat që të ngjitej prapë në botën e sipërme. U rrek sa u rrek andej-këndej, gjersa një plak ia tregoi mënyrën. Njihte një zhgabonjë që do ta ngjiste në krahë gjer atje, veç me një kusht: gjithë rrugës zhgabonja duhej të hante mish! Qerosit nuk i ishte dukur kusht i vështirë (…). Në botën e poshtme, Qerosi siguroi një sasi mishi, i hipi zhgabonjës dhe kështu nisi udhëtimi i tyre drejt botës së sipërme. Rrugës, zhgabonja kërkonte herë pas here mish dhe Qerosi i priste nga një copë (…) Fluturimi i zhgabonjës drejt botës së sipërme po zgjaste më shumë se ç‟e kishte menduar Qerosi. Mishi qe mbaruar ndërkaq dhe i ngrysur ai shikonte honin e zi, përmes të cilit iknin. Honi i dukej i pambarim.Krau, krau ia bëri shqiponja dhe ajo ishte klithma e saj e urisë. Qerosi dridhej nga tmerri. Ç‟t‟i jepte? Nëqoftëse nuk i jep mish, sa herë që të kërkojë, ajo do të rrëzojë në humnerë, i kishte thënë plaku.Krau, klithi për së dyti zhgabonja. Qerosi pa u menduar gjatë, i ra me thikë krahut të vet dhe këputi një copë (…) Nuk dihej në e kishte ndërgjegjen, në kohën kur zhgabonja arriti ta nxirrte më në fund në botën e sipërme. Dihej vetëm se njerëzit e kësaj bote, ata që ndodheshin rastësisht përjashta, vështronin, pa iu besuar syve, një shpend të madh të zi, që kishte sipër krahëve një skelet njeriu”.

Kadare, Ismail. (2003).Vajza e Agamemnonit. 55:Tiranë, 50.

9

425

Pikërisht këto kalime krijojnë një lojë herë qartësisht të kuptueshme e herë të fshehur të moduleve narrative, që përcillen mes zërit të rrëfimtarit. Shumica e kohëve foljore janë në të pakryerën. Kjo kohë përcjell një kuptim specifik në tekst. Nëpërmjet saj vjen ripërjetimi emocional i një ngjarjeje, të ndodhur në të shkuarën. Kjo do të thotë se që në fillim, kur analizohet dominimi i kohëve të foljeve në diskursin e veprës, përcaktohen tiparet narrative të saj. Veprat e ngritura me dominimin e kohës së pakryer, kanë tipare të qarta të flashback-ut. Kur rrëfimi ngrihet mbi analepsën, kalimet e përligjura kohore shkojnë sipas logjikës së mëposhtme: Nga pika X. e kohës narrative (që merret si kufiri maksimal i zhvillimit të ngjarjes/dukurisë), mund të ecet me kah regresiv (pra mund të shtyhesh më thellë në kohë, duke evokuar ngjarje më të hershme), në vazhdim të logjikës analeptike të veprës). Kalimi nga e pakryera në të tashmen, nga e pakryera në të kryerën (që bart kuptimin e vazhdimit të veprimit deri në çastin e ligjërimit) janë dëshmi e qartë e prolepsës, që shenjon kalimin përpara në kohë. Edhe pse rrëfimi në tekst kryesisht ngrihet mbi anlepsën, në tekst janë të pranishme shumë instanca narrative të kapërcimit të kohës nga e shkuara në të tashmen, nëpërmjet të cilave rrëfimi trajtësohet me karakteristika të interpolimit. Kjo dukuri përgjithësisht ndodh, kur rrëfimtari rrëfen për çështje të tilla si histori, mit, tipare të sistemit totalitar, etj. Kjo e tashme gnomike, thekson se ndjenjat e rrëfimtarit në lidhje me çështjet e diskutuara, nuk kanë ndryshuar. Kuptimi i veprimit që vazhdon deri në momentin e ligjërimit, sugjerohet në tekst nëpërmjet përdorimit të kohës së tashme dhe kohës së kryer. Përdrorimi i së tashmes dhe të kryerës në rrëfimin për fjalët, sjell në mënyrë iluzive afrimin me ngjarjen fiksionale. Të gjjitha personazhet në romanin “Vajza e Agamemnonit” krijohen mirëfillti nga e kaluara e tyre. Madje jo vetëm nga e kaluara e tyre, por përmes zërit narrativ përcillet vetëdija mitike e së kaluarës së njerëzimit. Miti, duke qenë në thelb një transfigurim i realitetit, mbi të cilin shkrimtarët ndërtojnë një transfigurim të ri, të ndryshëm nga zanafilla e mitit arkaik, e realizojnë këtë ndryshim me anë të metamorfozës, si dukuri universale që buron nga ripërtëritja e natyrës së mitit, natyrë kjo që ruan vetëm karakterin shenjues dhe simbolik të vjetër me kuptime krejtësisht të reja në kontekste letrare të ndryshme si shnërrim i të gjitha vlerave në dukje të pandryshueshme.10 426

10

Viola Isufaj, Rikthimi i mitit në veprën e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2013 . fq. 149

K R I T I K A

Pjesa më e madhe e përvojës narrative të rrëfimtarit mbështetet në mitologjinë dhe legjendat. “Herë ai e thërret atë në ndihmë që të përforcojë mendimin e vet, herë si antitezë, herë për të treguar vijimësinë e fateve njerëzore, herë për të treguar kundërshtinë e tyre, herë për t’i dhënë një ngarkesë emocionale më të madhe ngjarjes, herë për ta ridimensionuar atë.”11 Në dy romanet “Vajza e Agamemnonit” dhe “Pasardhësi” është dominante dukuria e rifunksionalizimit të mitit. Po kështu edhe në romanin “Pasardhësi”, rrëfimi për të tashmen e personazheve ndërtohet mbi të kaluarën vetjake dhe mitike. Ato ndërfuten në rrjedhë narrative sipas nevojës së ndërtimit dhe konceptimit të rrëfimtarit, me kujtimet e tyre, me ëndrrat, ankthet, parandjenjat, gjykimet, shqetësimet etj. Dhe si të tilla, ato përcillen nga pozicione reale dhe irreale, si të gjalla dhe si të vdekura, gjithnjë duke e plotësuar rrëfimin në të gjitha shtresat dhe nënshtresat e tij brenda veprës.

Format e modelimit të personazhit - rrëfimtar, në botën narrative të Kadaresë, lëvizin midis kufijve të lejuar, të detyrueshëm dhe të ndaluar. Këto tri mënyra formësimi bëjnë që zëri narrativ të duket sikur “dhunon” normalen. Personazhet, që vihen në lëvizje nga mbizotërimi i një tipari apo pasioni të fuqishëm, demonstrojnë përplasjen me normat e përgjithshme, duke sjellë transformim në komunikim dhe sjellje të zakonshme.12 Në veprën e Kadaresë realizohen njëkohësisht rrëfimi i së vëtetës dhe ‘‘mashtrimi’’ logjik, të cilat paraprijnë formësimin e figurës.13 Koncepti i mashtrimit logjik që e mbart zëri rrëfimtar, bën që personazhet të kapërcejnë edhe ligjet e natyrës. Në rastin tonë figura e pasardhësit formësohet dhe shfaqet më së shumti në kreun e fundit të romanit ‘‘Pasardhësi’,’ ku ai flet dhe kumton nga bota e përtejme. Gjatë gjithë këtij kreu ne njihemi drejtpërdrejtë me këtë figurë. Nga bota e përtejme ai shfaq kërkesën e dëshpëruar për të qenë i qetë të paktën në atë botë në të cilën ndodhet. Megjithatë, për të njëmijëtën herë unë po ju them: më lini të qetë! Edhe të dua, nuk ua jap dot atë që kërkoni. Ajo është e padhënshme, jo për 11

Tefik Çaushi, Universi letrar i Kadaresë, Dituria, 1993, fq. 206.

