Data Loading...
Nutgiin-Awarguud ZUW BICHIH DUREM GARIIN AWLAGA 2021 Flipbook PDF
Nutgiin-Awarguud ZUW BICHIH DUREM GARIIN AWLAGA 2021
113 Views
43 Downloads
FLIP PDF 861.76KB
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ѓмнєх ђг Энэхђђ гарын авлагыг ерєнхий боловсролын сургуулийн 1- 12 дугаар ангийн суралцагчид, тэдний эцэг эх, асран хамгаалагч нар болон зєв бичих чадвараа сайжруулах зорилготой хђн бђрт зориулан бэлтгэв. Уг гарын авлагад тусгагдсан зєв бичих дђрмийг монгол улсад дагаж мєрдєж буй хамгийн сђђлийн ђеийн журамласан тольд (Монгол хэлний зєв бичих дђрмийн журамласан толь ) тулгуурлан бичлээ. Дээр дурдагдсан журамласан толь нь нийтийн хђртээл болж, хђн бђрийн гар дээр ашиглагдах хэмжээнд тђгээгђй болохоор та бђхэнд “Хялбар дђрмђђд” нэртэй товч гарын авлагыг хђргэж байна.
Ерєнхий боловсролын “Нутгийн- Аваргууд” сургуулийн Бага боловсролын багш нар
1
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ГАРЧИГ 1.
Ы, ий хоѐрыг залгаж бичих дђрэм
2. Балархай эгшгийн дђрэм 3. Б, В ђсгийг ялгаж бичих дђрэм 4. Г ђсгээр хоѐр авиа тэмдэглэх 5. Н ђсгээр хоѐр авиа тэмдэглэх 6. Ялгах эгшиг 7.
Дараалсан гурван гийгђђлэгчийн дђрэм
8. Дараалсан хоѐр гийгђђлэгчийн дђрэм 9. Гээгдэх эгшгийн дђрэм 10. Хатуу, зєєлний тэмдгийн дђрэм 11. Зєєлний тэмдэг солигдох нь 12. Зєєлний тэмдэг ђл солигдох нь 13. Тусгаарлагч ъ, ь 14. Утгат хэсгийг зєв бичих 15. ёеийн тухай, ђг шилжђђлэх дђрэм 16. Том ђсгээр бичих 17. ёг хурааж бичих 18. Гадаад ђгийг бичих 19. Сул ђг баймж 20. Журамласан ђгс бђхий эхђђд 2
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Гарын авлага ашиглах заавар Зєв бичих дђрмийн агуулгын хђрээнд: 1. Зєв бичих дђрмийн ойлголтыг уншиж, судлан тэмдэглэл хєтлєєрэй. 2. Эхђђдээс тухайн дђрэм орсон ђгсийг ялгаж бичээрэй. 3. Эхийг цээжээр бичиж єєрийгєє сориорой. Журамласан ђгийн агуулгын хђрээнд: 4. Журамласан ђг бђхий эхђђдийг сайтар ажиглаж, судлан тэмдэглэл хєтлєєрэй. 5. Журамласан ђг бђхий эхийг цээжээр бичиж єєрийгєє сориорой.
Танд амжилт хђсье!
3
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
Монгол кирилл ђсгийн дђрэм Монгол
кирилл
цагаан
толгой
35
ђсэгтэй. Эдгээр
ђсгийг
эгшиг,
гийгђђлэгч, тэмдэг гэж гурав хуваана. Цагаан толгойн ђсгийн а, э, и, о, у, є, ђ, я, е, ѐ, ю, й, ы энэ арван гурав нь эгшиг ђсэг. Б, в, г, д, ж, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ энэ хорь нь гийгђђлэгч ђсэг. Ъ, ь хоѐр нь дуудлагагђй тул эгшиг ч биш, гийгђђлэгч ч биш тэмдэг ђсэг болно.
Эгшиг ђсэг 13 боловч монгол хэлний эгшиг авиа 7 юм. А, о, у, я, ѐ, ю(у), ы долоог эр эгшиг гэнэ. Э, є, ђ, е, ю(ђ) тавыг эм эгшиг гэнэ. И, й хоѐрыг саармаг эгшиг гэнэ. Ы, ИЙ ХОЁРЫГ ЗАЛГАЖ БИЧИХ ДёРЭМ Урт ы ђсгийг эр ђгэнд бичнэ. Эм ђгэнд бичихгђй. Эм ђгэнд ий ђсгийг бичнэ. Ий ђсгийг эр ђгэнд хааяа бичнэ. ёђнд: ж, ч, ш, ь, и хэлний г ђсгээр тєгссєн ђгэнд бичнэ.
Аав Миний аавын нутгийн хђмђђсийг хамгийн чадварлаг гэнэ. Тэд ардын урлагийг, сайн мэднэ.
морийг,
хуулийг,
олдворыг,
тоглоомыг маш
Багийн даргын ажлыг сђђлийн таван жилийн турш 4
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
хийлээ.
Ажлын нарийн зохион байгуулалтыг тєлєвлєгєєний дагуу
хийхийг нарийн бичгийн даргадаа ђђрэг болгож єгдєг. Хђний єєрийн хђђхдийг адилхан хайрлах нь тђђний сэтгэлийн гђнд байдаг чанар. Тђђвэр єгђђлбэр Тђђний чих яг л зааны чих шиг том.
Намрын улирлыг
хђмђђс алтан намар гэж нэрлэдэг. Эрийн гурван наадмын нэг нь морины уралдаан юм. хђђхдээр
унуулдаг.
тутмын,
баяр
Хурдан морийг зургаагаас арван насны Хувцсыг
ѐслолын,
ємсєх гоѐлын,
зориулалтаар ажлын
нь
єдєр
хувцас
гэж
ангилна. Дэвтрийг хђђхдийн сурлага, хђмђђжлийн толь гэдэг. Сонгууль Даяар олноороо цаг ямагт чармайлтыг, зђтгэлийг, бахдлыг, сайшаалыг, чадавхийг, хђндлэлийг, ђлгэр дуурайллыг, манлайллыг, шударга ѐсыг монгол иргэн хђний хувьд эрхэмлэн ажиллах нь чухал. Иймээс улс орныг, хєгжђђлэн хэрэгжђђлдгийг , эрэл хайгуулыг хийж чаддаг, зєвийг чиглђђлэн удирдаж чадах, тєрийн тђшээдийг, улс, нийслэлийн, аймгийн, сумын, багийн даргыг сонгодог ээлжит сонгуулийн саналаа єгч, монгол иргэний хувьд ђђргээ биелђђлэхийг хђсч байна. Сонголт мэргэн байг. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Сурагчдын амралтыг хоѐр сарыг дуустал ђргэжлђђлэхийг дэмжье. Дотоодын барааны ђнийн єсєлт олны бухимдлыг 5
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
хђргэв. Сэтгэлийн сайхныг мэдэхийг хђссэн хђнийг танихыг хичээнэ. Уулын цэнхэр цэцгийг гайхан харахыг оролдоно. Нурууны булчинг хєгжђђлэхийн тулд дасгалыг зєв дарааллын дагуу хийгээрэй. Ургамлын ђндсийг буцалгаж, уугаарай. Нарны гэрлийн цацрагийн туяаг бууруулах аргыг хайсаар байна. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Багшийн хєгжлийг дэмжихийн тулд нарийн тєлєвлєгєєний дагуу ажиллах хэрэгтэй. Навчны судлыг ажиглаж, судалгааны ажлыг ђргэжлђђлээрэй. Номны хавчуургыг тогтмол хэрэглэхийг эрмэлзээрэй. ѓнгийн цаасаар янз бђрийн бђтээлђђдийг хийж номын тавиураа чимээрэй. Эмчийн хэлсэн зааврыг мєрдєєрэй. Усны савыг тогтмол цэвэрлээрэй. Хушны ђйсийг гал асаахад ашигладаг. БАЛАРХАЙ ЭГШГИЙН ДёРЭМ Монгол хэлэнд ђгийн нэгдђгээр ђеэс хойш орсон богино эгшгђђд цєм тодгђй, балархай хэлэгдэнэ. Балархай эгшгийн дђрмийг тогтоохын тулд гийгђђлэгч ђсгийг эгшигт гийгђђлэгч, заримдаг гийгђђлэгч, онцгой гийгђђлэгч гэж гурав хуваана. Эгшигт гийгђђлэгч: м, н, г, л, б, в, р энэ долоон гийгђђлэгч ђсэг ђгэнд орохдоо ємнєє буюу хойноо аль тод хэлэгдэх талдаа заавал эгшигтэй бичигдэнэ.
Гажилт: Хэлний угийн н- ийн дараа заахын тийн ялгалын г нєхцєл эгшиггђй бичигдэж болно. Жнь: байшинг, дђнг, Галсанг, хєвєнг. . . гэх зэрэг Гажилт: Тусгай бичигддэг л, нь хоѐр эгшиггђй бичигдэнэ. Жнь: Сайн л байна. Хоѐр нь ђлджээ.
6
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Заримдаг гийгђђлэгч: Д, т, ж, з, с, ш, ц, ч, х есєн гийгђђлэгч ђсэг ђгэнд эгшигтэй, эгшиггђй хоѐр янзаар бичигдэх тул замримдаг гийгђђлэгч гэнэ. Эгшигт гийгђђлэгчийн дараа ємнє, хойноо эгшиггђй орж болно. Жнь: Ховд, хагд, амт, тэнд, ард, тэвш . . . гэх мэт Заримдаг гийгђђлэгч: Заримдаг гийгђђлэгч нь заримдаг гийгђђлэгчийн дараа орохдоо сђђлчийн заримдаг нь ємнєє юм уу хойноо аль тод хэлэгдэх талдаа заавал эгшигтэй бичигдэнэ. Жнь: Модот, хожид, бусад... Гажилт: Ирээдђй цагаар тодотгон холбох х нєхцєлийн ємнє заавал эгши бичдэг учир энэ дђрэмд хамаарахгђй. Жнь: єгєх, явах, олох, хамах, очих ... гэх мэт Гажилт: Заримдаг гийгђђлэгчийн дотроос с, х ђсгийн дараа т, ч ђсэг ємнє, хойноо эгшиггђй орж болно. Жнь: туст, тђђхт, усч...
