Data Loading...
Fakulteti i Histori Filologjise Departamenti i Historise Teze Doktorature Emilio Cika Diplomacia ekonomike ne kuadrin e Flipbook PDF
Fakulteti i Histori Filologjise Departamenti i Historise Teze Doktorature Emilio Cika Diplomacia ekonomike ne kuadrin e
106 Views
81 Downloads
FLIP PDF 3.16MB
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERISTETI I TIRANËS FAKULETI I HISTORISË-FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË DREJTIMI I MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBËTARE
DIPLOMACIA EKONOMIKE NË KUADRIN E KOMBEVE TË BASHKUARA. SFIDAT E SAJ NË FILLIMIN E MIJËVJEÇARIT TË RI 2000-2005.
DISERTACION PËR GRADËN SHKENCORE: “DOKTOR”
Përgatiti: Msc Emilio ÇIKA
Udhëheqësi Shkencor: Prof.Dr Ilira SULO
Tiranë, 2018 i
REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERISTETI I TIRANËS FAKULETI I HISTORISË-FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I HISTORISË DREJTIMI I MARRËDHËNIEVE NDËRKOMBËTARE
Disertacion paraqitur nga: Msc Emilio ÇIKA në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”
Tema: DIPLOMACIA EKONOMIKE NË KUADRIN E KOMBEVE TË BASHKUARA. SFIDAT E SAJ NË FILLIMIN E MIJËVJEÇARIT TË RI 2000-2005. Udhëheqës Shkencor: Prof.Dr Ilira SULO Mbrohet më datë…......./.........../2018 1............................................... Kryetar 2............................................... Anëtar (oponent) 3.....................................,......... Anëtar (oponent) 4............................................... Anëtar 5............................................... Anëtar
Tiranë, 2018
ii
Pasqyra e Lëndës Shkurtime………………….……………………………………………...……………….…..v Parathënie………………………………………….…………………………………...........viii Hyrje…………………………………………………………………………………………...1 Kreu I. DIPLOMACIA EKONOMIKE E KOMBEVE TË BASHKUARA, PËRQASJE E GJERË TEORIKE. 1.1 Një vështrim historik/teorik i tre fazave zhvillimore të Kombeve të Bashkuara…..............14 1.2 Shteti si aktori kryesor i ushtrimit të diplomacisë ekonomike…………………..….…..…28 1.3 Veprimtaria dhe praktika e diplomacisë ekonomike në botën e sot...……………..............34 1.4 Roli i diplomacisë së re ekonomike bashkëkohore pas Lufës së Ftohtë...…………….…...35 1.5 Diplomacia ekonomike në kaudrin e Kombeve të Bashkuara..………………………..….40 Kreu II. DIPLOMACIA EKONOMIKE E KOMBEVE TË BASHKUARA SI NJË MJET PËR ZHVILLIMIN EKONOMIK GLOBAL. 2.1 Kombet e Bashkuara dhe rrjeti i Organizmave të saj për zhvillim ekonomik dhe social......43 2.2 Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin...………..………........47 2.3 Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin…………………………...…….…......53 2.4 Organizma Ndërkombëtare të Organizatës së Kombeve të Bashkuara që ushtrojnë diplomaci ekonomike ndërkombëtare…………………………………………... ….…….56 Kreu III. KONTRIBUTI DHE VLERËSIMI I VEPRIMTARISË SË ORGANIZATA NDËRKOMBËTARE FINANCIARE NË FUSHËN E DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA. 3.1 Zhvillimi ekonomik dhe problematikat me të cilat përballet Organizata e Kombeve të Bashkuara…………………………………………………………………………...……......65 3.2 Programet zhvilluese të Kombeve të Bashkuara…………….…………………………....67 3.3 Financimi i zhvillimit ekonomik dhe krijimi i një rregjimi të ri ekonomik botëror……......72 3.4 Banka Botërore, SAPRI dhe reduktimi i varfërisë………………………………………...93 3.5 Zhvillimi dhe Organizata Botërore për Tregti……….……………………………...….…98 Kreu IV. OBJEKTIVAT E ZHVILLIMIT TË MIJËVJEÇARIT SI ZBATIM I DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA. 4.1 Kuadri konsensual i zhvillimit dhe krijimi i normave........................................................100 4.2 Historia drejt Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit......................................................105 4.3 Rëndësia e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit...........................................................110 4.4 Objektivat Zvillimor të Mijëvjeçarit si premtimi më i madh global...................................115 4.5 Procesi i dyfishtë i Objektivave globale të reduktimit të varfërisë.....................................133 4.6 Marrëdhënia e Fondit Monetar Ndërkombëtar me Objektivat Zhvillimor Mijëvjeçarit nëpërmjet analizës së modelit Urdhërdhënës dhe Urdhërmarrës.............................................144 iii
4.7 Kritikat nga e Majta për Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit.........................................154 Kreu V. SFIDAT E DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA NË VIGJILJE TË MIJËVJEÇARIT TË RI. 5.1 Kombet e Bashkuara dhe Zhvillimi në vorbullën e Globalizimit.......................................164 5.2 “Qeverisja e Mirë” dhe sfida për realizimin e programeve zhvillimore të Kombeve të Bashkuara nga Institucionet Ndërkomëtare Financiare...........................................................188 5.3 Diplomacia ekonomike e Shqipërisë dhe sfidat e saj.........................................................195 5.4 Nga Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit drejt Objektivave Zhvillimor të Qëndrueshëm ................................................................................................................................................202 Konkluzione..........................................................................................................................208 Bibliografia...........................................................................................................................220
iv
Lista e Shkurtimeve
BE
Bashkimi Europian
BTI
Iniciativa e Biotregtisë
CSD
Komisioni për Zhvillimin e Qëndrueshëm
DDZH DMFAS
Dekada e Dytë e Zhvillimit Sistemi i Analizës së Manaxhimit Financiar të Borxheve
DPZH
Dekada e Parë e Zhvillimit
DSB DSRV
Trupa e Zgjidhjes së Mosmarrëveshjeve Dokumentit Strategjik për Reduktimin e Varfërisë
FAO
Organizata për Ushqim dhe Agrikulturën
FRVZH GAAT
Fondi i Reduktimit të Varfërisë dhe Zhvillimit Marrëveshja e Përgjithshme për Tarifat dhe Tregtinë
GIPA
Global Investment Prospects Assessment
GRID
Baza e të Dhënave Botërore për Burimet e Informacionit
G-8
Grupi i të 8-ve
G-77
Grupi i të 77-ve
HDI
Indeksi i Zhvillimit Njerëzor
HIPC
Vendet e Varfëra me Borxh të Rënduar
IALL
Shoqata Ndërkombëtare për Legjislacionin e Punës
ICAO
Organizata Ndërkombëtare e Aviacionit Civil
IFAD
Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin e Agrikulturës
IFC
Koorporata Ndërkombëtare e Financimit
ILO
Organizata Ndërkombëtare e Punës
IMF
Fondi Monetar Ndërkombëtar
v
IMO
Organizata Ndërkombëtare e Detit
IPCC
Paneli Ndërqeveritar për Ndryshimet Klimaterike
ITU
Bashkimi Ndërkombëtar i Telekomunikacioneve
MDGs
Objektivat Zhvillimore të Mijëvjeçarit
SDGs
Objektivat Zhvillimor të Qëndrueshëm
NAFTA
Marrëveshja Amerikano Veriore për Tregtinë e Lirë
NDS NEPAD
Sistemi Kombëtar Diplomatik Dokumenti i Partneritetit të ri për Zhvillimin e Afrikës
NGO
Organizata Jo Qeveritare
OBT
Organizata Botërore e Tregtisë
ODC
Raporti i Zhvillimit Njerëzor dhe Indeksi i Cilësisë Fizike të Jetës
OECD PEPFAR
Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim Plani Emergjent i Presidentit për Ndihmën e SIDA
SAPRI
Iniciativa Pjesëmarrëse të Vlerësimit të Përshtatjes Strukturore
SKZHI
Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim
TRIPS
Marrëveshja për Aspektet e Tregtisë dhe të Drejtave të Pronësisë Intelektuale
UNCHR UNCTAD UNDAIDS
Komisioneri i Lartë i Kombeve të Bashkuara për Refugjatët Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin Programi i Përbashkët i Kombeve të Bashkuara për HIV/AIDS
UNDP
Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin
UNEP
Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin
UNESCO
Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukimin, Shkencën dhe Kulturën
UNICEF
Fondi Ndërkombëtar i Kombeve të Bashkuara për Emergjencat e Fëmijëve
UNIDO
Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial
UNIFEM
Fondi i Kombeve të Bashkuara për Gratë vi
UNFPA
Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullsinë
UPU
Bashkimi Universal Postar
WB
Banka Botërore
WHO
Organizata Botërore e Shëndetësisë
WIPO
Organizata Botërore e Pasurisë Intelektuale
WMO
Organizata Botërore e Meteorologjisë
WTO
Organizata Botërore e Turizmit
vii
Parathënie Dëshira për një studim të tillë ka qënë përherë diçka që ngacmonte kureshtjen time akademike dhe dëshirën për të kontribuar në studimet e sistemit të diplomacisë ekonomike në vendin tonë. Ajo çka më bëri të ndërmarë një sfidë të tillë është fakti se fusha e diplomacisë ekonomike për fat të keq është shumë pak e trajtuar dhe studjuar në literaturën tonë. Rëndësia e diplomacisë ekonomike në botën e sotme të globalizuar është vazhdimisht në rritje, duke nxjerë në pah rëndësinë e bashkëpunimit tashmë të domosdoshëm në të gjitha nivelet, ato ndërshtetërore, rajonale, dhe globale. Diplomacia ekonomike ofron mundësira dhe hapësira të vlerësueshmem për zhvillimin ekonomik por edhe për përfshirjen më aktive të vendeve në zhvillim në arenën ndërkombëtare. Ky punim është pjesë e një plani më të gjerë studimesh akademike me tematikë diplomacinë ekonomike, atë të Shqipërisë edhe rajonit të cilat do të zhvillohen në vazhdimësi të progresit tim akademik. Shkrimi i një studimi rreth diplomacisë ekonomike në kuadrin e Kombeve të Bashuara përbën një përpjekje sa të vështirë aq dhe interesante. Të vështirë, sepse ka të bëjë me një perceptim të gjerë jo vetëm të një fushe por me një gjithësi programesh dhe veprimesh që shtrihen në shumë aspekte, që nga mbështetja ekonomike e vendeve në zhvillim, frenimin e varfërisë dhe deri tek studimi për zhvillimin e sektorëve të cilët kanë të bëjnë me burimet të cilat janë miqësore ndaj ambientit. Studimi në fjalë ka të bëjë me gërshetimin e ekonomisë diplomatike si në plan “horizontal” duke analizuar veprimtarinë e organeve specifike në nivele dhe sektorë të veçantë ashtu si dhe në plan “vertikal” me studimin e politikave ekonomike të Kombeve te Bashkuara në periudha të rëndësishmë që prej krijimit të saj. Këto karakteristika e bëjnë shkrimin e nje studimi të tillë tepër interesant dhe sfidues. Ikona e ekonomisë diplomatike i përngjason një pazëlli duke marrë parasysh se programet e ndryshme të cilat e përbëjnë janë në bashkëveprim të ngushtë dhe çdo përpjekje për studimin e saj do të jetë e mangët pa studimin paralel të të gjitha veprimeve të ndërmara prej Kombeve të Bashkuara. Gjithashtu, një çështje e rëndësishme është se një temë e tillë edhe pse ka tërhequr vëmendjen e arenës ndërkombëtare për dekada me rradhë, vazhdon që të gjendet në qëndër të vëmendjes edhe në ditët tona sepse siç dihet problemet ekonomike kërkojnë zgjidhje jetëgjata. Dhe së fundmi krahasimi me veprime dhe praktika të ndjekura në të shkuarën, sado kërkuese që mund të jenë, ka atë interesin që ta përqëndrojë studimin në të gjithë kuadrin historik në të cilin ato janë zbatuar, me qëllim që nga e gjithë kjo përpjekje të përftohet një kënaqësi që të jep gjithmonë një studim historik. Procesi i vrullshëm i globalizimit dhe përfshirja e të gjitha organizmave në të, që prej organizatave më të vogla komunitare lokale dhe deri në organizatat ndërkombëtare me ndikim global, ka nxjerë në pah rëndësinë në rritje të diplomacisë ekonomike. Bashkëpunimi ekonomik midis shteteve, qeverive, organizatave ndërkombëtare përdoret gjerësisht për promovimin e paqes në rajone të caktuara por edhe në rang global. Rrjedhimisht, diplomacia ekonomike merr një rëndësi thelbësore në marrëdhëniet ndërkombëtare. Diplomacia ekonomike e organizatës ndërkombëtare më përfaqësuese dhe më të fuqishme politike ështe diçka më tepër se thjeshtë numra dhe studime ekonomike. Është një mjet realizimi të bilancave politike ndërkombëtare dhe shmangies së fenomeneve të trazirave sociale, përplasjeve ushtarake dhe kryesisht dhe mbi të gjitha përbën rrjedhën praktike të përpjekjeve ndërkombëtare për përparim të civilizimit botëror. Një civilizim të bazuar në viii
principe siç janë shpërndarja më e drejtë e pasurisë botërore dhe respektimi i të drejtave themeltare të njeriut. Objekti i punimit të doktoraturës është “Diplomacia Ekonomike në Kuadrin e Kombeve të Bashkuara. Sfidat e saj në fillimin e Mijëvjeçarit të ri 2000-2005”. Studimi përqëndrohet në analizën e principeve dhe kuadrit të politikave në diplomacinë ekonomike, si një pjesë e pa ndarë e politikës së jashtme moderne, e cila nuk mbështetet tashmë vetëm në shtyllën e diplomacisë tradicionale. Veçanërisht Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB), diplomacia ekonomike i jep mundësinë e vlerësimit të mundësisë të shfrytëzimit krahasues me objektiv riformatimin e rolit periferik dhe ndërkombëtar si edhe fuqizimin e rolit të tyre në arenën ndërkombëtare. Diplomacia Ekonomike ka të bëjë me çështje ekonomike ndërkombëtare të përfshira në kuadrin e gjerë të negocimit politik dhe me karakteristikë bazë të saj, në dallim nga diplomacia politike, ndjeshmërinë e saj, hapësirën ekonomike dhe zhvillimet e tregjeve ndërkombëtare. Këto zhvillime janë ato që formojnë reagimin e aktorëve, ndikojnë në pozicionimet gjatë negociatave dhe ofrojnë zgjidhje. Duke mos patur një teori të mirë përcaktuar për fushën e studimit të saj, ekonomia diplomatike si një metodikë, si një proces vendimarje dhe negocimi por edhe me përparësinë e përkthimit elastik të termit “Diplomaci” brenda një bote me ndërveprim të gjerë ekonomik, përçon të tre qasjet teorike në bazë të ideologjisë. Duke marrë parasysh çfarë u tha më sipër bëhet e nevojshme paraqitja e strukturës së punimit dhe kategorizimi i pjesëve të tij: pesë janë kapitujt përbërës të studimit. Kapitulli i parë, në të përshkruhet kuadri historik i veprimtarisë së Kombeve të Bashkuara në fushën e ekonomisë diplomatike. Studiohet evolimi i politikave ekonomike te organizatës gjatë tre fazave historike të njëpasnjëshme që nga krijimi i saj, me kulmin rënien e rregjimeve komuniste, fillimin e mijëvjeçarit të ri dhe vendosjen e tetë Objektivave të famshme për zhvillimin. Ndarja përkatëse bëhet duke marrë parasysh kushtet e përgjithshme si politike ashtu dhe ekonomike që mbizotronin në arenën ndërkombëtare në periudha të ndryshme historike, në mënyrë të tillë që të arrihet ti jepet shpjegim dhe vendimeve përkatëse të organizmit. Vëmendje e veçantë i vihet përshkrimit, analizës dhe trajtimit të teorive të ndryshme të diplomacisë ekonomike. Analizohen tre prej teorive mbizotruese të cilat kanë lozur rol në zhvillimin ekonomisë diplomatike. Gjithashtu, i rëndësishëm është studimi i shtetit si aktori kryesor dhe elementëve përbërës të tij gjatë ushtrimit të diplomacisë ekonomike. Në pjesën e fundit të këtij kapitulli analizohet marrëdhënia e Kombeve të Bashkuara me diplomacinë ekonomike. Megjithëse Kombet e Bashkuara njihen gjerësisht si një organizatë e cila i është dedikuar paqes dhe sigurisë, nga ana tjtetër vihet re një përkushtim i barabartë për zgjidhjen e problemeve globale të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin ekonomik, social, problemeve shëndetësore, kulturore dhe të drejtave të njeriut. Diplomacia ekonomike është pjesë integrale e OKB-së dhe në zbatim të strategjive, programeve dhe politikave globale dhe rajonale që zbaton kjo organizatë. Në kapitulli i dytë, analizohen format e diplomacisë diplomatike, si vegël për zhvillimin ekonomik global, ashtu si ato ushtrohen nëpërmjet organeve të specializuara që veprojnë në kuadrin e Kombeve të Bashkuara. Analizohen qëllimet dhe veprimtaria e tyre në fushën specifike të tyre dhe bëhet vlerësimi i tyre duke mëshuar në veprimtarinë e tyre drejt arritjes së Objektivave të Mijëvjeçarit (MDGs). Analizohen në aspekt kronologjik dhe teorik fazat ix
zhvillimore të Kombeve të Bashkuara. Zhvillimi ka dominuar shumë në diskursin dhe praktikat në të gjithë sistemin e OKB-së. Roli i OKB-së në promovimin e zhvillimit ekonomik dhe social ka evoluar duke imponuar kompromis, duke përcaktuar agjendat, duke krijuar norma dhe duke ndërtuar konsensus relativ. Ndërvartësia ekonomike në periudhën e globalizimit i ka drejtuar agjencitë e ndryshme të OKB-së drejtë një bashkëpunimi më të fortë për arritjen e objektivave të tyre. Kështu, dy prej organizmave më të rëndësishme siç janë UNCTAD-i dhe UNDP-ja sëbashku me ECOSOC-un mbartin peshën krysore për zbatimin e politikave ekonomike, zhvilluese, sociale por edhe për zbatimin e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara. Në këtë kuadër organizmat kryesor ndërkombëtar të Kombeve të Bashkuara si psh, OBT-ja, FAO-ja, UNIDO-ja, UNEP-i, UNICEF-i që ushtrojnë diplomaci ekonomike ndërkombëtare janë pjesë e analizës së këtij kapitulli. Një qasje me rëndësi të veçantë i jepet analizës së diplomacisë mjedisore të OKB-së si mjet për zbatimin e diplomacisë ekonomike. Në Kapitullin e tretë, kryhet një vlerësim i veprës së organeve të specializuara në fushën e ekonomisë diplomatike të Kombeve të Bashkuara. Theksi vendoset në zhvillimin ekonomik dhe problematikat me të cilat përballen Kombet e Bashkuara. Kjo organizatë arrin të financojnë programet e tyre për zhvillim edhe nëpërmjet bashkëpunimit që ka me organizatat e Bretton Woods, Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar. Roli që lozin këto dy organizata ndërkombëtare është vendimtar në suksesin apo jo të programeve zhvillimore të Kombeve të Bashkuara. Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar kanë kontribuar në zhvillimin e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara por shumë prej politikave të ndërmara prej tyre kanë sjellë rezultatet e kundërta nga ato që synonin duke shkaktuar shpesh herë edhe reagimin e shumë prej grupeve sociale, grupeve komunitare por edhe në rang më të gjerë, në lëvizje ndërkombëtare shoqërore kundër politikave të këtyre dy organizatave. Këtyre institucioneve ndërkombëtare u bashkangjitet edhe Organizata Botërore e Tregtisë, e cila megjithëse nuk është pjesë e sistemit të OKB-së ofron një urë lidhëse për të gjitha institucionet e kësaj të fundit për realizimin e programeve zhvillimore. Duke kryer një analizë të arritjeve dhe dështimeve mundemi të arrijmë në konkluzione të kristalizuara rreth politikave dhe mënyrave të cilat duhet të ndermerren për suksesin e objektivave. Në kapitullin e katërt, analizohet rrugëtimi drejt Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit si një prej formave më të larta të zbatimit të diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara. Kryhet një analizë gjithëpërfshirëse e kuadrit konsensual që përshkoi periudhat e ndryshme deri në shpalljen e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit. Gjatë të dy dekadave të viteve 1990 dhe 2000 , Kombet e Bashkuara ishin mobilizuar për ndërtimin e rrugës drejt shpalljes së Objektivave të Mijëvjeçarit. Për përmbushjen me sukses të Objektivave, Komuniteti Ndërkombëtar nën kryesimin e Kombeve të Bashkuara ka ndërmar iniciativa të shumta paraprake nëpërmjet Konventave dhe Konferencave të shumta ndërkombëtare për mobilizimin, ndërgjegjësimin dhe rëndësinë e tyre. Këto Objektiva përmbëjnë ndoshta premtimin më të madh global ku përfshirja dhe angazhimi ndërkombëtar dhe kombëtar u shpreh në format më gjithëpërfshirëse. Një pjesë pjesën e fundit të këtij kapitulli jam përpjekur të analizojë marrëdhënien e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit me Fondin Monetar Ndërkombëtar. Kjo kryhet nëpërmjet analizës së modelit Urdhërdhënës dhe Urdhërmarrës. Ndërkohë në pjesën e e fundit të kapitullit trajtohen kritikat që i janë bërë Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit kryesisht të para nga prizmi i të majtës progresiste x