13

Floresha Dado, Intuitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, 2006, fq.138

12

Floresha Dado, Intuitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, 2006, fq.135. 427

arsye trilli nga ana ime, apo paaftësie nga e juaja, por sepse e tillë është forma e saj e qenies.14

‘‘Mashtrimi’’ logjik në këtë rast qëndron në përpjekjen që bën Pasardhësi për të dhënë versionin e tij të ngjarjes që nga bota e përtejme. Kjo i kapërcen kufijtë e të zakonshmes. Pasardhësi ndodhet në një pozicion tjetër absurd ku në njërën anë pohon se bënte një ‘‘jetë qeni’’ dhe nga ana tjetër pohonte se kjo ishte jetë pasardhësi. Absurditeti arrin deri aty sa thotë se i vinte keq për Prijësin dhe ishte i gatshëm të sakrifikonte çdo gjë për të. Nga bota e përtejme Pasardhësi tregon se ç’ishin njerëzit e pushtetit në të vërtetë, që dhe po të lindnin përsëri në të njëjtën mënyre do të silleshin. Pra, shohim se nuk ka pendim për këto lloje njerëzish. Në hapësirën trilluese të Kadaresë personazhi dhunon ligjet e natyrës dhe krijon brenda vetes një botë supernatyrale.15 Gjatë leximit të librit ne hyjmë në një botë tjetër, jo të zakonshme, ku ligjet e natyrës tjetërsohen: gjiri i nënës ishte tjetër gji dhe rridhte sipas ligjesh të tjera. Ndoshta ne një situatë të zakonshme kur ndodh një krim ndaj babait, djali mund të kërkojë marrjen e hakut në këtë rast, djali shprehet përherë edhe qartë se edhe po të kishte mundësi, nuk do të merrte kurrë gjakun e të atit. Përgjithësisht vepra e I.Kadaresë karakterizohet nga relativiteti i zërit narrativ. Shpeshhherë kjo teknikë çon në formimin e rrëfimtarëve të pabesueshëm. Zëri i pabesueshëm narrativ, përdoret për t’i përcjellë marrësit një ndjenjë të qëllimshme të mosbesimit në ngjarje (apo dyshimin në lidhje me vërtetësinë e asaj që rrëfehet). Kjo teknikë, përdoret për të treguar se narratori është psikologjikisht i paqëndrueshëm, i mungon njohuria në lidhje me çështjen, është fëminor, ose ndoshta, është qëllimisht duke u përpjekur të mashtrojë marrësin. Shpeshherë ky koncept narrativ barazohet me narratorin naiv, i cili është aq i paditur dhe i papërvojë sa i ekspozon botës, gabimet dhe mangësitë e tij. Narratori i pabesueshëm, zakonisht shprehet me rrëfimtarin e vetës së parë. Megjithatë, edhe rrëfimtari i vetës së tretë mund të konsiderohet i 14

428

15

Ismail Kadare, Pasardhësi, 55, Tiranë, 2003, fq. 153

Floresha Dado, Intuitë dhe vetëdije kritike, Onufri, Tiranë, 2006, fq. 140

K R I T I K A

pabesueshëm (rrëfimtar subjektiv i vetës së tretë). 16 Sipas Marisa Kërbizit, në romanin e Ismail Kadaresë, Vajza e Agamemnonit, zërat narrativë me vetëdije ngatërrohen gjatë rrjedhës narrative. Ndërsa pritshmëria e marrësit, është që të barazojë zërin rrëfimtar me të dashurin në prag braktisje, në tekst ndërhyn një tjetër zë, i fshehtë, i paqartë, enigmatik. Ky zë, përvijohet nëpërmjet katrenës ( një strofë me katër vargje), të cilën rrëfimtari nuk e kujton nëse e ka krijuar vetë, apo e nxori kujtesa nga një lexim i largët17. Kjo insinuatë kadareane, ka si qëllim tërheqjen e vëmendjes ndaj zërit narrativ, i cili mund të barazohet me zërin e personazhit (nëse poezia është shkruar prej tij), ose mund të jetë i dikujt tjetër (nëse poezia riaktivizohet si lexim i largët).”Grekët, përpara fushatës së Trojës / Vajzën e Agamemnonit bënë fli. / N’Iliadën e revolucionit / Unë të flijova ty.18 Shtrohet pyetja, cili flet, përvoja e kujt sublimohet në këtë poezi? A është personazhi-rrëfimtar? Për të dhënë këtë përgjigje duhet të analizohet katrena nëpërmjet metodës së close-reading-ut. Së pari: Tiparet karakterizuese të saj janë racionaliteti dhe ftohtësia, tipare që nuk përligjin shkrimin e saj, nga një shpirt i frikësuar nga ikja e dashurisë. Së dyti: Nga ana e ndërtimit, poezia ngrihet mbi analogjinë midis fatit të Suzanës dhe Ifigjenisë greke (sakrifikimi i vajzës së njeriut të pushtetshëm, me qëllim arritjen e suksesit të së atit). Nëse i referohemi etimologjisë, fjala analogji (gr.ἀναλογία), do të thotë "raport/përpjestim”. Shtrohet pyetja: në ç’raport qëndron rasti i Suzanës me atë të Ifigjenisë? Situata e “flijimit” është e njëjtë, vajza e udhëheqësit grek (përpara fushatës së Trojës) ç vajzën e “udhëheqësit” në Iliadën e revolucionit. Nga kjo marrëdhënie barazie (vajzë udhëheqësi/vajzë udhëheqësi), duket sikur Suzana në mendjen e rrëfimtarit evokohet jo në marrëdhënie erotike me të, por në marrëdhënien e gjakut me të atin (vajza në vend të e dashura). Kjo do të thotë se raporti i përkatësisë, i shprehur me anë të përcaktorit, e vendos Suzanën në raport me të atin, marrëdhënie e zakontë, nëse zëri që flet nuk është i dashuri, por babai. Kjo ndjesi përforcohet nga 16 Shembuj të tillë në letërsi gjenden në vepra si: Junie B. Jones nga Barbara Park, The Catcher in the Rye nga Holden Caulfield, në The Murder of Roger Ackroyd nga Agatha Christie, në romanin Lolita nga Vladimir Nabokov, etj. 17

18

Kadare, Ismail. (2003).Vajza e Agamemnonit. 55:Tiranë, 21.

Kadare, Ismail. (2003).Vajza e Agamemnonit, 55,Tiranë, 21.

429

kryefjala unë dhe kallëzuesi të flijova, që sqaron zërin. Flijimin nuk e bën Rrëfimtari, por i ati (personazh i heshtur, në rrjedhën narrative), ndaj dhe Uni që flet duhet të jetë ai. Kjo do të thotë se zëri narrativ nuk barazohet me rrëfimtarin, as me personazhin; ai është i fshehtë dhe me zor lidhet nga ana kuptimore me personazhet. Ky zë shtresëzohet në vetëdije, nga presioni i botës jashtë dhe del/artikulohet nëpërmjet gojës së rrëfimtarit. 19 Relativiteti i zërit narrativ, që prezanton një botë në gjendje dinamike, karakterizon edhe romanin “Darka e gabuar”. Romani karakterizohet nga prania e monologëve, mendimeve dhe më shpesh ndërhyrjeve të tregimtarit, që mund të përkufizohen si monolog i rrëfyer,20 teknikë e cila ngërthen ligjërimin mendor të personazhit nën paraqitjen e ligjërimit të rrëfyesit. Si teknikë më e preferuar e Kadaresë për të arritur në botën intime të personazheve, monologu i rrëfyer apo monologu i brendshëm i rrëfyer nga narratori, është forma kryesore për tipologjizimin e personazheve. Në krijimtarinë e Kadaresë vihet re marrëdhënia e ngushtë midis shkrimit fiksional dhe të vërtetës. 21 Edhe pse I.Kadare shprehet me rezerva për rolin e biografisë në krijimtarinë letrare22, prania e elementeve autobiografike në veprat e tij nuk është e papërfillshme. Këto elemente shkrihen, ngatërrohen e mpleksen në funksion të realizimit të autofiksionit. Ngatërrimi i instancës narrative me përvojën e dhënësit, është i pranishëm p.sh., në romanin Vajza e Agamemnonit. Nëpërmjet rrëfim19 Marisa Kërbizi, “Dukuri të zhvillimit të letërsisë pas viteve ‘90” nw http://www. doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2014/04/Doktoratura-Marisa-Kerbizi-Fakulteti-i-Histori-Filologjise-Departamenti-i-Letersise.pdf

20 Dorrit Cohn, Transparent Minds, Princeton University Press, f.141-258 (Cohn, ligjërimin e brendshëm të personazhit e ndanë në: psikonarracion, monolog i cituar dhe monolog i rrëfyer.

Në letërsinë bashkëkohore shqiptare, përftesa të tilla nuk janë të pazakonta. Në veprën e Visar Zhitit, zhduken kufijtë që ndajnë njërin nga tjetri. Rrëfimi për ngjarjen fiksionale bëhet njëherësh dhe rrëfim për përvojën (fizike a emocionale) të dhënësit. Në këtë kuptim, romani endet midis trillimit dhe autobiografisë. 21

22 Në Dialog me Alain Bosquet, I.Kadare shprehet se: ”Mendoj se krijimtaria e vërtetë varet shumë pak, ose nuk varet fare nga jeta e krijuesit. Jeta e njëmendtë e krijuesit s’është veç një shtojcë, një zhguall. Një harmoni sipërane, bën që jo vepra e krijuesit të burojë prej jetës së tij, por përkundrazi, jeta, në një mënyrë ose në një tjetër, t’i përshtatet veprës së krijuesit.”

