Data Loading...
Materia dalen-Tetun 1 Flipbook PDF
Materia dalen-Tetun 1
104 Views
18 Downloads
FLIP PDF 1.07MB
MATÉRIA DALEN TETUN
Konteúdu • • • •
Istória no dezenvolvementu dalen Tetun Ortografia padronizada Alfabetu lia-Tetun Oinsá hakerek no ko’alia lia-Tetun tuir banati? • Oinsa atu ko’alia lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati? • Oinsa hakerek lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati?
Istória no dezenvolvementu dalen Tetun • 1890 – Pe. Sebatião Maria Aparício da Silva – disionáriu Portugés – Tetun no Gramátika lia-Tetun • Sr. Raphael das Dores (1907), Pe. Manuel Patrício Mendes no Pe. Manuel Mendes Laranjeira (1934) hakerek disionáriu Tetun-Portugés • Hafoin funu Japonés (1939-1945) dalen Tetun muda ninia lala’ok tanba ema sira hela iha Dili mai hosi dalen lokál oioin no barak mak ko’alia dalen Portugés • 1974 – 1975 Fretilin hahú hala’o programa alfabetizasaun ho Tetun – maibe la to’o nia rohan • 1975 – 1999 okupasaun Indonézia, Tetun ladún hetan dezenvolvementu – fó atensaun liu ba iha dalen Indonézia • 2000 – 2002 INL hahú dezenvolve Tetun
Ortografia padronizada/Hakerek tuir banati • Ortografia mai hosi lia-Gregu, nia arti ˮhakerekˮ. Ortografia hosi órthos ˮloosˮ no graphia ˮhakerekˮ. Hakerek tuir dalan ne’ebé mak loos: – Hakerek liafuan hotu ho oin ida – Hakerek liafuan tuir ninia son rasik
• Sei hakerek lasala • Sé mak halo ortografia lia-Tetun nian? – Pr. Sebatião Maria Aparício da Silva – linguísta sira iha INL
Alfabetu lia-Tetun Alfabetu Latinu Alfabetu Tetun nian nakfahe ba: • Letra 23 mak hanesan: A B D E F G H I J K L M N O P R S T U V W X Z • Dígrafu 2 mak hanesan: LL no RR Sinál ˮLLˮ ita hanaran elle ka ele kaduak/dobradu, no ˮRRˮ ita hanaran erre kaduak/dobradu. -símbolu 2 mak hanesan: Ñ no ʼ. Símbolu ˮÑˮ ita hanaran eñe ka ene ho tíl. Símbolu ˮ ʼ ˮ ita hanaran kapa-tatolan. Alfabetu latama ba Tetun: C Q Y
Oinsá halian alfabetu Tetun A/a = á B/b = bé D/d = dé E/e = é F/f = efe G/g = jigé ka gé
Ñ/ñ = eñe ka ene ho tíl O/o = ó P/p = pé R/r = erre RR/rr = erre kaduak/dobradu S/s = ese
H/h = agá ka há
T/t = té
I/i = í J/j = jota L/l = elle LL/ll = elle ka ele kaduak/dobradu
U/u = ú V/v = vé W/w = wé X/x = xís
M/m = eme N/n = ene
Z/z = zé ʾ = kapa-tatolan
Sílaba • Unidade son ida hosi Liafuan nakfahe ba letra lubun ka sílaba (loken no takan) • Sílaba loken (letra ikus ho vogál ida) – so-e, ta-ka, be-le, fu-ma,
• Sílaba takan (letra ikus ho konsoante ida) – pas-ta, kon-ten-te, ma-tak
• Ezemplu liafuan sira ho kapa-tatolan – na-’ok, to-’os, na-’an
Oinsá ko’alia lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati? • Hatene kona-ba tipu no orijin liafuan iha lia-Tetun • Kahorik (rai na’in) ka luzizmu (impresta) • Hatene regra oinsa atu hanehan no hanehan ka lae? • Tipu liafuan iha lia-Tetun: – Liafuan Todak – Liafuan Doras – Liafuan Meik
• Liafuan iha kapa-tatolan ka lae • Hatene gramátika Tetun
Oinsá hakerek lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati? • Kahorik (rai na’in) ka luzizmu (impresta) • Tau asentu ka lae? • Regra sira kona-ba oinsa atu hakerek liafuan impresta sira – Ezemplu: bele tau asentu ka lae? Nia ortografia oinsá? (Hakerek tuir banati)
• Tipu liafuan iha lia-Tetun: – Liafuan Todak – Liafuan Doras – Liafuan Meik Sira ne’e ida ne’ebé mak tau asentu no ida ne’ebé mak lae
• Hatene gramátika Tetun • Konsulta ho Matadalan Ortográfiku Tetun Ofisiál