Эгшигт гийгђђлэгч: Эгшигт гийгђђлэгчийн дараа ђгийн эцэст ямар ч балархай эгшиг бичиж болно. Жнь: ямба, толбо, Пагма, хурга, хєрєнгє... гэх мэт Заримдаг гийгђђлэгч: Заримдаг гийгђђлэгчийн дараа ђгийн эцэст и- гээс єєр балархай эгшиг бичихгђй. Жнь: Салхи, банди, гархи
Б, В ёСГИЙГ ЯЛГАЖ БИЧИХ ДёРЭМ Б, В ђсгийг ялгаж бичих дђрэм: Б ђсгийг ихэвчлэн ђгийн эхэнд бичн. ёгийн дунд л, м, н, в ђсгийн дараа бичнэ. Жнь: Бодлого, толбо, самбар В ђсгийг ихэвчлэн ђгийн дунд, адагт бичнэ. ёгийн эхэнд хааяа цєєн ђгэнд бичнэ. Жнь: ваадан, хавав, хєвєгч
Тђђюэр єгђђлбэрђђд Чамайг хэн гэдэг вэ? Бороо оров. Хичээлдээ идэвхтэй оролцвол амжилтад хђрнэ. Вандуйг тарихад хэцђђ. Самбараа сайн тєлєвлєж, хичээл заавал ђр дђнтэй. Удвал цэцгийг гэрийн нєхцєлд арчилбал сайн ургана. Шингэн юм их уувал бєєрєнд муу. Долоо ба гурвын нийлбэр хэд вэ? 7
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Найзаа зєв сонгох Хђн бђр найзаа шударгаар зєв сонговол амьдралын туршид алдалгђй алхдаг. Хэрвээ чи буруу зђйл хийвэл ихэвчлэн найз чинь чамайг зєвд залж, зєвийг нь дэмжин урамшуулдаг. Найз нєхдєє буруу танивал амьдралын замыг алдсанаас ялгаагђй болж гуньхрана. Сайн хђнийг олбол санаа сэтгэлийг нь сэвтээлгђй гэгээлэг сэтгэлээр ханилбал зохино. Овилгогђй муу хђнтэй учирвал буруу зам руу орохоос ємнє ухаарвал сайн. Тђђвэр єгђђлбэр Дамба дархан домбо хийв. Самбуу домбо авав. Хамба лам ямбаны суудалтай. Наадамд тав давбал начин болно. Ваанчиг вандуй харав. Цэцэг арчилбал ургана. Бамбар лимбэ авбал баярлана. Хєтєлбєр боловсруулах ажил эхэлбэл би тусална шђђ. Танайх хэр хол бэ? Амьд явбал алтан аяганаас ус ууна. ѓргђй болбол баян, євчингђй болбол жаргал. Ах сийлбэр хийв. Эгч олбог оѐв. Сђмбэр уулыг давцгаая. Г ёСГЭЭР ХОЁР АВИА ТЭМДЭГЛЭНЭ Хоолойн г: Хђђхэн хэл идэвхтэй хоолойн г гэнэ. Хоолойн г- ийн ард а, арга, аргын, бага, ботго Хэлний г: Хэлний угаар хэлэгдэх юм уу эсвэл а, о, у, ы дєрвєєс єєр
оролцож “га, го, гу, гы” гэж хэлэгдэх г ђсгийг о, у, ы дєрвєн эгшгийн аль нэгийг бичнэ. Жнь:
г ђсгийг хэлний г гэнэ. Хэлний г ардаа эгшиггђй эгшигтэй байна. Жнь: Аймаг, нутаг, хєрєнгє
Н ёСГЭЭР ХОЁР АВИА ТЭМДЭГЛЭНЭ Хэлний ђзђђрийн н: Хэлний ђзђђр хатуу тагнайд хђрч хэлэгдэх н авиаг хэлний ђзђђрийн н гэнэ. Хэлний ђзђђрийн н хойноо эгшиг юм уу ь- тэй байна. Жнь: Чанар, ђнэг, чоно, явна Хэлний угийн н: Хэлний ђзђђр хатуу тагнайд хђрэхгђй хэлэгдэх н ђсгийг хэлний ђгийн н гэнэ. Хэлний угийн н ардаа эгшиггђй байна. Жнь: Ганган, онгоц, сан, байшин, Лувсан, Сђрэн. . . Зарим ђгийн эцсийн хэлний ђзђђрийн н авиа халх аялгуунд хэлний угийн н болж хэлэгддэг бєгєєд залгавар залгахад хэлний ђзђђрийн н болох нь тодорхой болдог. Жнь: Мэргэн- мэргэнээр, он- оны, ђнэн- ђнэний гэх мэт ЯЛГАХ ЭГШИГ 8
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Ялгах эгшиг: Хэлний ђзђђрийн н- ийг хэлний угийн н- ээс, хоолойн г ђсгийг хэлний гээс ялгахын тул хэлний ђзђђрийн н, хоолойн г ђсгийн ард бичсэн балархай эгшгийг ялгах эгшиг гэнэ. Жнь: хана, бага, оно, торго, ђнэ, онгоц, єнєр, торни
Тђђвэр єгђђлбэрђђд Дђрэм журмыг дага. Модон дунд тосгон оршино. Аз жаргал хаалга тогшино. Наадмаар халтар азарга уралдана. Шинэ бђтээлийн ђзэсгэлэн нээнэ. Монос эмийн сан нээлтээ хийж урамшуулал зарлана. Чихэрлэг бялуу иднэ. Эрдэнэ хурга хариулна. Содон чимээ сонсогдоно. Толгодын оройд ђђлс суунаглана. Байшингийн гадна талыг єнгєлж, засал хийнэ. ёндэсний уламжлалт баяраар монгол дээл ємсєнє. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Ургамал ургахад гэрэл чухал ђђрэгтэй. Манал монгол бичгийн улсын аварга болов. Сургалтын чанар сайжирна. Жаргал дуу дуулна. Насан, Хулан хоѐр ђсээ буржгар болгов. Багшийн хэлсэн шђлгийг сана. Онон сурагчдын саналаар ангийн дарга болов. Солонго татаж єнгє уусгана. Манан дунд мод ђл ђзэгдэнэ. Саран аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоно. ёнэ хямдарсан хувцас авна. ѓгђђлбэрђђд Байгал нуураа ажиглаж байгаль дэлхийгээ хайрлая. Тєвшин амгалан байхад суралцъя. Тђвшин тогтоох шалгалт авахаар боллоо. Эх орон маань мандан бадраг. Маани мэгзэм уншлаа. Довчин гуай сур хийх арга барил заалаа. ёйлдвэрлэлийн араг шээзгий бэлтгэлээ. Хєлєг онгоц хєєрєх сурталчилгаа хийв. Хђлэг морио унав. Тђђвэр єгђђлбэр Санан санана, бодон бодно. Дасга, дасга, дасаг, дасаг. Шураг модон доогуур шурга. Босго даваад унавал босго. Барга 9
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
эмээл бараг олдохгђй. Алга таших хђн алга, алаг хувцастай хђн ч алга. Адаг сђђлд нь бђђ адга. Орог саарал хувцастай хђн оргон зайлав. Орвол орог орговол орго. Мэдлэг батажна. Балга ус харамлаад байвал балаг тарьчхаж мэднэ. Тђђвэр єгђђлбэр Багш янзага, зулзага, харцага, чандага, чогчиго зэрэг амьтдыг зурууллаа. Аяга, халбага, хутга, сэрээний зэвийг сонгиноор ђрвэл арилна. Дорж хђђ гэрийн багана, хаалга, тооно хийлээ. ѓнєєдєр Тэмђђжин оготор хонгор морио унажээ. ёђгээр тђђгээр хэдэн тугал оодогнон давхина. Хурга, ишиг, тугал, ботго, унагыг тєл мал гэнэ. Галт тэргээр, ганган онгоцоор явцгаая. ДАРААЛСАН ГУРВАН ГИЙГёёЛЭГЧИЙН ДёРЭМ Дараалсан гурван гийгђђлэгчийн дђрэм: Дараалсан гурван гийгђђлэгчийн гуравдугаар нь хоолойн г, хэлний ђзђђрийн н хоѐрын нэг бєгєєд тђђний арын ялгах балархай эгшгээр ђг тєгсгєвєл тэр ялгах эгшиг сонстохгђй тул н ба г- ийн ємнє богино эгшиг бичнэ. ёђнийг дараалсан гурван гийгђђлэгчийн дђрэм гэн. Жнь: Аньсага, бортого, ганзага, жинхэнэ гэх мэт
ДАРААЛСАН ХОЁР ГИЙГёёЛЭГЧИЙН ДёРЭМ Дараалсан хоѐр гийгђђлэгчийн дђрэм: Дараалсан хоѐр гийгђђлэгчийн хоѐрдугаар гийгђђлэгч нь хоолойн г, хэлний ђзђђрийн н хоѐрын нэг байвал тђђний ємнє и –гээс бусад балархай эгшиг бичихгђй. Жнь: Авга, алга, тамга, ганга, маажна, хєшнє. . . гэх мэт ёйлдэх хэвийн –га дагаврыг –д дагавраар тєгссєн ђйл ђгэнд залгахад уул –д гийгђђлэгч нь –т гийгђђлэгч болон хувирна. Жнь: эмхэд- гэ= эмхэтгэ, цомход- го= цомхотго . . . гэх мэт Хэлний ђзђђрийн н буюу хоолойн г- ийн ємнє хэлний ђзђђрийн н буюу хоолойн г тохиолдвол завсар нь эгшиг бичнэ. Жнь: унана, дагана, унага, шанага, багана гэх мэт 10
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Чандага Чандага нь євєлдєє цав цагаан харагдана. Зун єнгє нь бор хђрэн болж єєрчлєгдєнє. Чандага цагаан гэх ђг бий. Чандага, чогчиго, янзага гээд єхєєрдєм амьтанд би дуртай. Тђђвэр єгђђлбэр Нар тэнгэрт хєєрнє. Хєвсгєл нуураа санагалзана. Эх нутаг нь бодогдоно. Эгч бортого захина. Авга ах харина. Хєєрђђлсэн сђђнээс сайхан ђнэр ханхална. Бууриа сэлгэсэн хоньд ђе ђе майлна. Ард тђмэн дэмжинэ. Хђмђђс толгой дохино. Харцага, чандага, янзага, зулзага ђзэгдэнэ. Хуулиа баримтална. Авьяас зђтгэлээр нь бахархана. Жинхэнэ тєлєєлєгчдєє туршина. ёзэл бодлоо илэрхийлнэ. Алдарт зураач Суут зураач Дарьбазар гуай гуашаар зурсан зурагнаас амьдралын гэгээлэг бђхэн, давилуун зан, гуниг гуньхрал гээд бђгд харагдана. Мєн гурав хоногийн ємнє зурсан “Даяаршил” зургаас олон зђйл бодогдоно. Эх дэлхий цаг ямагт єєрчлєгдєнє. Тђђний дараах “Нийгмийн давхрага” “Чандага” зургуудаа удахгђй толилуулна. Тђђвэр єгђђлбэр Болор таваар багасгав. Монгол хэлний давтлага оров. Оролдлого сайт оройд нь хђрнэ. Энэрэл оньсого таалгав. Усан дээр завь хєвнє. . Тестын эмхэтгэл хийв. Монгол чацаргана дэлхийн брэнд болж чадна. Цахилдгийн цэнхэр цэцэг цоморлогоо нээжээ. Авьяас чадвараа дайчлан идэвх санаачилгатай ажилласныг шударгаар ђнэлж, аймгийн аваргаар тодруулжээ. Сахилгагђй хђђхдийг хэргийн эзэн хэнгэргийн дохиур гэдэг. 11
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ГЭЭГДЭХ ЭГШГИЙН ДёРЭМ ёгэнд залгавар залгахад балархай эгшгийн дђрмийн ѐсоор шаардагдахгђй болж хасагдах эгшгийг гээгдэх эгшиг гэнэ. Ийнхђђ эгшиг гээгдэх гурван тохиолдол байна. ёђнд: Гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд урт эгшгээр эхэлсэн залгавар залгахад уг ђгийн тєгсгєлийн гийгђђлэгчийн ємнєх балархай эгшиг гээгдэнэ. Жнь: олон- олноос, авар- авраад гэх мэт И- гээс бусад богино эгшгээр тєгссєн ђгэнд урт эгшгээр эхэлсэн залгавар залгахад тєгсгєлийн балархай эгшиг гээгдэнэ. Жнь: чарга- чаргыг, хана- ханаар, сана- сануул гэх мэт Гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд гийгђђлэгчээр эхэлсэн залгавар залгахдаа ємнє нь эгшиг жийрэглэвэл мєн ђгийн эцсийн гийгђђлэгчийн ємнєх эгшиг гээгдэнэ. Жнь: идэшл= идшил, тохош- л= тохшил гэх мэт Гажилт: Оноосон нэрийн тєгсгєлийн гийгђђлэгчийн ємнєх балархай эгшиг гээгдэхгђй. Жнь: Матад- Матадаас, Орхон- Орхоны, Пунцаг- Пунцаагийг гэх мэт Гажилт: Галав, тєлєв гэх мэт зарим ђгийн балархай эгшгийг гээхэд ђгийн ђндэс ихээхэн єєрчлєгдєхєєр болбол балархай эгшгийг гээхгђй. Гажилт: Уламжлалын зарчим баримталж бичсэнђгийн “и” эгшгийг гээхгђй. Жнь: тэнхимийн, эрихээр гэх мэт
Нэг ђгэнд хэд хэдэн залгавар залгахдаа нэгэнт гээж бичсэн эгшгийг сэргээж бичихгђй. Жнь: бутар- бутрал- бутралаар, нєхєднєхдєд- нєхдєдєє, бэх- бэхэж- бэхэжтђгэй- бэхжих- бэхжихэд гэх мэт Эгшгийг гээхдээ эгшигт гийгђђлэгч, заримдаг гийгђђлэгчийг эгшиггђйдђђлэх, мєн ђгийн дунд орсон ялгах эгшиг, ирээдђй цагаар тодотгон холбох “х”- гийн ємнєх эгшиг, дараалсан гурван гийгђђлэгчийн дђрмээр бичсэн эгшиг, зєєлрђђлэх ђђрэгтэй “И” эгшгийг гээх зэргээр балархай эгшгийн дђрмийг зєрчиж болохгђй.