Në kapitullin e pestë analizohen sfidat me të cilat përballen Kombet e Bashkuara në vigjilje të hyrjes së Mijëvjeçarit të ri. Në një botë të globalizuar edhe Kombet e Bashkuara përballen me sfida të vazhdueshme. Në mesim e kësaj vorbulle kjo organizatë nevojitet të zhvilloj strategjitë e duhura për tejkalimin e pengesave dhe përmbushjen e objektivave të saj. Një prej sfidave më të mëdha dhe domethënëse për Komunitetin Botëror ishte përmbushja e Objektivave të Mijëvjeçarit. Në pjesën e parë paraqes startegjitë dhe përpjekjen e OKB-së për realizim e objektivit për çrënjosjen e varfërisë nën presion e forcave globalizuese. Në vazhdimësi analizohet qeverisja e mirë si pjesë integrale e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit. Akoma më tej trajtohet Shqipëria dhe diplomacia ekonomike e saj/ llojet e diplomacisë ekonomike që Shqipëria ushtron. Shqipëria si pjesë të zbatimit të diplomacisë ekonomike multilaterale ishte një prej vendeve që ratifikuan Deklaratën e Mijëvjeçarit dhe pati kontributin e saj modest në përmbushjen e tyre. Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit megjithë vështirësitë me të cilat u përballën gjatë periudhës pesëmbëdhjetë vjeçare të rrugëtimit të tyre arritën të angazhojnë arenën ndërkombëtare në mënyrë të pa precedent për realizimin e një objektivi të përbashkët për njerëzimin. Duke pasur parasysh sfidat urgjente të së ardhmes dhe duke rrëmbyer momentumin aktorët ndërkombëtar vendosën që kjo përpjekje unikale të vazhdonte më tej me Objektivat Zhvillimor të Qëndrueshëm. Ngelet për tu parë në të ardhmen e shpejtë nëse OKB-ja, Organizatat Ndërkombëtare Financiare si edhe aktorët e tjerë global dhe rajonal do të jenë në lartësinë e duhur për të realizuar këto objektiva. Në pjesën e fundit, të studimit paraqiten konkluzionet e studimit si dhe jepet një vlerësim i përgjithshëm i veprimeve duke u mbështetur në dimensionet ekonomike, politike dhe diplomatike të Kombeve të Bashkuara. Ky studim merr përsipër të japi përgjigje për tematikat dhe pyetjet e mëposhtme: Si u zhvillua diplomacia ekonomike dhe roli i saj në marrëdhëniet ndërkombëtare? Cili është roli i shtetit dhe politikës së jashtme në zbatimin e diplomacisë ekonomike? Cilët janë elementët që lozin rol në politikën e jashtme për suksesin e diplomacisë ekonomike? Të analizojë rolin i Organizatës së Kombeve të Bashkuara në zhvillimin e diplomacisë ekonomike. Çfarë roli ka ndërvartësia ekonomike në rang global në zhvillimin e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara? A është diplomacia ekonomike një vegël e sukseshme për zhvillimin ekonomik global? Zhvillimi ekonomik dhe problematikat me të cilat përballet Organizata e Kombeve të Bashkuara. Cilat janë organizmat dhe agjencitë e Kombeve të Bashkuara të angazhuara në promovimin dhe zbatimin e diplomacisë ekonomike të kësaj organizate? Trajtohen sukeset dhe dështimet e tyre si katalizator për sigurinë ekonomike. Cili është roli i sistemit të Bretton Woods në zhvillimin e rrjetit të diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara? Analizohen arritjet dhe dështimet e Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar në zhvillimin ekonomik dhe politik të vendeve në zhvillim. xi
Çfarë janë Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit? Cili është roli i tyre në zhvillimin e mirëqënies globale? Analiza e rëndësisë së tyre në promovimin e Kombeve të Bashkuara si e vetmja organizatë me ndikim global për arritjen e objektivave universal. Cili ka qënë roli i arenës ndërkombëtare dhe ndikimi i tyre në ndërtimin e strategjisë drejt Objektivave të Mijëvjeçarit? Sfidat e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara në fillimet e Mijëvjeçarit. Në këtë studim doktorature do të trajtohen çështjet e mësipërme por edhe tematika të tjera mbështetëse të cilat kanë lozur rol në zhvillimin dhe zbatimin e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara. Shtytja për përzgjedhjen e kësaj fushe studimi si edhe punimi i doktoraturës rreth Diplomacisë Ekonomike, vjen prej dëshirës profesionale për tu thelluar në kërkimin shkencor rreth formave të ndryshme të shfaqes dhe zbatimit të diplomacisë ekonomike në përgjithësi dhe rolin që loz ajo në promovimin e zhvillimit ekonomik kombëtar dhe ndërkombëtar, në sigurinë ndërkombëtare, zbutjen e varfërisë, si edhe promovimin nga shtetet dhe organizatat ndërkombëtare të saj si mjet të suksesshëm negociatash midis tyre në veçanti. Metodologjia e këtij studimi është e përbërë nga disa teknika të cilat janë shfrytëzuar për një kërkim shkencor sa më efikas, modern dhe kyesisht të thelluar. Së pari, duhet përmendur se studimi fillimisht përqëndrohet në trajtimin historik të fazave të ndryshme zhvillimore të Kombeve të Bashkuara si edhe përqasjes së gjerë teorike të Diplomacisë Ekonomike duke analizuar teoritë mbizotruese. Në këtë mënyrë do të arrihet të krijohet një ide e qartë rreth ndikimeve teorike në evolimin e Diplomacinë Ekonomike. Në vijimësi të studimit, analizohet elementët kryesor të politikës së jashtme të shtetit si edhe kuadri institucional për ushtrimin e Diplomacisë Ekonomike. Studimi pasi kalon fazën e trajtimit të përgjithsëm do të shtrihet në vijim në studimin e detajuar dhe specifik të Diplomacisë Ekonomike të ushtruar nga Kombet e Bashkuara dhe rrjeti i organizmave të tyre në kuadrin e zhvillimit ekonomik dhe social ku rëndësi të veçantë i jepet analizës së kontributit të institucioneve të Bretton Woods (Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar). Në vazhdimësi, studimi trajton sfidat e Diplomacisë Ekonomike të Kombeve të Bashkuara dhe me specifikisht Objektivat e Mijëvjeçarit si një nga format më domethënëse dhe thelbesore të kësaj organizate duke analizuar në mënyrë të detajuar secilin objektiv. Metodologjia e përdorur, krahas përpunimit dhe analizave të gjera, vrojtimeve dhe sintezave, përfshin edhe instrumentat si më poshtë: Kërkimi Doktrinar, nëpërmjet së cilit është arritur të kryhet përzgjedhja, identifikimi i librave, i studimeve shkencore, i analizave të literaturës historike, shkencore bashkëkohore kryesisht të huaj etj. Literatura e përzgjedhur për këtë studim përfshin një numër të vlerësueshëm autorësh të cilët kanë trajtuar tematika të ndryshme rreth diplomacisë ekonomike, zhvillimit ekonomik ndërkombëtar, zhvillimit social, studimin e organizatave ndërkombëtare, zhvillimet historike, politike dhe diplomatike etj. Një pjesë e mirë e literaturës është shfrytëzuar në bilblioteka ndërkombëtare (biblioteka Kombëtare e Greqisë si edhe bibliotekat e departamenit të Shkencave Politike dhe Administrimit Publik dhe e fakultetit ekonomik të Universitetit Kapodistriak dhe Kombëtar të Athinës). Për t”ju përgjigjur pyetjeve dhe tematikave specifike të ngritura gjatë studimit si edhe për të arritur përmbushjen e qëllimit dhe objektivave të këtij studimi, është përdorur metodika xii
e analizës së legjislacionit të arkivave elektronik të Organizatave të ndryshme Ndërkombëtare (Bankës Botërore, Fondit Monetar Ndërkombëtar, Organizatës së Kombeve të Bashkuara, Organizatës Botërore të Tregtisë, Bashkimit Europian etj). Më konkretisht, analizohen raportet në mënyë kronologjike të Bankës Botërore, World Bank, “World Development Report”, që prej vitit 1981 e në vazhdim ku vlerësohet kontributi dhe përpjekjet e këtij institucioni në zhvillimin global nërmjet Diplomacisë Ekonomike.
World Bank, “World Development Report”, 1981. World Bank, “World Development Report”, 1984. World Bank, “World Development Report”, 1987. World Bank, “World Development Report”, 1991. World Bank, “Effective implementation: key to development impact”, Portfolio management task force report, (WAPPEN HANS report), 1992 a. World Bank, World Bank, Structural and Sectoral Adjusment Operations: The Second OED Overview, OED Report 10870, 1992 b. World Bank, “Reducing Poverty in Southern Africa: Options for Equitable and Sustainable Growth”, Washington, World Bank, 1994. World Bank, World Development Report, 1995. World Bank, World Development Report, 1999 a. World Bank, World Developmnet Report 2000/20001: Attacking Poverty, World Bank (2006), Global Monitoring Report 2006: Strengthening Mutual Accountability – Aid, Trade and Convergence.
Gjithashtu, raportet e UNCTAD-it, OECD-së, UNDP-ja etj, do të na ndihmojnë në analizën dhe strukturimin sa më të qartë të studimit:
UNCTAD 1998, World Investment Report: Trends and Determinants, UNCTAD 2000, “The least Developed Countries 2000 Report. United Nations Statistical Yearbook, 1978. United Nations, “OECD, International Monetary Fund and the World Bank: a better World for All”, New York, 2000. OECD Development Assistance Committee (2000), “On common ground, Converging views on development cooperation at the turn of the century”, www.Worldbank.org/cd/oncommonground.htm. OECD, “Economic Outlook, No 61”. “World Labour Report: Industrial Report Relations Democracy and Social Stability 1997-1998”. IDS, “The MDGs and Beyond”, IDS bulletin, Vol 41, no 1. UN, “Roadmap towards the implementation of the United Nations Millenium Declaration: Report of the Secretary General”, A/56/32
Në vazhdimësi, në bazë të progres raporteve vjetore të Kombeve të Bashkuara për arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit (Millenium Development Goals Reports and Progress Charts) si edhe të “Annuals Global Monitoring Reports”, kryhet analiza krahasuese dhe progresive e arritjeve dhe objektivave nga raporti në raport. Raporti i vitit 2005, vlerësohet si raporti ku jepet indicia më e përmbledhur rreth progresit të kryer dhe mbi këto rezultate do të bazoheshin hapat e mëtejshme. Gjithashtu janë përdorur si literaturë mbështetëse, raportet, rezolutat e agjencive të tjera të specializura të Kombeve të Bashkuara të cilat ndikojnë në mënyrë të drejtëpërdrejtë ose të tërthortë në ushtrimin e diplomacisë ekonomike të kësaj organizate (raporte vjetore të ECOSOC, UNIDO, UNICEF etj). Një metodë tjetër e përdorur gjatë këtij studimi është integrimi i informacioneve, nxjerrja dhe përgjithësimi i përfituar.
xiii
Falenderimet dhe mirënjohja ime e thellë shkojnë për udhëheqësen time shkencore Prof.Dr Ilira Sulo, për ndihmën e saj të vyer akademike dhe këshillat e vlefshme të dhëna gjatë punimit të disertacionit. Gjithashtu, do falenderoja veçanërisht Prof. Dr Bashkim Rama, i cili për një kohë të gjatë ishte krah meje duke më dhënë orientime akademike tej mase të rëndësishme. Një falenderim të veçantë për mbështetjen dhe besimin që më kanë treguar gjatë këtyre vitete, dua t’ia shpreh familjes time dhe veçanërisht Nënës time për shtytjen e vazhdueshme që më ka dhënë për zhvillimin tim akademik dhe profesional.
xiv
Hyrje Organizata e Kombeve të Bashkuara u krijua në vitin 1945 brenda një klime politike në të cilën rezultatet e luftës ishin mëse të ndjeshme dhe nevojat për qëndrueshmëri, paqe dhe siguri të domosdoshme. Pas dështimit të Lidhjes së Kombeve ishte një domosdoshmëri krijimi i një organizate ndërkombëtare të fuqishme, gjithëpërfshirëse me një rol balancues si dhe me kompetenca të gjera në zgjidhjen problemeve ndërkombëtare. Rëndësi ashtu si edhe pritej ju dha veprimtarisë politike të organizatës. Që në nenin 1 të Kartës së Kombeve të Bashkuara, ku citohen me qartësi qëllimet e saja, përshkruhen tre kategoritë e objektivave: 1) Rruajta e paqes dhe sigurisë ose nëpërmjet marrjes së masave për parandalimin dhe largimin e çdo kërcënimi kundrejt paqes ose nëpërmjet shtypjes së çdo veprimi sulmues ose çdo cënimi të paqes. 2) Zhvillimi ndërmjet kombeve të marrëdhënieve miqësore të mbështetura në parimin e të drejtave të barabarta dhe atë të vetëvendosjes së popujve. 3) Bashkëpunim ndërkombëtar për zgjidhjen e problemeve me natyrë ekonomike, shoqërore, kulturore dhe humane si dhe zhvillimin e respektit të të drejtave të njeriut dhe të lirive themeltare për të gjithë popujt pa dallim race, gjinie, gjuhe dhe feje. Është mëse e dukshme se qëllimi kryesor i pionerëve të krijimit të Kombeve të Bashkuara ishte arritja e një ekuilibri politik në marrëdhëniet ndërkombëtare. Megjithatë ekuilibri politik parashikon dhe zgjidhjen e një sërë problemesh sa në brendësi të vetë shteteve aq edhe në komunitetin ndërkombëtar në përgjithësi. Kjo është dhe arsyeja që është parashikuar që në nenin e parë të Kartës së Kombeve të Bashkuara që ky organizëm do të marri iniciativa dhe në fushën ekonomike jo vetem në kuadrin e parimeve të përgjithshme por si një parim i cili përballet me çfarëdolloj pengesash kundrejt paqes botërore. Kjo nevojë, ështe e vetëkuptueshme, nuk ishte kaq e fortë sa është vitet e fundit ku ekonomia ka filluar të lozi një rol kryesor në formimin e skenës politike ndërkombëtare. Ishte e dukshme në një shkallë të madhe që prej viteve të para të krijimit të Kombeve të Bashkuara se balancat botërore do të varen nga faktorë siç janë shpërndarja e pasurisë botërore, varja e disa shteteve nga shtete më të fuqishme se to dhe shfytëzimi i burimeve natyrore të planetit. Për kërë arsye u parashikua në Kartën e Kombeve të Bashkuara (Kapitulli X) krijimi i Këshillit Ekonomik dhe Social (ECOSOC), një organi përgjegjës për thirrjen e samiteve që kanë të bëjnë me çështje ekonomike dhe sociale, marrjen e iniciativave për studime dhe raporte për çështje të ekonomisë ndërkombëtare, sociale, edukative, kulturore dhe shëndetësore, lëshimin e sygjerimeve për të drejtat e njeriut dhe lirive themelore1. Për një punë sa më të mirë Keshilli u përmbush me një sërë komisionesh, më të rëndësishmet prej së cilave janë si më poshtë 2 : Komisioni për Studimin e Popullsisë dhe
1
Neni 62 i Kartës së Kombeve të Bashkuara. Përveç Komisioneve të përhershme janë ndërtuar dhe mekanizma të tjerë ad hoc ne kuadrin e ECOSOC, më të njohurat prej tyre janë grupet këshillimore ad hoc për vendet Afrikane që kanë patur përplasje, Komisioni ad hoc për Afrikën, Grupi i punës për informacionin, komunikimin dhe teknologjinë, Komisioni për organizatat negociuese ndërqeveritare etj. 2
1
Zhvillimit, Komisioni për Statistikat, Komisioni për të Drejtat e Njeriut, për Gratë, për Lëndët Narkotike, për Paraprirjen e Krimeve dhe të Drejtën Penale, për Shkencën dhe Teknologjitë e Zhvillimit.3 Fusha e kompetencave të ECOSOC-ut ishte kaq e gjerë sa që nuk mundësoi arritjen me rezultate të qëllimeve të tij. Për këtë arsye u krijua në gjirin e Kombeve të Bashkuara një gamë e gjerë organizatash të specifikuara në një fushë të caktuar. Këto organizma janë rradhitur në një seri kohore krijimi: Organizata Botërore e Punës. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Bujqësinë dhe Ushqimin. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Shkencën dhe Kulturën. Organizata Botërore e Shëndetësisë. Banka Botërore. Fondi Monetar Ndërkombëtar. Organizata Ndërkombëtare e Aviacionit Civil. Organizata Ndërkombëtare e Lundrimit. Unioni Universal Postar. Unioni Botëror i Meteorollogjisë. Organizata Ndërkombëtare për Pasurinë Intelektuale. Fondi Ndërkombëtar për Zhvillimin Bujqësor. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial. Organizata Botërore e Turizmit.4 Përveçse organizmave të mësipërme u krijuan dhe një sërë programesh specifikisht për qëllimet zhvilluese të Kombeve të Bashkuara. Më të rëndësishmet ndër to janë: Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin. Programi i Kombeve të Bashkuar për Mjedisin. Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin. Fondi Ndërkombëtarë për Ushqimin. Fondi Ndërkombëtar për Popullsinë etj.5
3
Shiko www.un.org/ecosoc Organizatat e mësipërme janë më shumë të njohur me inicialet e tyre ne gjuhën angleze ILO (International Labour Organization), FAO (Food and Agricultural Organization of the United Nations), UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), WHO (World Health Organization), World Bank (WB), IMF (International Monetary Fund), ICAO (International Civil Aviation Organization), IMO (International Maritime Organization), ITU (International Telecommunication Union), UPU (Universal Postal Union), WMO (World Meteorological Organization), WIPO (World Intellectual Property Organization ), IFAD (International Fund for Agricultural Development), WTO (World Tourism Organization). 5 Organizatat e mësipërme janë më shumë të njohura me inicialet e tyre në gjuhën angleze: UNCTAD (United Nations Conference on Trade and Develoment), UNDCP (United Nations Grug Control Programme), UNEP (United Nations Evironment Programme), UNICEF (United Nations Children’s Fund), UNDP (United Nations Development Programme), UNCHR (United Nations High Commissioner for Refugees), WFP (World Food Programme). 4
2
Burimi: Departamenti i Informacionit Publik i Kombeve të Bashkuara. Mars 2004
Krijimi dhe ndërtimi i këtyre mekanizmave (organizmave, programeve dhe fondeve) nuk u bë në të njëjtën kohë. Në të kundërt, u desh një kohë mjaft e gjatë, fillesat e të cilës janë që prej Lidhjes së Kombeve (psh Organizata Botërore e Punës)6. Periudhat kohore në të cilat u ndërtuan këto organizma na tregojnë edhe përqëndrimin e interesit të Kombeve të Bashkuara kundrejt problemeve ekonomike që kanë shqetësuar botën. Fillimisht, veprimtaria ekonomike ishte e përqëndruar tek ECOSOC i cili gjatë dhjetëvjeçarëve të parë i trajtonte çështjet ekonomike në prizmin e të drejtave sociale. Veçim bënte vetëm ILO-ja dhe FAO-ja. Çështjet e veçanta ekonomike ishin të përqëndruara në çështje të të drejtës së punës dhe bujqësisë. Por edhe me krijim e Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe Bankës Botërore pothuajse në të njëjtën kohë me Kombet e Bashkuara, objektivat që u vendosën kishin të bënin me rimëkëmbjen e shteteve të cilat kishin marrë pjesë në luftë si dhe rruajtjen e një ambjenti të qëndrueshëm ekonomik nëpërmjet shkëmbimeve të qëndrueshme financiare. Përjekjet ndërkombëtare ishin të përqëndruara drejt balancimit të klimës ekonomike në tipet e shoqërive perëndimore dhe në përballjen e problemeve ekonomike të tyre. Ende nuk ishte shtruar si çështje hendeku ndërmjet ekonomive perëndimore dhe atyre të Afrikës ose të Azisë Juglindore duke marrë parasysh se këto të fundit nuk ishin shtete më vete por koloni të të parave. Por në çastin që filluan të shfaqen 6
Luard E, “The evolution of International Organizations“, New York, shtëpia botuese: Praeger Pbl, 1996, fq 23.
3
përpjekjet e para për pavarësi të vendeve-koloni atëhere filloi të shfaqet një armik i ri i balancave botërore: hendeku i stërmadh ndërmjet shteteve të përparuara perëndimore dhe shteteve të reja të pazhvilluara. Kjo ishte dhe periudha gjatë viteve 1960-1970 që filluan të krijohen programet e para të Kombeve të Bashkuara për zhvillimin (UNCTAD, UNDP etj) me qëllime dhe synime më specifike. Kështu vihet re se megjithëse fillimisht ishte parashikuar një organ për çështjet ekonomike dhe sociale, në vazhdim u vu re se gjerësia dhe kompleksiteti i çështjeve, lindën nevojën për ti dhënë një drejtim tjetër ekonomisë diplomatike të Kombeve të Bshkuara, atë të përqëndrimit në politikat e zhvillimit. Ky konceptim i ri ka tre karakteristika bazë: së pari, përballet me ngritjen e një ure që do të zvogëlonte hapësirat e hendekut të zhvillimit si një kusht të domosdoshëm për arritjen e paqes, balancave dhe mirëqënies botërore. 7 Së dyti, përqëndrohen në zona të caktuara të globit të cilat kanë nëvojë për zhvillim, që nga vendet e ish bllokut socialist në Europë dhe Azi, deri në ish kolonitë e Afrikës dhe Amerikës Latine. Së fundmi, objektivat bëhen më të qartë, të arritshëm dhe rrezultatet e tyre janë më të prekshme. Në kuadrin e kësaj kthese të Kombeve të Bashkuara drejt diplomacisë ekonomike dhe të zhvillimit bën pjesë dhe Deklarata e Mijëvjeçarit, në të cilën u adoptuan tetë Objektivat e Mijëvjeçarit (Millennium Development Goals, MDGs) brenda një game të gjerë veprimi që prej kufizimit drastik të numrit të të varfërve nëpër botë deri tek lufta kundrejt HIV/AIDS. Konferencat dhe Samitet e Kombeve të Bashkuara të organizuara gjatë viteve 90të kanë adresuar çështje të përgjithshme shoqërore, ekonomike e mjedisore karakteristike si për vendet në zhvillim ashtu edhe për vendet e zhvilluara. Konventat dhe Deklaratat që lidhen me këto çështje u përsosën më tej dhe u sintetizuan në Deklaratën e Samitit të Mijëvjeçarit të mbajtur në shtator te vitit 2000, ku morën pjesë 147 kryetarë shtetesh, përfaqësues të 191 kombeve. Që prej atij momenti, Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP) ka punuar me Bankën Botërore (BB), Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN), Organizatën për Bashkëpunim Ekonomik e Zhvillim (OECD) dhe departamente të tjera të Kombeve të Bashkuara, fondacione e programe të ndryshme, për të formuluar objektiva të përcaktuara, synime dhe indikatorë të matshëm. Kufiri kohor për arritjen e këtyre objektivave u vendos viti 2015, ndërsa u vendos që në vitin 2005 do të bëhej vlerësimi i parë i rëndësishëm për arritjen ose jo të këtyre objektivave. Raportimi dhe monitorimi i progresit të MDGs ishte një proces i rëndësishëm që ndihmonte në rinovimin e angazhimeve politike mbi bazën e objektivave parimore të zhvillimit, në përqëndrimin e debateve kombëtare për çështje që lidhen me prioritete specifike si dhe në nxitjen e përfshirjes së MDGs në strategjitë kombëtare e sektoriale të zhvillimit. Vlerësimi periodik i progresit të vendit në përmbushjen e detyrimeve kryesore ndaj deklaratave e konventave të ndryshme globale paraqiste një rëndësi tepër të veçantë. Përpjekjet për të
7
Në vitin 2000 Sekretari i përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara Kofi Anan duke dashur që të theksojë lidhjen e fortë ndërmjet zhvillimit dhe sigurisë ndërkombëtare deklaroi: we will not enjoy development without security, we will not enjoy security without development and we will not enjoy either without respect for human rights. Unless all these causes are advanced, none will succeed. (Ne nuk do të gëzojmë zhvllimin pa patur sigurinë, ne nuk do të gëzojmë sigurinë pa patur zhvillim dhe ne nuk do të gëzojmë asnjë prej tyre pa patur respektin për të drejtat e njeriut. Nëse asnjë prej këtyre kauzave nuk përparon, asnjë nuk do të ketë sukses).