Oinsá ko’alia lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati? Asentu tóniku: vogál no silaba dadan • Hanehan ka dada iha silaba balun hosi liafuan – Ezemplu: So – e, fu – tu, ha – mo – os, pas – ta, ma – tak
• Hanehan ka dada iha silaba hosi liafuan sira lahanesan: silaba ikus, silaba daruak hosi kotuk, no silaba datoluk Liafuan todak (paroksítonu) • Liafuan sira ne’ebé nia vogál dadan/hanehan mosu iha silaba penúltima (silaba daruak hosi kotuk) Ezemplu: dose, lapis, Dili, Ainaru, kaneta, retratu, rona, Bibi, hamnasa, karau, bola
Liafuan meik (oksítonu) no doras (proparoksítonu) Liafuan meik (oksítonu) • Hanehan iha sílaba ikus nian • Ezemplu: ka – fe, Pe – ru, ha – hu, na – nal, ha – tun, Ka – na – da, par – ti – ku – lar, na – si – o – nal Liafuan doras (proparoksítonu) • hanehan iha vogál dadan sílaba datoluk hosi kotuk, nu’udar mós asentu irregulár • Ezemplu: ad – ver – bi – u, e – las – ti – ku, e – li - kop – te – ru, e – zi – jen – si – a, po – li – ti – ka, va – li – du, ba – zi – ku, ji – nas – ti – ka...
Kapa tatolan • Símbulu ida halo parte ba alfatetu Tetun nian • Nia mosu iha vogál rua nia leet (da’an, du’ut, to’os, ki’ik, ke’e, na’an….) • Son hosi liafuan sira ne’e halo hosi dalen na’in sira nia tatolan/kakorok talin • Son kapa tatolan, linguísta sira hanaran okloziva glotál • Mai hosi Tetun antigu/Tetun Terik, kapa tatolan mós mosu iha dalen lokál sira seluk
Gramátika Tetun • • • • • • •
Diferensa entre verbu no substantivu Ezemplu: Tuir ha’u nia haree. Tuir ha’u nia hareen. Manu-teen, asu-teen, ema-teen, Ha’u haree teen iha uma kotuk Ha’u haree tee iha uma kotuk
Oinsá hakerek lia-Tetun ne’ebé loos/tuir banati? Asentu no letra kaduak sira iha lia-Tetun • ˜ (tíl) = Ñ, ñ • ‘ (agudu) = tau iha vogal nia leten ba liafuan balun liu-liu liafuan doras no meik • ‘ kapa tatolan = mosu iha vogal rua nia leet (na’an, ne’e, ki’ik, to’os, du’ut....) • LL kaduak = jullu • RR kaduak = enkarregadu
1. Tau asentu ka la tau asentu? • Todak (paroksítonu) hanehan iha sílaba daruak hosi kotuk (asentu regulár) – Liafuan todak la soi asentu – Ezemplu: dose, lapis, Dili, Ainaru, kaneta, retratu, rona, bibi, hamnasa, karau, bola – Ezemplu liafuan todak ho vogál rua rabat malu: Iha ne'e
• Doras (proparoksítonu) hanehan iha vogál dadan sílaba datoluk hosi kotuk, nu’udar mós asentu irregulár. Liafuan sira tama iha grupo ida ne’e presija asentu agudu. – Ezemplu: advérbiu, elástiku, elikópteru, ezijénsia, polítika, válidu, báziku, jinástika
• Meik (oksítonu) Hanehan iha sílaba ikus nian – Ezemplu: kafé, Perú, hahú, nanál, hatún, Kanadá, partikulár, nasionál
2. Tau asentu ka la tau asentu? • Liafuan luzizmu ne’ebé hakotu ho “al” no liafuan kahorik balun ne’ebé hakotu ho “al” tau asentu (‘) agudu • Nune’e mós liafuan luzizmu sira ne’eb’e mak hakotu ho “r” tau asentu • Liafuan luzizmu (Portugés) ne’ebé soi asentu ^ = (sirkunfleksu) hetan ka nakfila ba asentu (‘) agudu iha Tetun
Liafuan Portugés hakotu ho sufiksu: ável no ível Liafuan Portugés sufiksu: ável no ível bainhira nakfila ba Tetun la tau asentu Portugés responsável aceitável impossível amável incurável
Tetun responsavel aseitavel imposivel amavel inkuravel
Portugés notável inevitável compatível honorável comparável indesejável
Tetun notavel inevitavel kompativel onoravel komparavel indezejavel
Oinsá hakerek liafuan kahorik (rai na’in) no luzizmu (impresta) 1.Hatene kona-ba ortografia ka dalan hakerek liafuan tetun kahorik (orijinál) ka liafuan raina’in nian. 2. Hatene oinsá fonema (letra), ditongu ka dígrafu portugeza ne’ebé tenke hafila ba ortografia dalen Tetun nian.