430

K R I T I K A

tarit-personazh vjen përvoja e piktorit Th.D., i cili me fuqinë e tij artistike kishte mundur t’i siguronte vetes luksin e të qëndruarit fytyrëngrysur. Të dhënat për të, përkojnë me elemente mirëfilli biografike të vetë I. Kadaresë. Këto elemente nuk janë në gjendje eksplicite (përgjithësisht dhënësi është i kursyer e introvert në lidhje me shpërfaqjen e të dhënave të tij personale), por gjenden të fshehura brenda njësive implicite tekstuale. Kjo formë e veçantë rrëfimi plotësohet me shenja në romanin “E penguara. Requiem për Linda B.”, ku zëri rrëfimtar paraqet tipar të ngjashme me vetë autorin real. Forma më brilante e rrëfimit hibrid mes fiksionit dhe të vërtetës (madje më afër të vërtetës sesa fiksionit) gjendet te “Mëngjeset në kafe Rostad”, ku zëri narrativ barazohet me përvojën e vetë autorit implicit. Në romanin “Kush e solli Doruntinën”, i cili është pa asnjë dyshim një nga tekstet më të fuqishme, për botën që ofron, për mënyrën e gjetur, e po kaq për skalitjen e personazheve, shkrimtari në mënyrë origjinale dhe të suksesshme shpërfaq talentin e tij prej narratori, që e përveçon nga autorët e letërsisë shqipe, por edhe më gjerë sesa kaq. Shkrimtari Ismail Kadare në këtë roman, përveç se ka dëshmuar pasionin prej narratori (Umberto Eco), duke e parë atë, pa dyshim si formën më unike të sendërtimit të prozës, pra edhe të vetë romanit si lloji më i gjatë i saj. Ai shpërfaq me një elegancë të jashtëzakonshme gjithë potencën prej krijuesi, madje si një narrator i shkathët dhe i talentuar, ku ngjarjet dhe personazhet i krijon dhe i shpalos me nuanca të bukura artistike dhe me një diskurs shumëplanësh letrar, të derdhura përmes një narrative unike, të zhvilluara në kontraste interesante tematike dhe mitike, që mundësojnë projektimin e një bote të mëvetësishme të shpalimit estetik. Autori, si askush tjetër, di që lexuesit asnjëherë të mos i krijojë monotoni dhe mungesa kulminacionesh gjatë leximit, përkundrazi, si narrator i pasionuar, me hapësira të pafundme të shtresëzimeve të këtilla, ai luan mjeshtërisht me ngjarjen dhe kërshërinë e lexuesit edhe po kaq edhe të studiuesit. Në të vërtetë, horizonti i pritjes artistike, domethënë ajo situata e beftë që shpalohet në tekst, gjatë gjithë narracionit mbetet në një tension të lartë dhe të ngjeshur me kaq shumë situata të larmisë letrare, aspekt ky nga më të rëndësishmit, që i jep këtij romani një dinamikë të veçantë letrare dhe bën që të lexohet me një frymë. Qysh në prolog, në pjesën paraprirëse të tekstit, zëri narrativ na fut menjëherë në një botë të njohur tipike shqip431

tare, në shtëpinë unike shqiptare shpeshherë të ndenjur “kullë”, ndërkaq narracioni i rrjedhshëm, shpeshherë edhe i bashkëdyzuar me dialogje të përpunuara, imazhe dhe përshkrime të shumta, pra, me një stilistikë e përpunuar narrative e bëjnë këtë prozë të këndshme dhe të dobishme (Horaci) për lexim. Rrëfimi dinamik e mban të ndezur fantazinë e lexuesit deri në epilogun e romanit, pra deri atëherë kur tentohet të zbulohet enigma e madhe e kthimit të Konstantinit nga varri... Këtu, krejt mjeshtërisht duken në horizont më tepër trajtat e misterit që të bren kërshërinë për të studiuar edhe më thellë këtë roman, pikërisht në vatrat e thella të hapësirave të tekstit, që mbi të gjitha përçon edhe shenjat e nëntekstit të mirëfilltë… Ky soj i diskursit letrar të atij romani, që na ysht me forcë dhe magji që të ndjekim rrjedhën e ngjarjeve, përfshin në tonalitetin e vetë, ngjarje të shumta, të cilat ndërlidhen krejt natyrshëm me boshtin e rrëfimit, heqjen e një barre të rëndë, për të kuptuar disi apo edhe për zgjidhur enigmën e kthimit të Kontantinit nga varri, që buron vetëm nga shkaku i fjalës së dhënë… Kadare, përgjithësisht ashtu si në romanet e tjera, mekanizmat e shumëfishtë narrativ i sforcon fuqishëm dhe ato në të gjithë situatat narrative konotojnë bukur, sikundër në dimension estetik ashtu edhe atë tematik, duke shpaluar një situatë të rrokshme të figurimit të personazhit narrator, pra të vetë autorit, që ka marrë përsipër të sendërtojë dhe paraqesë vetë realitetin e larmisë letrare. Autori, si kudo në veprën e tij romanore, përgjithësisht di të prekë dhe ta mbajë të ndezur kërshërinë e lexuesit, duke krijuar kështu situata të veçanta letrare, si dhe duke e shoqëruar rrëfimin me intriga, dashuri, urrejtje, paradokse, humor, krijim mitesh, elemente groteske, aspekte  këto të cilat i japin kësaj proze një status të pastër letrar dhe një letrarësi të arrirë, madje në një nivel kulminacioni. Në këtë kontekst vlen të përmendet, veçmas të tjerash, sidomos rrëfimi për “besën “, si një veti dhe atribut fisnik dhe i pashembullt i shqiptarit, po ashtu edhe “dashurinë e vëllait ndaj së motrës”, një dashuri e madhe dhe krejt e pamatshme. Funksionalizmi i kaq shumë diskurseve të ndryshme letrare, si dhe në mënyrë të veçantë trajtat moderne të rrëfimit, në realizimin e koordinimit të plotë me një temë kaq të ndjeshme, aq sa absurde e narrative, sidomos e lidhur ngushtë për kontekstin shqiptar, e bën veprën të dashur për marrësin. Toposi më i përgjithshëm i temave dhe i rrjetit tërësor narrativ në strategjinë tekstore të këtij romani nga më të befasishmit, sidomos për mënyrat e larmishme 432

K R I T I K A

të pentagramit rrëfimor, sillet dhe përsillet rreth kësaj enigme, ndërkaq në këtë bosht/mit,e shumë gjasa edhe dekodues dhe çmitizues, ndërthuren dhe përfundojnë, tashmë si të skalitura deri në imtësitë më të hollësishme, një mori personazhesh të infiltruara në vdekje të befasishme dhe në mistere të ndryshme, madje që kulmohen me ngritjen nga varri, një akt makabrër dhe tepër i vrazhdë, mbase edhe në mbajtjen e kësaj jete ashtu në këmbë, fillas pas një vdekjeje në heshtje të ankthshme dhe të pasqarueshme me teoritë e asnjë shkence. Ndërkaq, në anën tjetër të medaljes, ndeshen edhe situatat të tjera interesante, të përfaqësuara nga heroina vajzë i këtij romani, nga Doruntina, e cila, në fakt, shënon dhe përfaqëson epiqendrën e realitetit të këtij romani. Madje një ndikim i rrokshëm i prozës së mbështetur në mite të ndryshme, si dhe në letërsinë popullore, dukshëm hetohet në tërë rrëfimin e kësaj hapësire tekstore, fakt që tregon ndikimin e madh që autori ka marrë dhe shfrytëzuar në krijimtarinë e tij letrare nga folklori i pasur shqiptar. Nga këndej prezantohen nivele të ndryshme të rrëfimit, të cilat krijojnë hapësirat e ngjyrimeve të pazakonta në tekstin e këtij romani, që janë të pranishme në trajta të ndryshme dhe tepër të larmishme. Autori, me një magji të pazakontë të prozëshkrimit, në hapësirën e këtij teksti, krijon dhe skalitet gjer në detajet më të holla, një mori karakteresh, burimore dhe imagjinare, që përshkruhen me imtësi dhe në shumëplanësinë karakterizuese dhe përfaqësuese të tipologjisë së tyre. Ajo që e përbën, madje krejt natyrshëm, vetë intencën themelore të romanit të emërtuar “Kush e solli Doruntinën”, po ashtu ndërlidhet edhe me domosdonë, që siç thotë qartësisht edhe vetë narratori, të “zbulojmë një lakuriqësi e cila po na ndjek si hije madje deri në varr është fjalë e dhënë.” Në këtë pikëpamje, pra të peshës dhe rolit të madh të rrëfimit dhe konvencave narrative, autori megjithatë, sikundër e lë që të kuptohet si një domosdo të katharisit letrar, pra e atij procesi të domosdoshëm, të dëlirjes dhe shpëtimit prej të keqes dhe shëmtimit, që rezulton me fundin që autori i jep zgjedhjes së misterit, një triumf i beftë dhe përplot emocion, që lehtëson barrën e rëndë lidhur me ardhjen e pazakontë nga varri të Konstandinit.Narratori i romanit, që njëkohësisht është vetë heroi letrar Konstandini, një mënyrë tipike e shkrimit letrar të Kadaresë edhe në disa romane të tjera, nëpërmjet reminishencës, pra përsëritjes së episodeve të ndryshme, mitike dhe imagjinare, rikthen personazhin e Konstandini në qendër të romanit, si një figurim qendror. “Por, 433