4
përmbushur Objektivat e Mijëvjeçarit nënkuptonin qasje specifike të përzgjedhura dhe të krijuara në përputhje me situatën e vendit për të garantuar një zbatim të suksesshëm të tyre. Ajo që duhet theksuar ështe roli i rëndësishëm që i është dhënë politikave zhvilluese, të cilat kanë në të njëjtën kohë karakter ekonomik, social, politik, kulturor dhe humanitar. Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit Kombet e Bashkuara i kanë dhënë një rëndësi të veçantë faktorit ekonomik duke investuar për përmirësimin e ekonomive të vendeve. Vendet me ekonomi të shëndoshë kanë dhe qëndrueshmëri më të madhe politike. Akoma më tepër, kthimi drejt politikave ekonomike të caktuara fitoi një bazë ideologjike, duke bërë të qartë se vendet perëndimore nuk mund të qetësohen duke u kënaqur me arritjet e tyre8, dhe në të njëjtën kohë të mbyllin sytë kundrejt problemeve të mëdha me të cilat përballen shumë vende të botës, pikërisht sepse këto do të jenë ato që do të sjellin rrezikun për sigurinë dhe progresin e të gjithë planetit. Sigurisht që e gjithë përpjekja për zhvillim u përball me shumë vështirësi, shumë nga të cilat u bënë pengesë në rrugën e saj kundrejt disa drejtimeve, me rrezultat që arritja e Objektivave të Mijëvjeçarit të bëhej gjithnjë e më e vështirë. Përveçse faktorëve të jashtëm që u bënë pengesë, për tu analizuar është nëse vetë Deklarata kishte dobësi të brendëshme qoftë në perceptimin e përgjithshëm të saj qoftë në disa objektiva konkrete. Pavarsisht nëse mund të flasim ose jo rreth suksesit të objektivave në lidhje me vështirësitë praktike, e rëndësishme ështe të gjendet se sa politikat zhvilluese si koncept por edhe si akt kontribuan në vendosjen e themeleve të forta për mirëqënien e planetit në përgjithësi. Marrëdhëniet ndërkombëtare, në një këndvështrim të gjerë të cilat marrin parasysh gjithësinë e fenomeneve ndërkombëtare mund të përcaktohen si tërësia e marrëdhënieve dhe komunikimeve që mund të kenë optikë politike dhe formohen ndërmjet grupeve sociale, duke tejkaluar kufinjtë e shteteve. Dmth, edhe pse shteti është ai i cili mban peshën qëndrore në kuadrin e jetës politike ndërkombëtare është jo e saktë që kjo veprimtari të kufizohet vetëm në kuadrin e marrëdhënieve ndërmjet shteteve veçanërisht në një periudhë kohore kur shumë procese ekonomike dhe shoqërore zhvillohen, të paktën pjesërisht, përtej kontrollit të qeverive. Me ndikimin e koordinuar të përçimit të shkencave sociale dhe të ndryshimeve rrënjësore të botës ndërkombëtare (diplomacia shumëpalëshe, zhvillimi dhe zbatimi i sistemeve të reja ushtarake, de kolonizimi, përhapja e modelit të shtetit–komb, globalizimi i ekonomisë dhe tregjeve ndërkombëtare financiare, zhvillimi i mjeteve të komunikimit publik, globalizimit të problemeve ekologjike dhe zgjerimit të rrymave të emigracionit, zhvillimi i shkëmbimeve dhe ndarja e re ndërkombëtare e tregut të punës) marrëdhëniet ndërkombëtare fituan një kuptim të ri duke përcaktuar të domosdoshme analizën sistematike të kësaj fushe të koklavitur dhe shumë dimensionale në çastin që ka të bëjë me fusha të ndryshme dhe rregjistrohen brenda një kuadri të gjerë ndërkombëtar. Kontributi i studimeve rreth diplomacise ekonomike mbulon shumë aspekte të ekonomisë diplomatike e parë nga kënde dhe prespektiva të ndryshme. Në fushat kërkimore siç janë, marrëdhëniet ndërkombëtare, marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare, studimet diplomatike, janë shfaqur shumë koncepte të ndryshme për studimin e diplomacisë ekonomike. Modelski G, Thomson W “Leading Sectors and World Power: The Co-Evolution of Global Economics and Politics“, University of South Carolina Press, 1995, fq 74. 8
5
Për arsye të ndërkombëtarizimit dhe mbivendosjeve, dallimet ndërmjet këtyre koncepteve shpesh janë të paqarta. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për terma si qeverisja ekonomike, siguria ekonomike, diplomacia komerciale, financiare apo diplomacia e ndihmës. Shumica e autorëve i fillojnë studimet e tyre me diskutime rreth perceptimit për diplomacinë ekonomike. Të tjerë e ngushtojnë studimin e tyre për qëllime praktike. Diplomacia ekonomike nuk është e kufizuar vetëm në fushën ekonomike por as vetëm në atë diplomatike. Qasja duhet duhet të jetë shumë dimensionale. Aspektet historike, organizative, kulturore janë faktorë për drejtimin dhe suksesin e diplomacisë ekonomike. Është e vërtetë se konceptimi i diplomacisë ekonomike është i vështirë dhe shumë pak përpjekje janë janë kryer për zhvillimin e një qasje më të gjerë për kuptimin dhe ndërtimin e një kuadri analitik dhe konceptual9. Një analizë e ndërmarrë prej Okano dhe Heijmans 10 e ka pikënisjen nga fakti se diplomacia ekonomike mund të konceptohet gjerësisht si veprime të cilat ndërmeren nga sheti por gjithashtuu përfshin ambjetin dinamik ku shteti vepron. Diplomacia ekonomike nuk mund të anashkaloj faktin se aktivitetet e shtetit ndikohen nga aktor të tjerë, si psh aktor privat dhe grupe të tjera interesi. Qeveritë e projektojnë diplomacinë ekonomike me objektiv të promovojnë mirëqënien ekonomike dhe sigurinë kombëtare. Diplomacia ekonomike është pjesë -dhe në të njëjtën kohë instrument- i politikës së jashtme që ka lidhje me procesin e vendimarrjes dhe vënien në punë të instrumentave ekonomike 11 . Nga fakti se diplomacia ekonomike është në kërkim të sigurisë ekonomike, e përcaktuar si prosperitet ekonomik dhe stabilitet politik, rrjedhimisht diplomacia ekonomike e ndjekur nga shtetet përfshin një shumëllojshmëri instrumentash që mund të jenë dhe të natyrës ekonomike ashtu edhe politike.
Burimi: Okano-Heijmans 2011.
Bayne N. 2011b. “Challenge and Response in new economic diplomacy. The new economic diplomacy: decision making and negotiation in international economic relations”, Global Finance Series / N. Bayne; S. Woolcock [eds.]. – 3rd ed. botimet Ashgate Publishing, London, fq 59-80. 10 Okano-Heijmans M. “Conceptualizing economic diplomacy: the crossroads of international relations, economics, Hague Journal of Diplomacy”. IPE and diplomatic studies, No. 6(1-2), 2011, fq 7-36. 11 Bayne N. 2011b. fq 359-379. 9
6
Klasifikimi i paraqitur në grafikun e mësipërm është veçanërisht përfaqësues i vendeve perëndimore dhe duhet përshtatur disi për të përfaqësuar grupe të tjera shtetesh. Qasje të përafërta kemi edhe nga studjues të tjerë që e konsiderojnë diplomacinë ekonomike qartësisht jo vetëm interesa të ngushta ekonomike dhe tregtare. Por përfshin interesa të gjera politike dhe strategjike kombëtare si edhe dimensione ekonomike. Diplomacia ekonomike është pjesë e rëndësishme e marrëdhënieve ndërkombëtare e cila ushqen besimin ndërmjet shteteve. Diplomacia ekonomike është një subjekt ndërdisiplinor në fushat e ekonomisë ndërkombëtare, ekonomisë politike ndërkombëtare dhe marrëdhënieve ndërkombëtare dhe ka për qëllim të ndikojë në vendimet ndërshtetërore rreth aktiviteteve ekonomike të ndjekura nga qeveritë dhe aktorët e ndryshëm joshtetërorë ku përfshihen aktivitetet e qeverive dhe rrjetet e tyre ndërkombëtare. Diplomacia ekonomike kështu mund të përkufizohet si përdorimi i marrëdhënieve qeveritare dhe ndikimi i qeverive për të nxitur tregtinë dhe investimet ndërkombëtare nëpërmjet përfaqësive shtetërore (ambasadat, konsullatat), institucioneve të brendshme (zyrat e investimeve dhe promovimit të eksporteve), dhe aktiviteteve diplomatike dypalëshe (vizitat tregtare dhe shtetërore)12. Shfaqja e konceptit të sotëm të diplomacisë ekonomike është një zhvillim relativisht i ri në studimet ndërkombëtare. Çështja kryesore në studimin e diplomacisë ekonomike është se sa ajo është e lidhur me shtetin dhe interesin publik. Nëse diplomacia është e lidhur me aktorët shtetëror dhe interesin shtetëror atëherë diplomacia ekonomike ka tendencë të limitohet tek përdorimi i veglave tradicionale të diplomacisë për të arritur qëllimet ekonomike të shtetit. E perceptuar në këtë kuadër realist shtet centrik, diplomacia ekonomike shihet së pari si ndërqeveritare, e ushtruar nga zyrtarët e shërbimit të jashtëm me qëllim zhvillimin e interesave ekonomike të shtetit në shtetet e tjera dhe në ekonominë globale. Kjo linjë argumentuese konvencionale e diplomacisë ekonomike shikon një marrëdhënie konstitucionale ndërmjet diplomacisë dhe sovranitetit shtetëror. Në përgjithësi, diplomacia (duke përfshirë edhe diplomacinë ekonomike) konceptohet si “mënyrat me të cilat shteti zbaton politikat e tij të jashtme”. Diplomacia ekonomike është zbatimi i sigurisë ekonomike brenda sistemit anarkik ndërkombëtar. Arti i qeverisjes ekonomike përfshin përdorimin e sanksioneve pozitive dhe negative ekonomike si psh, embargo por edhe ndihmat ekonomike që zbatohen nga shtetet dhe aktor të tjerë ndërkombëtar (Kombet e Bashkuara). Për këtë arsye diplomacia ekonomike e konceptuar në këtë qasje realiste është e gërshetuar me agjendën ekonomike në diplomaci e cila duhet të dallojë nga agjenda politike. Në qasje e re e diplomacisë ekonomike pranon se diplomacia nuk mund të copëtohet në pjesë të veçanta, aktivitet politik apo ekonomik. Në terma praktik shumica e shteteve këtë lloj ndarje e konceptojnë të paparanueshme. Në të gjitha shtetet diplomacia ekonomike është një vegël kyçe në strategjinë diplomatike dhe rrjedhimisht bëhet e nevojshme për shtetet të zhvillojnë një diplomaci të integruar dhe të koordinuar. Kjo lloj diplomacie e koordinuar përfshin një shumëllojshmëri aktorësh dhe individësh (pjesë e ministrive të ndryshme, Ministrisë së Jashtme) si edhe nga sektori privat dhe nga akorët civil që janë të vendosur në nivel kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar. Kur flitet për diplomacinë duhet të tejkalohen mendimet e thjeshtëzuara që ajo kryhet vetëm nga Ministria e Jashtme dhe misionet diplomatike. Një koncept më i plotë është ai i “Sistemit Diplomatik Kombëtar, NDS (National Diplomatic System)” 13 . Ky koncept shfaq natyrën e përbërë dhe komplekse të diplomacisë së koordinuar. Diplomacia Ekonomike Peter A. G van Bergeijk, Maaike Okano-Heijmans and Jan Melissen ed “Economic Diplomacy, Economic and Political Perspective”, shtëpia botuese: Martinus Nijhoff Publishers, Leiden Boston, 2011, fq 9-11. 13 Brian Hocking, “The Ministry of Foreign Affairs and the National Diplomatic System”, tek http://archives.cerium.ca/IMG/pdf/Hocking2013_The_MFA.pdf, fq 126. 12
7
udhëhiqet nga Ministritë e Jashtme, dhe i përfshin ato me përgjegjësi ekonomike brenda dhe jashtë qeverive në të gjitha nivelet e qeverisjes. Në qasjen e NDS-es rreth strukturës dhe procesit, Ministria e Jashtme është koordinatorja e diplomacisë. Kjo do të thotë, që bashkëpunon me partner, siç janë departamente të tjera të qeverisë si edhe me biznese dhe grupe civile për të arritur objektivat diplomatik. Disa shtete kanë zhvilluar struktura të reja institucionale brenda qeverive si një mënyrë për të formalizuar rolin koordinues. Kështu mund të përmendim se Australia, Kanadaja, etj kanë shkrirë ministritë e tyre të tregtisë dhe atë të Jashtme në një, si një mënyrë burokratike për integrimin e diplomacisë. Të tjera shtete, si psh, Mbretëria e Bashkuar dhe Republika Çeke i kanë të ndara ministritë por kanë krijuar trupa të unifikuar për koordinimin e diplomacisë së integruar. Në një ekonomi globale dhe të ndërvarur, diplomacia eknomike përmban shumë elementë, për këtë arsye nevojitet zgjerimi i këtyre elementëve kombëtar, me interesa ekonomikë dhe përgjegjësi, në procesin diplomatik. Është e nevojshme për studjuesit që të dallojnë lidhjen ndërmjet interesave të sektorit publik dhe aktorëve privat- që do të thotë, të dallojnë natyrën e rrjeteve diplomatike dhe marrëdhënieve ndërmjet publikut dhë privatit brenda sistemit diplomatik. Rrjedhimisht, ndryshimet në praktikat diplomatike mund të varjojnë nga koha dhe çështjet në rrjetet diplomatike. Nyja lidhëse midis ekonomisë dhe politikës në praktikë, dhe specifikisht, përdorimi i instrumentave ekonomik për qëllime politike, mund të datohet që në kohët e Greqisë së lashtë. Diplomacia ka patur si qëllim luftën dhe tregtinë dhe historia e marrëdhënieve midis shteteve tregon se si intereset tregtare loznin rol shumë të rëndësishëm në marrëdhëniet ndërkombëtare. Tek, “Historia e Luftës së Peloponezit” e Tukididit, mund të gjejmë shembujt e parë të bojkotit tregtar të vendosur nga qytet shteti i Athinës kundrejt qytet shtetit të Spartës.14 Duke kapërcyer në kohë dhe duke ju afruar Mesjetës, e Drejta Tregtare (Lex Mercatoria) sistemonte marrëdhëniet tregtare në Europë. Por analizat e para serioze empirike rreth mbivendosjes së ekonomisë dhe politikës nisën vetëm pas gjysmës së dytë të shekullit të 20të. Në fillimet e shek të 20të studjues si Jacob Viner, Albeert O. Hirschman and Quincy Wright ishin pionerët e studimeve se si politika dhe ekonomia mund të bashkëveprojnë. Hans Morgenthau citonte se: Është e nevojshme të dallohet ndërmjet, politikave ekonomike që ndërmerren për qëllimet e tyre dhe politikave ekonomike që janë instrumenta të politikave me objektiva politike. Dallimi është i një rëndësie të madhe praktike, dhe dështimi të bëhet dallimi ka çuar në konfuzion të madh në politikat dhe opinionin publik.15 Duke u përballur me ndryshime thelbësore të sistemit ndërkombëtar, studjuesit e marrëdhënieve ndërkombëtare kryesisht në Shtetet e Bashkuara dhe në një nivel më të ulët në Europë zhvilluan koncepte dhe teori të reja që kishin si qëllim përfshirjen e polikës dhe ekonomisë. Vitet 70të shënuan fillimin e ndarjes së mendimit studimor në disa nën fusha të studimeve të marrëdhënieve ndërkombëtare. Ndërkohë, studjuesit e shkencave politike që kanë objekt studimi marrëdhëniet ndërkombëtare, marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare dhe studimet diplomatike filluan të përfshihen intensivisht në tematikat e ekonomisë diplomatike (si gjerësisht ashtu edhe specifikisht).
Thucydides, “The History of the Peloponesian War”, New York, shtëpia botuese: Modern Library, 1951, fq 7883. 15 Hans J, Morgenthau, “Politics among Nations: The struggle for Power and Peace”, New York, shtëpia botuese: Albert A. Knopf, 1968, fq 28-29. 14
8
Ndërkohë që ndarja e Luftës se Ftohtë vazhdonte të përcaktonte kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare, pasojat e globalizmit dhe sfidat e reja ekonomike - duke përfshirë krizën e naftës, shfaqja e ekonomive jo Perëndimore (psh Japonisë) - bërën të domosdoshme një kuadër analitik më të kuptueshëm. Marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare u zgjeruan për të përfshirë sferën politike, duke krijuar fokusin e sotëm të marrëdhënieve ndërkombëtare mbi politikat ekonomike ndërkombëtare të cilat gjeneruan studime mbi ekonominë ndërkombëtare, internacionalizmin dhe globalizmin16. Brenda kësaj bote moderne do duhet të theksohet se veglat e Diplomacisë Ekonomike përfshihen brenda kaudrit të teorisë tradicionale të marrëdhënieve ndërkombëtare, si një tërësi institucionesh, kontaktesh dhe marrëdhëniesh që formatohen midis shteteve, institucioneve ndërkombëtare dhe kanë të bëjnë me politikën e jashtme e cila përbën një shprehje të sjelljes së tyre si aktorë qëndror në arenën ndërkombëtare. Ndikimi i politikave të diplomacisë ekonomike është e dukshme në rëndësinë që kanë fituar fenomenet ndërkombëtare në kohën tonë dhe se ato nga ana e tyre ndikojnë në kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare si një fushë bashkëpunimi dhe përplasjesh që tejkalon kufinjtë por edhe natyrën e gjerë të këtyre marrëdhënieve. Politikat në fjalë munden të përshkojnë tre rrymat e mëdha të marrëdhënieve ndërkombëtare, këndvështrimin realist, shëmbullin e ndërveprimit, shëmbullin e imperializmit dhe të ndërvarjes. Përqasja Realiste. Këndvështrimi realist i ka rrënjët e saj në një traditë të madhe e cila nisë që prej antikitetit, kryesisht me Tukididin dhe merr një strukturë të mirë formuar gjatë shekullit të shtatëmbëdhjetë, duke i dhënë një pozicion parësor dimesionit të përplasjes në marrëdhëniet ndërkombëtare si edhe faktorit të anarkisë si një karakteristikë kryesore të shoqërisë ndërkombëtare. Realizmi modern, me formën e shëmbullit të marrëdhënieve ndërkombëtare, ringrihet si kundërshtia e një këndvështrimi idealist të këtyre marrëdhënieve të cilat u shfaqën pas Luftës së Parë Botërore. 17 Në këtë kuadër sjellja e shteteve udhëhiqet prej kërkimit të interesave kombëtare ashtu siç shprehet nga kushtet e fuqisë. Shteti është aktori kryesor i marrëdhënieve ndërkombëtare dhe përqasja realiste ka si dinamikë të saj ndryshimin e balancave të fuqisë midis shteteve. Politika e jashtme ka si objekt të saj kryesor, sigurinë e shtetit. Zgjedhjet në çështjet e politikës së jashtme kanë një karakter ortologjik dhe kryhen në bashkëveprim me interesin kombëtar, e cili nuk ka një përshkrim të qartë dhe ndryshon nga një situatë në tjetrën dhe nga shteti në shtet. Në përqasjen realiste politika ndërkombëtare mund të përkufizohet si një përpjekje e vazhdueshme për rruajtjen dhe shtimin e fuqisë së kombit të tij dhe në të njëjtën kohë në zvogëlimin ose kufizimin e fuqisë të kombeve të tjera. Çdo shtet duhet të llogarisi fuqitë e tij për rruajtjen e interesave të tij duke mos shkuar në anarki nëpërmjet përdorimit të forcës.18 Shembulli realist dhe falë ndryshimeve që kanë ndodhur gjatë viteve të fundit në shtetin komb, kryesisht për arsye të ndryshimeve teknologjike, por duke mos zbehur rëndësinë e natyrës anarkike të sistemit ndërkombëtar, politika e jashtme e shteteve mundet të Peter A. G van Bergeijk, Maaike Okano-Heijmans and Jan Melissen ed “Economic Diplomacy, Economic and Political Perspective”, Boton, shtëpia botuese: Martinus Nijhoff Publishers, 2011, fq 12. 17 Hans J. Morgenthau, “Politics among nations: the struggle for Power and peace”, New York, shtëpia botuese: Albert Knopf, 1948, fq1-4. 18 Kenneth N. Waltz, “Anarchic Order and Balances of Power”, tek Robert O. Keohane ed, “Neorealism and its critics”, New York, shtëpia botuese: Columbia University, 1986, fq 99. 16
9
sigurojë një rregull ndërkombëtar minimalist, një balancë midis forcave, kryesisht nëpërmjet diplomacisë, zhvillimit të së drejtës ndërkombëtare dhe atyre të organizatave ndërkombëtare. Shembulli i ndërvarjes. Rryma e dytë e marrëdhënieve ndërkombëtare e vendos theksin tek ndërvarja dhe bashkëpunimi, duke analizuar se marrëdhëniet ndërkombëtare moderne nuk reagojnë ndaj modelit të përplasjeve ndërshtetërore ashtu si mbështetet nga modeli realist. Dinamika e modernizimit, zhvillimi i pakrahasueshëm nën ndikimin e zhvillimit të teknologjisë dhe rritjes të shkëmbimeve ndërkombëtare kontribuoi në krijimin e një rrjeti të përbërë ndërvarje midis shoqërive të ndryshme dhe në nxjerrjen në pah të aktorëve të rinj në marrëdhëniet ndërkombëtare. Ky proces modernizimi krijoi kryesisht nevoja dhe kërkesa të reja në shoqëritë tona dhe nxorri në pah sisteme vlerash të cilat mbështeten në zhvillim ekonomik dhe mirëqënien ekonomike dhe sociale. Modeli i zhvillimit që u adoptua hap pas hapi nga shoqëri të ndryshme vendosi rregulla të reja sociale dhe ekonomike të shtetit, i cili u tregua i pa zoti në përmbushjen e këtyre kërkesave. Fuqi të tjera, mbi shtetërore, ndërkombëtare, hyn në arenën ndërkombëtare dhe u përpoqën në shumë raste që të kufizojnë fushën e veprimit të shteteve dhe të përpiqen të ushtrojnë ndikimet e tyre në politikat publike. Shembulli i politikave monetare të një shteti është karakteristikë i ndikimit në fjalë. Politikat monetare të shteteve të ndryshme varen në një farë mënyre nga fuqitë mbi shtetërore të cilat aktivizohen në tregjet ndërkombëtare ekonomike në zhvillimin e të cilave shtetet shpesh kanë mundësi ndikimi të kufizuara. Në këtë kuadër, zhvillimi i bashkëpunimit ndërkombëtar, kryesisht me shumë fishimin e formave të bashkëpunimit, pjesë e së cilës karakterizohet nga përdorimi në rritje e veglave të diplomacisë ekonomike, shpreh nga njëra anë një zhvillim të thellë të marrëdhënieve ndërkombëtare, të cilave nga njëra anë natyra përplasëse tenton të kaloj në një plan të dytë dhe nga ana tjetër një tendencë organizimi i një sistemi ndërkombëtar që karakterizohet gjithnjë e më shumë dhe më thellë nga ndërvarja dhe shoqëria e interesave. Ky këndvështrim i marrëdhënieve ndërkombëtare fitoi një rëndësi të veçantë në fillimet e viteve 1960 falë reçensionit, brenda kuadrit të veprës së shkencëtarëve politikë e cila ishte e përqëndruar në marrëdhëniet ndërkombëtare, veçanërisht në zgjidhjen e përplasjeve, në përpunimin e ndryshimeve cilësore e politikës së jashtme19, në marrëdhëniet Veri-Jug si edhe në hapësirën e re të globalizimit të marrëdhënieve ndërkombëtare20. Shembulli i Imperializmit dhe Ndërvarjes (Interdependence). Ryma e tretë e marrëdhënieve ndërkombëtare shprehet se sistemi ndërkombëtar përbën shprehje të veprimtarisë, zhvillimit dhe kundërtezave të kapitalizmit. Me fjalë të tjera ky sistem karakterizohet nga dinamika e kapitalizmit. Ky i fundit për arsye të kundërshtive të tij është mbartës i politikës imperialiste. Përpjekja e parë e përshkrimit të këtij këndvështrimi të marrëdhënieve ndërkombëtare kryhet me studimet rreth përhapjes së kolonizimit si edhe të përplasjeve që zhvillohen midis fuqive imperialiste në fundin e shek të nëntëmbëdhjetë. Për Lenin sigurisht imperializmi është dicka më shumë se një fenomen i thjeshtë i përhapjes së kolonizimit. Përbën realisht rrjedhën direkte të zhvillimit të monopoleve dhe veçanërisht të 19 20
D. Morse. “The Politics of Interdependece, International Organization”, vol 23, 1969, fq 311-326. John W. Burton, “World society”, Cambridge, botimet Cambridge University press, 1972, fq 70-73.