Liafuan sira bele tau no la tau asentu • • • •
Pronunsia Pronúnsia Pratika Prátika
Oinsá hakerek letra, ditongu no digrafu Portugés ne’ebé nakfila ba lia-Tetun • Letra Portugés monok (lian/son laek) no iha lian/son • Letra Portugés ho lian monok (lian laek): C, H, P • Ezemplu letra C monok: Iha ne'e • Ezemplu letra H no P monok: Iha ne'e • Ezemplu letra C iha lian: Iha ne'e
Letra seluk hosi Portugés nakfila ba Tetun Letra C (sé) nakfila ba K (kapa ka ká)/C toos :
Letra C (sé) nakfila ba S (ese) bainhira vogál e ka i mak tuir:
Portugés
Tetun
Portugés
Tetun
cadeira
kadeira
celebra
selebra
café
kafé
cena
sena
caixa
kaixa
acidente
asidente
mágico
májiku
Acontece
akontese
marca
marka
ciência
siénsia
Letra C (sé) ho sedilla iha okos nakfila ba S (ese) Portugés
Tetun
aliança
aliansa
almoço
almosu
licença
lisensa
lençol
lensól
Letra G (jigé ka gé) mamar Letra G (jigé ka gé) mamar katak vogál e ka i mak iha letra G (jigé ka gé) nia oin, nia lian hanesan J (jota), ka Z (zé), muda ba J (jota) iha lian Tetun no labele hafila ba Z (zé), maski son ba J (jota) no Z (zé) atu hanesan de’it:
Portugés
Tetun
gentio
jentiu
gesto
jestu
geografia
jeografia
gerador
jeradór
gelado
jeladu
gelo
jelu
general
jenerál
original
orijinál
estrangeiro
estranjeiru
Letra G (jigé ka gé) toos • Ezemplu liafuan sira ho Letra G (jigé ka gé) toos Portugés Gaba Galão Garagem Gripe Raga
Tetun Gaba Galaun Garajen Gripe Raga
J (jota) nia lian hanesan Z (zé) J (jota) nia lian hanesan Z (zé), la nakfila, hela nafatin ho J (jota) iha lian tetun: Portugés
Tetun
cerveja laranjada laranjeira festeja jejum injecta injecção injustiça injusto inveja invejoso desejo
serveja laranjada laranjeira festeja jejún injeta injesaun injustisa injustu inveja invejozu dezeju
S (ese) intervokáliku S (ese) intervokáliku katak S (ese) mosu iha vogál rua nia leet, nia lian hanesan Z, muda ba Z (zé) iha lian Tetun. Portugés
Tetun
abusa ásia depósito resistência música isolado criminoso vaidoso
abuza ázia depózitu rezisténsia múzika izoladu kriminozu vaidozu
S (ese) la’os intervokáliku mosu iha letra B, D, G, L, M, N, R nia oin muda ba Z Portugés
Tetun
esboço
ezbosu
esmola
ezmola
quaresma
kuarezma
patriotismo
patriotizmu
colonialismo
kolonializmu
fascismo
faxizmu
idealismo
idealizmu
asma
azma
desmonta
dezmonta
desnecessário
deznesesáriu
Liafuan sira iha Portugés ho letra X (xís) X (xís) nia lian dala balu hanesan Z (zé), muda ba Z (zé) iha lian tetun. Portugés
Tetun
Portugés
Tetun
exame
ezame
exemplo
ezemplu