rrëfyesi mund të jetë edhe ndërgjegjja e kthyer nga vetja, që flet me veten duke u fshehur pas ti-së së një rrëfyesi - personazh, paksa skizofren, që merr pjesë në veprimin e romanit, por që i fsheh identitetin e tij lexuesit (dhe ndonjëherë edhe vetes) përmes një personaliteti të ndarë më dysh.”23Intenca e romanit, ajo që zakonisht në terminologjinë letrare njihet si fabul, duke u ndërlidhur kështu me vetë zbulimin e misterit të ardhjes në mesin e të gjallëve të personazhi që ka vdekur dhe pastaj është ngritur nga varri, vetëm e vetëm, për hir të besës, pra të fjalës së dhënë. Për të sforcuar diskursin narrativ, si elementi kryesor i sendërtimit të realitetit letrar, si dhe për t’i dhënë kahe sa më universale fabulës, autori romanin e shtre­ sëzon në kaq shumë linja narrative, të cilat ndikojnë për të për­mbushur atmosferën e pazakontë të ndodhisë që përçon teksti i këtij romani. Nivelet e ndryshme të rrëfimit, në hapësirat e tekstit, prekin shumë tema të ndjeshme, që nga emigrimi, vrasjet dhe gjakmarrjet, deri te dimensionet politike, aq të parapëlqyera nga lexuesi shqipfolës. Ndërkaq, për të shtresuar dhe sqaruar tematikën në hapësira dhe kohë të ndryshme, mekanizmat e shumtë narrativë të pranishëm në këtë roman, lëvizin dhe zhvillohen nga disa pozicione letrare, funksionale dhe të larmishme. Në të vërtet, aty njëherësh ndeshim në disa zëra narrativë, të cilët rrumbu­ llakojnë një narrativitet të kodifikuar mirë, që jo vetëm e zbulon botën e madhe të romanit, po aq edhe e kodifikon atë, si dëshmi dhe shenjim estetik. Narratori i gjithëdijshëm, një tip i përhapur në shkrimin e prozës së Kadaresë, vetëm sa e çel romanin, për t’ia lënë hapësirën narratorit/personazh, i cili gjendet në kërkim dhe i cili e dominon romanin, me praninë e vet të plotë. Perceptimet e shumta dhe të shumëngjyrta për botën që e rrethon, zakonisht autori i artikulon nëpërmjet perceptimeve të heroit letrar.Shikuar në tërësinë e vet, të fabulës dhe strukturës, mesazheve dhe shënjimit artistik, në thelbin e vet, ky roman ka një fabul të thjeshtë dhe tepër të rrjedhshme. Zëri narrativ, zëri themeltar i materializimit të realitetit letrar, pra ai qe është treguesi më i qenësishëm në roman, përgjithësisht rrëfen me një diskurs letrar të përpunuar, shpeshherë gjer në përsosje, dhe kjo rrethanë, ndërkaq është një cilësi letrare e dallueshme, si shprehësi dhe shenjim estetik, që vetvetiu e bën këtë roman të këndshëm për lexim dhe të bukur për shijim në të gjithë hapësirën e tekstit. Ajo rrethanë narrative, e pranishme në këtë roman, që të bën përshtypje 434

23

Mario Vargas Llosa, Letra një shkrimtari të ri, Onufri, Tiranë, 2008, f.50

K R I T I K A

të madhe, është loja e pazakontë, që autori di të bëjë më kodet e shumta letrare dhe paraletrare, çka ngjet, bie fjala, me groteskun, krijimin e miteve dhe çmitizimin e tyre, të pranisë së legjendave dhe demistifikimit të tyre, shtresime këto letrare, të vlerta dhe shenjuese, të cilat i japin romanit, që ka në qendër temën e besës, e fjalës së dhënë, duke i veshur kështu një karakter universal të mirëfilltë dhe ku përgjithësisht hasim edhe trajtat e prozës së fuqishme universale, që zbulojnë pamjet e qenies njerëzore në shumicën e tipareve më tipike, duke përplotësuar kështu atmosferën e kohës, të momentit kur edhe ngjasin gjithë këto tmerre, të kufirit të tmerrit, ku takohet jeta dhe vdekja. Këto dimensione, të rrokshme në hapësirën e këtij romani, shpërfaqin gjithashtu një aspekt intertekstual të prozës së Kadaresë, të asaj lidhjes së pranisë së paratekstit të mitit dhe gojëdhënave për Kostandinin dhe Doruntinën, sikundër edhe një dimension të dukshëm interdiskursiv, të cilat funksionalizohen estetikisht, sidomos në ngërthimin e rrjetës narrative, të larme dhe të gjetur, vetëm e vetëm për të përplotësuar intencën estetike të romanit. Ndër personazhet e tjera narrator është tregimtari i romanit “Kronikë në gur”, djaloshi i qytetit të gurtë, zëri i brendshëm romanor që dëshmon “mishin e butë të jetës” brenda pjesës shkëmbore të qytetit, fëmija që interpreton botën përmes zbulimit dhe befasimit. Episodi i parë politik në “Kronikë në gur” gjendet në kreun 14. Ky nis me një skenë që tregon dy kamionë të mbushur me antifashistë që do të internohen. Arsyeja, sipas përgjigjes që jep një kalimtar, është se “kanë folur kundra”. Ditën tjetër, narratori dhe shoku i tij vendosin që edhe ata të dy “të flasin kundra” nga maja e çatisë. “Xhundra-bullundra!” - thashë. “Shtraftra-kallamashtraftra!” – tha Iliri. Një copë herë u menduam. “Rroftë Shqipëria!” - tha Iliri. “Poshtë Italia!”, “Rroftë populli shqiptar!”, “Poshtë populli italian!”. Heshtje. Këtë herë u mendua Iliri: “Gabim, - tha, - Isai ka thënë se populli italian s’është i keq”. “Jo, - ngula këmbë unë. - Gjersa janë të këqij aeroplanët, si mund të jetë populli i mirë?”. Iliri u hutua. Siç dukej, po i kthehej mendja. Por tamam në kohën që po i kthehej mendja, tha me kokëfortësi: “Jo!”. “Ti je tradhtar, - i thashë. - Poshtë tradhtarët!”. “Poshtë vëllavrasja! - tha Iliri dhe bëri gati grushtin”. Dialogu paraqet tamam efektin e sloganeve politike te fëmijët. Shpërfillës për politikat, ata luajnë me to siç bëjnë me gjuhën në përgjithësi, duke imituar tingujt dhe duke ngatërruar kuptimin e tyre. “Rroftë Shqipëria” dhe “Poshtë Italia” paraprihen prej 435

dokrra fëmijësh. Në të njëjtën kohë, tregimtari ngatërron fashizmin italian me popullin italian. Shoku i tij e korrigjon: ka dëgjuar nga i vëllai, një student komunist, se populli dhe shtetet nuk janë e njëjta gjë. Tregimtari i përgji­gjet me një silogjizëm tipik fëminor, që i vë në raporte krahasimi popujt me aeroplanët, por që nuk arrin t’i mbushë mendjen shokut të tij. Tregimtari zemërohet dhe e quan tradhtar.Fakti që disa nga romanet e Kadaresë nuk janë romane me subjekt të brendshëm,24 nuk nënkupton kufizimin e kërkimeve në sferën psikologjike të personazheve, përkundrazi, personazhet e Kadaresë kanë botë të pasur emocionale, ata dinë të dashurojnë dhe urrejnë, perceptojnë individualisht botën që i rrethon, mendojnë, mësojnë, motivohen, ndjejnë dhe kërkojnë modele identifikuese tek njëri tjetri. Shkrimtari depërton në thellësinë e ndjenjave të tyre, jo për t›i dhënë kësaj sfere vendin kryesor në romane, por për të konkretizuar ndikimin e rrethanave sociale dhe reflektimin e frustrimeve të jashtme në botën e brendshme të individëve. Përmes personazheve që u takojnë moshave të ndryshme shfaqen modelet e formimit të personaliteteve në fazat më të rëndësishme të zhvillimit psikologjik: në moshën e fëmijërisë, rinisë, pjekurisë dhe pleqërisë, në njohjen e të cilit rëndësi të madhe ka edhe rrëfimi në retrospektivë për personazhet e caktuara. Si përfundim duhet thënë se Kadare sjell një shumës zërash narrativë, që nga rrëfimtari naiv, te rrëfimtari i pabesueshëm, te “ndotja na­ rra­tive”, te dukuria e “relativitetit narrativ”, te afria mes zërit të autorit implicit dhe instancës narrative. Kjo shumësi zërash narrativë, na bën t’i japim të drejtë konstatimit të John Cary-t, i cili në parathënien e librit “Mëngjeset në kafe Rostand” thotë:”Ismai Kadare është një shkrimtar që krijon hartën e nje kulture të tërë, të historisë, pasionit, folklorit, politikës dhe katastrofave të saj. Ai është një shkrimtar universal, me një traditë narracioni që e ka origjinën që nga Homeri.”