10
zhvillimit të kapitalit monetaro financiar, një proçesi që është në bazën e një përplasjeje gjithnjë e më të egër në arenën ndërkombëare për shitjen e sufiçitit, kontrollin e sferave të reja të investimeve si edhe të furnizimit me lëndë të parë. Përplasja ndërmjet fuqive imperialiste ndodhet në qendrën e zhvillimit të kapitalizmit dhe luftës për mbijetesë. Në këtë kuadër kalimi i kapitalizmit, në stadin monopolist, në kapitalin financiaro ekonomik lidhet me përkeqësimin e luftës për ndarjen e botës. Ndarja e zonave të ndikimit, e interesave dhe të kolonive ndërmjet shteteve imperialiste sipas Leninit kryhet domosdoshmërisht me “dhunë” dhe rrjedhimisht me ndërthurjen e forcave. Ky proçes sigurisht që mund të çojë në luftë. Veçanërisht në mikrobotën e shtetit, politika e jashtme e tij përbëhet nga shuma e interesave klasore dhe përplasjet midis shteteve është shprehja dhe rrjedhoja e kundërshtive të mënyrës kapitaliste të prodhimit. Politika e jashtme nuk është formë shprehjeje jo konkrete e interesave të përgjithshme e shoqërisë së përçarë klasore, por si një politikë që përcaktohet si fillim nga interesa ekonomike, politike, ideologjike të klasës mbizotruese në një shoqëri të strukturuar. Në dhjetëvjeçarin e 1960, shumë rryma kërkimore neo marksiste ose të ndikuara nga qëndrime Marksisto Leninste u përpoqën të vërtetojnë se imperializmi përbën përherë, pas dekolonizimit, faktorin kryesor në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe ndihmon në interpretim e mos zhvillimit në të cilat ndodhen Vendet e Botës së Tretë. Në kudrin e kësaj prespektive kapitalizmi ka për detyrë të mundet të mbijetojë, të mbështetet në shfrytëzimin e një zone në mënyrë që të eksportojë aty ku fitojnë më shumë kapitalet e tij, të shesi një pjesë të produktit të tij dhe të sigurojë burimet për lëndë të parë. Kjo situatë varjeje e periferisë e cila mbijeton dhe fuqizohet me çdo lloj mënyre – shoqëri multikombëshe, organizata ndërkombëtare, ndihma, eksporte kapitalesh, vetëkolonizim–përfundon në këtë mënyrë në vjedhjen e Botës së Tretë nga shtetet e zhvilluara industriale. Ky këndvështrim për marrëdhëniet ndërkombëtare ishte në vitet 1970 në qendrën e kërkesave për një rend të ri ekonomik ndërkombëtar nga studjues të një rryme të rëndësishme për problemet e zhvillimit. Këta të fundit e analizonin mos zhvillimin e vendeve të Botës së Tretë në bazë vetëm të kushteve të brendshme21 (kulturore, politike, sociale, etj) dhe përpiqeshin të interpretonin këtë fenomen me varjen e shoqërive të Botës së Tretë dhe më në veçanti, me përfshirjen e këtyre të fundit në shoqërinë botërore kapitaliste. Zhvillimi i marrëdhënieve ndërkombëtare, kryesisht me ndarjen e botës në shtete të varfra dhe të pasura, është bazuar në llogjikën e sistemit botëror kapitalist. Pas rrënies së Bashkimit Sovietik dhe fundin e Luftës së Ftohtë disa elementë të shembullit të imperializmit dhe të ndërvarjes u gjendën në qendër të analizave dhe të qasjes së shumë kundërshtarëve të proçesit të globalizimit dhe të mbizotrimit pa kontroll të liberalizmit. Një kërkim kritik rreth këtyre tre qasjeve të mëdha të marrëdhënieve ndërkombëtare ka për detyrë të dallojë se edhe pse të treja qasjet hedhin dritë në disa dimensione të marrëdhënieve ndërkombëtare asnjëra prej tyre nuk mundet që të përshkruaj me menyrë të kënaqshme përbërjen botërore të këtij fenomeni. Kështu, shkolla realiste na kujton me të drejtë rolin kyç të shtetit në arenën ndërkombëtare si edhe natyrën përplasëse dhe anarkike të saj. Por nga ana tjetër shkëput në një shkallë të madhe politikën e jashtme nga ajo e brendshme, nënvleftëson Gilpin Robert, “The political Economy of International Relations”, botimet Princeton University Press, 1987, fq 273-279. 21
11
rolin e e faktorëve jo shtetëror, rëndësinë e fuqive ekonomike etj. Dëshira e saj për një analizë të drejtë të politikës së jashtme e cila mbështetet në qëndrimin rreth interesit kombëtar e cila shprehet me kushte force (ushtarake) nuk mundet për arsye të natyrës jo të qartë të lejojë çfarë do lloj analize empirike. Realistët zhvillojnë mbi të gjitha një opinion për politikën e jashtme e cila është e përqëndruar në fuqitë e mëdha dhe nuk mund të përshatet me realitetin e fuqive të mesme dhe të vogla. Shembulli i ndërvarjes vendos një prespektivë interesante e cila nuk është konceptuar nga realistët. Drejton interesin e saj drejt rritjes së ndërvarjes ndërmjet shoqërive të ndryshme në kohën e sotme duke lehtësuar në aspetin ekonomik, teknik dhe kulturor analizën e faktorëve të cilët janë të ndryshëm në lidhje më shtetin dhe organizmave ndërkombëtar. Ky këndvështrim nënvleftëson me të drejtë ikonën e një sistemi ndërkombëtar i cili është i dënuar në anarki duke i vendosur theksin elementeve të bashkëpunimit të cilat varen nga ky system dhe kryesisht në ekzistencën e rregjimeve ekonomike, teknike dhe financiaro ekonomike që zvogëlojnë mundësitë e veprimit të shteteve. Megjithatë shembulli i ndërvarjes tenton të anashkalojë faktin se politika e jashtme nuk përbën një fenomen të ri ashtu si na tregon edhe historia e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Akoma më shumë është e diskutueshme lidhja që përpiqen të bëjnë mbështetësit e këtij shembulli ndërmjet ndërvarjes dhe bashkëpunimit.22 Është e vërtetë se rritja e ndërvarjes ndërmjet shoqërive që përbëjnë sistemin ndërkombëtar, në asnjë rast nuk lidhet me rolin parësor të shtetit si faktor ndërkombëtar dhe uljes së dimensioneve përplasëse të sistemit. Këtu kemi të bëjmë me një optikë disi teknokratike, e cila nënvleftëson rëndësinë e politikës dhe përqafon pozicionin e fundit të ideologjive, një optikë e cila u vendos në dyshim gjerësisht ngas vetë zhvillimi i marrëdhënieve ndërkombëtare23. Shembulli i imperializmit dhe varësisë përbën një kontribut i vlefshëm për kuptimin e marrëdhënieve ndërkombëtare bashëkohore, pasi i mëshon natyrës asimetrike të ndërvarësisë. Marrëdhëniet midis fuqive të mëdha dhe shteteve të vogla, ashtu si edhe marrëdhëniet Veri-Jug, shfaqin këtë natyrë asimetrike të ndërvarësisë dhe të marrëdhenieve së pushtetit dhe ndikimit të cilat fshihen pas një realiteti të caktuar. Kjo është e vërtetë në periudhën e globalizimit dhe në momentin ku superfuqia amerikane është shndërruar, për arsye të mungesës së kundërpeshës së Bashkimit Sovjetik, në të vetmet fuqi globale. Kjo ndarje e objektit të studimit të marrëdhënieve ndërkombëtare, e cila shfaqet brenda tre shembujve të mësipërme, sigurisht që nuk është e pakapërcyeshme. Sigurisht secila nga këto perceptime mbështetet në një dimension të rëndësishëm të fenomeneve në studim duke shmangur aspekte të tjera. Zhvillimi i çdo shembulli ndërkohë që lidhet me vetë zhvillimin e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe tenton shpesh të rrezatoj qasje të caktuara dhe problematika të një periudhe duket se injoron natyrshëm faktor të tjerë të cilat ishin shfaqur në të shkuarën. Shembulli i dytë i jep theks rritjes së ndërvartësisë dhe zhvillimit të faktorëve jo shtetëror, fenomeve të cilat ishin karakteristike në vitet 1960 që falë reçensionit dukeshin se do të zbusnin përplasjen Lindje-Perëndim. Me këtë kuptim shembujt e ndryshëm sot janë suplmentare dhe vërtetojnë format e ndryshme të një realiteti të vetëm i cili përbëhet paralelisht, si të gjitha Keohane Robert O, Nye Joseph S, “Power and Interpendence”. Boston, shtëpia botuese: MIT press, 1977, fq 77. 23 Duhet se kjo ndodh si vazhdim i përplasjeve të vazhdueshme Lindje-Perëndim gjatë luftës së ftohtë, shfaqja e përplasjeve të tjera ideologjike, rritje e numrit të përplasjeve në Botën e tretë etj. 22
12
realitetet sociale, nga armonia dhe përplasja, nga ndërvartësia dhe vartësia, nga balanca dhe ndryshimi. Megjithatë kjo përmbushje e shëmbujve ka një ngushtim rrënjësor në masën që e mbështesin në një anë filozofitë e historisë, në përshtypje rreth marrëdhenieve sociale dhe në zgjedhje ideologjike që zakonisht janë të papështatshme ndërmjet tyre. Me fjalë të tjera, përfshirja në një model të përbashkët të aspekteve të ndryshme të marrëdhënieve ndërkombëtare ashtu si shprehen në shembujt e mësipërm, nuk mund të kryhet vetëm duke shkëputur këto aspekte nga kuadri filozofik dhe ideologjik. Në çdo rast terminologjia e cila përfshin terma si inters kombëtar, natyra anarkike dhe përplasëse e sistemit ndërkombëtar, ndërvartësia, bashkëpunimi, sufiçiti dhe sigurimi i burimeve, lëndët e para etj, është pa dyshim e lidhur me kaudrin e Diplomacisë së re Ekonomike e cila formaton një dimension të ri të ushtrimit të politikës së jashtme të një shteti.
13
Kreu I. DIPLOMACIA EKONOMIKE E KOMBEVE TË BASHKUARA. 1.1 Një vështrim historik/teorik i tre fazave zhvillimore të Kombeve të Bashkuara. Zhvillimi ka dominuar shumë në diskursin dhe praktikat në të gjithë sistemin e OKB24 së . Nocioni i zhvillimit, megjithatë, nënkupton gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm dhe është i kontestuar në shumë nivele25. Me zhvillim mund të nënkuptojmë rritje ekonomike e definuar në terma makroekonomikë (produkti i brendshëm bruto, PBB), shifrat e importeksportit dhe nivelet e industrializimit. Zhvillimi mund të përfshijë elemente njerëzore, të tilla si aftësia e njerëzve për të përmbushur nevojat e tyre bazë përmes iniciativës së tyre. Zhvillimi mund të nënkuptojë gjithashtu qëndrueshmëri, në masën që rritja ekonomike dhe aftësia e njerëzve për të përmbushur nevojat e tyre themelore nuk duhet të zhdukë burimet natyrore deri në atë masë që këto burime të mos jenë në dispozicion për gjeneratat e ardhshme. Meqenëse zhvillimi ka shumë koncepte të kontestuara, bashkësia ndërkombëtare është me të vërtetë e sfiduar që me sukses të arrijë strategjitë për të ndjekur nocionet e dakorduara të zhvillimit. Roli i OKB-së në promovimin e zhvillimit ekonomik dhe social ka evoluar duke imponuar kompromis, duke përcaktuar agjendat, duke krijuar norma dhe duke ndërtuar konsensus relativ. Në fund të fundit, asnjë nga këto koncepte apo përkufizime të zhvillimit nuk janë ekskluzivisht reciproke. Prosperiteti është i nevojshëm për zhvillimin ekonomik në aspektin makroekonomik dhe është e nevojshme për individët që të arrijnë minimalisht strehimin, ushqimin, kujdesin shëndetësor dhe arsimin bazë. Në të njëjtën kohë, individë të shëndetshëm dhe të arsimuar janë të nevojshëm për të arritur rritjen makroekonomike. Përkufizimet komplekse, ndryshuese dhe kontradiktore janë pasqyruar në qasjet e OKB-së për zhvillimin. së Do përpiqem të prezantoj evolucionin historik të punës që ka bërë OKB-së për zhvillimin, në kontekstin e ndryshimit të teorive të zhvillimit. Ashtu siç sugjeron Kenneth Dadzie, organizimi botëror ka kaluar afro katër faza në trajtimin e çështjes së zhvillimit.26 Në thelb, OKB-ja ka provuar katër teori ose qasje të përgjithshme për zhvillimin që pasqyrojnë evolucionin e mendimit ekonomik dhe politik që nga Lufta e Dytë Botërore. Tranzicioni nga një fazë në tjetrën paraqet një zhvendosje intelektuale në lidhje me shkaqet e zhvillimit të prapambetur dhe politikat e përshtatshme për luftimin e varfërisë dhe lejimin e individëve për të përmbushur potencialin e tyre të plotë. Faza e Parë: Kapitalizmi i Shtetit Kombëtar (1945-1962). Zhvillimi në fillim të sistemit të OKB-së ishte fokusuar në rindërtimin dhe zhvillimin pas Luftës së Dytë Botërore. Koncepti i zhvillimit, siç ka ardhur në diskursin dhe praktikën e Kombeve të Bashkuara gjatë shtatë dekadave të kaluara, hyri shpejt përmes derës së pasme në formën e diplomacisë ekonomike dhe zhvillimit ekonomik kombëtar, i cili u miratua nga OKB-ja përmes liberalizmit ekonomik 24
Zhvillimi është një nocion i debatueshëm pasi imponon progresin dhe përfitime të tjera që disa kritikë i shohin si të dyshimta. 25 Mahfuzur Rahman, “World Economic Issues at the United Nations: Half a Century of Debate(Dordrecht, Neth erlands: Kluwer, 2002); Louis Emmerij, Richard Jolly, and Thomas G. Weiss, Ahead of the Curve? “UN Ideas a nd Global Challenges” (Bloomington: Indiana University Press, 2001); and Richard Jolly, Louis Emmerij, Dhar am Ghai, and Fédéric Lapeyre, “UN Contributions to Development Theory and Practice” (Bloomington: Indiana University Press, 204).Këto libra janë pjesë e një seri volumesh nga United Nations Intellectual History Project, që formatojnë ide ekonomike dhe sociale, shiko http://www.unhistory.org. 26 Kenneth Dadzie, “The UN and the Problem of Economic Development,” in United Nations, Divided World: Th e UN’s Roles in International Relations, ed. Adam Roberts and Benedict Kingsbury, 2nd ed, Oxford, shtëpia botuese: Clarendon, 1995, fq 297–326.