êxito
ézitu
exercício
ezersísiu
exemplar
ezemplár
exército
ezérsitu
existe
eziste
êxodo
ézodu
exigência
ezijénsia
exílio
ezíliu
exacto
ezatu
executa
ezekuta
exagera
ezajera
exerce
ezerse
X (xís) nia lian hanesan CH iha portugés • X (xís) nia lian hanesan CH iha portugés la nakfila, hela nafatin ho X (xís) iha lian Tetun. Portugés
Tetun
Portugés
Tetun
enxame
enxame
caixote
kaixote
enxuga
enxuga
caixão
kaixaun
enxerto
enxertu
caixa
kaixa
enxó
enxó
xícra
xikra
enxada
enxada
embaixada
embaixada
xeque
xeke
embaixador embaixadór
enxaqueca
enxakeka
xarope
xarope
xadrez
xadrés
X (xís) nia lian hanesan KS X (xís) nia lian hanesan KS, nune’e ita bele dehan sai loloos. Portugés boxe
Tetun bokse
Portugés léxico
Tetun léksiku
táxi
taksi
circunflexo sirkunfleksu
sexo sexual flexível
seksu seksuál fleksivel
taxista fixo sufixo
taksista fiksu sufiksu
Liafuan balun iha portugés hotu ka termina ho Z (zé) Liafuan sira hosi portugés balu hotu ka termina ho Z (zé), nia lian hanesan S (ese), nakfila ba S (ese) iha lian tetun. Portugés giz infeliz xadrez capaz estupidez
Tetun jís infelís xadrés kapás estupidés
Portugés avestruz verniz cruz paz cartaz escassez
Tetun avestrús vernís krús pás kartás eskasés
Letra B no W iha lia-Tetun Tetun Terik
Tetun Ofisiál
Waikenu
Baikenu
Wailoro
Bailoro
Wainhira
Bainhira
Wainrua
Bainrua
Waiwain
Baibain
Wani
Bani
Wanin
Banin
Warak
Barak
Serwisu
Serbisu
Ditongu Portugés no katuir vokáliku kahorik Liafuan portugés hotu-hotu ho ditongu OU ne’ebé tama ba Tetun hela ho ditongu ne’e iha ortografia padronizada. Ezemplu: Portugés Tetun Portugés Tetun doutor doutora doutorado doutrina calabouço
doutór doutora doutoradu doutrina kalabousu
crioulo louça louvor louva
krioulu lousa louvór louva
Ditongu sira seluk iha Portugés Ai • Kaixa Ei • Kadeira Oi • Apoiu Ui • Jesuita • Suiça • Juizo Au • Fauna Eu • Feudu
Jezuita Suisa Juizu
Katuir vokáliku kahorik • Liafuan balun iha Tetun soi vogál rua tuir malu hanesan mós ditongu Portugés: ezemplu Bou Lou Foun Mout Meik Beik Hein Tuir
ai ain au ruin oin haleu babeur
• Maski liafuan sira ne’e ho vogál rua tuir malu maibé sira ne’e ho nia son rasik
Katuir vokáliku iha Portugés • Ezemplu liafuan katuir vokáliku iha Portugés muda mai Tetun: – Proteína – Saúde – Kokaína – Egoízmu – Konteúdu
Dígrafu dalen Portugés • letra rua ne’ebé hamutuk fó son ida iha lian portugés. • Ezemplu dígrafu sira iha Portugés mak: CH, LH, NH, RR, SC, SS, XC, GU, QU • Oinsa dígrafu sira ne’e nakfila ba lia-tetun nia ortografia?