24 Që nënkupton subjektet e romaneve që kanë si strumbullar zhvillimin e botës së brendshme të heronjve, Floresha Dado, Poetika e veprës letrare, f. 104

436

K R I T I K A

Ermira YMERAJ



U lind në Shkodër më 1972. Mbaroi studimet e larta në Fakultetin e Shkencave Shoqërore dega: Gjuhë dhe Letërsi, në Universitetin “Luigj Gurakuqi”. Vazhdoi studimet pasuniversitare në USHT, për letërsi, dhe në vitin 2010 mbaroi studimet master shkencor, ku mbrojti temën Ringjallja në epos. Në vitin 2013 mbrojti titullin doktore e shkencave. Ka botuar studimin Shtegtimi i Miteve: nga religjioni e folklori, në letërsi (2013), Zemër distike (poezi, 2013), Pirg dhimbjesh (poezi, 2011). Gjithashtu, ajo ka botuar artikuj të shumtë shkencorë dhe është pjesëma­ rrëse e shumë konferencave për letërsinë dhe kulturën shqiptare. Është lektore në Universitetin e Durrësit.

UNIVERSALITETI I FLIJIMIT

(Baza pagane dhe e krishterë e motivit të flijimit në balada) Studiuesit në qasjet e përgjithshme që i kanë bërë perceptimit të njeriut në raportet e tij me flijimin, nga koha pagane e këtej, kanë përcaktuar se flijimi për ta ishte akt dhe rit paqetimi me hyjnitë, ktonike e kronike, ishte një pakt me natyrën, botën, qeniet e larta dhe veten. Antropologjia kulturore supozon se ka vazhdimësi të plotë mes të menduarit magjik dhe fesë, dhe se çdo fe është një produkt kulturor, krijuar nga bashkësia njerëzore. Pse u zgjodh flijimi ose sakrifica? Kush flijohet? Ku bëhet flijimi? Janë trekëndëshi i pyetjeve që paradigmatikisht do bëjnë lidhjen mes flijimit pagan dhe flijimit të krishterë, në areale kulturore të ndryshme si paratekste për flijimin letrar. Pse u zgjodh flijimi?

Njeriu animizoi natyrën përreth, duke shpirtërizuar deri në totei­ zëm kafshë, bimë, male e lumenj, gurë, ku fryma e qenieve pa jetë, i ndihmonte për të përjetësuar jetën. Paqetimi me perënditë, totemin dhe na437

tyrën në gjuhën e vet metaforike vjen si vepër vetmohuese, si sakrificë e humbjes së diçkaje dhe kompensimit me një fitore “Quid pro quo”, ashtu si në gjuhën e sotme të çdo nëne, vërehet se jetën e vet ajo kërkon ta sakrifikojë, në këmbim të jetës së fëmijës “merrmë mua zot, dhe shpëtoma fëmijën”. Flijimi është shprehje e ekzistencës së njeriut për një qëllim të caktuar. Balada shqiptare në arealin e vet motivor, jep raste të flijimit të përgjakur, baza mitologjike e të cilave është paqetimi me Zotin, apo Shpirtrat. Kush flijohet?

Në të gjitha kulturat pandërkombëtare flijimi si rit e akt, kishte në themel: njeriun, kafshën, ushqimin, pijet dhe zgjati deri në epokën e krishtërimit, ku rituali parabiblik u zëvendësua me ritualin biblik, i cili po ashtu brenda tij krijoi ritualin e ri “flijim pa gjak”. “Trajtat simbolike të flijimit gjinden në disa popuj të Europës e të Ballkanit, në vend të një njeriu të gjallë, u bë zakon të futesh në themel të një godine të re një fill i gjatë sa hieja e tij, ose themelet i spërkasnin me gjakun e një kafshe të therur”. Në baladat tona të murimit, në variante dhe invariante brendarajonale, flijimi si akt ka në qendër gruan, kafshën, dhe në ndonjë rast dhe mjeshtrat. Ku bëhet flijimi? Vendet ku kryhej rituali, në mendësinë e njeriut parabiblik dhe biblik konsiderohej i shenjtë (toka - lumi - pylli - pema - malet - tempujt). Ndërsa në baladat tona, vendi ku kryhet flijimi janë themelet e një kalaje, të një ure si më e përhapura dhe të një kishe a manastiri të ndërtuara me gurë. Është fakt i rëndësishëm të shënojmë kuptimësinë e Gurit sipas Hierofanisë së njeriut që i bënte kozmosit: “Hierofania e një guri është pikë së pari një ontofani; përveç tjerave, guri, qëndron gjithnjë vetvetja, nuk ndryshon dhe ai e godet njeriun me atë që ai zotëron; si të pareduktueshme dhe absolute, dhe duke qenë kështu, i tregon atij një analogji të pareduktueshmërisë dhe absolutizmin e të qënit. E perceptuar nga virtyti i një eksperience fetare, mënyra e veçantë e ekzi438

K R I T I K A

stencës së gurit i zbulon njeriut natyrën e ekzistencës absolute, pavarësisht kohës, i paprekshëm nga e ardhmja”. Gjatë studimit të flijimit vihen re dy lloje flijimesh: gjakderdhëse dhe jogjakderdhëse. Sakrifica gjakderdhëse kishte në themel flijimin e frymorit: fëmijë - grua, ose kafshë. Sakrifica ndodhte për të qetësuar perënditë. Kultura Sumere në Mesapotami, dhe kulturat e tjera greko - romake ndërtoheshin mbi një akt të egër të flijimit të njeriut ose kafshës për t’i dhënë lavdi viktimës në sytë e perëndisë, por dhe për të kompensuar arsyet e flijimit. Njeriu përmes sakrificës tentonte t’i sillte zotat poshtë në frytshmërinë e tokave të tyre dhe përderisa ajo që kërkonin mbahej dhe ruhej nga zotat, njeriu pagan mendonte se duhej t’i jepte gjërat më të mira që ato kishin në zotërimin e tyre dhe nuk e quanin të tjetrit, kështu njeriu a kafsha që përzgjidhej për sakrificë ishte më e vlefshmja për ta. Prova e Abrahamit si vepër përkushtimi e njeriut ndaj zotit është baza e lindjes dhe kalimit nga një urdhër në një tjetër nga “flijimi i përgjakur njerëzor” pagan në “flijimin e përgjakur” me kafshë. Krishtërimi zëvendësoi përfundimisht “flijimin e përgjakur” me “flijimin pa gjak”. Politeizmi grek ndërtoi “kultin e heroit”, veprat e Homerit shprehin rikonstrukturimin e jetës shpirtërore të grekërve në raport me perënditë e tyre si raporte tokësore, nëntokësore dhe qiellore dhe kishin në themel të tyrin lutjen, sakrificën në altar, në emër të perëndive. Romakët përkundër kishin të hartuar një kalendar për sjelljet e tyre me perënditë, gjatë gjithë vitit. E ngjashme ishte se sakrifica kryhej për të fituar përkrahjen e perëndive dhe për të shmangur ndikimin e tyre ogurzi. Universaliteti i flijimit është tipari karakteristik i përhapur në mesin e racës njerëzore. Mozaiku sakrifikues është mbushur me rituale që u përhapën nga kulturat pagane të Egjiptianëve dhe Babilonësve. Njerëzimi të dy llojet e sakrificave, të përgjakshme dhe pagjakshme, i përjetoi si prioritete historike që shkojnë pranë njëra - tjetrës. Historia e gjenezës apo Dhiatës së Vjetër i përmend të dy flijimet si bashkëkohëse, flijimin e pagjakshëm të Kainit bujk që i kushtoi Zotit fli prej fruteve të tokës dhe flijimin e gjakshëm të Abelit si bari (Zanafilla 4:03; 4: 04): Po ashtu edhe Abeli kushtoi prej të parëlindurve të grigjës së vet bashkë me dhjamin e tyre. Si sakrificë njihet edhe ajo e “temjanit” ose “erës së këndshme” të Noehit i cili i kushtoi fli shkrumbimi në lter. Në Greqi “temjani” konceptohej si flijim në ngjitje i lutjes dhe pranimit të saj nga hyjnitë. 439