12
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
Тђђвэр єгђђлбэр Шиврээ бороо оров. ѓнгийн солонго татав. Нєхрийн нутгаас ажиглав. Цуврал зургийн ђзэсгэлэн гаргав. Бусдад салхийг мэдрђђлэв. Одод цэнгээд бђжиглэнэ. Сурагчдадаа баялгийг ђзђђлээрэй. Миний бодлоор юу харсныг нь эргэн сануул. Амьдралын сайхныг ухаарч, ухамсрын гайхамшгийг мэдрэх хэрэгтэй. Цагаан сар Монгол тђмний уламжлалт баярын нэг бол цагаан сар юм. ѓнтэй євлийг мэнд давсны баяр хэмээн бэлгэшээн тэмдэглэдэг. Амарлангуй тал нутагт хаврын улирал айлчлан ирнэ. Хђн бђр гэгээлэг бодлоор ирээдђйг зєгнєн хэлэлцэнэ. Хђђхдђђд баяр хєєртэй тоглоцгооно. Тђђвэр єгђђлбэр Улсын шалгалтын эцсийн дђн гарлаа. Аав нутгийн хђнтэйгээ таарав. Цэргийн албанд дђрмийг чанд сахих ѐстой. Хђмђђс шударгаар дђрмээ биелђђлэх ѐстой. Сарьсан багваахай шєнийн гэрэлд хоолоо олж иддэг. Зєв бичгийн дђрмийг алдаагђй бичих хэрэгтэй. Монголчууд эрт ђеэс ургийн бичгийг хєтєлж ирсэн. Хуурай газрын амьтдаас хамгийн том нь заан билээ. Хђђхдийн бодлын ертєнцєд амьдралын ариун хђсэл мєрєєдлийг бадраасан байдаг. ХАТУУ, ЗѓѓЛНИЙ ТЭМДГИЙН ДёРЭМ Эр ђгэнд орсон зарим гийгђђлэгчийг уг хэлэгдвэл зохих байраас нь урагшлуулах, тагнайшуулах
зэргээр
хэлэхийг
зєєлрђђлэх
гэнэ.
Жнь: бар- барь, хол- холь, ам- амь, зах- захь гэх мэт 13
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
Эм ђгийн гийгђђлэгч ђсгђђд угаас тагнайшиж зєєлєн хэлэгддэг тул тђђнд зєєлний тэмдгийг зєєлрђђлэх ђђрэгтэй хэрэглэхгђй. Зєєлєрсєн дан гийгђђлэгчийн ард зєєлний тэмдгийг бичнэ.
Хэрэв давхар
гийгђђлэгч зєєлєрвєл тђђний ард “и” бичнэ. Жнь: Морь, тахь, хонь, архи, тамхи, болхи, солби, дорви гэх мэт ЗѓѓЛНИЙ ТЭМДЭГ СОЛИГДОХ НЬ Зєєлний тэмдгийн дараа ђндсэн эгшиг (а, о, у, и) орвол зєєлний тэмдгийг сольж и болгоно. Жнь: боль- болиод, дохь- дохио, захь- захиа, сургууль- сургуулийн гэх мэт Зєєлний тэмдгийн дараа эгшигт гийгђђлэгч (м, н, г, л, б, в, р) орвол зєєлний тэмдгийг сольж и болгоно. Жнь: Морь- моринд, соль- соливол, ярь- яриг, ань- аних, холь- холих гэх мэт Зєєлний тэмдгийн дараа ирээдђй цагаар тодотгон холбох “х” нєхцєл орвол зєєлний тэмдгийг сольж и болгоно. Жнь: тавь- тавих, ярьярих, ань- аних, холь- холих, хумь- хумих гэх мэт Заримдаг гийгђђлэгчийг зєєлрђђлсэн зєєлний тэмдгийн дараа дахин заримдаг гийгђђлэгч орвол зєєлний тэмдгийг сольж и болгоно. Жнь: зохь- зохис, захь- захидал, сахь- сахиж гэх мэт
ЗѓѓЛНИЙ ТЭМДЭГ ёЛ СОЛИГДОХ НЬ Зєєлний тэмдгийн дараа туслах эгшиг я, ѐ орвол зєєлний тэмдэг хэвээр бичигдэнэ. Жнь: барья, сахья, сольѐ, дохьѐ гэх мэт
Эгшигт гийгђђлэгчийг зєєлрђђлсэн зєєлний тэмдгийн дараа заримдаг гийгђђлэгч орвол зєєлний тэмдэг хэвээр байна. Жнь: барь- барьдаг, барьц, барьзна, амьтан гэх мэт Хоѐр ђгнээс бђтсэн ђгэнд зєєлний тэмдэг хэвээр байна. Жнь: Дарьбазар, морьгђй гэх мэт
14
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ТУСГААРЛАГЧ Ъ, Ь
Эр ђгэнд я, ѐ эгшиг ємнєх гийгђђлэгчээсээ саланги дуудагдахаар орвол ємнє нь хатуугийн тэмдгээр тусгаарлаж бичнэ. Жнь: авъя, олъѐ, угтъя гэх мэт
Эм ђгэнд е гийгђђлэгч ємнєх гийгђђлэгчээсээ саланги дуудагдахаар орвол ємнє нь зєєлний тэмдгээр тусгаарлаж бичнэ. Жнь: єгье, ђзье, тэнцье гэх мэт
Я, е, ѐ, ю ђсгђђд эгшиг ба зєєлний тэмдгийн дараа залгаж ороход ємнє нь хатуу, зєєлний тэмдэг бичихгђй. Жнь: саная, хичээе, олгоѐ, байя, хєгжєєе, барья, орхиѐ, цохьѐ
Тђђвэр єгђђлбэр Гэрийн даалгавраа тогтмол хийж шалгуулъя. Хђђхдийн авьяасыг бага наснаас нь нээн хєгжђђлье. ѓдєрт хэдэн хормыг єєрийгєє сонсоход зарцуулъя. Цаг хугацааг алдалгђй ђр бђтээлтэй єнгєрђђлье. ѓвлийн улиралд дулаан хувцаслаж, ханиадаас сэргийлье. Авьяас Хђний мэдрэх, сэтгэх, бодох, илэрхийлэх євєрмєц чанар, чадваруудын нийлбэр хэмээн тодорхойлсон байдгийг та бђхэнд олонтоо сануулъя. Хђн бђр єєрийн авьяасыг нээн хєгжђђлье. Хђђхэд бђр дахин давтагдашгђй онцгой чадвартай байдгийг ухааръя. Тиймээс хђђхдээ бага наснаас нь ажиглан, авьяасыг нээн дэмжлэг ђзђђлье. Алдаанаасаа амжилтыг олж харъя. Сэтгэлээр єєдрєг байж єєртєє итгэлтэй алхъя. Авьяас гэдэг байгалиас заяасан чадвар гэдэгтэй санал нэгдье. Тђђвэр єгђђлбэр Шинэ оны мэнд хђргэе. Эрдэм суръя. Учрыг мэдье гэвэл сонирхъѐ. Сурсан мэдсэнээ шалгуулъя. Мэдлэг чадвараараа єрсєлдье. Шударга ѐсыг эрхэмлэе. Айргаа сєгнєе, сєнгєє тђшье. Тэнгис далайгаар аялъя. Булгийн хєвєєгєєр явъя, бог малаа хариулъя. Авьяаслаг Сумьяа. Авьяасаа хєгжђђлье. Гавьяа гаргая. Малаа овьѐосоор тэжээе. Гэртээ харь, модоо тарь. 15
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Хђн хатуужъя гэвэл халуунд халъя, хђйтэнд хєрье, хєдєє хєхєрье, гадаа гандъя. Уриалга Энэхђђ хорио цээрийн ђед дэглэмээ сайн баримталъя. Гараа тогтмол угааж суръя, гараа ариутгаж, маскаа зђђж хэвшье. Аав, ээж, гэр бђл, ахан дђђсээ хайрлан хамгаалъя. Ажил амьдралаа зохицуулъя. Ахмад ђеэсээ суралцъя. Мэдлэг чадвар, оюун ухаанаа соръѐ. Алдаа оноогоо засъя. Авьяас билгээ хєгжђђлье. Алдар нэрээ мандуулъя. Гэр бђлээрээ амаръя, зугаалъя, хєгжье. Тђђвэр єгђђлбэр Авлигагђй орчныг бђрдђђлэхийн тєлєє анхааръя. Би нисэж яваа мэт дђђлэн ойртъѐ. Мэдээгээ чангаар уншъя . Тахийг ђржђђлье, навчийг ашиглая. Хоѐулаа явж амаръя. ёхрийн мах идье. ѓглєє эрт босъѐ. Тоогоо зєв бодъѐ. Хонио хариулъя. Химийн хичээлээ судалъя. Дуугаа сонсъѐ. Хоѐулаа хамт сууя. Математикийн томьѐо цээжлэе. Хутгыг ирлэе. ёнэнийг олъѐ. Тєсвийг тєлєвлєе. Ботгыг нэмнэе. Тђђвэр єгђђлбэр Урлагийн ђзлэгт бэлтгэж оролцъѐ. Орхоны гол хоржигнон урсаж, тэнгэр бђрхэж, аянга хђрчигнэн дуугарав. Улирлын онцлогоос хамааран шийдвэрийг нь гаргацгаая. ѓтгєрђђлэгч шђђс хэрэглэж, дархлаагаа дэмжье. Чавхдаст хєгжим тоглож суръя. Ханын углуурга хийцгээе. Эзлэхђђний томьѐо хэрэглђђлье. Хђрээлэнгийнхэн туршлага судалъя. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Номоо шимтэн уншъя. Хонио хариулъя. ѓвгєдийн заяаг тђшье. ѓвєг дээдсээ хђндэтгэе. Хоѐулаа ђзвэр ђзье. Тоглоомоо соливол сольчихъѐ. Адьяа, Жамьяангаравтай хамт байгалийн сайхныг гайхан биширч харъя. Ээж хувцас сонирхъѐ. ѓвлийн 16