14
të përqëndruar në shtet. Ky qëndrim u prezantua nga ekonomisti John Maynard Keynes. Në këtë këndvështrim shtetet do të ndjekin një sektor të madh, privat, fitimprurës bazuar në të drejta të gjëra pronësore, ndërsa qeveria do të menaxhonte ekonominë në nivel makro. Kjo qasje njohu rreziqet e kapitalizmit të parregulluar, që çoi në kushte të ashpra të jetesës kudo nën kapitalizmin e industrializuar dhe në të njëjtën kohë njohu përfitimet e krijuara nga tregjet dhe kapitalizmi. Ekonomia botërore e pasluftës ishte e shkatërruar dhe se për një pjesë të menaxhimit shumëpalësh ishte e nevojshme të rivendoste stabilitetin. Kjo sintezë Keynesianiste kërkoi të shfrytëzojë tregjet për interesat e zhvillimit të shteteve, duke pranuar rolin e shtetit në nxitjen e rritjes ekonomike dhe punësimit të plotë, por me mbrojtje sociale. Kjo sintezë reflektonte dominimin fillestar të shteteve kapitaliste perëndimore në organizatën botërore dhe dobësinë e shteteve komuniste në votim si dhe aranzhime të tjera të Kombeve të Bashkuara. Shumica e vendeve të Jugut ende ekzistonin si koloni dhe ishin subjekt i zgjedhjeve të bëra nga qeveritë e fuqishme në Perëndim dhe veçanërisht në kryeqytetet e tyre koloniale përkatëse. Zhvillimi u formatua kryesisht në terma ekonomikë kombëtarë dhe theksi ishte në huadhënien nëpërmjet Bankës Botërore dhe llojeve të tjera të ndihmës së huaj, nëpërmjet politikave dypalëshe shtetërore ose Programit të Zgjeruar të Asistencës Teknike (EPTA) të OKB-së. Qëllimi ishte krijimi i infrastrukturave kombëtare që do të siguronin bazën për rritjen ekonomike të udhëhequr nga sektori privat, fitimprurës. Edhe pse EPTA-ja ishte simbolikisht e rëndësishme për krijimin e një roli për OKB-në në zonën e zhvillimit, shpenzimet e saj ishin nominale. Duke filluar nga një fond fillestar operativ prej 20 milionë dollarësh në vitin 1951, programi u rrit mesatarisht gjatë vetëm dekadës së ardhshme. Shtetet e Bashkuara ulën kontributin e saj nga 60% në rënie gjatë viteve, dhe vendet e tjera të pasura nuk arritën të ngrihen. Në OKB, situata ekonomike globale, të paktën në botën perëndimore, është parë si neutrale ose e mirë, edhe pse e prirur ndaj jostabilitetit periodik. Nëse do të merreshin vendime të duhura kombëtare, atëherë rritja kombëtare makroekonomike do të ndodhte me kalimin e kohës. Roli i organizatave ndërkombëtare përqendrohet në infrastrukturën ndërkombëtare, siç janë marrëveshjet për kursin e këmbimit monetar, komunikimet etj. Shtetet ishin të obliguara nga Karta e OKB-së të bashkëpunonin ndërkombëtarisht në çështjet e zhvillimit dhe të raportonin në Kombet e Bashkuara. Por organet kryesore të OKB-së, duke përfshirë Këshillin Ekonomik dhe Social (ECOSOC), nuk shiheshin si institucione me një rol të madh operacional në avancimin e zhvillimit. ECOSOC-u dhe Asambleja e Përgjithshme u konsideruan si mekanizma legjitimues dhe koordinues. Pjesërisht kjo qasje reflektoi gatishmërinë e shteteve të pasura kapitaliste perëndimore duke i dhënë një rol tepër të madh organizatave të OKB-së të karakterizuara nga anëtarësimi i gjerë dhe votimi i shumicës. Që nga krijimi i OKB-së, qeveritë e rëndësishme donatore preferonin Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar 27 . Ndërsa vitet e fundit pjesa tjetër e sistemit të OKB-së shpenzoi nga 12 miliardë dollarë në 15 miliardë dollarë në vit, Grupi i Bankës Botërore në vitin 2012 menaxhoi një portofol kredie prej gati 200 miliardë dollarë dhe planifikoi rreth 30 miliardë dollarë në vit,
Kenneth Dadzie, “The UN and the Problem of Economic Development,” tek United Nations, “Divided World: The UN’s Roles in International Relations”, ed. Adam Roberts and Benedict Kingsbury, 2nd ed, Oxford, shtëpia botuese: Clarendon, 1995, fq 297–326. 27
15
grante28, investime të kapitalit dhe garanci për tetëdhjetë vende. Kjo marrëveshje i ka dhënë Shteteve të Bashkuara dhe shteteve të tjera të pasura jo vetëm kontrollin mbi vendimet e marra në emër të Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar, por gjithashtu ndikim të rëndësishëm në përzgjedhjen e drejtuesve ekzekutivë të këtyre dy agjencive. Shtrirja e pronësisë qeveritare mbi ndërmarrjet ekonomike dhe rregullat e ekonomisë ka ndryshuar. Për shembull, Shtetet e Bashkuara janë shumë më pak Keynesianiste se sa shtetet Europiane, megjithatë, vendet më të zhvilluara ekonomike besojnë në virtytet kryesore të tregjeve, sipërmarrjes dhe pronës private. Kjo ishte dhe është e vërtetë edhe në shtetet Skandinave që besojnë gjithashtu në rregullimin e gjerë ekonomik, me vendosjen e theksit në objektivat e komunitetit përveç lirive personale. Pothuajse që nga krijimi, OKB-ja krijoi trupa administrativ të zhvillimit rajonal për të inkurajuar rritjen ekonomike dhe qasjet e ndryshme në zonat e ndryshme gjeografike të botës. Kështu u krijuan Komisionet Ekonomike për Evropën (ECE më 1947), për Azinë dhe Lindjen e Largët (ECAFE në vitin 1947, e cila më vonë u bë ESCAP për "Azinë dhe Paqësorin"), për Amerikën Latine (ECLA, krijuar në vitin 1948, e cila më vonë u bë ECLAC për të përfshirë Karaibet), për Afrikën (ECA në vitin 1958), dhe për Azinë Perëndimore (ESCWA, 1973)29. Disa nga këto trupa arritën të ishin mjaft të rëndësishëm në evolucionin e ideve dhe normave, siç ishte për ECLA-ja në hemisferën perëndimore. Disa prej këtyre komisioneve nuk arritën kurrë premtimin e tyre ndërsa ai në Evropë u eklipsua nga aranzhimet e tjera ekonomike rajonale siç ishte krijimi i Komunitetit Ekonomik Europian. Këto komisione rajonale u krijuan brenda ECOSOC-ut, i cila ishte mandatuar me përgjegjësi koordinimin e punës sociale dhe ekonomike të vetë OKB-së dhe agjencive të specializuara. Shtetet mund të bashkohen ose të tërhiqen prej këtyre organizmave pavarësisht nga anëtarësimi i tyre në vetë Kombet e Bashkuara. Në një moment, Shtetet e Bashkuara u tërhoqën nga ILO-ja dhe UNESCO-ja për të protestuar ndaj disa politikave si edhe për arsye ideologjike në rastin e UNESCO-s. Një tërheqje e tillë nuk ndikoi në anëtarësimin e saj në votimet e OKBsë apo të SHBA-së në Këshillin e Sigurimit dhe Asamblenë e Përgjithshme. Megjithëse ECOSOC-u ishte nominalisht koordinatori i të gjitha organizatave ekonomike dhe shoqërore të OKB-së, aranzhimet e tyre ligjore dhe financiare sigurojnë pavarësinë e tyre. Agjencitë e specializuara raportojnë tek Asambleja e Përgjithshme përmes ECOSOCut, por gjashtë organet kryesore të OKB-së nuk kontrollojnë me të vërtetë agjencsitë e specializuara 30 . Ideja kryesore (nxitja e liberalizmit ekonomik kombëtar me përfshirje minimale ndërkombëtare përtej infrastrukturës bazë) duhej të realizohej kolektivisht përmes punës së agjencive të shumta. Për më tepër, këto agjenci të specializuara të OKB-së zhvilluan një "teori brenda një teorie". Përtej idesë qëndrore të OKB-së për të inkurajuar shtetet për të bërë vendime "të drejta" për të arritur rritjen ekonomike, teoria e funksionalizmit shpjegonte se si të arrihet paqja botërore. Funksionalizmi, siç u zhvillua nga David Mitrany, supozohej se 28
The World Bank: http://www.worldbank.org/en/news/press-release/2012/06/29/world-bank-group-supportpromote-growth-overcome-poverty-developing-countries-hits-nearly-billion-2012 29 Yves Berthelot, ed., “Unity and Diversity in Development Ideas: Perspectives from the UN Regional Commissi ons”, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2004. 30 Shiko: Erskine Childers with Brian Urquhart, “Renewing the United Nations System”,Sweden: Dag Hammarsk jöld Foundation, 1994.
16
do të çonte në paqen botërore jo nga një sulm frontal ndaj agresionit dhe çështjeve të tjera "politike", por duke anashkaluar këto çështje dhe duke u përqendruar në elementët e veçantë të zhvillimit31. Një qasje funksionale ndaj zhvillimit - mbi çështjet e punës, çështjet e fëmijëve, shkencën, arsimin, kulturën, bujqësinë e kështu me radhë - jo vetëm do të përparonin zhvillimin ekonomik dhe social por do të ndërtonin edhe rrjete të fuqishme operacionale, në mënyrë që shtetet të mësonin bashkëpunimin në këto fusha funksionale. Ky bashkëpunim funksional përfundimisht do të kalojë në fusha të tjera, madje edhe "politike", duke lejuar kështu marrëveshjen ndërkombëtare mbi agresionin, vetë-mbrojtjen, ndërhyrjen dhe subjektet e tjera të përfshira në paqen dhe sigurinë ndërkombëtare. Pra, në këtë qasje të hershme të OKB-së për zhvillim, teoria kejnstianiste e rritjes ekonomike, nëpërmjet kapitalizmit të rregulluar nga shteti dhe liberalizmit ekonomik ndërkombëtar, dha udhëzime për çështjet ekonomike dhe sociale. Teoria e funksionalizmit shpjegoi se si kapitalizmi shtetëror mund të kontribuonte në paqe. Përpjekjet për të aplikuar teorinë e funksionalizmit, dhe variantin e saj, neofunksionalizmin, në zhvillim, veçanërisht në Evropë, çuan në rikonsiderimin e veprimtarisë së jashtme si një rrugë drejt paqes. Së pari, zhvillimi u shfaq aq politik dhe kontradiktor si çdo çështje tjetër. Ndërtimi i infrastrukturës përmes agjencive të specializuara përfshinte vendime qeveritare dhe polemika. Së dyti, mund të ndodhin të dyja proceset si të "kthimit pas" ashtu edhe të "mbingarkesës". Kontradiktat në lidhje me politikën monetare dhe çështje të tjera teknike çuan në një konflikt të tillë ndërqeveritar që përparimet e mëtejshme të një natyre ekonomike mund të ndaleshin ose të shtyheshin për njëfarë kohe. Së treti, çështjet politike përtej procesit të zhvillimit ndërhynë në politikëbërje. Qasja e hershme e OKB-së ndaj varfërisë dhe zhvillimit ekonomik në shumë vende, ishte përsëritja e recetave standarde të liberalizmit ekonomik të perceptuar si kapitalizëm shtetëror. Nevoja për disa institucione ndërkombëtare nuk u tërhoq nga propozimet qëndrore të teorisë kapitaliste, domethënë se roli i agjencive publike ishte kryesisht për të siguruar infrastrukturën për sipërmarrjen private dhe për të menaxhuar ekonominë duke përdorur rregulloret dhe politikat makroekonomike. Faza e Dytë: Veprimi pohues Ndërkombëtar (1962-1981). Deri në vitin 1961, Kombet e Bashkuara kishin 104 shtete anëtare, më shumë se dyfishin e 51 anëtarëve të parë. Rritja e anëtarësisë kryesisht ishte për shkak të procesit të dekolonizimit, i cili u zhvillua, të paktën pjesërisht, nën kujdesin e Këshillit të Kujdestarisë. Një pasojë e dekolonizimit ishte se shumica e re e anëtarëve të OKB-së, shumica e të cilëve u ballafaquan me një fushë të pabarabartë të lojës ekonomike globale, preferuan më shumë rregullim transnacional publik të aktivitetit ekonomik privat. Kjo rregullore synonte të përfitonin vendet e varfëra duke korrigjuar pabarazitë globale dhe duke niveluar fushën e lojës. Edhe Banka Botërore, e cila nuk e ndante krejtësisht orientimin e ri në zhvillimin e Asamblesë së Përgjithshme dhe ECOSOC-un, filloi të rishqyrtojë shkaqet e nënzhvillimit dhe varfërisë. Natyra automatike e zhvillimit përmes recetave tradicionale kapitaliste dhe liberalizmit ekonomik kombëtar u vendos në pikëpyetje. Pika e kthesës ishte fillimi i përgatitjeve për Konferencën e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë
31
David Mitrany, “A Working Peace System” Chicago, shtëpia botuese: Quadrangle Books, 1966, fq 87.
17
dhe Zhvillimin (UNCTAD)32. Duke filluar në mes të viteve 1960, aktiviteti i zhvillimit të OKBsë u përqëndrua në parabrazinë e të ardhurave të vazhdueshme midis Veriut të pasur dhe Jugut të varfër, vendeve të zhvilluara dhe në zhvillim, midis vendeve të industrializuara dhe vendeve të Botës së Tretë. Si edhe kemi përmendur dhjetëvjeçari 1960 u caktua gjithashtu Dekada e parë e Zhvillimit të OKB-së. Origjina e këtij riorientimi shtrihet kryesisht në shkollën e mdnimit të Raúl Prebisch dhe kolegëve e tij në ECLA, të cilët argumentonin se sistemi kapitalist ndërkombëtar është kundër vendeve të varfra. Botëkuptimi i tyre ekonomik, i cili shpesh është perceptuar gabimisht se është bazuar në kritikat marksimit mbi kapitalizmin, u përqëndrua në varësinë strukturore të krijuar dhe përforcuar pabarazia ndërmjet pjesëmarrësve të pabarabartë në sistemin kapitalist botëror. Kështu, ndërsa agjencitë e Bretton Woods bazoheshin në pikëpamjen se ekonomia dhe zhvillimi ekonomik mund të ndaheshin gjerësisht nga politika, shtetet postkoloniale e shihnin gjendjen e tyre ekonomike si produkt të politikave koloniale të së kaluarës dhe politikës së pushtetit të së tashmes, të cilat krijuan një pabarazi të lojës ekonomike. Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar deklaronin të jenë jo-politikë, por vendet e reja në zhvillim i perceptonin këto organizata si thelbësisht politike. Në bazë të përvojës së tyre kryesisht në hemisferën perëndimore, Prebisch dhe kolegët e tij panë vendet e "periferisë" të bllokuara në marrëdhëniet e varësisë në lidhje me "qendrën". Për shembull, çmimi i produkteve të gatshme të eksportuara nga të pasurit rritej, ndërsa çmimi i lëndëve të para të eksportuara nga të varfërit luhatej në masë të madhe dhe kishin prirje të ulej me kalimin e kohës. Kushtet globale të tregtisë ishin armiqësore ndaj interesave të vende të Jugun. Ato shoqëri që ishin në kushtet të varësisë nuk mund të grumbullonin kapital dhe të zhvilloheshin pa ndihmën e jashtme të kapitalit nga Veriu. Kjo pikëpamje supozohet të shpjegojë hendekun në rritje midis vendeve të pasura dhe të varfëra. Sipas pikëpamjeve të kritikëve, Marrëveshja e Përgjithshme mbi Tarifat dhe Tregtinë (GATT) qeveriste një sistem tregtar diskriminues, i cili ndihmoi që të pasurit të pasurohen dhe të varfërit të varfërohen. GATT-i u orientua drejt liberalizimit të tregtisë në mallra të përpunuara, por nuk bëri shumë për të liberalizuar tregtinë e produkteve primare dhe produkteve bujqësore (eksportet nga periferia). Vendet në zhvillim u vendosën në një disavantazh strukturor, pasi eksportet e tyre u diskriminuan ndërsa në të njëjtën kohë u detyruan të veprojnë sipas rregullave liberale të tregtisë. Kjo çoi në përkeqësimin e kushteve të tregtisë, të varfërisë dhe të borxhit - me një fjalë, varësi. Shumë variante të "teorisë së varësisë" 33 u treguan atraktive, jo vetëm për amerikanolatinët, por veçanërisht për vendet ish koloniale që ja atribuan moszhvillimin trashëgimisë së kolonializmit dhe strukturës së sistemit kapitalist. Gjatë një sërë konferencash në mes të viteve 1970, G77-ta formuloi agjendën e vet për ristrukturimin e ekonomisë globale34. Një numër i madh i "konferencave globale ad hoc"35 që përqendroheshin në çështje
Thomas G. Weiss, “Multilateral Development Diplomacy in UNCTAD”, London, shtëpia botuese: Macmillan, 1986, fq 1964–84. 33 André Gunder Frank, “Development and Underdevelopment in Latin America”, New York, shtëpia botuese: Monthly Review Press, 1967. 34 Michael G. Schechter, “United Nations Global Conferences”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2005. 35 Thomas G. Weiss and Robert S. Jordan, “The World Food Conference and Global Problem Solving”, New York, shtëpia botuese: Praeger, 1976. 32
18
specifike, të tilla si popullsia dhe ushqimi, si dhe konferencat mbi Bashkëpunimin Ekonomik Ndërkombëtar, që u zhvilluan në Dhjetor 1975 dhe Qershor 1977 nën patronazhin e qeverisë franceze, krijuan forume për zgjerimin në nivel botëror të asaj që disa e quajtën "dialog" midis Veriut dhe Jugut. Shumica e Asamblesë së Përgjithshme paraqiti një kërkesë për një “Urdhër të Ri Ekonomik Ndërkombëtar” që synonte të modifikonte strukturën e marrëdhënieve ekonomike midis Veriut dhe Jugut. NIEO-ja duhej të përbëhej nga një sërë marrëveshjesh që do të rregullonin në masë të madhe ekonominë transnacionale dhe do të shpërndante fuqinë dhe pasurinë. Masat specifike për tregtinë, investimet, korporatat ndërkombëtare dhe ndihmën zyrtare për zhvillim u shpallën nga nocioni se pasuria dhe burimet duhet të rishpërndahen, në vend që të lejohej "dora e padukshme" e tregut për të përcaktuar atë shpërndarje. Tregjet janë parë nga shumica e qeverive të Jugut, si të njëanshëm dhe të manipuluar shumë lehtë nga të pasurit dhe të fuqishmit. Fati i shkurtër jetësor i NIEO-së u vulos nga ndryshimet në mjedisin politik dhe ekonomik. Shumica e shteteve në OKB-së mund të thërrisnin seanca të veçanta të Asamblesë së Përgjithshme dhe të kishin votat për të krijuar skema revolucionare të reja në letër për të ndryshuar shpërndarjen e fuqisë ekonomike. Por edhe me fuqinë e sapo gjetur (dhe të përkohshme) të Organizatës së Vendeve Eksportuese të Naftës (OPEC), Jugu nuk ishte në gjendje të bindte Veriun për një ristrukturimi të tillë ekonomik. Në vazhdën e luftës së vitit 1973 në Lindjen e Mesme ndërmjet Izraelit dhe Egjiptit, OPEC-u ishte në gjendje të zbatonte për një kohë një embargo për disa vende dhe si edhe një ngadalësim në dërgesat e naftës për pjesën tjetër të vendeve. Por OPEC-u nuk ishte në gjendje të detyronte Shtetet e Bashkuara dhe vendet e tjera perëndimore të ndryshonin mbështetjen e tyre për Izraelin dhe akoma më tej nuk ishte në gjendje të ruante unitetin e saj. Më në përgjithësi, OPEC-u nuk ishte në gjendje për kohë të gjatë të përdorte naftën si një armë në për të detyruar vendet e pasura të transformonin rrënjësisht ekonominë ndërkombëtare në mënyrë që të mbyllj hendeku mes vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim. Në anën tjetër, veprimet e OPEC-ut kishin një ndikim më të thellë në Jug, i cili varej shumë nga nafta për zhvillimin bujqësor dhe industrial. Kompanitë e mëdha ndërkombëtare të naftës shfrytëzuan situatën për të rritur pasurinë e tyre dhe Shtetet e Bashkuara dhe pjesa tjetër e Perëndimit mbajtën fuqinë për t'i rezistuar kërkesave për një NIEO dhe për të përshtatur ekonomitë e tyre me rritjen e çmimit të naftës OKB-ja kishte rritur asistencën teknike për vendet e varfëra përmes Programit të ri të Zhvillimit të OKB-së, i krijuar në vitin 196536. Raporti i ashtuquajtur Jackson i vitit 1969, i quajtur sipas hartuesit kryesor të saj, Sir Robert Jackson, kërkoi më shumë centralizim të përpjekjeve për zhvillim në sistemin e OKB-së, por ra kryesisht në veshë të shurdhër 37 . Financimi për UNDP-në ishte një faktor i rëndësishëm për zhvillimin e përmirësuar në shumë vende, por burimet e saj mbetën të pakta. Me afërsisht 5 miliardë dollarë, fokusi i tij është në asistencën teknike dhe studimet para investimeve, sepse vendet donatore preferonin Bankën Botërore dhe FMN-në si mjetet kryesore për financimin multilateral të zhvillimit. Në një
Stephen Browne, “The United Nations Development Programme and System”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2011. 37 A Study of the Capacity of the United Nations Development System, Geneva: UN, 1969, document DP/5. 36
19