Dígrafu CH no LH CH nakfila ba X (xís) iha liafuan:
LH nakfila LL (elle ka ele kaduak/dobradu ka rabat malu:
Portugés borracha chá chave chefe Chapéu Colchão Enche
Portugés evangelho barulho baralha falhanço
Tetun borraxa xá xave xefe xapeu kolxaun enxe
Tetun evanjellu barullu baralla fallansu
Dígrafu NH no RR Portugés
Tetun
RR (erre kaduak) sei la nakfila iha lia-tetun nia ortografia. Portugés Tetun
desenho junho padrinho manha
dezeñu juñu padriñu maña
borracha barraca arrepende corrige
NH nakfila ba ñ (eñe ka ene ho tíl)
borraxa barraka arrepende korrije
Dígrafu SS no SC SS (ese kaduak/dobradu ka ese rabat malu) nakfila ba S (ese) ida de’it.
SC nakfila ba X (xís) bainhira vogál e ka i mak tuir:
Portugés professor assassino assado processo
Portugés
Tetun
ascensão ascensor Adolescência disciplina discípulo Consciência
axensaun axensór adolexénsia dixiplina dixípulu konxiénsia
Tetun profesór asasinu asadu prosesu
Dígrafu XC XC nakfila ba X (xís) bainhira vogál e ka i mak tuir: Portugés excelência excelente Excelentíssimo excepto excêntrico excídio
Tetun exelénsia exelente exelentísimu exetu exéntriku exídiu
Portugés excerto excelso excesso excisão excitação
Tetun exertu exelsu exesu exizaun exitasaun
Dígrafu SC nakfila ba SK bainhira la’ós vogál e ka i mak tuir Portugés escapa escada escuta escola escuridão
Tetun eskapa eskada eskuta eskola eskuridaun
Dígrafu SC no XC SC no XC sei nakfila ba SK bainhira konsoante mak tuir, ka la’ós vogál e ka i mak tuir: Portugés Tetun excreção eskresaun exclusivo eskluzivu exclamação esklamasaun Esclarecimento esklaresimentu excomunga eskomunga
GU nakfila G (jigé ka gé), bainhira vogál e ka i mak iha nia oin, maibé dala balu depende liafuan nia pronúnsia, hanesan ezemplu tuirmai ne’e: Portugés
Tetun
guerrilheiro guerreiro guia linguista guardanapo guarda
gerrileiru gerreiru gia linguista guardanapu guarda
QU nakfila ba KU ka K (kapa) de’it, konforme liafuan nia pronúnsia. QU nia son sempre hanesan KU bainhira vogál a ka o iha nia oin dala barak hanesan K (kapa). Atu kompriende kle’an liu, mai ita haree ezemplu tuirmai. Portugés quarto qualidade frequenta frequência tranquilo tranquilidade quintal quota quotidiano quociente
Tetun kuartu kualidade frekuenta frekuénsia trankuilu trankuilidade kintál kuota kuotidianu kuosiente
Halo diskusaun iha grupu • Grupu 1: ezersísiu 4 • Grupu 2: ezersísiu 5 • Grupu 3: ezersísiu 6a • Grupu 4: ezersísiu 6b • Grupu 5: ezersísiu 7a Instrusaun ba kada grupu: • Diskute liafuan sira iha ezersísiu sira tuir grupu • Tau asentu ba liafuan sira iha ezersísiu ne’e • Aprezenta iha oin (hili ema ida atu hakerek ho asentu no ida seluk lee sai ka lee ho lian boot
Haree filafali saida mak ita aprende ona? • Atividade: Jogu
Bainhira mak bele tau ifen (-) iha liafuan? • Ifen nia funsaun atu tutan liafuan katetek (kompostu) sira – Ezemplu: paun-rahun, manu-teen, hanoin-hetan, busa-matan, tua-teen…
• Ifen ne’e atu tutan liafuan rua hamutuk fó signifikadu ida de’it. – Ezemplu: bani-been, masin-midar
• Liafuan oin ida ne’ebé hakerek tuir malu, tutan mós ho ifen – Ezemplu: kalan-kalan, fulan-fulan, ida-ida…
Tadak sira ba lee no hakerek/Sinálpontuasaun
Avaliasaun ba formasaun 1. Tuir ita-boot sira-nia hareen, saida de’it mak di’ak hosi formasaun ida ne’e? 2. Tuir ita-boot sira-nia hareen, saida de’it mak la’o ladún di’ak? 3. Karik, iha tempu oin mai iha tan formasaun hanesan, saida mak presija atu hadi’a tan?