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
хђйтнийг давж гаръя. Зуны халуун єдрђђдэд биеэ шаръя. Сумьяа найздаа бэлэг бэлэглэе. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Номоо шимтэн уншъя. Хонио хариулъя. ѓвгєдийн заяаг тђшье. ѓвєг дээдсээ хђндэтгэе. Хоѐулаа ђзвэр ђзье. Тоглоомоо соливол сольчихъѐ. Адьяа, Жамьяангаравтай хамт байгалийн сайхныг гайхан биширч харъя. Ээж хувцас сонирхъѐ. ѓвлийн хђйтнийг давж гаръя. Зуны халуун єдрђђдэд биеэ шаръя. Сумьяа найздаа бэлэг бэлэглэе. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Биндэрьяа билэг оюунаа гайхуулъя. Ахмад настнаа хђндэлье. Сонин содон мэдээллээ хуваалцъя. Хамбан цамц авъя. Онцгой сайхан бђхнийг танд мэдрђђлье. Цэцэгс цагийн аясаар дэлбээгээ хумихыг ажиглаж суръя. Эртний эдлэлийг музейд байршуулъя. Хђђхэд бђрийн инээж байхыг харан баясъя. Гэр бђлээрээ зураг даруулъя. Бусдаас эерэг зђйлсийг суралцъя. УТГАТ ХЭСГИЙГ ЗѓВ БИЧИХ ёгийн утгат хэсэг, язгуур, дагавар, нєхцєлийг нэг тогтсон хэлбэртэй бичихийг чармайна. Жнь: ђйл ђгийн байдал заадаг –цгаа, - цгээ, - цгоо, - цгєє, - зна, знэ, - зно, - знє нєхцєлийн бђтцийг ц, з гийгђђлэгчийн ард эгшигтэй бичвэл эгшиг буюу эгшигт гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд залгахад балархай эгшиг нь илђђдэх тул нєхцєлийн бђтэц –цагаа, - цгаа, - зана, - зна гэх хоѐр янз болж тайлбар дђрэм хэрэгтэй болно. Иймээс байцгаа, байзна, хђлээцгээ, хђлээзнэ гэж нэг ижил бђтэцтэй бичнэ. ёгэнд залгавар залгахад ђгийн ђндсийг эвдсэн ч болох, эвдээгђй ч болох учир тохиолдвол ђгийн ђндсийг эвдэхгђйг чухалчилна. Жнь: тасалж, товчилж, эцэст ёсгийн дђрэм ѐсоор ижил бичиж болмоор боловч ђг зђйн зарчмаар єєр єєр бичих ђгийг ђгийн бђтэц, ђг зђйн зарчмыг баримталж бичнэ. Жнь: хђрэг, хђргэ, учралаа, учирлаа, єргєдєх, єрєгдєх
17
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ёйл ђгийн ђндэс ђђсгэх л дагаврын шаардагдах балархай эгшгийг бичих: Эгшигт гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд –л дагаврыг залгахдаа зохих балархай эгшгийг ард нь бичнэ. Жнь: тагла, тавла, бєглє, нэрлэ, ажилла, тєлєвлє, амла, тугалла гэх мэт Заримдаг гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд –л дагаврыг залгахдаа зохих балархай эгшгийг ємнє нь бичнэ. Жнь: Дансал, хагасал, борцол, бутал
Гажилт: Хэрэв л дагавар залгахад заримдаг гийгђђлэгчийн ємнєх балархай эгшиг гээгдэхээр байвал –л дагаврын шаардагдах эгшгийг ард нь бичнэ. Жнь: ђндэслэ, хавтасла, холтосло гэх мэт ёйл ђгийн ђндэс ђђсгэх л дагаврын шаардагдах балархай эгшгийг бичих: Зєєлний тэмдгээр тєгссєн ђгэнд л дагавар залгахдаа зєєлний тэмдгийг и болгоод дагаврыг шууд залгана. Жнь: цохь- цохил, барь- барил, хань- ханил
- л
Эгшгээр тєгссєн ђгэнд –л дагаврыг эгшиггђй залгаж бичнэ. Жнь: тоо- тоол, цайцайл, хєє- хєєл ёйл ђгийн бусдаар ђйлдђђлэх хэвийн –г нєхцєлийг –га, го, гэ, гє гэж ард нь эгшигтэй бичнэ. Жнь: сурга, олго, хђргэ гэх мэт. Харин захирах хђсэх тєлєвийн –г нєхцєлийг ард нь эгшиггђй бичнэ. Жнь: Хђрэг, олог, сураг гэх мэт
С ђсгээр тєгссєн нэр ђгэнд ђйл ђг бђтээх хоѐр єєр ђђрэгтэй –д, - т дагаврын алиныг ч залгаж болно. Тухайн тохиолдолд “- д” –г залгавал ємнє нь эгшигтэй, “- т”- г залгавал шууд залгана. Жнь: ђсдэх, ђстэх, тоостох, тоосдох Нєхцєл ђйлийн зэрэгцэх хэлбэррийн –ж, - ч нєхцєлийг ђгэнд залгахдаа: Эгшгээр тєгссєн ђгийн хойно –ж нєхцєлийг бичнэ. Жнь: хурааж, гђйцээж, манаж, харайж, орхиж гэх мэт Заримдаг гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд зєвхєн –ж бичнэ. Жнь: бодож, хатаж, буцаж, оршиж гэх мэт Эгшигт гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд ихэвчлэн –ж бичих боловч хааяа ч бичих удаа бий. Жнь: ѓгч, авч гэх мэт
18
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Гажилт: Хђрч, гарч, сурч гэх зэрэг цєєн ђг байна. Энэ нь цаг заах ђйл ђгийн єнгєрєн ђргэлжилсэн цагийн –жээ, - чээ нєхцєлийг бичихэд нэгэн адил хамаарагдана. Жнь: хєєржээ, хєєрчээ, дусжээ, дуусжээ, оножээ, авчаа Гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгийн хойно –лага, - лого дагаврыг бичнэ. Жнь: Бод- Бодлого, зар- зарлага
ёЕИЙН ТУХАЙ, ёГ ШИЛЖёёЛЭХ ДёРЭМ Амьсгалын нэг тђрэлтээр хэлэгдэх нэг буюу хэдэн авиаг ђе гэнэ. ёг нэг тђрэлтээр хэлэгдэх эгшгийн тоогоор ђе болно. Жнь: ман- дуул- сан, хой- но, хойш- ло- ход, тэм- дэглэг- дэх- дээ ёелэн заагт нэг гийгђђлэгч байвал тэр гийгђђлэгчийн ємнђђр, хоѐр гийгђђлэгч байвал хоѐрдугаар гийгђђлэгчийн ємнђђр, гурван гийгђђлэгч байвал гуравдугаар гийгђђлэгчийн ємнђђр, дєрвєн гийгђђлэгч байвал дєрєвдђгээр гийгђђлэгчийн ємнђђр ђелнэ. Жнь: го- лын, ол- дох, ђлд- сэн, тє- рєлхт- ний гэх мэт Хатуугийн тэмдэг, зєєлний тэмдгийг ємнєх гийгђђлэгчийг дагуулан ђелнэ. Жнь: Нэг мєрєєс нєгєє мєрт ђгийг шилжђђлэхдээ ђеэр тасалж шилжђђлнэ. Нэг ђеийг хоѐр мєрт хувааж бичиж болохгђй. Хэдийгээр биеэ даасан ђе боловч нэг ђсгийг мєрийн эцэст ђлдээх буюу шинэ мєрт шилжђђлж болохгђй. Жнь: олох, явуулъя гэхэд тасалж шилжђђлж болохгђй. Тасалж шилжђђлэх зураасыг зєвхєн мєрийн эцэст тавина.
ТОМ ёСГЭЭР БИЧИХ ѓгђђлбэрийн эхний ђсгийг заавал томоор бичнэ. Хђний нэр, амьтан, хот суурин, уул ус зэрэг ертєнц дээр ижилгђй юмны оноосон нэрийг том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: Дамдины Сђхбаатар, Улаанбаатар хо, Шувуун саарал, Банхар гэх мэт
Дэлхий дахины албан ба олон нийтийн байгууллагын нэрийг хэдэн ђгээр бђтсэн бол цємийг том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: Нэгдсэн ёндэсний Байгууллага, Эдийн Засгийн Харилцан Туслах Зєвлєл
19
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
Улс гђрэн ба улсын тєвийн хороо, зєвлєлш яам, холбоо зэрэг байгууллагын нэр хэдэн ђгээр бђтсэн бол цємийг том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Тєв Хороо, Монголын Хєгжмийн Зохиолчдын Холбоо, Ардын Боловсролын Яам гэх мэт Улс орны нэрийг зєвхєн хђний ерийн нэр болгож хэрэглэх буюу орон улсаас єєр эд юм ба ерийн нэр ђгийн ємнє тодотгол болгож хэрэглэсэн бол бага ђсгээр бичнэ. Жнь: Жижигхэн монгол эмээл моринд халтай. Бид орос хэл сурахыг оролдоно.