Ritet e sakrificës janë në varësi të ligjeve zakonore të kulturave, ajo shfaqet e shumëllojshme e shumëfishtë në kohë dhe vende të ndryshme. Ajo çfarë është e përbashkët për të gjithë, vërejtur nga antropologjia kulturore, është përmbajtja e ritit të flijimit, që konsiston në ekspozimin e dhuratës për sakrificë në një vend të shenjtë. Spërkatja me gjak e vendit të shenjtë është elementi kryesor i filijimit të përgjakur, gjaku ishte bartësi i jetës. Çdo rit flijimi ishte i shoqëruar me festa, muzikë, lutje dhe valle në varësi të qëllimit të sakrificës, i cili kryhej nga mbreti, prifti, ose kreu i fisit në vendin e shenjtë, fillimisht rolin e altarit e kryente një gur që më vonë u bë vendbanimi i Perëndisë, përkundër shtëpisë, mjedisit të hapur, pemës etj. Flijimi është aq i vjetër sa dhe vetë feja, dhe ka bazë shkakësinë, nga politeizmi natyralist me shembuj sakrificash natyrore, flijimi kaloi në monoteizmin etik të feve që sugjerojnë flijime të larta dhe të pastërta. Në ndërgjegjen e gjithë kulturave popullore flijimi mbeti akti më sublim i ngjitjes shpirtërore. Në aspektin social flijimi është përdorur për të forcuar komunitetin fisnor, si toteizëm që ka në themel flijimin e kafshëve. Ndërsa Bibla jep thelbin e Sakrificës së Meshës, si lidhje e dyfishtë e bashkimit të priftit me të vërtetën e flijimit të Kryqit. Nga sakrifica e legjendës greke Prometeane e deri te sakrifica biblike, interpretimi, ka një bazë të njëjtë ajo ishte hyjnore dhe me përmbatje shpirtërore. Sakrifica është shprehje simbolike e dorëzimit të njeriut te perëndia që ai vetë krijoi. Në Zanafillë bashkëjetojnë sakrifica e Kainit dhe Abelit, sakrifica e Abrahamit, si zëvendësim i flijimit njerëzor me atë të kafshës. Në versionin e Zanafillës dhe tregimit biblik, Zoti sprovon Abrahamin duke i kërkuar atij: “Merre djalin tënd të dëshirit, Izakun, të cilin ti e do e shko në trevën Moria, e atje ma kushto fli shkrumbimi mbi njërin ndër malet që do të ta tregoj”. Abrahami pajtohet me këtë urdhër. Historia mbyllet me të folurën e engjëllit që ndalon gjakderdhjen atëvrasëse të birit nga Abrahami në minutën e fundit, duke e bërë flijimin e Isakut të panevojshëm, njëkohësisht duke siguruar flijimin e kafshës atë të një dashi. Abrahami atë vend e quajti: “Zoti sheh”. Edhe te epika greke bashkëjetojnë flijimi njerëzor ajo e Ifigjenisë për hir të mbarëvatjes së luftës, dhe blatimi i varrit të të vdekurit me dhurata. 440

K R I T I K A

Mitologjitë klasike afrojnë dhe versione shpëtimi apo zgjidhje të jashtme ( the deus ex machine) për sakrificën njerëzore, shpëtimi i Ifigjenisë nga perëndia Artemis dhe zëvendësimi i saj me një dre, vjen ndoshta si kujtim rudimentar i praktikës së flijimit të njeriut në mesin e grekërve dhe favorizimit të flijimit të kafshëve ashtu si dhe në Bibël ku sakrifica e Isakut zëvendësohet me një qingj. Dhiata e re gjithashtu është bashkëjetesë e flijimit të përgjakur me flijimin pa gjak, nga sakrifica e kryqit deri te sakrifica e Meshës ose Eukaristia si flijimi pa gjak ku buka dhe vera që i afrohet Hyut, është trupi dhe gjaku i Jezu Krishtit. Përfundimisht mund të themi se: Flijimi i njeriut mund të merret si rit i ri-hyrjes në fuqi të një miti të vjetër, si akt që qetësonte perënditë. Vendi ku kryhej flijimi ishte tempulli, altari, e në mitologjinë iliterale vendet që u shenjtëruan ishin kalaja, ura, mali. Legjenda e Piramidave, Murit Kinez, Kullës Babel, Miti i Golgotës si miti i kryqëzimi të Krishtit, Miti i Rozafës, kanë në themel varrimin e gjallë të njeriut si akt që siguronte ndërtimin e ndërtesës, dhe ruatjen e saj nga fatkeqësitë dhe sulmet. I gjithë ky këndvështrim na lejon të pohojmë idenë e qarkullimit të mitit. Eliade konstaton se: “Ajo çfarë gjejmë sapo e vendosim veten në perspektivën e njeriut fetar të shoqërive arkaike është se bota ekziston sepse u krijua nga zotat, dhe që ekzistenca e vetë botës “nënkupton” diçka, “kërkon të na thotë” diçka, që bota nuk është as memece, as opake, që nuk është një gjë inerte pa një qëllim ose kuptim. Për njeriun fetar, kozmosi “jeton” dhe “flet”. Jeta e thjeshtë e kozmosit është një provë e shenjtërisë së tij, qëkur kozmosi u krijua nga zotat dhe zotat ju treguan njerëzve nepërmjet jetës kozmike. Kjo është arsyeja pse, duke filluar në një fazë të caktuar të kulturës, njeriu e koncepton vetveten si një mikrokozmos. Ai është pjesë e krijimit të zotit; me fjalë të tjera, ai gjen në vetveten të njëjtën shenjtëri që ai njeh në kozmos. Jeta e tij është homologe me jetën kozmike; si një punë hyjnore, kozmosi bëhet imazhi paradigmatik i ekzistencës njerëzore”. Në këtë mënyrë rinovohet, fusha e madhe e ungjillizimit të motiveve dhe laiçizmit të tyre si lëvizje e njeriut në kërkim të së ardhmes. Letërsia orale e paganëve u përvetësua nga krishtërimi në gjuhën e vet simbolike, po ashtu dhe letërsia e simbolizmit të krishterë u mor nga literaliteti i shumë shkrimtarëve, ritet u konvertuan në letërsi duke u përditësuar, kjo shihet si lëvizje profetike e shkrimtarëve misionarë, që me veprat e tyre 441

përjetësuan stade të hershme të përfytyrimit njerëzor mbi realitetin, në një përshtatje dhe në një përballje të re të njeriut me kohët. Motivi i flijimit si etnopsikologji ballkanike

Ndriçimi i lidhjeve të ritit të flijimit në mendësinë e njeriut parabiblik dhe biblik, si dhe njohja me vetë ritualin e flijimit na krijon premisa që flijimin si simbolikë e paqetimit me perëndinë ta vëzhgojmë dhe si dukuri etnografike e psikologjike e kulturave ballkanike, gjatë kohës së lindjes së baladave. Çdo kulturë e formuar brenda hapësirave kufitare të një kodi të përbashkët gjuhësor, të një hapësire të përbashkët nacioni gjeografik e historik, përcjell veçoritë psikologjike të botës së tyre shpirtërore, brenda mënyrës së vet të jetesës, brenda kulturës së vet materiale, brenda shijeve të veta estetike. Vështrimi i shoqërisë ballkanike si tërësi dhe ekzaminimi i secilit areal kulturor në raport me njëri - tjetrin, kërkon përpjekjen për të kuptuar shpjegimin e ngjashmërive dhe ndryshimeve përballë tekstit të flijimit. Ka dallime të rëndësishme dhe ngjashmëri në lidhje me transmetimin e simbolikës së flijimit ndërmjet baladave të vendeve të ndryshme, sidomos në baladat e murimit në kala. Mes murimit të gruas në Kalanë e Rozafës për shqiptarët, dhe manastirit të Arxhesh-it të mjeshtrit Manole në Rumani është vërejtur një ngjashmëri. Legjenda e kështjellit “Rozafat”: “Vladan Djordeviç, për me provue që populli shqiptar ishte i vetmi vend n’Europë, qi s’kishte ni epope komtare, shkruante në veprën e vet “Arnauti i Veliko Sile”: “Kurse Shqyptarët s’kanë kurrnji kangë popullore te vetme mbij Shkodrën, lahutorët serb kndojnë shum luftime heroike per at gjytet ma tepër kan dhe nji kang të gjatë mbi ndërtimin e Shkodrës”. Në variantin serb: “Krajl Vukashini me të dy vllaznit Ugljeshen e Gojkun, shtijnë puntorë me ngre kalanë e Shkodrës për tri vjet rresht puntorët nuk mujten me vu themel, pse vila shka punojshin mjeshtrat ditën u a rrënote natën. Kur filloi vjeti i katërt vikati vila prej bjeshke, se kot rrekeshin me vu themel, deri qi mos t’u gjete nji motër e nji vlla me emen të njinjishëm, Stoje e Stojan, e me i shtie në themel, Krajli kur e ndiu këtë urdhnoi shërbtorin e vet Desimirin, e urdhnoi me shkue e me kërkue dhen për me gjet nji motër e nji vëlla me emën Stoje e Stojan, nuk e gjejnë, atëhere vila lshon prapë zanin e vet prej bjeshke, tuj ba me dije krajlin se po deshte me e ngrehë at fortesë të baj442