ndryshim të rëndësishëm, duke njohur rëndësinë e zhvillimit të qëndrueshëm, OKB-ja rriti aktivitetet e saj në fushën e mjedisit. Në vitin 1972, OKB-ja sponsorizoi një konferencë ad hoc të Kombeve të Bashkuara për Mjedisin Njerëzor (UNCHE) në Stokholm, nga e cila u lind UNEP-i, Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin38. Kjo ishte kryesisht një iniciativë e re nga disa vende të zhvilluara, nga Suedia, të shqetësuara se gara për rritjen ekonomike ishte duke shkaktuar dëm thelbësor për mjedisin. Kjo "lëvizje e gjelbër" nuk ishte gjithmonë e mirëpritur nga vendet e varfëra. Shumë e pane fokusin tek mjedisi si ndërhyrje në zhvillimin e tyre. Si e tillë, lëvizja mjedisore shihej shpesh në si një formë e neokolonializmit, sepse vendet e industrializuara ishin pasuruar pa marr në konsideratë shkatërrimin e mjedisit, ndërsa vendet në zhvillim duhej të përballeshin me një strukturë kostoje të ndryshme në garën e zhvillimit duke patur si detyrim mbrojtjen mjedisin. Kështu, disa vende në zhvillim nuk kanë mbrojtur mjedisin si një pjesë e natyrshme e zhvillimit, por më tepër si një pengesë për një zhvillim të përcaktuar në terma strikt ekonomik. Këto shtete e panë dëmin e mjedisit si të shkaktuar kryesisht nga zhvillimi kapitalist i vetëm shtatë vendeve (G7), dhe tani këto vende po përpiqeshin të kalonin koston e zhvillimit të tyre drejt Jugut39. Me fjalë të tjera, G7-ta shkaktoi shumicën e dëmit dhe, për rrjedhojë, duhet të paguante për mbrojtjen e mjedisit. Ndërkohë, FMN-ja dhe Banka Botërore u penguan nga mungesa e përparimit të shpejtë ekonomik sipas doktrinave mbizotëruese në shumë pjesë të Jugut. Banka vazhdoi të theksojë zhvillimin e udhëhequr nga eksportet, duke vendosur pikërisht theksin në pjesëmarrjen në ekonominë botërore që UNCTAD-i mendonin kaq të dëmshme për vendet në zhvillim sipas rregullave të lojës të përcaktuara nga GATT-i. Pra, Banka, në veçanti, nuk ishte në të njëjtën mendim si UNCTAD-i dhe organizata të tjera të zhvillimit të OKB-së. Një numër shtetesh aziatike, të quajtur në atë kohë "Tigrat e Azisë Lindore", filluan të kishin fitimie ekonomike të me shpejta nëpërmjet politikave investuese dhe zhvillimin e tregtisë. Disa prej këtyre vendeve arritën të tejkalonin pritshmëritë ndërsa të tjerë si Koreja e Jugut, zhvilluan forma të ndryshme të "statizmit", të ngjashme me mënyrën se si bujqësia u trajtua në vendet e pasura, duke mbrojtur industritë kyçe kombëtare nga konkurrenca globale. Shtetet si Japonia kishin provuar se ishin të suksesshme në rritjen ekonomike të eksportuar përmes një politike industriale që arrinte të jepte subvencione shtetërore dhe përfitime të tjera për industritë kombëtare të përzgjedhura. Kishte tregti të gjerë, por nuk ishte tregti e lirë në kuptimin e konkurrencës së pastër ekonomike. Është e qartë se Azia Lindore nuk ishte Amerika Latine. Një lloj lloj zhvillimi autoritar ka funksionuar mirë në vende si Kina, Singapori, Malajzia, Koreja e Jugut dhe Tajvani - të paktën në afatin e shkurtër dhe të ndërmjetëm. Në dy rastet e fundit, zhvillimi autoritar gradualisht u bë më demokratik. Pavarësisht nga Tigrat e Azisë Lindore, Banka Botërore dhe Fondi Monetar vazhduan të bëjnë presion për ndryshimet e politikave në vendet në zhvillim në dritën e ritmeve të ulëta të rritjes ekonomike në Afrikë dhe disa pjesë të tjera të Jugut. Gjithnjë e më shumë Banka Botërore ishte e shqetësuar se si faktorët jo-ekonomikë si korrupsioni dhe kronizmi mund të Elizabeth R. DeSombre, “Global Environmental Institutions”, London&New York, shtëpia botuese: Routledge, 2006, fq 9. 39 Hugo Dobson, “The Group of 7/8 “, New York, shtëpia botuese: Routledge, 2007, fq 76. 38
20
ndikojnë në normat e rritjes ekonomike. Sipas statutit të saj, siç u tha, Banka është një organizatë jo politike, por mund të miratojë politika që duhet që mund të mos jenë rreptësisht ekonomike, por që ndikojnë në rritjen ekonomike. Sidomos pas Robert McNamara, Banka filloi të godiste varfërinë brenda vendeve në zhvillim. McNamara u angazhua për të rritur në mënyrë dramatike resurset në dispozicion për luftimin e varfërisë. Ndërmjet viteve 1969 dhe 1973, Banka siguroi dy herë më shumë ndihmë se në pesë vitet e mëparshme. Anëtarëve më të varfër të Bankës iu kushtua vëmendje e veçantë. Nën udhëheqjen e McNamara, zhvillimit ju dha më shumë prioritet. Bujqësia, planifikimi i popullsisë, furnizimi me ujë, kontrolli i ndotjes, të ushqyerit dhe problemet e tjera u vendosën në qendër të rendit të ditës. Deri në qershor të vitit 1972, kreditimi për bujqësinë u bë sektori i vetëm kryesor i huadhënies së Bankës. Banka Botërore vazhdon ende të ndërmarrë projekte që synojnë nxitjen e rritjes makroekonomike. Disa nga këto projekte, si financimi për digat e mëdha hidroelektrike, u treguan jashtëzakonisht të diskutueshme, duke pasur parasysh zhvendosjen e njerëzve dhe shkatërrimin e mjedisit. Banka ndoqi versionin e vet të veprimeve afirmative ndërkombëtare, por jo duke u fokusuar në kushtet e tregtisë dhe çështje të tjera të mbrojtura nga UNCTAD-i. Banka ka dhënë hua me norma interesi shumë të ulëta për më të varfërit. Ajo i dha hua, për shembull, familjeve të varfra në Azinë Jugore, në mënyrë që fëmijët e tyre të mund të shkonin në shkolla në vend që të punonin si punëtorë. Kështu, pjesa më e madhe e sistemit të OKB-së me Bankën Botërore rishqyrtoi strategjinë mbizotëruese në lidhje me zhvillimin ekonomik - edhe nëse ato nuk i plotësonin domosdoshmërisht të njëjtat rishikime. Theksi nga OKB-ja vendosej në strukturën e përgjithshme ekonomike ndërkombëtare, ndërsa Banka Botërore u përqëndrua më shumë në politikat e brendshme. Pikëpamjet ndryshuese të Bankës Botërore shpesh shiheshin progresive, për shkak të përqendrimit më të gjerë në faktorët socialë, por në të njëjtën kohë u kritikua për një qasje nga lart-poshtë dhe për mos konsultim të mjaftueshëm me personat e prekur nga politikat e saj. Faza e tretë: Kthimi në neoliberalizëm (1981-1989). Mendimi ekonomik evoloi me zgjedhjen e Margaret Thatcher në Mbretërinë e Bashkuar dhe Ronald Reagan në Shtetet e Bashkuara. Ata ishin adhurues të shkrimeve të Friedrich von Hayek, një ekonomist austriak i cili vinte theksin në lirinë individuale dhe tregjet relativisht të parregulluara si rrugë për prosperitetin ekonomik. Një rival intelektual i Keynes, Hayek e vendoste theksin në rregullat që qeverië vendosnin për menaxhimin e ekonomisë duke shkaktuar stanjacion ekonomik dhe inflacion të lartë40. Kompromisi Keynesian, që dominoi pjesën më të madhe të epokës së Luftës së Dytë Botërore, u zëvendësua me një rikthim në një përqasje relativisht më të fortë të laissez-faire, një qasje kapitaliste të tregut të lirë, artikuluar fillimisht nga Adam Smith, babai i kapitalizmit. Duke pasur parasysh fuqinë e Londrës dhe Uashingtonit në botë dhe në sistemin e OKB-së, ata gjithashtu çuan përgjegjësinë për një kthim në të menduarit ekonomik klasik brenda organizatës botërore. Për shembull, gjatë viteve 1980, Shtetet e Bashkuara këmbëngulën që FMN-ja dhe Banka Botërore të zbatonin programe
Friedrich von Hayek, “The Constitution of Liberty”, Chicago, shtëpia botuese:University of Chicago Press, 1978, fq 282. 40
21
rregulluese strukturore, duke kushtëzuar huatë në gatishmërinë e vendeve në zhvillim për të ulur shpenzimet publike dhe përfshirjen e publikut në çështjet ekonomike. Rregullimi strukturor u bë kodi për zbatimin e reformave të tregut dhe liberalizimin ekonomik në vendet në zhvillim duke kërkuar ndihmë shumëpalëshe për zhvillim. Rënia e Murit të Berlinit në vitin 1989 dhe fundi i Luftës së Ftohtë tregoi se socializmi i praktikuar nga Bashkimi Sovjetik dhe aleatët e tij ishte i falimentuar. Shtetet e Bashkuara dhe qeveritë e tjera perëndimore kishin rezistuar më së shumti, por me raste ishin të detyruar të pranonin kërkesat ekonomike të Botës së Tretë gjatë Luftës së Ftohtë, por pas përfundimit të saj nuk kishte alternativë për pikëpamjet perëndimore mbi kapitalizmin global dhe asnjë arsye politike për Perëndimin që të bënte kompromise. Kështu, u bë një paketim i ri i një vizioni të vjetër, atë që ekonomisti i Bankës Botërore John Williamson e quajti "Konsensusi i Uashingtonit"41. "Konsensusi i Uashingtonit" mund të ishte quajtur "Konsensusi i Brukselit", pasi shumë evropianë ishin në bord edhe pse konsensusi mungonte për pjesën më të madhe të Jugut. U theksua se sektori privat dhe tregjet e parregulluara, jo qeveria, do të hapnin rrugën drejt zhvillimit më të mirë. Mendimi i ri në ekonominë ndërkombëtare përfaqësonte një kthim në rregullimin minimal dhe sipërmarrjen maksimale private. Këtë herë, FMN-ja, Banka Botërore dhe agjencitë zhvillimore të sistemit të OKB-së, të paktën për një kohë, ishin kryesisht në dakortësi. Jugu ishte në një pozicion të dobët ekonomikisht dhe politikisht. Jo vetëm që ata kishin demonstruar tashmë pamundësinë për të detyruar pranimin e idesë së një NIEO, por papritmas Bashkimi Sovjetik u shpërbë si një partner ideologjik. G77 u fragmentua si një forcë politike efektive. Pra, kthimi i ekonomisë neo liberale ishte i plotë. Pas një heshtjeje të gjatë, disa organizata të OKB-së filluan të kritikojnë ndikimin e liberalizimit ekonomik - më e rëndësishmja është shqetësimi i UNICEF-it për ndikimin në fëmijët42. Për të shqyrtuar dhe përmbledhur, gjatë tre dekadave të para të Zhvillimit të OKB-së, vitet 1960, 1970 dhe 1980, zhvillimi kishte marrë kuptime të ndryshme, pasi konteksti politik global u zhvendos. Në vitet e hershme, zhvillimi u përcaktua kryesisht në aspektin e rritjes ekonomike kombëtare të matur në të ardhurat për frymë. Kjo gjithashtu nënkuptonte kërkimin e vetëbesimit kombëtar për vendet e Botës së Tretë. Ngadalë vlera e shtuar, dhe disi e ndryshme, e plotësimit të nevojave themelore të njerëzve duke mbrojtur mjedisin, erdhi në mënyrën e të menduarit të zakonshëm në vitet 1970. Ky përkufizim gradualisht krijoi bazë për inkorporimin e pjesëmarrjes popullore dhe vetëbesimin lokal në përmbushjen e nevojave bazë. Në këtë mënyrë, diskursi i zhvillimit ka ardhur për të përqafuar njëkohësisht tre vlera globale të përbashkëta: paqen, sigurinë njerëzore (përfshirë të drejtat e njeriut) dhe zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor. Dhe rëndësia e sektorit privat u bë, edhe një herë në vitet 1980, një komponent thelbësor i të menduarit të zhvillimit. Nevoja për të nxitur njëkohësisht zhvillimin ekonomik dhe për të siguruar disponueshmërinë e burimeve për brezat e ardhshëm, ose "zhvillimi i qëndrueshëm", ishte i përshtatur nga një komision i kryesuar nga kryeministri norvegjez Gro Harlem Brundtland, i
John Williamson, “The Washington Consensus Revisited,” in Economic and Social Development in the 21st C entury”, ed. Louis Emmerij, Baltimore, shtëpia botuese: Johns Hopkins University Press, 1997, fq 48–61. 42 Giovanni A. Cornia, Richard Jolly, and Frances Stewart, eds., “Adjustment with a HumanFace: Country Case Studies”, Oxford, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1998, fq 1-2. 41
22
cili më vonë drejtoi OBSH-së43. Shkëmbimi dialektik midis atyre që e vendosën theksin tek roli i tregjeve dhe tregtia e lirë kundrejt atyre që ishin pro rregullimit dhe ndihmën publike për shkaqe sociale dhe ekonomike ende duhet të japi një sintezë të re. Këto tensione kanë vazhduar por janë pakësuar, pasi OKB-ja e ka zhvendosur vëmendjen ndaj idesë së zhvillimit të qëndrueshëm. Në vitin 1994, ish Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Boutros Boutros-Ghali paraqiti para Asamblesë së Përgjithshme një “Agjendë për Zhvillim” 44 . Duke deklaruar se zhvillimi është një e drejtë themelore e njeriut, ai paraqiti një kuadër brenda të cilit theksoi ndërvarësinë e paqes, ekonomisë, shoqërisë civile, demokracisë, drejtësisë sociale, dhe mjedisit si komponentë të domosdoshëm të procesit të zhvillimit. Në këtë drejtim, ai vuri në dukje pozicionin, rolin dhe përgjegjësinë e Kombeve të Bashkuara në promovimin e zhvillimit në të gjitha aspektet e tij, por me theks të veçantë në përcaktimin e prioriteteve dhe lehtësimin e bashkëpunimit dhe koordinimit. Zgjedhja e George H. W. Bush dhe më vonë e Bill Clinton si President të SHBA-së kishte shumë të bënte me zhvillim si process të shtetit. Të dy ishin më pak ideologjik, sa i përket përkushtimit ndaj tregut të lirë, sesa kishte qenë administrata Reagan. Rënia e komunizmit dhe rritja e pragmatizmit nga ana e Jugut kontribuan gjithashtu. Megjithatë, tensioni midis rregullimit, qoftë në nivel shtetëror, qoftë në nivel ndërkombëtar, dhe qasjet e orientuara drejt tregut, rrënuan përpjekjet ndërkombëtare për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm. I njëjti debat ka ndodhur brenda vendeve. Për shembull, strategjitë për mbrojtjen e mjedisit gjatë përpjekjes për zhvillimin ekonomik mund të përfshijnë zgjidhje të bazuara në interes të tregjeve. Tregjet përdorin burimet në mënyrë më efikase dhe gjenerojnë llojin e pasurisë dhe teknologjive që në teori mund të lejojnë shoqëritë të përqëndrohen më shumë në mbrojtjen e mjedisit. Nga perspektiva neoliberale, tregjet janë zgjidhja e problemeve mjedisore. Nga këndvështrimi keynesian, si rregullat e qeverive ashtu dhe tregjet duhet të përballen me problemet mjedisore. Nga një perspektivë më e angazhuar "e gjelbërt" e mjedisit, kapitalizmi i parregulluar është shkaku i degradimit të mjedisit, dhe ekonomia duhet të rregullohet për tu mbrojtur dëmet mjedisore. Këto botëkuptime konkurruese për shkaqet dhe zgjidhjet e problemeve ndërkombëtare komplikojnë negociatat ndërkombëtare dhe e bëjnë kompromisin më të vështirë. Sidoqoftë, seria intensive e konferencave ndërkombëtare në vitet 1990 çoi në një kornizë të arsyeshme koherente të objektivave dhe politikave të zhvillimit. Kjo kornizë formoi themelet për Deklaratën e Mijëvjeçarit dhe u përfshi në gjuhën e vlerave të përbashkëta themelore: lirinë, barazinë, solidaritetin, tolerancën, respektin për natyrën, përgjegjësinë e përbashkët. Raporti i Mijëvjeçarit i Sekretarit të Përgjithshëm Anan përafronte fjalimin e "Katër Lirive" të Presidentit Franklin D. Roosevelt45. Themelet e OKB-së në ideologjinë kapitaliste liberale duket jo vetëm që janë ende të vendosura mirë, por janë forcuar në masë të madhe nga mungesa e ndonjë sfiduesi potencial të rëndësishëm. Ashtu si “New Deal” e Roosevelt, marrëveshja e re ndërkombëtare përmbante elemente të demokracisë sociale. E gjithë kjo ishte krejtësisht në përputhje me Deklaratën World Commission on Environment and Development, “Our Common Futur”, Oxford, Shtëpia botuese: Clarendon, 1987. 44 Boutros BoutrosGhali, “An Agenda for Development”, 1995: With Related UN Documents, New York, United Nations, 1995. 45 Kofi A. Annan, “We the Peoples: The United Nations in the 21st Century”, New York: United Nations, 2000. 43
23
Ndërkombëtare të të Drejtave, e cila përfshin Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut të vitit 1948 dhe dy konventat kryesore, një mbi të drejtat civile dhe politike dhe tjetrën për të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. Megjithatë, koncepti i demokracisë sociale nuk u pa me sy të mirë në qarqe të caktuara të mendimit, veçanërisht nga ana e djathtë e sistemeve të ndryshme politike. OKB-së dhe agjencitë e saj gjithashtu filluan t'i kushtojnë më shumë vëmendje rolit të grave dhe gjinisë46. Duke u bazuar në punën e ekonomistëve feministë, agjencive të OKB-së, si UNCTAD-i, UNDP-ja, UNICEF-i dhe Fondi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara për Gratë UNIFEM si dhe Banka Botërore dhe FMN-ja filluan të hulumtojnë se si burrat dhe gratë janë pozicionuar ndryshe në ekonominë botërore. Nën shqyrtim të veçantë ishin programet e rregullimit të strukturës për gratë në vendet që përjetonin kriza ekonomike. Përmes një shqyrtimi se si politikat e qeverive dhe institucioneve multilaterale ndikojnë në jetën e përditshme të grave, strategjitë mund të zhvillohen për të shmangur efektet e këqia ose pasojat e padëshiruara. Banka Botërore dhe FMN-ja kanë modifikuar politikat e tyre në mënyrë të tillë që kreditë e përshtatjes strukturore tani mund të përdoren, pjesërisht, për zbutjen e varfërisë dhe jo vetëm për reformat e tregut. Për më tepër, Banka Botërore tani e konsideron barazinë gjinore si thelbësore për zhvillimin ekonomik. Ndërsa përfshirja e grave dhe çështjeve gjinore në agjendën e zhvillimit ka përfitime të dukshme, ajo gjithashtu komplikon diplomacinë multilaterale në atë që konceptet përkatëse në lidhje me statusin e grave dhe të drejtave të grave janë dukshëm të ndryshme midis vendeve. Fokusi i OKB-së, dhe që nga viti 2010 fokus i UN Women 47 në veçanti, ishte në fuqizimin ekonomik të grave dhe nxitjen e strategjive për përmbushjen e Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), të cilat në masë të madhe ishin të përqendruara në barazinë gjinore dhe përmirësimin e shëndetit dhe arsimit e grave. Në vitin 2002 në Konferencën e Monterrey, në Meksikë, Veriu dhe Jugu ranë dakord që qeveritë e vendeve në zhvillim kishin detyrimin për të reformuar veten për të nxitur transparencën dhe sundimin e ligjit dhe për t'i dhënë fund korrupsionit, ndërsa vendet e zhvilluara kishin një detyrim për të ofruar ndihmë kuptimplotë për këtë proces për të përmirësuar zhvillimin. Masa numerike e "kuptimplotë" do të thoshte se qeveritë e Veriut, do të zotëronin 0,7% të PBB-së së tyre për ndihmë për zhvillim jashtë shtetit (ODA). Duke e quajtur "Konsensusin e Monterrey", kjo qasje u përpoq të pajtonte nevojën për reforma politike dhe strukturore të tregut dhe nevojën për të shpërndarë autoritativisht disa pasuri të Veriut të pasur në Jugun e varfër. Administrata e George W. Bush vazhdoi me një njoftim për krijimin e Llogarisë së Sfidës së Mijëvjeçarit (MCA) të ndihmës së huaj për vendet më të varfra. Vendet përfituese do të duhej të përmbushnin kritere të caktuara që kanë të bëjnë me efektshmërinë ekonomike dhe qeverisjen e mirë. MCA-ja nuk do të ishte një marrëveshje shumëpalëshe, por do të administrohej nga një korporatë e pavarur - Korporata e Sfidës së Mijëvjeçarit - e Shteteve të Bashkuara. Duke pasur parasysh natyrën kufizuese të kritereve të financimit, shumë pak nga vendet më të varfra në botë ishin në gjendje të kualifikoheshin për ndihmën. Deri në vitin 2008, me deficitet buxhetore dhe problemet e Devaki Jain, “Women, Development, and the UN: A SixtyYear Quest for Equality andJustice”, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2005. 47 United Nations “The World's Women, Trends and Statistics” United Nations New York, 2010, tek: https://unstats.un.org/UNSD/Demographic/products/Worldswomen/WW_full%20report_BW.pdf, fq viii. 46
24