Ном зохиол, сонин сэтгђђл, нэгдэл зэргийн нэрийг хашилтад том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: В. И. Лениний “Юу хийх вэ” зохиолыг уншив. “ёнэн”сонин. “Ардын тєр” сэтгђђл. Эрхэмлэн хђндэтгэсн утгаар хэрэглэсэн зарим ђгийг том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: Жаран насны ойг тань тохиолдуулан Танд эрђђл энх, урт удаан наслаыг ерєєе. Онцгой дурсгалт ђйл явдлын нэрийг том ђсгээр эхэлж бичнэ. Жнь: Октябрийн хувьсгал, Майн баяр
Хамт бичиж заншсан хоѐр ђгнээс бђтсэн оноосон нэрийн хоѐрдугаар ђг нь эгшгээр эхлэсэн байвал хооронд нь холбоос тавьж хоѐр дахь ђгийг томоор эхэлж бичнэ. Жнь: Баян- ѓлгий, Буян- ѓлзий, Бат- Эрдэнэ
ёГ ХУРААЖ БИЧИХ Хэдэн ђгээр бђтсэн нэг нэрийг хурааж бичиж болно. (нягтлан бодох), тє (тєгрєг), мє (мєнгє)
Эхний ђеэр хураана. Жнь: ня- бо
Эхний ђсгээр хураана. Жнь: МУИС, ОХУ Заримдаа хоѐр ђгээр бђтсэн нэг нэрийг хураахдаа хоѐр ђгийн эхний ђгсээр хураана. БХ (Баянхонгор), УБ (Улаанбаатар)
Жнь:
20
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД Зарим ђгийг эх, (Доктор)
адгийн ђсгээр хурааж болно.
Жнь:
5- р сар,
н- р (Нєхєр),
д- р
Оноосон нэрийг ђсгээр хураавал бђх ђсгийг томоор бичнэ. ёеэр хураавал ђеийн эхний ђсгийг буюу бђх ђсгийг томоор бичнэ. Жнь: МОНЦАМЭ, Д. Нацагдорж
ГАДААД ёГИЙГ БИЧИХ Монгол хэлэнд эрт цагт орсон бєгєєд нийтэд гадаад ђг гэж мэдэгдэхээ больсон ђгийг монгол ђсгийн дђрмийг баримталж бичнэ. Жнь: шил, эрдэнэ, цонх, янз, судар, саван, савхи, булигаар Ойрмог гадаад хэлнээс аваад гадаад ђг гэдэг нь нийтэд мэдэгдэж байгаа ђгийг бичихэд уг хэлний дуудлага ба бичгийн дђрсийг харгалзана. Жнь: мотор, феодал, трест Гадаад ђг бол монгол хэлний эгшиг зохицох ѐс, дђрмийг дагахгђй.
балархай эгшийн дђрэм ба гээгдэх эгшгийн
Оросоор ия ђсгээр тєгссєн ђгийн эцсийн ия ђсгийг их тєлєв хасна. Румын, станция- станц, комиссия- комисс
Жнь:
Румыния-
Гадаад ђгэнд монгол хэлний залгавар залгаж болно. Гадаад ђгэнд ямар нэг эр эгшиг байвал эр ђгийн залгавар залгана. Нэг ђгэнд хэд хэдэн єєр эгшиг байвал аль єргєлттэй эгшигт нь зохицуулан залгавар залгана. Хэрэв эр эгшиг дээр єргєлт ногдоогђй бол эхний эгшигт зохицуулан залгавар залгана. Жнь: аптекаар, пионерын, театрууд, бригадад, ацетоны
Гажилт: Зарим ђгийн тєгсгєлийн єргєлтєт эр эгшиг балархай хэлэгдвэл монгол хэлний уламжлал ѐсоор нэгдђгээр зеийн эгшигтэй зохицуулан эгши бичиж болно. Жнь: кило- килээр, килтэй, киллэвэл, киллэнэ Гадаад ђгэнд ямар нэгэн эр эгшиг байхгђй болэм ђгийн залгавар залгана. химиэс, лент- лентээр, шеф- шефийн, трест- трестђђд
Жнь:
хими-
К ђсгийг хэлний г ђсгийн дђрэмээр к ђсгээр тєгссєн эр ђгэнд ий эгшиг залгах ба к ђсгийг эгшигт гийгђђлэгчийн адил ђзэж залгавар залгана. Жнь: Фабрикийн, паркт, тактикла
21
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Оросын У ђсгийг Монголын ё ђсгийн адил эм эгшиг гэж ђзэж залгавар залгана. клубээс, группийн гэх мэт
Жнь:
СУЛ ёГ (БАЙМЖ) Асуух утгатай баймж бэ% вэ- г заримдаа урт эгшигтэй, заримдаа эгшиггђй хэлэгдэх боловч вээ, в хоѐр хэлбэрийг хэрэглэхгђй, дандаа бэ, вэ гэж богино эгшигтэй бичнэ. Жнь: Таны нас хэд вэ? Та хэзээ буцах вэ? В, м, н ђсгээр тєгссєн ђгэнд бэ бичнэ. Жнь: Яасан их ов бэ? Аль аймгийн ямар сум бэ? ёђнээс бусад эгшиг, гийгђђлэгчээр тєгссєн ђгэнд вэ бичнэ.
Асуух утга бђхий баймж юу, юђ хоѐрыг урт ба хос эгшгээр тєгссєн ђгэнд эгшиг зохицох дђрмээр бичнэ. Жнь: Аюуу юу? , тэмээ юђ? Л, ч, шђђ баймжийг ямар ч ђгийг дагуулан саланги бичнэ. Жнь: Сайн л явна. ѓвс ч их ургажээ. Зєвшєєрєх баймж за- г богино эгшигтэй бичнэ. даа, дээ, доо, дєє баймжийг эгшиг зохицох дђрэм баримтлан саланги бичнэ. авна даа, хэлнэ дээ, олно доо, єгнє дєє
Жнь:
Дуудах аялга бђхий аа, ээ, оо, єє дєрвийг эгши зохицох дђрмийг баримтлан саланги бичнэ. Жнь: хђђхдђђд ээ, залуучууд аа “рь, р” –ээр тєгссєн ђгэнд “- луу, - лђђ”, “ль, л” –ээр тєгссєн ђгэнд “- руу, - рђђ” нєхцєлийг саланги залгаж бичнэ. Жнь: Гэр лђђ, гар луу, єгсђђр лђђ, тэргэнцэр лђђ, уул руу, буудал руу, гааль руу Идэвхгђй “а” язгуур нь гээгдсэн “сан”, “даг” нєхцєлийг уг ђгнээс нь саланги эгшиг зохицох дђрмийн ѐсоор “сан, сэн, сон, сєн, даг, дэг, дог, дєг” гэж бичнэ. Жнь: явсан сан, ирсэн сэн, хардаг даг, мэддэг дэг, мэддэг сэн Тэрчлэн, мэтчилэн, энэчлэн, сэтгэлчлэн зэрэг ђгийн –чилэн залгаврыг балархай эгшгийн дђрэм, эгшиг зохицох ѐсоор уг ђгтэй нь хамт бичнэ. Жнь: Тђђнчлэн, явдагчлан, явсанчлан
22
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
ЖУРАМЛАСАН ёГСТЭЙ ЭХёёД Бєжин Туулайн гуч хђртэлх хоногтой тєлийг бєжин гэдэг. Тэрээр намирсан зєєлєн ђстэй, гоолиг нарийн биетэй. Бђлтгэр алаг нђдтэй бєгєєд тђђнийг хараад хђн бђрд єєрийн эрхгђй єхєєрдєх, хайрлах мэдрэмж тєрдєг. Хђнийг чанга хашхирах юм бол айсандаа дэрс, бутны ѐроолыг бараадан хяран нуугддаг. Бяцхан тэр амьтныг санаатайгаар айлгах хђн ђгђй биз. Уушги Уушги нь хђний цээжний хєндийд байрлаж байдаг. Баруун уушги, зђђн уушги нь цээжний хєндийн 2 талд тус бђрдээ голтны гялтан, мєгєєрсєн ба гуурсан хоолой, судас зэрэгт дђђжлэгдэн тогтож байрлана. Уушгины суурь єрцєн тал руу харж байдаг. Хэрвээ та тамхи татдаг бол том асуудалтай тулгарч байна гэсэн ђг. Тамхинаас болж уушги хордож, бохирдож, євчилж, дархлааны систем алдагдаж байдаг. Тиймээс та яг одоо тамхинаас гарч, эрђђл мэнддээ анхаараарай. Сонгууль Сонгууль гэдэг нь ямарваа нэг хувь хђн єєрийн биеэр хараат бус байдлаар, єєрийн бодлоор тодорхой тђвшний олон нийтийн удирдлагыг сонгох цогц ђйл явц юм. Сонгууль нь хђмђђсийн ямар нэгэн нэгтгэлийн удирдаж буй албан тушаалтныг солиход ашигладаг хамгийн ардчилсан тогтолцоо гэж ђздэг. Монголчууд 4 жил тутамд сонгуулийн ђйл ажиллагаа зохион байгуулан, саналаа нууцлалтайгаар єгдєг. Сурталчилгааны хугацаанд иргэд тэдний мєрийн хєтєлбєртэй танилцдаг. Сонгуулийн маргааш єглєє нь дђн мэдээг ђндэслэлтэйгээр иргэдэд мэдээлдэг. . Авьяас Хђний мэдрэх, сэтгэх, бодох, илэрхийлэх євєрмєц чанар, 23