K R I T I K A

shin fli njanën ndër tri nuse qi kishin ata tre vllazën. Kanga serbe përmend emrat e krajlit dhe dy vëllezërve shërbëtorë, arkitektit Rade e Jovin të birin e Gojkut, e jona vetëm emrin e vëllait besnik Baca Gjergjin, të birin Mirin, dhe emrat e nuseve Gjelina, Gjina,Vida, gruja e flijuar në variantin serb kur merr vesh për flijimin u lutet dy kunetërve “qi as me sy s’po e shikjojnë” / idhnohet e idhshëm bërtet si nji gjarpën i idhtë”. Legjenda e murimi si legjenda e gruas së muruar në mur, përfshihet në baladat me sfond mitik. Klosi do shprehej: “Ne nuk jemi duke folur për moshën aktuale të legjendës, e rëndësishme është prania ose mungesa e figurave mitike në legjenda”. Ndryshe nga motivi i vëllait të vdekur, ose vë­ llait të vogël që ngrihet nga varri për të sjellë në shtëpi motrën, i përhapur në gjithë Europën, motivi i murimit që rrjedh nga rituali i sakrificës në ndërtimin e kalasë është i panjohur për një pjesë të arealit ballkanik dhe europian. Ndërsa vetë motivi i sakrificës si ritual i sakrifikimit është i njohur në të gjithë botën nga kohët e lashta, ai vjen nga India, gjendet në popujt e Egjiptit, te popullsia skandinave, rusët, te gjermanët, francezët, anglezët, te popujt aziatikë te kinezët e japonezët etj. Migrimi i motivit dhe emigrimi i tyre

Ratzel argumentoi se: Kulturat zhvillohen kryesisht nëpërmjet migrimeve masive dhe pushtimit të popujve më të dobët prej atyre më të fortë dhe me kulturë më të përparuar, që njihet në kulturën difizioniste si bartje e kulturës. Difuzioni i motivit të flijimit si element kulture ishte i prirur të shpërndahej nga qendra në periferi të cilitdo areal kulturor. Prandaj është konstatuar se trajtat e gjetura në periferi ishin më të vjetra, se ato të gjetura në qendër, që ishin shtuar me elemente më të reja. Në këtë vijë mbledhësit e baladave e lehtësojnë studimin për etnopsikologjinë e motivit të flijimit brenda arealit tonë kulturor dhe shpërndarjes së tij nga qendrat kulturore në periferi, ku kufijtë lumor dhe malor, ndikojnë në llojin e baladës së përhapur në atë zonë, sipas rendit kohor. Po në pellgun motivor të flijimit të përhapur në më shumë se 700 variante, në arealin ballkanik e vështirëson gjetjen e rrathëve qendror a burimor nga ku nisi difuzionin e vet balada e murimit. E ndërsa debatet vazhdojnë nën dritën e teorive të reja, ne do vlerësojmë pohimet e tyre me themel krahasimin e motivit të murimit si 443

tradita nacionale, dhe do ndalemi në krahasimin motivor ilustrues brenda arealit tonë, për të evidentuar bollekun motivor brenda një motivi. Migrimi masiv i motivit të flijimit brenda arealit shqiptar, vërtetohet nga variantet e shumta që gjenden në zona më të vogla migruese. Sipas Haxhihasanit kemi këtë përhapje etnografike të flijimit: a) murimi në kala - krahu VP; b) murimi në urë - krahu lindor; c) murimi në kishë në Jug. Në arealin ballkanik është vërejtur kjo shpërndarje: a) murimi në kala në Ballkanin VP, në ish Jugosllavinë ; b) flijimi në urë në Greqinë jugore, Maqedoni dhe Bullgari; c) murimi në manastir në Rumani. Literatura:

1. Po aty, cit, i cituar, f. 233. 2. BARNARD, Alan. “Historia dhe Teoria në Antropologji”, përkth. Lumnije Kadriu, IAP, Prishtinë 2011, f. 21. Antropologjia kulturore përfshin studimin e diversitetit kulturor, kërkimin për universalet kulturore, zbërthimin e strukturës sociale, interpretimin e simbolizmit (…). 3. Prase dictionary, online: “Quid pro quo” (kompensim), një shprehje latine që e ka kuptimin “diçka për diçka” ose “kjo për atë”. Mendimi, në gjuhën angleze, përgjithësisht është shprehur si “një veprim i mirë e meriton një tjetër”. Kjo ka qenë në gjuhë së paku që nga 1654, si në thënien e H. L’Estrange’s Mbretërimi i mbretit Karl: “Një anë e mirë e meriton një tjetër”. 4. “Këngë popullore e legjenda”, ISH, Tiranë 1955, zgjedhur e pajisur me shënime nga Q. Haxhihasani, f. 3. 5. FROJD, Zigmund. “Totemi dhe Tabuja”, përkth. Mufit Mushi, Tiranë 2006, f. 184. Sipas Frojdit: Flijim ishte një mister, vetë kafsha e flijimit ishte anëtare e fisit. Në të vërtetë, ajo ishte një kafshë e lashtë e Totemit, ishte zoti më primitiv, me vrasjen dhe ngrënien e të cilit anëtarët e klanit freskonin dhe sanksiononin ngjashmërinë e vet me zotin. Ngrënia e totemit në kohët që i paraprin nderimit të hyjnisë antropomorfe, përbënte një pjesë të rëndësishme të fesë totemistike. Zotit i bënin fli kafshën që i kushtohej atij, kafshët gëzonin një respekt hyjnor, në mite zoti shpesh shndërrohet në kafshë totem, totemi është zëvendësi i babait. Faza tjetër në të cilën babai, mori pamjen e vet njerëzore, duke lindur keshtu hyjnia atërore shoqëria që s’njihte baba, dalngadalë po kthehej në shoqëri patriarkale rëndësia që ka fituar flijimi në përgjithësi qëndron në faktin që ai shlyen babait poshtërimin që i është bërë po në atë veprim që ruan kujtimin e këtij akti të shëmtuar. 6. ELIADE, Mircea. “The sacred and the profane”, translated from French by Willard R. Trask, Neë York, p. 148 - 149. (përkth. imi). “Figura e pemës nuk u zgjodh vetëm për të simbolizuar kozmosin, por edhe për të shprehur jetën, rininë, pavdekshmërinë, dijen. Përveç pemëve kozmike si Yggdrasil i mitologjisë gjermane, historia e besimeve fetare regjistron pemët e jetës (p.sh., në Mesopotami), të pavdekshmërisë (Azi, Testa444

K R I T I K A

menti i Vjetër), të dijes (Testamenti i Vjetër), të rinisë (Mesopotami, Indi, Iran) dhe kështu me radhë. Me fjalë të tjera, pema filloi të shprehte çdo gjë që njeriu besimtar e konsideron si të para - treguara (para - shfaqura) reale dhe të shenjtë, çdo gjë që ai e di se zotat e kanë (e zotërojnë) nga vetë natyra e tyre dhe që është e arritshme shumë radhë, vetëm nga individë të privilegjuar, heronjtë dhe gjysmë - perënditë. Kjo është arsyeja se pse mitet e kërkimit të rinisë ose pavdekshmërisë japin vende të lidhura me një pemë me fruta ari ose gjethe mrekullibërëse, një pemë që rritet “në tokën e largët” (që do të thotë në botën tjetër) dhe e ruajtur nga përbindëshat (Grifona, dragonj, gjarpërinj). Ai që do të donte të merrte frutat e kësaj peme, duhet të përballej dhe të mundte përbindëshin roje. Kjo në vetvete na tregon që ne këtu kemi fillimin e një prove të vështirë të tipit heroik; është pikërisht nga dhuna që merr fitorja e supernjeriut, gati në kushte hyjnore të rinisë së përjetshme, pamposhtësisë dhe fuqisë së palimituar”. 7. Po aty, vep. e cit. f. 151, përkth. imi. (1) Në Kinë, ashtu si në perëndim, çshejntërimi i natyrës është vepër e minoritetit, kryesisht e aristokracisë; (2) si në Kinë, ashtu edhe në vendet e tjera të Lindjes së Largët, procesi i çshejntërimit të natyrës, kurrë nuk është çuar deri në fundin ekstrem të tij. Edhe për njerëzit më të sofistikuar të letrës, “konsiderata estetike” vazhdon të mbajë një pjesë të prestigjit fetar”. 8. Po aty, vep. e cit. f. 153 - 154. 9. Po aty, vep. e cit. f. 154. Hierofania ka këtë shpjegim: i referohet manifestimit të shenjtërisë në çdo lloj objekti, personi ose vendi. 10. “Encyclopedia Britanica”, online: Leonard Woolley, në vitin 1927, tronditi kulturën botërore duke nxjerrë në dritë praktikat e varrimit të Mbretërve në Ur, pranë “perëndisë” së tyre u gjetën shumë trupa njerëzish. Rituali reflekton adhurimin ndaj zotave të pjellorisë, si “vdekje dimërore” dhe “rilindje pranverore”. 11. Murgjit vetësakrifikojnë ndërveprimin me njerëzit, duke jetuar larg tyre, të krishterët sakrifikojnë të dielën për të shkuar në kishë. 12. BARNARD, Alan. “Historia dhe Teoria në Antropologji”, përkth. Lumnije Kadriu, IAP, Prishtinë 2011, f. 100. “Teoria e difuzionit: (Difuzionizmi është perspektivë e cila thekson bartjen e ideve nga një vend në një tjetër), Ratzel argumenton se njësitë e veçanta të kulturës prireshin të shpërndaheshin me difuzion, derisa “komplekset kulturore” në tërësi (grumbujt e veçorive të ndërlidhura kulturore) ishin shpërndarë me migrim”. 13. Bibla. “Shkrimi Shenjtë, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re”, përkth. Dom S. Filipaj, ribotim, Tiranë 2011, f. 23. 14. Po aty, vep. e cit. f. 26, Edhe shprehja e Dhiatës së Vjetër, ishte “Zoti i mori erë erës së këndshme dhe tha në zemrën e vet: nuk do ta mallkoj kurrë tokën për shkak të njerëzve (...) (erë suavitatis); (krh. Zanafilla 8:21; Levitiku 01:17, etj ) 15. ROGER M. Keesing, ANDREW J. Strathern. “Antropologjia kulturore një perspektivë bashkëkohore”, Përkth. Gerta Dalipaj, A. Hysaj, L. Olsi, Tiranë 2007, f. 26, shih: Termin kulturë antropologët e kufizojnë në një sistem ideoemocional (...). Kultura e përkufizuar kështu, i referohet asaj që njerëzit mësojnë, jo asaj që ata veprojnë dhe realizojnë. Goodenough shprehet: “Kjo dije jep standartet për të 445