ngutshme si brenda ashtu edhe jashtë vendit, shumë vëzhgues mendonin se e ardhmja e MCAsë nuk ishte e sigurtë, duke qenë se asistenca e huaj për një kohë të gjatë nuk ishte shumë popullore në Uashington. Megjithatë, Presidenti Obama vazhdoi t'i kushtonte burime të konsiderueshme MCA-së, duke kërkuar rreth 1.5 miliard dollarë në vitin 2012 dhe gati 900 milionë dollarë në vitin 2013. Administrata e Presidentit Bush gjithashtu nisi Planin e Emergjencave të Presidentit për Lehtësimin e SIDA-s (PEPFAR) në vitin 2003, i cili vuri në dispozivion rreth 15 miliard dollarë për pesë vjet për luftën kundër HIV/AIDS. Pothuajse të gjitha fondet ishin të lidhura me programet e ndihmës dypalëshe në pesëmbëdhjetë vende, dhe nga 1 miliardë dollarë në dispozicion për ndihmë shumëpalëshe, një pjesë e konsiderueshme ishte për arsimin. Administrata e Obamës zhvendosi disa burime nga PEPFAR-i në Fondin Global shumëpalësh për AIDS-in, tuberkulozin dhe malaries. Në vitin 1995, GATT-i u shndërrua në Organizatën Botërore të Tregtisë (WTO), rregullat e të cilave mbështesin tregtinë e lirë dhe rregullimin minimal shoqëror, si edhe mbrojtjen e mjedisit, të drejtat e njeriut ose ndonjë shqetësim tjetër. Duke pasur parasysh numrin e personave - në vendet e industrializuara dhe ato në zhvillim - të lënë pas nga forcat e globalizimit, përparësitë e pandara nga tregjet më të lira dhe specializimi i udhëhequr nga teknologjia ishin më pak se të dukshme. Globalizimi sinjalizonte pasuri dhe liri të re për disa, por për të tjerët procesi dukej mizor. Kjo solli një bollëk prej përfitimeve për shumë nga vendet e zhvilluara por solli edhe pabarazi të paparë në historinë njerëzore48. Duke pasur parasysh rregullat, vendimet dhe theksimet e tilla brenda OBT-së, politikat e saj morën reagime negative të gjera dhe intensive. Beteja e Seattle-it ishte një kujtesë shumë e dukshme e këtij reagimi, pasi demonstrata të dhunshme në rrugë dhe mosbindje civile shoqëruan takimin e OBT-së në atë qytet në fund të vitit 1999. Llojet e tjera të mosbindjes civile kanë ardhur si një tipar i OBT-së dhe grupit të G8-ës. OBT-ja, një agjenci e rëndësishme shumëpalëshe, i është afruar zhvillimit në një mënyrë shumë të ngushtë, sikur tregtia apo zhvillimi të jenë vetëm procese të thjeshta ekonomike në të cilat të drejtat e njeriut, ekologjia dhe kultura nuk kanë rëndësi. Për shembull, nuk është thënë asgjë për të drejtat e punës. Krijimi i OBT-së me siguri nuk do të thoshte se UNEP-i doli jashtë loje, më shumë vendosej theksi në tregtinë e lirë që do të thoshte se ILO-ja u godit rëndë. Por konsensusi i Uashingtonit në mënyrë të qartë la të pazgjidhur marrëdhënien midis tregtisë dhe proceseve të tjera të rrepta ekonomike, nga njëra anë, dhe çështjet si ekologjia dhe të drejtat e punës që gjithnjë e më shumë u konsideruan pjesë e një koncepti më të gjerë dhe legjitim të zhvillimit, nga ana tjetër. Deri më sot, nuk është krijuar asnjë lidhje formale midis OBT-së, ILO-s dhe agjencive të tjera të të drejtave të njeriut me UNEP-in dhe agjencitë e tjera mjedisore. Sidoqoftë, në Bankën Botërore, mbrojtja e mjedisit është parë gjithnjë e më shumë si një pjesë e ligjshme e qasjes së saj për të investuar në zhvillim. Banka Botërore u bashkua me UNEP-in dhe UNDPnë për të krijuar një organ të ri të Kombeve të Bashkuara, Fondin Global të Mjedisit (GEF), nëpërmjet të cilit financimi i Bankës u kombinua me programimin e UNEP-it dhe UNDP-së. Kështu, operacionet e Bankës ishin shumë më të ndërlidhura me pjesë të sistemit të OKB-së, edhe nëse vendimet kyçe mbetën të fragmentuara. Edhe pse jofinanciare, GEF përfaqësonte Anthony Giddens, “Runaway World: How Globalization Is Reshaping Our Lives”, New York, shtëpia botuese: Routledge, 2000, fq xxi-xxviii. 48
25
një njohje të qartë të marrëdhënieve midis zhvillimit dhe mjedisit. Për më tepër, në vitin 1992 në Konferencën e OKB-së për Mjedisin dhe Zhvillimin (UNCED) në Rio de Janeiro, vendet votuan si një organ i ri koordinues i OKB-së, Komisioni për Zhvillimin e Qëndrueshëm (CSD), i cili përfshinte qartë shqetësimet ekologjike dhe qëndrueshmërinë. CSD-ja ishte i dobët në autoritetin ligjor, por edhe emri i tij kishte rëndësi simbolike. Me kalimin e kohës, megjithatë, arritjet e tij specifike kanë qenë të vështira për t'u vendosur. Pavarësisht nga tregu, koncepti i ri i përbashkët i zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor u bë përbërësi qëndror në Raportet e Zhvillimit Njerëzor të UNDP-së49. Në 1990 një ekonomist i shquar pakistanez Mahbubul Haq dhe më pas Richard Jolly nga Mbretëria e Bashkuar por dhe të tjerë, në raportet vjetore analizuan bashkëpunimin ndërkombëtar për zhvillim në një mënyrë të gjerë dhe të shumëanshme. Raporti vjetor nganjëherë e vendoste theksin tek të drejtat e njeriut, nganjëherë tek gratë, ndonjëherë tek ekologjia. Raporti i rendit vendet jo vetëm me të ardhurat për frymë, por me një formulë më komplekse që përpiqet të masë cilësinë e jetës. Sigurisht, pasuria dhe prosperiteti kishin objektiva të larta, por po ashtu edhe edukimi dhe kujdesi mjekësor. Indekse të ndryshme kërkonin të matnin diskriminimin kundër grave jo vetëm ligjërisht dhe politikisht por edhe në aspektin e shëndetit dhe arsimit bazë. Në qasjen e saj ndaj zhvillimit, UNDP-ja ju bashkangjit me Këshillin për Zhvillimin e Jashtëm (ODC), një grupi privat me seli në Shtetet e Bashkuara që kishte qenë pionier në krijimin e Indeksit Fizik të Cilësisë së Jetës, i cili kërkonte të maste cilësinë e të gjitha vendeve sipas pasurisë, kujdesit mjekësor dhe arsimit. Kohët e fundit, UNDP-ja dhe organizata të tjera, përfshirë Bankën Botërore, po përdorin gjithnjë e më shumë koeficientin e Gini për të matur pabarazinë e të ardhurave. Kjo masë statistikore vlerëson shpërndarjen e pasurisë brenda shoqërive dhe na thotë më shumë për zhvillimin e barabartë njerëzor të një shoqërie sesa GDP. Raporti i Zhvillimit Njerëzor dhe Indeksi i Cilësisë Fizike të Jetës (ODC) trajtuan zhvillimin në mënyrë të gjerë, të synuara nga qasja e OKB-së për zhvillimin në fazën e katërt. Natyra e debatueshme e Raportit të Zhvillimit Njerëzor buronte nga disa faktorë. Së pari, një agjenci e Kombeve të Bashkuara "ka vlerësuar" vendet sipas kritereve të debatuara. Së dyti, shumë qeveri nuk pranuan faktin se fqinjët më të varfër kishin vlerësime më të larta për shkak se ata ishin më të mirë në marrjen e vendimeve për prioritetet, duke u kushtuar më shumë burimeve të tyre të kufizuara në arsim dhe shëndetësi, në vend që t'i shpenzonin për armatim. Së treti, nganjëherë metodologjia e UNDP-së që përdorte për të krijuar vlerësimet e saj krahasuese ishte, në fakt, e hapur për kritika serioze, si në vëllimin e vitit 2000 që theksonte të drejtat e njeriut. Statistika të sakta janë të vështira për t'u gjetur në shumë vende. Për më tepër, duke pasur parasysh subjektivitetin e përfshirë në zgjedhjen e masave të zhvillimit njerëzor, debatet u shtuan rreth asaj se çka duhet të përfshihet në Indeksin e Zhvillimit Njerëzor, si dhe si u peshuan variablat. Në vitin 2000, shtetet anëtare në Samitin e Mijëvjeçarit miratuan sigurinë njerëzore - eliminimin e varfërisë dhe promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm - si prioritetin më të lartë të organizatës botërore. Duke vepruar kështu, shtetet anëtare pranuan lidhjen midis punës së OKB-së në fushat ekonomike dhe sociale dhe mandatin e saj për paqen dhe sigurinë Craig Murphy, “The United Nations Development Programme: A Better Way?”, Cambridge, shtëpia botuese: Cambridge University Press, 2006, fq 83. 49
26
ndërkombëtare, e cila thekson nxitjen e zhvillimit social dhe ekonomik dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut si qasje indirekte ndaj paqes. Barazia ekonomike, ndjekja e rritjes ekonomike dhe kënaqësia e nevojave themelore të njeriut mund të bëjnë më shumë sesa thjesht përmirësimin e cilësisë materiale të jetës. Ato mund të zvogëlojnë gjasat e konfliktit të dhunshëm. Shkaqet e dhunës midis dhe brenda shteteve mund të zvogëlohen duke ulur pabarazitë dhe privimet e mëdha sociale dhe ekonomike. Në “Agjendën për Paqe”, Boutros Boutros-Ghali theksoi këtë lidhje dhe identifikoi dëshpërimin ekonomik, padrejtësinë shoqërore dhe shtypjen politike si "shkaqet më të thella të konfliktit"50. Brenda OKB-së ka ardhur propozimi që "koncepti i sigurisë duhet të ndryshojë-nga mëshimi ekskluziv në sigurinë kombëtare në vendosjen e theksit shumë më të madh në sigurinë e njerëzve, nga siguria përmes armatimit deri tek siguria përmes zhvillimit njerëzor, nga siguria territoriale tek ushqimi, punësimi dhe siguria mjedisore51". Krijimi i bazës për sigurinë e qëndrueshme njerëzore nënkupton fuqizimin e individëve, grupeve dhe komuniteteve për t'u angazhuar në mënyrë konstruktive dhe efektive në përmbushjen e nevojave, vlerave dhe interesave të tyre, duke u siguruar atyre një ndjenjë të sinqertë kontrolli mbi të ardhmen e tyre. Kësaj ju dha një shtytje shtesë nëpërmjet një raporti të një grupi të shquar personash të kryesuar nga ish-komisioneri i lartë i OKB-së për refugjatët Sadako Ogata dhe laureatit për çmimin Nobel në ekonomi Amartya Sen, të cilët fokusoheshin në "mbrojtjen e njerëzve nga kërcënimet akute dhe fuqizimin e tyre për të marrë përgjegjësinë për jetët e veta"52. Sen, sigurisht, ishte interesuar për nocionet tradicionale të zhvillimit, por së bashku me atë fokusohej gjithashtu edhe për "gjëra të pafavorshme", si mungesa e arsimit dhe kujdesit shëndetësor. Dokumenti përfundimtar i Samitit të vitit 2000 përsëriti Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit që formuan themelin për Deklaratën e Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara53. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit ishin tetë Objektivat kryesore të zhvillimit që drejtuan politikat zhvillimore dhe vlerësonin progresin drejt reduktimit të varfërisë dhe zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor. Si i tillë, procesi i OZHM-ve paraqet një vizion më të madh strategjik për mobilizimin e komunitetit ndërkombëtar dhe konsiderohet gjerësisht si një prej formave unikale të përdorura nga OKB-ja për zhvillimin e diplomacies ekonomike të saj. Në Samitin Botëror të 2005, krerët e shteteve dhe qeverive u takuan në Nju Jork për të shqyrtuar përparimin drejt arritjes së OZHM-ve dhe u përpoqën të binin dakord mbi reformat për të rritur kapacitetin dhe efektivitetin e organizatës botërore. Skadimi i tyre në vitin 2015 gjithashtu do të çonte në diskutime të mëtejshme se "çfarë do të ndodhte më pas". Diplomatët që negociuan marrëveshjen përfundimtare të samitit në Gusht të vitit 2005 fillimisht u tronditën kur përfaqësuesi i përhershëm i SHBA-së në OKB, John Bolton, papritmas propozoi heqjen e të gjitha referencave për qëllimet duke dhënë mbështetjen e gjerë për objektivat e zhvillimit në
Boutros BoutrosGhali, “An Agenda for Peace: Preventive Diplomacy, Peacemaking, and Peace-Keeping”, New York, shtëpia botuese: United Nations, 1992, paragrafi 15. 51 UNDP, “Human Development Report 1993”, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1993, fq 5. 52 Commission on Human Security, “Human Security Now” (New York: Commission on Human Security, 2003) , fq iv. 53 Sakiko FukudaParr, “Millennium Development Goals: Why They Matter,” Global Governance 10, no. 4, 2004: fq 395–402. 50
27
përgjithësi. Kjo solli një trazirë të parashikueshme mes vendeve të tjera të OKB-së. Brenda disa ditësh, Bolton kishte ndryshuar kursin dhe lejoi referenca specifike për OZHM-të, duke marrë parasysh profilin dhe pranimin e tyre në mbarë botën. Fjalimi i Presidentit Bush në Samitin më 14 Shtator 2005, përfshinte këtë deklaratë kategorike: "Ne jemi të përkushtuar ndaj Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit"54. Përtej ruajtjes së Objektivave sipas emrit, Shtetet e Bashkuara gjithashtu mbështetën propozime për çështje të tilla si Marrëveshja e Kiotos mbi ndryshimet klimatike, e cila ishte paksa e ndërthurur në dokumentin përfundimtar për të treguar se nuk kishte marrëveshje universale55. Lidhjet midis varfërisë, nënzhvillimit dhe konfliktit të dhunshëm vështirë se mund të injorohen, edhe nëse lidhja shkakësore është empirikisht e vështirë për t'u vërtetuar. Abuzimet e varfërisë dhe të drejtave të njeriut në Afganistan padyshim lejuan Al Kaedën të lulëzojë atje. Kjo organizatë terroriste dhe udhëheqësi i saj, Osama bin Laden, gjithashtu gjetën strehim në Sudan, Al Kaeda dhe degët e saj gjetën strehë në vende si Jemeni dhe Somalia. Ekstremizmi islamik dhe nacionalizmi i dhunshëm kanë disa rrënjë në privimin ekonomik dhe problemet e varfërisë së vazhdueshme56. Udhëheqësit nga klasat e sipërme shpesh mobilizojnë ndjekësit të cilët janë të frustruar nga varfëria dhe papunësia. Sipas Thomas Friedman, shpesh është "qëndrimi rreth djemve" nga radhët e pa punësuar, të cilët janë vetëvrasës dhe terroristë të tjerë. Ashtu si edhe Amartya Sen, fituesi i çmimit Nobel, ka thënë: “megjithëse puna e përhershme empirike në lidhjet shkakore midis trazirave politike dhe privimeve ekonomike mund të jetë e rrallë, prezumimi themelor që dy fenomenet kanë lidhje të forta kauzale është i përhapur ... Sigurisht, shmangia e luftës dhe çrrënjosja e varfërisë janë të dyja qëllime të rëndësishme dhe është mjaft bindëse se secili ushqen tjetrin".57 Diskursi dhe praktika midis vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim në OKB vazhdon të pasqyrojë rëndësinë e kësaj lidhjeje zhvillim-konflikt. Për shembull, mungesa e zhvillimit në kuadrin e qeverisë Karzai në Afganistan ishte një nga faktorët kryesorë që i lejonin talebanëve radikalë të bënin një rikthim atje. Kur qytetarët janë të zhgënjyer me varfërinë dhe korrupsionin, ndonjëherë ata mund të bëhen të gatshëm për të favorizuar alternativat ekstremiste. 1.2 Shteti si aktori kryesor i ushtrimit të Diplomacisë ekonomike. Me gjithë shfaqjen e aktorëve të ndryshëm në arenën ndërkombëtare, shteti ngelet edhe sot si aktori kryesor me rezultat të jetë në mënyrë të pa shmangshme në qendrën e politikës ndërkombëtare. Realiteti ndërkombëtar, ashtu si ne e njohim sot, formatohet nga ekzistenca e shteteve. Modeli shtetëror ka në ditët e sotme zbatim global, ashtu si tregon dhe kolonizimi, që “Deklarata e H. E. George W. Bush, President i Shteteve të Bashkuara të Amerikës, 2005 World Summit, High Level Plenary Meeting, September 14, 2005, www.un.org/webcast/summit2005/statements/usa050914.pdf. 55 Thomas G. Weiss and Barbara Crossette, “United Nations: PostSummit Outlook,” in Great Decisions 2006, ed. Karen M. Rohan, New York, shtëpia botuese: Foreign Policy Association, 2006, fq 9–20. 56 Steve Coll, “Ghost Wars: The Secret History of the CIA, Afghanistan, and bin Laden, from the Soviet Invasion to September 10th 2001”, New York, shtëpia botuese: Penguin, 2004. 57 Amartya Sen, “Global Inequality and Persistent Conflicts”, paper presented at the Nobel Awards Conference 2002, reprinted in Commission on Human Security, Human Security Now, 132. 54
28
nuk kishte si rrjedhojë shfaqjen e formave të tjera të organizimit politik dhe social por shfaqjen e globalizimit të kuptimit të shtetit. Politika e jashtme përben degën e aktivitetit shtetëror e cila drejtohet për “jashtë” dmth që ka si shumë të sajën problematikën e jashtë kufinjve dhe mund të marri dy forma për arsye të mos formatimit të plotë të sistemit ndërkombëtar: formën diplomatike dhe atë strategjike. Nëpërmjet politikës së jashtme shteti shprehet si aktor në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe përpiqet të reagojë kundrejt interesave të aktorëve të tjerë ndërkombëtar dhe në përgjithësi të ushtrojë ndikim58 në ambjentin e tij që ta ruajë në të njëjtën situatë kur kjo është në interes të tij dhe ta ndryshoj kur është negative. Me fjalë të tjera shteti përpiqet nëpërmjet politikës së jashtme të paktën të ruajë dhe të rrisi mundësitë e ndikimit të tij jashtë kufinjve kombëtar. Politika e jashtme është vlerësuar tradicionalisht si politikë e lartë, e shprehur qoftë me formën e diplomacisë qoftë me atë të strategjisë. Në kohën e sotme vihet re një zgjerim i qartë i gamës së ndimit të kësaj politike. Në saj të fuqizimit të rolit të shtetit në shoqëritë e sotme dhe të rritjes së ndërvartësisë së këtyre shoqërive, një sërë fushash (ekonomia, ambjenti, kërkimi shkencor dhe teknologjik etj) janë përfshirë në kaudrin e interesit të politikës së jashtme të shteteve. Politika e jashtme ka marrë një pozicion gjithnjë e më të rëndësishëm për arsye të ndryshimeve të rëndësishme që janë shënuar në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për arsye të procesit të globalizimit të kaudrit të marrëdhënieve ndërkombëtare, shtetet nuk ndihen të shqetësuara nga ambjenti i tyre i afërt (politikat e miqësisë së mirë) por fati i tyre varet nga faktor që zhvillohen në anën tjetër të planetit. Shfaqja e problemeve globale, që mbërthejnë të gjithë globin, si psh shatërrimi i ambjentit, shterrja e burimeve natyrore, shpërthimi demografik, së bashku me rrezikun e terrorizmit ndërkombëtar, përhapjen e sistemeve ushtarake dhe rrezikun e armëve bërthamore e shndërrojnë komunitetin ndërkombëtar në një komunitet ekzistues. Me fjalë të tjera, diplomacia u detyrua të marri parasysh fusha veprimi të cilat nuk ishin të afërta me të duke e zgjeruar kuadrin e politikës së jashtme të një shteti. Në këtë bazë vihet re se një pjesë e madhe e kuadrit të politikës së jashtme ndikon veprimtarinë e shoqërisë dhe në të kundërt kuadri i politikave të bredshme ka mundësi të ndikojë tërthorazi në politikën e jashtme. Si rrjedhojë e elementëve thelbësor të politikës së jashtme dhe procesit të marrjes së vendimeve me të cilat formatohet politika në fjalë, veprimtaria e sistemit politik dhe social të shtetit përcakton në shkallë të lartë orientimet e saj, me rrjedhojë pjesë të tëra të politikës së jashtme që kanë ndikim në buxhetin e një shteti, si psh mbështetja e vendeve të Botës së Tretë, eksporti i armëve, pjesmarrja në bashkëpunimet shumëpalëshe për luftën kundrejt tërrorizmit dhe krimit të organizua ose në fushën e kërkimeve shkencore dhe teknologjike, të kenë lidhje të ngushtë me politikën e brendshme të shtetit dhe me ndikimet kryesore ekonomike dhe sociale. Fuqizimi i ndikimit të politikës së jashtme tek ajo e brendshme dhe e kundërta dhe roli i zgjeruar që ka zënë ekonomia në to ka si rezultat ndryshimin cilësor në veprimtarinë qeveritare. Sjellja e shteteve në këndvështrimin e politikës së jashtme përcaktohet nga faktor dhe precese të caktuara. Ndërvarësia ekonomike vazhdimisht në rritje, ashtu siç shprehet nga globalizmi i dha fund dallimit ndërmjet politikës kombëtare dhe asaj ndërkombëtare. Rëndësia 58
Waltz Kenneth, ‘Theory of International Politics”, California, shtëpia botuese: Addison-Wesley, 1979, fq 93.