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
чадваруудын нийлбэр хэмээн тодорхойлсон байдгийг та бђхэнд олонтоо сануулъя. Хђн бђр єєрийн авьяасыг нээн хєгжђђлье. Хђђхэд бђр дахин давтагдашгђй онцгой чадвартай байдгийг ухааръя. Тиймээс хђђхдээ бага наснаас нь ажиглан, авьяасыг нээн дэмжлэг ђзђђлье. Алдаанаасаа амжилтыг олж харъя. Сэтгэлээр єєдрєг байж єєртєє итгэлтэй алхъя. Авьяас гэдэг байгалиас заяасан чадвар гэдэгтэй санал нэгдье. Найзаа зєв сонгох Хђн бђр найзаа шударгаар зєв сонговол амьдралын туршид алдалгђй алхдаг. Хэрвээ чи буруу зђйл хийвэл ихэвчлэн найз чинь чамайг зєвд залж, зєвийг нь дэмжин урамшуулдаг. Найз нєхдєє буруу танивал амьдралын замыг алдсанаас ялгаагђй болж гуньхрана. Сайн хђнийг олбол санаа сэтгэлийг нь сэвтээлгђй гэгээлэг сэтгэлээр ханилбал зохино. Овилгогђй муу хђнтэй учирвал буруу зам руу орохоос ємнє ухаарвал сайн. Захидал Сайн байна уу? Эмээ минь. Утсаар ярих боломжгђй учраас нэлээд удаан хугацааны дараа захидал бичиж байна. Амралтын єдрєєр сайр уруудан явсаар хєдєє гэртээ хариад ирлээ. Манайх ус ундарга сайтай шинэ нутагт буурь солин буусан. Мориор олон газраар явж ђзэхэд єєрийн эрхгђй гайхширал тєрєв. Ээж аавдаа тусалж, бђгчим єдєр хонио усалж, гэр барихыг сурлаа. Цагаан сар Монгол тђмний уламжлалт баярын нэг бол цагаан сар юм. ѓнтэй євлийг мэнд давсны баяр хэмээн бэлгэшээн тэмдэглэдэг. Амарлангуй тал нутагт хаврын улирал айлчлан ирнэ. Хђн бђр гэгээлэг бодлоор ирээдђйг зєгнєн хэлэлцэнэ. Хђђхдђђд баяр хєєртэй тоглоцгооно. Зун 24
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Зуны халуунд тугалын оодгонон давхих нь єхєєрдмєєр. ёхэр мал ойрх голын зђг явахаар зэлэн дээрээс яаран хєдєлнє. . Хєвсгєлийн тайгын гђнд очиж сэрђђцмээр бђгчим мэдрэмж тєрнє. Хђлээн авагчаар малчдадаа зориулсан нэвтрђђлэг уянгалан, тђђнийг сонссон саальчин ааруулаа зђсэн аяндаа дуу аялна. Алаг эрвээхэй тђђний хажуугаар сэм нисэн єнгєрнє. Олз Дарьбазар гэр лђђгээ харьж явтал ђлгэрийн ном олов. “Больхђђ найздаа очиж ђзђђлье” гэж бодон тђргэн тђргэн алхлаа. “Очоод хамтдаа уншъя” гэж замдаа бодов. ѓмнєєс нь муруй замаар ирж яваа морьтой хђђхэд бол ангийн найз Байгальцэцэг болохыг холоос таньж урдаас нь чиглэн алхлаа. Хаалга Байгууллага бђр хаалгандаа сайх таних тэмдгийг наая. Сахилга султай, тавтиргђй хђђхдђђд тђђнийг хуулж магадгђй тул бодолгоор зохицуулаарай. Сахилгагђй хђђхэд сурлага муутай байх тохиолдол олонтоо. Хаалганы хажууд дугариг самбарт орлого, зарлагын баримтыг хаджээ. Тђђвэр єгђђлбэр Оюун дээлээ оѐулахаар оѐдолчинд єгєв. Цагаан сарын бэлэг болон ѐотон, еэвэн авлаа. Бороо их орвол ђерийн аюул болдог. Олны газар биеэ хичээж явах нь зђйтэй. Юндэн ѐс суртахуунтай нэгэн билээ. Дасгал хєдлєгєєн Хђн эрђђл чийрэг амьдаръя гэвэл спортоор хичээллэх зайлшгђй шаардлагатай. Явган алхах, гђйх, ђсрэх, бємбєг тоглох гэх мэт. Мєн зєв хооллох, сайтар унтаж амрах, уурлаж уцаарлахгђй байх хэрэгтэй. Дуу сонсох, бясалгал ђйлдэх 25
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
нь хђнийг тайвшуулах гол ђндэс билээ. Идэвхтэй дасгал хєдєлгєєн хийсний дараа ус ууж хэвших хэрэгтэй. Тђђвэр єгђђлбэр Сандаг бол ажилсаг, тусч євтэгш хђђхэд хэмээн хђмђђст ээж нь ярив. Тђђхт ерэн жилийн ойн баяр нэлээд дэлгэр боллоо. Цаст єндєр уулыг уулчид зорив. Давст нуурын захаар аяллаа. Элст манхан уулаар аялсан тухайгаа ном гаргасан байдаг. Байгаль гэртээ олон наст ургамал тарьдаг. Хєрст дэлхийгээ хђн бђр хайрлая. Тђђвэр єгђђлбэр Жижиг ширээний ард суугаа хђмђђжил сайтай бага насны хђђхэд бол Должин. Ажил хєдєлмєр хђнийг бий болгодог. Малдаа хужир єгєєрэй. Туулайн бєжин єхєєрдєм амьтан. Намуухан хєгжим сонсох нь хђнийг амарлангуй тайван болгодог. Адуу Монголчуудын таван хошуу малын нэг бол адуу юм. Битђђ туурайтай бєгєєд євсєн тэжээлт амьтан. Ихэвчлэн унаа болон хэрэглэхээс гадна сђђ, шир, хєєвєр хялгасыг ашиглана. Зуны улиралд хурдан морио уяж наадамладаг. Мєн морио монголчууд молор эрдэнэ хэмээн ихэд дээдэлдэг. Хурал ѓнєєдрийн баасан гарагийн ангийн хурлаар сурагч Баатарын хичээл таслалт, Цэцэгийн дэвтэр дээрх яйжгар эмгэний шог зураг, Болорын яльгђй хоцрогдол, Тунгалагийн цонх хагалсан хэрэг, Чимэгийн тэмцээнд гаргасан оюунлаг амжилтын тухай нэлээд зђйлийг ярихаар багш тєлєвлєв. Тђђний дараа ангийн дарга Гэрэлийн ар гэрийнхэнтэй уулзах ажээ. Танин мэдэхђй 26
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Дэлхий нь нарны аймгийн ганц амьдралт гараг ертєнц бєгєєд нарны аймгийн 3 дахь гараг юм. Дэлхий нь агаар мандалтай, гадаргын 71% нь ус, ђлдсэн 29% нь хуурай газар эзэлдэг. Дэлхийн гадарга нь тектоникийн хавтангуудад хуваагдах ба тэдгээр нь тасралтгђй хєвж байдаг. Дэлхий нь гђн рђђгээ бђслђђрлэг тогтоцтой бєгєєд цєм, манти, царцдасаас тогтоно. Мэдээ мэдээлэл Ургамлын эрђђл мэндийг хамгаалах замаар дэлхий нийтэд тулгараад буй єлсгєлєн, ядуурлыг бууруулах, байгаль орчныг хамгаалах болон эдийн засгийн хєгжлийг нэмэгдђђлэх чиглэлээр дэлхий нийтийн дунд мэдлэг, мэдээллийг сурталчлах нэмэгдђђлэх зорилгоор Нэгдсэн ёндэсний Байгууллагын \ НёБ\ Ерєнхий Ассемблээс 2018 оны 12 сард 2020 оныг Олон Улсын Ургамлын Эрђђл Мэндийн жил болгон албан ѐсоор тунхаглан зарлажээ. Тђђвэр єгђђлбэр Сумьяа томьѐогоо ашиглан тоогоо бодъѐ. Адьяадаа тоогоо бодож дуугаа дуулж амжилт гаргасанд баяр хђргэе. Хєвсгєл аймгийн Цагаан –ёђр сумын харьяат Уйлган голын дархан аварга Д.Дамдин нь гурван аваргын нэг. Хђний мєн чанарыг илэрхийлэх чухал хђчин зђйлийн нэг нь тєлєв тєвшин байдал юм. Дэлхийн хамгийн єндєр оргил болох “ Эввэрст” нь далайн тђвшнээс дээш 8848 метрт оршдог. Тђђвэр єгђђлбэр Шєнє дђлээр тэнгэрт одод гялтганан харагдана. Аагим бђгчим зуны єдєр нимгэн нэлмэгэр дээл эсгэж оѐѐ. Охид хєвђђд тэнгисийн хєвєєнд эрвээхэй, наймалж, шавжийг муруй, зууван дђрс ашиглан хоѐр дахь бђтээлээ баяр хєєр бэлгэдэн урлав. Сургаал 27
ХЯЛБАР ДёРМёёД
ђгийн олонх нь далд утга санааг илтгэдэг. машиныг оношилгоонд оруулж хэвшсэн.