vendosur se çfarë është, (...) për të vendosur çfarë mund të jetë, (...) për të vendosur ç’duhet bërë me të, dhe (...) për të vendosur si duhet të veprohet për të”. 16. Bibla. Shkrimi Shenjtë, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re, përkth. Dom Simon Filipaj, ribotim, Tiranë 2011, f. 31 - 47. (Zanafilla 13:04, 28:18). Shih: Zanafilla 22: 22; “Zoti do të jetë Hyu im dhe ky gur që una ngreha në gurngulur do të jetë shtëpia e Zotit, dhe prej të gjithave që do të më dhurosh, unë do të ta jap të dhjetën”. 17. ROGER M. Keesing, ANDREW J. Strathern, “Antropologjia kulturore një perspektivë bashkëkohore”, Përkth. Gerta Dalipaj, A. Hysaj, L. Olsi, Tiranë 2007, f. 313. Pyetjes: A ka mbrapa kurbanit një logjikë të fshehur? Lunch sugjeron se duke vendosur një barazvlefshmëri simbolike mes kafshës së bërë kurban dhe pronarit të saj, kurbani e transformon dhuratën (...) meqë kjo viktimë më parë është identifikuar si dhuratë, kjo dhuratë purifikohet dhe iniciohet në një status të ri ritual me anë të këtij ndërrimi të destinacionit. 18. Po aty, vepër e ciuar, f. 312. Shih: Feja dhe struktura shoqërore; Feja si projeksion i shoqërisë. 19. Bibla. “Shkrimi Shenjtë, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re”, përkth. Dom Simon Filipaj, ribotim, Tiranë 2011, f. 30-39. Historia e Abrahamit (Zanafilla 12) dhe Isakut (Zanafilla 22) është shembulli i një miti që shpjegon heqjen e sakrificës njerëzore. Shumë studiues të Biblës kanë sugjeruar se origjina e kësaj historie ishte kujtimi i një epoke kur sakrificë njerëzore u hoq në favor të flijimit të kafshëve. Sakrifica njerëzore në Romën e lashtë u hoq me dekret senatorial në 97 p.e.s., edhe pse në këtë kohë, praktikat e sakrifikimit njerëzor ishin bërë aq të rralla saqë dekreti ishte kryesisht një akt simbolik. 20. ESKILI, “Orestia”, shqipëroi, Ismail Kadare, Onufri 2006, Në pjesën e dytë “Koeforët” trajtohet motivi i blatimit të varrit të të vdekurit me dhurata, që nënkuptonte zbutjen e shpirtit të të vdekurit, që ai të mos ngrihej e të trazonte të gjallët. 21. Bibla. “Shkrimi Shenjtë, Besëlidhja e vjetër dhe Besëlidhja e re”, përkth. Dom Simon Filipaj, ribotim, Tiranë 2011, f. 273. Sipas Biblës, Jefteu Galaadaj vë kushtet, ( Gjyqtarët 11:31 ). Jefteu tha: “Nëse do t’i lëshosh bijtë e Amonit në duart e mia, të parin që do të dalë për derë të shtëpisë time për të më takuarkur të kthehem si ngadhënjyes mbi maonasit, do t’ia kushtoj Zotit fli shkrumbimi”. 22. Po aty, vep. e cit. f. 273 ( Gjyqtarët 11:35; 11:37; 11:38; 11:40 ). Jefteu zotohet të bëjë fli për Perëndinë. Betimi është deklaruar (Gjyqtarëve 11:31). Kur ai kthehet nga beteja, vajza e tij e vetme i del para. Ajo është e gatshme të përmbushë premtimin e atit dhënë Zotit, po me një kusht: Ta linte të lirë për dy muaj të endej maleve me shoqet e të vajtonte virgjërinë. Ati kreu kushtin mbi të: Ajo kurrë nuk njohu burrë. Qysh atëherë u bë zakon në Izrael, dhe ky zakon u mbajt, vjet për vjet të bashkohen vajzat e Izraelit dhe vajtojnë bijën e Jefteut të Galaadit për katër ditë”. 23. Po aty, vep. e cit. f. 1231, ( Mateu 26) , Themelimi i Eukaristisë: ( 26:26; 26:27). 24. ELIADE, Mircea, “The sacred and the profane”, translated from French by Ëillard R. Trask, Neë York, p. 146. përkth. imi, te: “Simbolika e pemës kozmike 446

K R I T I K A

dhe kulturës bimore, kostaton se: mitet dhe ritet e Nënës Tokë kryesisht shprehin idetë për pjellorinë dhe bollëkun. Këto janë ide fetare, për të cilat aspektet e ndryshme të pjellorisë universale tregojnë që, si përfundim, është misteri i gjenerimit, të krijimit të jetës. Për njerëzit besimtarë, paraqitja e jetës është misteri qendror i botës. Jeta vjen nga diku, që nuk është kjo botë, dhe si përfundim, ndahet nga këtu dhe shkon në botën e përtejme”. 25. Po aty, vep. e cit. f. 164 - 165. 26. BARNARD, Alan. “Historia dhe Teoria në Antropologji”, përkth. Lumnije Kadriu, IAP, Prishtinë 2011, f. 23. Sipas antropologjisë sociale dhe kulturore, etnografia është praktika e shkrimit për njerëz, është mënyrë e dhënies së kuptimit për modele mendore të popujve. 27. BARNARD, Alan. “Historia dhe Teoria në Antropologji”, përkth. Lumnije Kadriu, IAP, Prishtinë 2011, f. 97. Shih idenë evolucioniste të Mullerit të unitetit psikik dhe lidhjet mes tyre përmes idesë difuzioniste të religjionit. 28. Hylli i Dritës 1930, f. 541 - 548. 29. Hylli i Dritës 1930, f. 541 - 548. 30. KLOSI, Ardian. “Mitologjia në veprën letrare”. Revista “Nëntori” 1991/1, f. 137. 31. BARNARD, Alan. “Historia dhe Teoria në Antropologji”, përkth. Lumnije Kadriu, IAP, Prishtinë 2011, f. 100. “Ratzel argumenton se njësitë e veçanta të kulturës prireshin të shpërndaheshin me difuzion, derisa “komplekset kulturore” në tërësi (grumbujt e veçorive të ndërlidhura kulturore) ishin shpërndarë me migrim”. 32. Po aty, vep. e cit. f. 96. “Difuzionizmi e ka origjinën në traditën filologjike të shek. të 18-të e cila pozicionoi lidhjet historike në mes të të gjitha gjuhëve të familjes gjuhësore indoeuropiane; krahaso me teorinë e evolucionit që ndodh në qendër të arealeve kulturore, difizioni ishte nga qendra në periferi (Clark Wissler)”. 33. “Këngë popullore e legjenda”, zgjedhur e pajisur me shënime nga Q. Haxhihasani, ISH, Tiranë 1955, f. 4 - 5. Shprehet se: “Motivi i murimit ndryshon sipas krahinave, si dhe në përmbajtjen strukturore ku ekspozicioni ndryshon, diku dalin vëllezërit me emra, diku jo; personazhet në variantet sllave paraqesin personazhe historikë vëllezërit Vukashin, Ugljesha, e Gjoko (166 - 1371), ndërsa këngët rumune flasin për kryemjeshtërin Manol”. 34. ISH. “Këngë popullore e legjenda”, Tiranë 1955, f. 11.

447

Nr. 1, viti XLVI Prishtinë 2015

Në mbështetje të Ministrisë së Kulturës

448