2020- 2021
Жил бђр нэгэнтээ
ѓгђђлбэрђђд Хєвєнтэй хувцсыг эс хавбал хєвсийнэ. Наадамд тав давбал начин цол авна. Овоолсон аргалыг шавбал эс норно. Тэр уулыг давбал манай хаваржаа бий. Эхэлбэл дуусгах хэрэгтэй. Эрвэл олох хэрэгтэй. Эвлэвэл бђтдэг. Ховловол гутдаг. Жанжин Сђхбаатар манай ардын нам засгийг байгуулж , гадаад дотоодын дайсны эсрэг тэмцэлд ард тђмнээ жолоодон хувьсгалын тђђхт ялалтыг авчирчээ. Хђн Хђнлэг ардчилсан нийгмийн гол онцлог нь хђнийг дээдлэн эрхэмлэж ђздэгт оршино. Хђн нь хєдєлмєр сэтгэлгээ хоѐрын цогц юм. Хђний бие махбод нь асар их бђтээлч чадвартай байдаг. Гагцхђђ хђн бђр єєрийн нєєц чадавхийг олигтой ашиглаж чаддаггђй гэнэ. Хђнээс илђђ сэтгэгч бђтээгч амьтан ертєнцєд байхгђй. Уураг тархины бололцоог зєв ашиглахаас гадна сэтгэлгээг залхууралд оруулж ђл болно. Авьяас нь хђн тєрєлхтний ємч ђнэт баялгийн нэг. Хђн бол алтан дэлхийн эзэд билээ. Залхуугийн хор Залхуу гэдэг тєрєлхийн зан биш. Харин салан задгай, эмх замбараагђй , хичээнгђй нямбай бус байж заншсаны илэрхийлэл юм. Залхуурснаас хэн ч , хэзээ ч хожиж байгаагђй. Харин сэтгэл санааны хувьд элэгдэн , ђзэл бодлын хувьд доройтно. 28
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
“Сайн ажиллавал сайхан амьдарна” хэмээх сургаалыг ямагт санацгаая. Ажилсаг хєдєлмєрч хђн сайхан амьдарна. Залхуурснаас болж хєдєлгєєн багасч , амьсгаадан таргалах, эрт єтлєх зэрэг зђй бус ђзэгдэл ажиглагдана. Даалгавраа хийдэггђй хђђхдэд залхуурагч гэсэн онош тавья. Залхуурах , ажилсаг идэвхтэй байх хоѐр нь амьдрал зол жаргалтай байх эсэхийн туйл юм. “Залхуугийн гадаа тђлшгђй, залгидгийн гэрт хоолгђй”. Тђђвэр єгђђлбэр Сургуулийн урлагийн наадам болж бие биелгээний тєрєлд амжилттай оролцсон танд баяр хђргэж хамтдаа зураг авахуулахыг хђсэж байна. Бэлэг дурсгалын зђйл авахдаа бэлгэ тэмдэгээ бодон хђђхдийн оюун билиг хєгжђђлэх оньсон тоглоом авахыг зєвлєе. Гоолиг болгох гуравласан ђйлчилгээтэй бараа бђтээгдэхђђний сурталчилгаа бямба гарагт явагдаж хђмђђсийн гайхширал тєрж байна. Тђђвэр єгђђлбэр Хђн тєрєлхтєн ѐнхгор, дугариг, зууван янз бђрийн царай зђс дђр тєрхтэй байдаг. Журамласан ђгээ зєв бичих аянд давлагаалцгаая! Эмээ маань орой бђр маани хєгжєєдєг. Эхээс эшлэл оролцуулан хураангуй эх зохиов. Оношилгооны аппаратаар олонтоо туршилт хийсний ђр дђнд олонх хђмђђсийн сайх/ єнєєх, мєнєєх гэсэн утгатай/ онош бодит гарав. Гэр лђђ явж вандан ширээгээ авчиръя. Тђђвэр єгђђлбэр
29
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Архиваас товьѐг ашиглан мэдээлэл цуглуулах даалгаврыг тєгсєгчдєдєє єгєв. Эрђђл мэндийн яамнаас гаргасан сонордуулга, зааварчилгааг дагаж мєрдье. Даяаршсан энэ нийгэмд залхуурал ђгђй. Мэрийж чармайж байж мэргэжлийн шалгалтандаа гавшгай амжилт ђзђђллээ. Эрмэлзлэл дђђрэн эрвээхэй нас минь. Билиг оюунаа уралдуулж байгууллагаасаа бэлэг авлаа. Тђђвэр єгђђлбэр Бороо их орж газрын гадаргын усны тђвшин олон жилийн дунджаас их нэмэгджээ. Хђмђђс яарна. Ах надад жижгэвтэр бяслаг таллаж єгєв. Эзлэхђђнийг олох томьѐог зєв бичээрэй. Эгийн гол жирэлзэж харагдана. Албан байгууллагын албадмал ажлыг алданги тооцож албажуулах нь архаг хор уршгийг авчирна. Бугалга, бугалцаг хоѐрын ялгааг бултаараа хэлэлцье. Тђђвэр єгђђлбэр Тєлєв тєвшин зангаа гээвэл мэдлэгийн тђвшин хомстоно. Тєвєд хэлнээс мэргэ тєлгє буулгах увдис. Эзлэхђђн олох томьѐог цомхотгох ажилд хошуу нэмэв. Цаадах цагаригнуудыг чинь харчхаад зориулалтаар нь ялгах гэж будилав. Сармисны тухай сурвалжилга хийх сургуулилалт хийхээр оочерлов. Нєхєдтэйгээ зєвлєлдье ђђ бусадтайгаа хэлэлцье ђђ. Тђђвэр єгђђлбэр Гутранги ђзлээ орхиж овсгоо самбаатай ажиллая. Далайн ус давлагаалах тусам гол горхи голдиролоо тђргэсгэнэ. Зовуурь дђђрэн дугариг царайг хараад нђд минь далдирах шиг боллоо. Гуанзны зарим хоол ђлбэгэр байна гэж хђмђђс шђђмжлэв. Эшлэлээрээ эмхэтгэл хийж аваад сургуулийн зђг эмээллэлээ. Сумьяабазар 30
ХЯЛБАР ДёРМёёД
аварга, гарди цолтнуудын барилдаанд ђзђђрлэлээ. борви бохис хийлгђй ажилласны ђр дђн гарлаа.
2020- 2021
Багш бидний
Тђђвэр єгђђлбэр Сурагчдын авьяас чадварыг алхам алхамаар хєгжђђлсэн нь гайхширал тєрђђлэв. . Солбилцолын талаар мэдээлэл цуглуулж мэтгэлцье. Хђн тєрєлхтний бђх амьдрал номонд цугладаг. Хамрынхаа хєлсийг алгаараа шувтарчхаад ховоогоо татна. Ачааг эхэлж, баглаж бэлдчихээд аччихаарай. Хуулиа баримталъя. Урагдсаныг нь сольчхов уу? Чамд хэлье ђђ, больѐ уу? гэж бодоод. . . ѓнєєдєр тєлєєлєгчдєє явуулахаар болсныг мэдэгдье. Тђђвэр єгђђлбэр Аварга Сумьяа азарганы уралдаанд айхавтар азгђйтлээ. Мэргэн Адьяа мэргэжлийн шалгалтандаа зєвлєгєє авч зааварчилгааны дагуу дуржигнатал бэлдэв. Адьяахђђ саримс, сонгино хэрчээд нулимс нь дусав. Нас чацуу найзууд Чандмань бђсийн шашин тєрийн цуглаанд санаачилгатай оролцож маани эргђђлэв. Сонгуулийн сурталчилгааны идэвхтэн гишђђнийг хєхиђлэн дэмжиж бэлэг гардуулав. Тђђвэр єгђђлбэр Томчууд томьѐо, товьѐг хоѐр дээр бичлэгийг уншаад хэлсэнчлэн гайхширал тєрєв. Хђн тєрєлхтєн эрт дээр ђеэс мэргэ тєлгєд итгэсээр ирсэн. Байгаль дэлхий хилэгнэн тунадас ихээр ороход тэнгисийн ус юу ч болоогђй мэт мэлтгэнэн давалгаалах нь жихђђцэм. Долоодугаар их хурлаар Дорнодын Сумьяабэйс олонтоо 31
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
тохиолдох бђтээл туурвил судлан урьдах бђтээлээ сайжруулан идэвх санаачилгатайгаар оролцлоо. Тђђвэр єгђђлбэр Хунтайжийн шастирын бодитоор эмхэтгэж суухдаа нулимс эрхгђй асгарлаа. Агуу авьяастны нотолгоо дуурсах алдар юм. Шєнє дђл болж хяхтнах чимээ урдах байрны зђђнтээгђђр сонстов. Хєрш айлын хђђхдийн уйлах чимээг сонссон ѐнхгор зожиг тавьтаргђй євгєн учиргђй ундуйцан хашхирав. Засаршгђй давлиун зантныг номхотгох санаачилга гаргав. Цагдаагийн бие бђрэлдэхђђн нэг бђрчлэн шалгаад доорх санамжийг дорвитой хэлэлцэв. Тђђвэр єгђђлбэр Бодол санаа мєхєстєх тутам уур хилэн давлиун зан дийлэнх болдгийг гавьяаны амралтаа авсан хошууч эшлэл татан ярив. Ар худрагаар авлига хахууль єгсєн хєвђђн хулчганах нь аргагђй. Хђђхнийг сормуус , хєвђђнийг сорви чимнэ. Байгаль дэлхий цасан шамаргаар нђдэх нь илаарьшиж буй биед зђдђђр нэмэх нь олонтоо. Даяаршлын эрин зуунд хєлєг онгоцны нисгэгч нэлээд зааварчилгааны дагуу суралцаж байж цааших ажлаа мэргэжлийн тђвшинд хийнэ. Тђђвэр єгђђлбэр Сумьяа, адьяа гарагт бид хуваарийн дагуу сурвалжилга хийж талархал бичнэ. Санамж бичигт гарын ђсэг зурав. Зааварчилгааны дагуу даалгаврыг эмхэтгэж хавтаслаарай. Олон улсын чуулган дээр ерєнхийлєгчийн эшлэл хђн тєрєлхтєний гайхширлыг тєрђђллээ. Вирус илрђђлэх оношилгооны аппарт нь 32
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
лабораторийн єндєр тђвшинд бђтээгдэв. Ерєнхий бараалхал цэргийн шилдэг сургуулилалт аар єндєрлєв.
сайдын
Тђђвэр єгђђлбэр Комиссын шийдвэрээр шинэчилсэн харьяалал, регистр, мэргэжил, авьяас хэлж идэвхтэй хамрагдана уу. Морио ђед хђнсний хомсдол ђђсэхгђй гэж байгаа нь талархалууштай. 2021 оны аварга тамирчид ихэнх ангилалд оролцоно.
бђртгэлд хамрагдаж зэргийг ђнэн бодитой ногтол. Цар тахлын мэргэжилтнђђд ђзэж олимпод олонх клубээс
Тђђвэр єгђђлбэр Оготно овьѐос олов. Хђйтний эрч дийлэнх нутгаар тасхийм чангарч байна. Бодитоор оршдог бодисын судлагдахуунаар сурвалжилга хийх санаачилга гаргасныг халти мєлт сонсоод эргэцђђлэв. Жђржийн шђђс уувал зовуурь арилна. Шарга зђсмийн морийг хальт мєлт ажиглаад гэр лђђгээ алхангаа амандаа ямар нэгэн зђйлийг дуржигнан хэлж учир зангилааг олох аятай алхана. Нударга баяны отго жинсийг хошуу ноѐн давлиун зан хураахад тђђний нулимс цэлэлзэн урсана. Тђђвэр єгђђлбэр Сђсэг биширлээр бие махбодын зовлон зђдђђр нэгэнтээ арилна. Тєвєд хэлээр лам тангад ном хурлаа. ѓс хонзонгийн ємхий санааг єшиглєж хаяя. ѓгђђллэг нь єгђђлбэрээс бђтэх бєгєєд єгђђлэгдэхђђн, єгђђлэхђђн гэсэн хоѐр цємтэй. ѓмгєєлєгчийн мэргэжил сонгосноор магдлагаа, лавлагаа, єргєдєл, бичихэд суралцав. Баг болон ажилласнаар билиг оюунаараа санаачилга гарган хуваарилалт хийн хэрэглэгдэхђђнээ бэлтгэнэ. 33
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Тђђвэр єгђђлбэр ѓвтэгш хђнд л гђнжийн титэм зохино. Хоѐр дахь єдєр хавьгђй дээр бђжиглэв. Дорнод аймгийнхан зєвлєгєєнд оролцож гэрээ хэлэлцээр байгуулав. Хижээл насны хђмђђс сурвалжилга єгєхдєє байгаль дэлхийгээ бохирдуулж бусниулах нь засаршгђй ђйлдэл гэжээ. Шашны сургаалийн хайхрахгђй орхих нь шударга ѐсонд нийцэхгђй. Гачуур модны мєчир нэлээд шигђђ ургажээ. Хэлмэгсдийг цагаатгав. Тђђвэр єгђђлбэр Энэ оны хєдєлмєрийн аварга байгууллага болохын тєлєє хђн нэг бђр идэвх санаачилга гарган бђхий л авьяас билгээ дайчлан идэвхтэй ажиллахыг уриалъя! Ундарга сайтай булгийн уснаас ууж овьѐос идсэн хурдан бор азарга ч тђрђђлэх бололтой. Авлигагђй орчин бђрдђђлэх аянд хэчнээн хђн нэгдсэн бол? Дэгдээхэй бага насандаа энэ горхины хєвєєгєєр эрвээхэй хєєцєлдєн гђйсэн цаг саяхан санагдана. Тђђвэр єгђђлбэр Ламын гэгээний суварга босгох ажилд нэгдэхийг уриалсан сурвалжилга хийжээ. Иргэний бђртгэлээс лавлагаа авах хялбар болжээ. Туулайн бєжин хєєрхєн амьтан шђђ. Саарин хєлтэй банди нар булгийн хажуугаар оготно, хулгана хєєцєлдєн гђйнэ. Ойрын ђед бђтэцдээ цомхотгол хийх, сурвалжилга авч эмхэтгэл гаргах, баримт нотолгоо цуглуулах ажил нэлээд их байна гэж сонины зєвлєлєєс хэлэв. Тђђвэр єгђђлбэр 34
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Цасан шамаргатай шєнє шуламс эмгэн чђдэнз хавиран гэрэл гаргав. Бурхан багшийн их дђйчин єдрєєр мацаг барьж эрих эргђђлэн маани уншиж буян ђйлдээрэй. Байцайны зууван, дугариг хэлбэрийг бид харах мэдрэхђйгээрээ мэдэрдэг. Тэнгэр нижигнэж аадар шаагих нь ихэвчлэн зуны єдрђђдэд тохиолдоно. Хђђхдђђд зэндмэнэ тоглоом тоглосны ђр дђнд тэдний оюун билиг нэлээд хєгжих нь дамжиггђй. Тђђвэр єгђђлбэр Баримт нотолгоонд цуглуулж тђђнийгээ цомхотгож эмхэтгэл боловсруулснаар оюутнууд чадавхажна. Хургаа хєхђђлж буй Адьяаг эжий нь хєхиђлэн дэмжиж байлаа. Наадах охины хэлсэн ђгийг цаадах хєвђђн хэлсэнчлэн биелђђлэв. Хааны хєвђђнийг хунтайж гэх нь зєв ђђ? Багш гэрийн даалгаварт дєрєв дэх болон долоо дахь єгђђлбэрээс єгђђлэхђђн, єгђђлэгдэхђђн олох зааварчилгаа єгєв. Тђђвэр єгђђлбэр Агаар нь хђний бие махбодыг хђчилтєрєгчєєр хангаж, бодисын солилцоо, биеийн дулааныг зохицуулдаг. Хуульч Сандаг нь цээжээр шђлэглэн зохиодог гоц авьяастай, цэцэн яруу найрагч байсан . Тэр зєгийн бал олчхоод тосгон руу нисэн очиж чанга дуугаар хашхиран жиргэж, далавчаа дэвж, цовхчин сђйд болдог. Нэгэн шаргачин саяхан тєрђђлсэн янзагаа дагуулан тал нутагт тааваараа идэшлэнэ. Тђђвэр єгђђлбэр Тасхийм хђйтнийг давахаар тавтай бэлтгэлийг хангах нь малчин саальчны сайных. Тэнгэр баганадсан цамхгийг тэд 35
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
дархалсан. Хаврын улиралд бодисын солилцоо муудах хђнс тэжээлийн тэжээллэг чанар хомсдоно. Сархинагаа арилга , салаа нугачааг нь цэвэрлэ. Эх дэлхийгээ унаган тєрхєєр нь байлгахын тєлєє ђнэн сэтгэлээсээ анхааръя. Сорьцыг нь авч, солирыг нь судалъя. Эр зоригийг нь ђнэлье, эрдэм мэдлэгийг нь биширье. Сайн багшийн ачаар сурах хєдєлмєр идэвхэжнэ. Чогчиго , богширгыг ялгаж сураарай. Тђђвэр єгђђлбэр Тэргђђний малчдын санаачилга туршлагыг нутгийн малчдадаа нэвтрђђлье. Ус сайтай бђлэг , ђс сайтай булга. Ачааг эхэлж баглаж бэлтгэчхээд ачихад тохиромжтой. Балга ус харамлаад байвал балаг тарьчхаж мэднэ шђђ. Найрамдал бэхэжтђгэй. Дасгал доторх дараах ђгсийг харьяалах , єгєх оршихын тийн ялгалаар ялгалла. Арвижих гуай байгалийн сайхныг бахадна. Манай ангийн Бат- Эрдэнэ ангийн буу авлаа. Сурагчдадаа явахыг нь зарлачхаарай. Тђђвэр єгђђлбэр Шавж идэштэнээс хэчнээн амьтныг нэрлэж чадах вэ? ёнээ тугаллалаа. Эмнэг хангал эрчтэйхэн цовхчино. Сурагчид аяллынхаа тєлєвлєгєєг ярилцлаа. Хуралд ђг хэлье ђђ , больѐ уу. Барга эмээл бараг олдохгђй. Нєхдєєсєє хоѐулаа хоцорчхов оо. Бид зуны амралтаараа юу ђзэж харснаа ярьцгаалаа. Чамайгаа ђнсье. ѓгђђлэхийн эрхтэнд тєвєнх, уушги багтана. Алга тосох хђн алга. Алаг хувцастай хђн ч алга. Цавьдар морио наадмаар уяя. Тђђвэр єгђђлбэр 36
2020- 2021
ХЯЛБАР ДёРМёёД
Зааварчилгааны дагуу зєвлєгєє авч саримсны ханд бэлтгэе. Бохиртсон бодист оношилгоо хийх зааварчилгааг зєвлєлдєв. Шашны суварга
босгох
ажилд
идэвхийлэн оролцоно.
хижээл
насныхан
дийлэнх
нь
нэлээд
Онцгой байдлынхан сургуулилалт хийж ард
иргэдийн гайхширалыг тєрђђлэв. ѓвчтєнд мэс ажиллавар хийх зєвлєгєєн
танхимаар
явагдаж
залуу
эмч
нарт
тулгамдсан
зааварчилгаа єгч сургуулилалт хийгдэнэ. Тђђвэр єгђђлбэр Бђрэнхий болж туулайн бєжин дэгдэн дэгдэн ой руу орлоо. Бђгчим халуун єдєр байна. Балбар баавай баранзад хадгаа дэлгэн барьж, бадаг шђлгээ уншлаа. Мэргэжлийн хяналтын бђрэлдэхђђн ирж байцаалт авав. Билгђђн багавтар булцуу байцай ашиглан хоол хийж ђзђђлэв. Бодол санаагаа цэгцэлж, бясалгал ђйлдэн бодлогошрол боллоо. Бєєдий Зарааны зулзага бєєдий намрын нарлаг єдєр тєрсєн юмсанжээ. Тэр тєрсєн єдрийнхєє баярт гоѐмсог дэгдээхэй, сєєсгєр бамбарууш, араатан амьтад, жигђђртэн шувууд гээд олон найз нєхдєдєє урилга бичих шийдвэр гаргав. Бєєдий шударга, шургуу, нямбайдуу, нийтэч, ажилсаг, эелдэг элгэмсђђ, элбэрэнгђй зан араншинтай. Инээмсэглэл Инээмсэглэл нь ђнэ тєлбєргђй атлаа баяр баясгалан авчрах шидэт бодит зђйл юм. Тэрээр авч байгаа хђнийг баяжуулагч єгч байгаа хђнийг хоосруулдаггђй гайхамшигт бђтээл. Инээмсэглэл нь 37
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
хоромхон зуур болж єнгєрєх боловч заримдаа насан туршид мардагддаггђй. Таны сэтгэлд хоногших, гэгээ татуулах, ђнэнч сэтгэлийн, сайн санааны жинхэнэ инээмсэглэл гэдэг ядаргаанд эм, бодлогошролд гэрэл гэгээ болдог бодгаль биелђђлэгч юм. ѓгђђлбэрђђд “Ковид 19” дэлхий нийтийн тахал євчнєєс урьдчилан сэргийлж бохирдсон гараа угааж, амны хаалт байнга хэрэглэж, бєєгнєрєл ђђсэхгђй байх анхааруулга комисс єглєє. Тэнгэр нижигнэн дуугарч, аянгат бороо ђерлэн буулаа. Манлай уяач санаачилга гарган зээрд мориныхоо сувдан цагаан хєлсийг хусчхаад ханцуйгаараа магнайг нь арчдагсан. Тогоруу Тогоруу гэдэн годон алхана. Газар цємрєх вий гэж ийнхђђ гэтэж явдаг гэж хђмђђс дооглодог ажээ. Манай ард тђмэн хђђхдэдээ “Шувууны ђђрэнд сђђдрээ бђђ тусга. Эхдээ гологдол болж дэгдээхэйнђђд нь ђгђй болдог” гэж захидаг. Мєн тогорууны ђђрийг сандраан, єндгийг нь няцалбал тємєр дєрєє сэтэрхий болтол хараадаг хараалч шувуу гэж ђздэг. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Надмид хђђ нарийвтар хоолойгоор уянгалаг дуулав. Биеийн зовууриар эмчийн магадалгаа гаргуулав. Жигмэд жижгэвтэр жигнэмэг жигнђђрт хийлээ. Хєлєг онгоцонд суусан зочдыг харахаар хђлэг морио уналаа. Хэн нэгний хашхирах, тарвага хошхирох сонстоно. Энэ замбуу тивд даврамтгай, будилуу, овилгогђй, зожиг, тогтворгђй, амарлингуй зантай хђмђђс олон. Тђђвэр єгђђлбэрђђд 38
ХЯЛБАР ДёРМёёД
2020- 2021
Кубын дэлгээс хийв. Дэлгђђрээс шоколад, вафль авлаа. Франц явах маршруттай танилцав. Вирусыг антибиотикоор эмчилдэг. Фаберликийн католог сонирхов. Алгебрийн хичээл дээр диаграмм байгуулав. Африк улс марафонд тђрђђлэв. Тогооч хђмђђс сэндвичний талх, огурцый, кетчуп, хиам ашиглан бургер хийдэг. Салонаар ђйлчлђђлж ђсээ гангатай шампунь, ангижруулагчаар угаалгав. Тђђвэр єгђђлбэрђђд Гуляшийг кетчупаар амтлав. Чемодан дђђрэн туфль каргогоор ирэв. Нђђрэндээ маск, крем тђрхэв. Квадратын талбай олох томьѐо ашиглан алгебрийн даалгавраа хийв. Застав явах маршрутыг тэмдэглэв. Вирусыг микроскопоор дурандав. Онлайнаар аккумлятор захиалав. Фургоноос доллар авчрав. Барилгын блокийг схемийн дагуу байрлуулав. Биологийн хичээлээр молекулын талаар судлав. Тђђвэр єгђђлбэр Герман улс олимпод тђрђђлэв. Аптекаас вирусны гаралтай ханиадын эм авчихсан. Кино театруудаар хђђхэлдэйн кино цацагдав. Туркаас пальто авав. Герман хэлний семинарт хамрагдав. Сибирийн эрђђл мэндийн каталогитой танилцав. Дђнгийн систем хаагдлаа. Сургалтын менежер биологийн хичээлд сууж зєвлєгєє єгєв. Сумьяа цахилгааны инженерийн ангид суралцдаг.
39