29
e këtij procesi e bëri Diplomacinë Ekonomike më shumë të përbërë duke përfshirë sa më shumë çështje dhe dukë përfshirë sa më shumë aktor. Dy janë kategoritë e mëdha e elementëve vendimarëse të politikës së jashtme: elementët e brendshëm dhe ata të jashtëm. Me termin elemente të brendshëm nënkuptojmë të gjithë faktorët që lidhen me aktor shtetëror (social, struktura ekonomike dhe politike, burime natyrore dhe karakteristika gjeografike, personalitete politike etj), ndërsa elementet e jashtëm përbëhen nga faktor që karakterizojnë natyrën e shtetit (sisteme ndërkombëtare, veprimtaria e shteteve të tjera etj). Elemente të Brendshëm. Historia e marrëdhënieve ndërkombëtare vërteton se ekziston shumëllojshmëri politikash së jashtme të cilat përcaktohen nga karakteristikat e veçanta të çdo shteti. Ndërmjet elementëve të brendshme vendimtare të politikës së jashtme mund të dallojmë tre kategori të mëdha: natyrorë, strukturorë dhe elementët kulturor dhe njerëzor. Elementët natyrorë nga ana e tyre përmbajnë tre dimensione të rëndësishme: gjendjen gjeografike, burimet natyrore dhe situatën demografike. Tek situata gjeografike lozin rol dimensionet e shtetit, pozicioni gjeostrategjik i vendit 59 , morfologjia e terrenit dhe klima. Burimet natyrore përcaktojnë në shkallë të lartë nivellin e pavarsisë së shteteve në lidhje me jashtë, si psh varësia e Bashkimit Europian në çështjet e energjitikës. Ekzistenca e burimeve natyrore përbën një element thelbësor për fuqinë e nje shteti dhe vendoset në shërbim të politikës së jashtme, në shkallën sigurisht që shteti disponon mjete ekonomike dhe teknike që do i lejojnë shfrytëzimin e këtyre burimeve. Në situatën demografike përfshihen numri, struktura, mosha, shtresëzimi kombëtar i popullsisë të cilat ndikojnë në politikën e jashtme të shtetit ose duke imponuar disa kufinj në fuqinë e tyre, ose duke ndërtuar elementë presioni të brendshëm (emigracioni, kërkimi i hapësirave të reja etj). Elementët strukturor kanë të bëjnë me natyrën dhe formën e institucioneve politike dhe ekonomike. Për sa ka të bëjë me institucionet politike mund të dallojmë ndikimin e llojit të rregjimeve dhe shpërndarjen e pushtetit ndërmjet strukturave të ndryshme administrative për prodhimin dhe zbatimin e politikës së jashtme. Për sa i përket institucioneve ekonomike struktura e tyre (ekonomia e tregut ose ekonomia e centralizuar) dhe niveli i zhvillimit kanë ndikimin të drejtpërdrejt në fuqinë e shteteve dhe në politikën e tyre të jashtme. Në grupin e faktorëve strukturor kanë lidhje gjithashtu në mënyrë të tërthortë organizimi i partive politike, lloji i tyre, madhësia e tyre dhe grada e centralizimit të tyre, struktura e grupeve të presionit si edhe ndikimi i tyre, ekzistenca dhe veprimtaria e grupeve kombëtare, fetare dhe gjuhësore etj. Mbi elementët e sipërm shtohet dhe dimensioni teknologjik, i cili lidhet me mundësinë e shfrytëzimit dhe kontrollit të ambjentit natyror dhe shoqëror. Realisht nuk mjafton ekzistenca e burimeve natyrore që një shtet të jetë i pasur dhe i zhvilluar dhe të ushtrojë politikën e jashtme bazuar në një force reale. Duhet gjithashtu të ekzistojnë dhe mundësitë teknologjike, ekonomike dhe njerëzore për shfrytëzimin e këtyre burimeve. Gjithashtu nuk mjafton që një shtet të disponojë territor të madh për të përfituar automatikisht rregjimin e një fuqie të rëndësishme. Nevojitet realisht të disponojë mënyrat për të kontrolluar thelbësisht dhe të sigurojë shfrytëzimin politik të këtij territori. Κονδύλης Παναγιώτης, “Θεωρία του Πολέμου” (Teoria e Luftës), Athinë, shtëpia botuese: Themelio, 1999, fq 127-129. 59
30
Në kategorinë e elementëve kulturor60 dhe njerëzor mund të përfshijmë faktorë shumë të ndryshëm si kultura (sistemet e vlerave, gjuha, feja), ideologjia (këndvështrimi për botën dhe mjetet e veprimtarisë që preferon një shtet), neutropitë gjithëpërfshirëse (historia, bashkëjetesa, kujtesa historike), opinioni publik (ikonat pozitive dhe negative të “tjetrit”), personaliteti i klasës politike dhe struktura e përceptimeve të tyre. Të gjitha elementët vendimtarë të politikës së jashtme që u paraqitën janë të rëndësishëm, duke dobësuar kështu zhvillimin e një teorie reale që e interpreton politikën e jashtme në bazën e vetëm një elemeti. Akoma më shumë rëndësia e tyre ndryshon në bazë të kushteve të caktuara dhe të veçorive që karakterizojnë çdo aktor shtetëror, duke përcaktuar në mënyrë të padiskutueshme si të vështirë përpjekjen e ndërtimit të një modeli të përgjithshëm interpretues të politikës së jashtme. Elemente të jashtëm – Rëndësia e procesit të vendimarrjes. Studimi i elementëve përcaktues të politikës së jashtme nuk mjafton në shumicën e rasteve që të interpretojë përzgjedhjet në këtë sektor. Proçesi nëpërmjet të cilit merret vendimi për politikën e jashtme përbën një një lloj filtri nëpërmjet të cilit kalojnë elementët vendimtar. Analiza e proçesit të vendimarrjes dhe e ndikimit të saj në politikën e jashtme është e komplikuar sepse ka të bëjë në të njëjtën kohë me shumë kuadre interpretuese që veprojnë duke plotësuar njëra tjetrën. Ashtu si është psh modeli i përzgjedhjes ortologjike, modeli i veprimtarisë së organizatave qeveritare, modeli i negociatave, i kuadrit interpretues i cili nënvizon faktin se në shumë situata ata që marrin vendimet ndodhen përballë një ambjenti shumë të përbërë dhe disponojnë informacione të cunguara dhe të shpërndara. Shumëllojshmëria e strukturave institucionale që mbizotrojnë në prodhimin e politikës së jashtme, si edhe shumëllojshmëria e situatave me të cilat përballen ata që marrin vendimet në këtë sektor, e bëjnë pa bazë përzgjedhjen e një modeli interpretues dhe vendosjen e tij si shembull ideal për procesin e vendimarrjes. Duhet që në çdo rast specifik të shohim se cili kuadër interpretues përshtatet më mirë i vetëm ose i kombinuar me dikë tjetër. Nga ana tjetër, në kuadrin e dinamikës për vendimarrjen, nuk duhet të harrojmë rëndësinë e elementëve të ndryshëm vendimtarë të politikës së jashtme, pasi procesi i vendimarrjes ndikon në rëndësinë respektive të këtyre elementëve vendimatrë. Rëndësia e veglave të Diplomacisë Ekonomike shfaqet me një rëndësi të veçantë në kohën e sotme ku fenomenet ndërkombëtare kanë natyrë të paqëndrushme, duke skicuar një realitet për marrëdhëniet ndërkombëtare që vështirë mund të kufizohet dhe një ikonë shumë dimesionale dhe të copëzuar. Roli në rritje i marrëdhënieve ndërkombëtare në jetën e grupeve sociale është rezulatat i shumë faktorëve dukë qënë se fusha e marrëdhënieve ndërkombëtare u zgjerua shumë jo vetëm për arsye të globalizimit të këtyre marrëdhënieve por edhe për arsye të përfshirjes së gjerë në këtë fushë të faktorëve ekonomik, teknologjik, dhe kulturor, në sajë të rritjes së ndërvartësisë së shoqërive tona61. Nga ana tjetër, sigurisht, problemet e mëdha sociale, si problemet demografike, emigracioni, zhvillimi, problemet e ambjentit, terrorizmi dhe krimi i organizuar u Selwyn J.V. Moons&Peter A.G van Bergeijk, “A meta-analyses of economic diplomacy and its effect on international economic flows”, working paper no 566, International Institute of Social Studies, October 2012, fq 6-7. 61 Dina Tomsic, “International Fairs as Tool of Economic Diplomacy”, tek: file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/No_50_51_Dina_Tomsic.pdf, fq 38. 60
31
ndërkombëtarizuan në mënyrë të rëndësishme. Kështu perceptimi termit të marrëdhënieve ndërkombëtare merr parasysh një sistem të përbër ose një gjithësi aktorësh që kanë ndërvartësi në një ambjent të caktuar me rezultat që analiza e politikës së jashtme të një shteti të ketë si objektiv, veç përqasjes së marrëdhënieve ndërkombëtare, përfshirjen dinamike në ambjentin e saj dhe si rrjedhoj perceptimin e fushës së marrëdhënieve ndërkombëtare si sistem dhe jo si gjithësi elementësh të thjeshtë që duhet ose munden të studjohen veçanërisht. Sjellja e aktorëve ndërkombëtar ndikohet, madje ndonjëherë edhe përcaktohet, nga struktura e sistemit brenda së cilit zhvillohet. Kjo strukturë prodhon çdo herë një numër të caktuar rregullash ose karakteristikash të lojës, të cilat faktorët ndërkombëtar nuk mund të shpërfillin. Ndërmjet karakteristikave të shumta strukturore të një sistemi ndërkombëtar mund të nënvizojmë disa dimensione si psh, korelacioni i fuqive, hierarkia, homogjenizmi, situata e rregjimeve ndërkombëtare. Konfigurimi i korelacionit të fuqive është element bazë i çdo sistemi ndërkombëtar62. Përbën shprehjen e ekzistencës së qëndrave të pushtetit që i shprehin karakteristikat e tyre në tëresinë e sistemit ndërkombëtar dhe ku si rrjedhojë, përcaktojnë akses qëndror nga të cilat ndërtohen ndërveprimet ndërmjet aktorëve ndërkombëtar. Me fjalë të tjera, formatimi i korelacionit të fuqive varet nga numri i shteteve që mund të veprojnë në nivel ndërkombëtar në sistemin ndërkombëtar dhe nga natyra e korelacioneve që formatohen ndërmjet këtyre shteteve. Me këtë kuptim është i qartë dallimi midis sistemeve dy polare dhe shumë polare. Hierarkia rezulton nga ndarja e pa barabartë e pushtetit ndërmjet aktorëve ndërkombëtar. Nuk bazohet vetëm në kapacitetet ushtarake të shteteve por edhe në fuqinë ekonomike të tyre, atë kulturore, shkencore dhe rrezatimin e tyre ideologjik. Perceptimi që kanë aktorët e tjerë për këto zotësi- reale ose të supozuara - loz rol të rëndësishëm në këtë hierarki. Homogjenizimi i një sistemi ndërkombëtar përfshin shumë të dhëna të ndryshme. Si psh, shkallën e ngjashmërisë ose dallimit midis rregjimeve politike të shteteve të ndryshme. Shkallën e dallimit teknologjik ose kulturor ndërmjet aktorëve të ndryshëm ndërkombëtar. Kur studjojmë sistemin ndërkombëtar, vihen re disa ndryshime që karakterizojnë zhvillimin e tij gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit. Ndryshimi më rëndësishëm është pa dyshim rritja e aktorëve ndërkombëtar. Sistemi ndërkombëtar është globalizuar totalisht dhe me këtë kuptim asnjë zonë nuk mund të jetë e veçuar në kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare globale. Nga ana tjetër, lëvizjet dekolonizuese dhe në vazhdim rrënia e Bashkimi Sovietik dhe Jugosllavisë 63 shkaktuan shfaqjen e shumë shteteve të reja në skenën ndërkombëtare, rrjedhimisht numri i aktorëve ndërkombëtar është katërfishuar në harkun kohor të pak dhjetëvjeçarëve. Megjithatë, kjo rritje e numrit të aktorëve ndërkombëtar nuk lidhet vetëm në krijimin e shteteve të reja por edhe në shumë fishimin e aktorëve jo shtetëror si psh, organizata ndërkombëtare jo qeveritare, kompani shumëkombëshe etj. Me gjithë shumëfishimin e numrit të aktorëve vihet re rritje në shkëmbimet dhe komunikimin e pjestarëve të komunitetit ndërkombëtar. Rritja e tregtisë ndërkombëtare çoi në instalimin e marrëdhënieve shumë të ngushta të ndërvartësisë. Këto ndërveprime tentojnë të Peter A. G van Bergeijk, Maaike Okano-Heijmans and Jan Melissen ed,”Economic Diplomacy, Economic and Political Perspective”, shtëpia botuese: Martinus Nijhoff Publishers, Leiden Boston, 2011, fq 36. 63 Reneo Lukic and Allen Lynch, “Europe from Balkans to the Ural. The Disisntegration of Yugoslavia and Soviet Union”, Oxfrod, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1996, fq 34-39. 62
32
marrin formë-proces shumëpalësh e cila bëhet e dallueshme sa në nivelin e sistemit ndërkombëtar aq edhe në ato sisteme që karakterizohen si periferike. Ato thurrin një rrjet të madh ndërvartësie politike ekonomike, teknologjike dhe kulturore ndërmjet shteteve. Lidhjet që krijohen kontribojnë nga ana e tyre në ndryshimin e thellë të natyrës së ndikimeve midis shumë shteteve dhe në të njëjtën kohë paralelisht kufizojnë gamën e përzgjedhjeve që ofrojnë tek to. Pavarësia kombëtare, në kuptimin klasik që e përdorim, tenton që të kufizohet. Nga ana tjetër faktor të rinj dhe zhvillimi i shpejtë i disa problemeve fuqizuan edhe më shumë ndërvartësinë. Rritja e vazhdueshme demografike, problemet e emigracionit të pakontrolluar dhe anarkik, mungesat në prodhimet ushqimore, dëmtimi i vazhdushëm i natyrës, shfrytëzimi në rritje i burimeve natyrore dhe kriza energjitike sollën në dukje ekzistencën e problemeve globale që mund të godasin tërrësinë e shoqërisë ndërkombëtare, ku kostoja më e madhe do bie mbi shtetet e vogla dhe të dobta. Për herë të parë në historinë e njerëzimit mund të thuhet që kemi të bëjmë më një sistem ndërkombëtar që shtrihet në të gjithë planetin, ku me njërën apo tjetrën mënyrë të gjitha pjesët e tij ndikohen nga zhvillimi i këtij sistemi. Formatimi i korelacionit të fuqive është papërcaktuar dhe jo harmonike. Kjo u shfaq edhe më dukshëm pas 11 Shtatorit të 2001 dhe me rrjedhojë ndërhyrjen Amerikane në Afganistan dhe Irak64. Është e qartë se bota pas këtij sulmi hyri në një fazë pasigurie dhe paqëndrushmërie. Për sa kemi të bëjmë me hierarkinë, vihet re se sistemi ndërkombëtar gjatë viteve të fundit pësoi një shtresëzim të fortë. Ndërmjet superfuqisë Amerikane dhe shteteve të vogla periferike të Jugut, janë krijuar shumë kategori që përbëhen nga fuqi të mëdha periferike, të mesme dhe të vogla, megjithatë kanë karakteristika të ndryshme cilësore në lidhje me fuqinë e tyre. Ky shtresëzim i fortë i sistemit ndërkombëtar do të thotë se ndërvartësia është me natyrë asimetrike. Për sa ka të bëjë me homogjenitetin e sistemit ndërkombëtar, me gjithë globalizimin dhe me gjithë faktin se shteti-komb u shndërrua në model global, sigurisht që është tërhequr si fenomen. Rritja e heterogjenizmit kontribon në skepticizmin kundrejt sistemit botëror. Politika ndërkombëtare nuk është shuma e politikave të jashtme të rreth 195 shteteve. Kjo politikë përbën një sistem të përbër, struktura e të cilit ndikon në veprimtarinë e njësive përbërëse. Në kuadrin e këtij sistemi, marrin pjesë një seri proçesesh ndërvartësie në të cilat marrin pjesë dy ose më shumë aktor ndërkombëtar. Këto procese karakterizohen nga dy dimensione thelbësore: përplasjen dhe bashkëpunimin. Politika ndërkombëtare ishte e lidhur pashmangmërisht me kuptimin e përplasjes në të gjitha format dhe veçanërisht me atë të përplasjes ushtarake. Koha moderne nuk përbën veçanti, madje të kundërtën do të thoja. Proçeset e përplasjeve ndërkombëtare shqyrtohen nga këndi i sjelljes strategjike, nën kushtet e zbulimit të mënyrave të caktuara me të cilat duhet të kryhet përdorimi i forcës ose kërcënimit të forcës në mënyrë që të arrihen objektiva të caktuar. Më në veçanti bëhet përpjekje për përcaktimin e sjelljes sa më të përshtatshme në mënyrë që të përcaktohet ose të kontrollohet kundërshtari dhe të përcaktohet qëndrimi i tij në kuadrin e ekzistencës së situatave përplasëse. Sigurisht, analiza e strategjive moderne e mbikalon analizën e elementëve të përplasjeve ushtarake, pasi përfshin anët
Dan Caldwell, “Vortex of Conflict. U.S Policy Towards Afghanistan, Pakistan and Iraq”, StandfordCalifornia, shtëpia botuese: Standford University Press, 2011, fq 99-100. 64
33
ekonomike, kulturore dhe psikologjike të këtyre përplasjeve. Gjithashtu, njeh qartë dhe mjete të tjera të ushtrimit të presionit, të cilat mund të përdoren për arritjen e objektivave politike. Në ditët e sotme, tendenca është sfidimi i qasjes klasike në mënyrë që të analizohen më mirë dimensionet jo ushtarake të sigurisë (krimi i organizuar, rrymat e emigracionit, rreziqet e ambjentit, rreziqet teknologjike etj) duke nënvizuar anët e dobëta të shoqërive moderne paralelisht me analizën e elementëve të rinj dhe vendimtarë që shkojnë drejt përplasjeve, të cilat lidhen me faktor shtetëror, si psh sitata gjeografike, ekzistenca ose mungesa e burimeve natyrore, struktura demografike e një shteti etj. Në nivel afatgjatë vihet re se dhuna e strukturuar vendoset në qendër të sistemit ndërkombëtar i cili karakterizohet nga marrëdhënie vartësie dhe shfrytëzimi ndërmjet qendrës dhe periferisë, dicka që ka si rrjedhojë nën zhvillimin e kësaj periferie. Sistemi ndërkombëtar karakterizohet nga përplasja dhe dhuna e strukturuar si edhe nga një situatë anarkie e cila mbështëtet në mundësinë që kanë të gjithë faktorët shtetëror ose aktorët mbizotrues ndërkombëtar për të ushtruar në mënyrë të ligjshme të përdorimit të “dhunës” për të arritur disa objektiva në varësi të motiveve të tyre. Prezenca e një numri të madh entesh politike sovrane shkakton sigurisht “përplasjen” por paralelisht krijon nevoja të caktuara bashkëpunimi, për arsye të nevojës për mbijetesë dhe vazhdimësi. Strukturat e bashkëpunimit, të cilat shtrihen nga diplomacia tradicionale dypalëshe, diplomacia shumëpalëshe deri tek proceset e gjithëpërfshirjes formatohen nga ndërveprimi i gadishmërisë politike të aktorëve mbizotrues. 1.3 Veprimtaria dhe praktika e Diplomacisë ekonomike në botën e sotme. Nëse do i jepnim diplomacisë ekonomike një përkufizim atëherë do thoshnim se është ushtrimi i politikës së jashtme me përdorimin e mjeteve ekonomike për arritjen e objektivave politike ose e thënë më ndryshe përbën një politikë e cila i jep përparësi objektivave të politikës së jashtme. Në mënyrë më të specifikuar do të mund ta përshkruanim si përdorimin e mjeteve diplomatike për arritjen e objektivave ekonomike, të cilët mund të përfshihen edhe në mënyrë të tërthortë në planifikim e gjerë të politikës së jashtme të një shteti. 65 Kështu diplomacia ekonomike merr forma të ndryshme si psh, krijimi i një politike eksportesh të mirë formuar, ose tërheqja e investimeve të huaja, negociatat në nivele shumë palëshe ose dypalëshe për nivelin e masave mbrojtëse të tregut të brendshëm, zhvillimin e programeve për zhvillim. Me pak fjalë diplomacia ekonomike negocion rreth politikave me një tematikë të gjerë në lidhje me prodhimin, tregtinë, shkëmbimin e produkteve dhe shërbimeve, financimeve, çështjet e mbrojtjes së ambjentit, informacionin, kuadrin rregullues, duke interpretuar në thelb sjelljet dhe ndërveprimet e aktorëve të arenës ndërkombëtare kur organizojnë dhe formatojnë marrëdhëniet e tyre ekonomike dhe politike në aspektin ndërkombëtar. Përbëria shumëdimensionale e mësipërme rezaton rëndësinë e madhe që merr - veçanërisht në botën e sotme të pas luftës së ftohtë - diplomacia ekonomike dhe rolin e rëndësishëm që pritet të lozi në zhvillimin e vendeve të vogla në arenën ndërkombëtare. Diplomacia ekonomike rrit forcën negociuse të një vendi, nëpërmjet veglave të pushtetit ekonomik, e cila përbën një nga bazat më të rëndësishme mbi të cilën mbështetet R.J Jones (ed) “Routledge Encyclopedia of International Political Economy”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2001, fq 349. 65
34
tashmë formimi i një politike të jashtme rezultative. Diplomacia ekonomike përveç përmbajtjes së saj politike nuk është vetëm një subjekt i studimeve akademike. Pikë së pari është një veprimtari e cila zbatohet nga organe shtetërore dhe ndërkombëtare. Është një proces më shumë se sa një strukturë. Përqëndrohet kryesisht në metodat dhe proceset e marrjes së vendimeve dhe negociatave kundrejt ndikimit që ushtrohet nga strukturat ekzistuese. Kjo do të thotë se vlerësohen dhe merren parasysh me një kujdes të veçantë karakteristika të veçanta, parametra ose të dhëna kohore të cilat mund të ndikojnë në dhënien e fryteve nga diplomacia ekonomike dhe rrjedhimisht në vlera më afatgjate edhe për politikat e jashtme të shtetit ose organizatave ndërkombëtare që e ushtrojnë atë. Nga ana tjetër sigurisht kjo nuk do të thotë se shpërfillen faktorët tradicional që kanë formatuar marrëdhëniet ndërkombëtare gjatë dekadave të fundit. Përkundrazi roli i tyre vazhdon të jetë i rëndësishëm. Është përbërja e duhur e eksperiencës historike me vlerësimin realist të nevojave të sotme që e ngre diplomacinë ekonomike në një pjesë të pandarë të suksesit ose jo të politikës së jashtme të një shteti ose politikave të organizatave ndërkombëtare. Zbatimi i kuadrit të diplomacisë ekonomike nga vende me përmasa të vogla është shumë e ndryshme nga ato me përmasa të mëdha. Edhe këtu sigurisht diplomacia ekonomike përbën një mori veglash për ushtrimin e politikës së jashtme dhe duhet të jetë në sinkronë me objektivat kryesor strategjikë të shtetit që e ushtron atë, në mënyrë që të jetë e suksesshme. Por nga ana tjetër mungesa e peshës së veçantë si edhe vartësia nga burimet nxjerr në pah nevojën e gjetjes se metodave të veçanta dhe proçeseve për marrjen e vendimeve si edhe të negociatave dhe lëvizjeve të kujdesshme diplomatike. Në bazë të kësaj vendet e vogla, të cilat përbëjnë edhe shumicën e vendeve të botës – pasi sot veprimtaria ekzekutive e diplomacisë ekonomike varet në masë të madhe nga veprimtaria e trupit qeverisës – që të munden të ushtrojnë një diplomaci ekonomike të suksesshme66 do të duhet të kryejnë një përqasje të kujdesshme në mënyrë që të përballen me tensionet që krijohen prej: 1. Përshtatjes së objektivave politik me ato ekonomik. 2. Përshtatjes së metodave politike me ato ekonomike. 3. Mënyrës se si qeveritë formatojnë brenda shtetit një pozicion të përbashkët. 4. Mënyrës se si qeveritë i qasen kërkesës për ligjshmërinë demokratike, kontrollin dhe transparencën nga votuesit në mënyrë që të arrijnë mënyrën më të mirë ndërmjet rezultateve dhe llogaridhënies për pozicionet që mbështesin dhe të veprimeve që ndërmarrin. 5. Mënyrës se si qeveritë veprojnë me tregun dhe biznesin. 6. Mënyrës se si qeveritë reagojnë kundrejt kërkesave të organizatave jo qeveritare dhe të grupeve të ndryshme të presionit nga shoqëria në përgjithësi.
66
Helen Kavvadia, Marie Christine Adam, Kimberly Clemons, Vivien Denvyi, Enrico Girotto, Yulyia Lisova, Fei Mo, Zarja Vojta,”The Economic Diplomacy of Small States. A Case Study of the Grand Duchy of Luxembourg: Trade and Services, Official Development Assistance (ODA), Foreign Direct Investment (FDI)”, tek:file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/TheEconomicDiplomacyofSmallStates.ACaseStudyoftheGrandDuch yofLuxembourgTradeandServicesOfficialDevelopmentAssistanceForeignDirectInvestment%20(1).pdf, fq 2.
35
Diplomacia ekonomike kryesisht ka të bëjë me veprimtarinë shtetërore. Megjithatë përfshijnë faktorë të një kuadri të gjerë të cilat kapërcejnë Ministritë e Jashtme të vendeve. Studion veprimtarinë e të gjithë ministrive të cilat kanë përgjegjësi ekonomike dhe veprojnë në nivel ndërkombëtar. Në këtë kuadër, organizatat ndërkombëtare (OKB, FMN, OBT, BB etj) përbëjnë një kuadër qëndror shumë të rëndësishëm negociatash, vendimarrje, diskutimesh etj. Këto të fundit kanë një rol qëndror në marrëdhëniet ndërkombëtare67. Gjithashtu merr parasysh kuadrin e gjerë të veprimtarisë së organizatave joqeveritare sigurisht në shkallën kur këto organizata formojnë dhe ndikojnë politikat qeveritare në lidhje me përfitimet dhe risqet e proçesit të globalizimit dhe atëherë kur përbëjnë çështje qëndrore diskutimi në forumet kryesore ekonomike. 1.4 Roli i Diplomacisë së re Ekonomike Bashkëkohore pas Luftës së Ftohtë. Diplomacia ekonomike deri rishtazi kishte si fushë të saj veprimtari të cilat kryeshin kryesisht prej qeverive të shteteve nga departamente të caktuara të një rëndësie të ulët politike. Rritja e ndërvartësisë ekonomike (economic interdepence) ndërmjet shteteve tronditi autonominë kombëtare ekonomike të shteteve dhe furnizoi me reagime të formave të ndryshme në shtresa më të gjera sociale, gjatë tridhjetë viteve të fundit, duke e vendosur të vështirë dallimin ndërmjet politikës kombëtare dhe asaj ndërkombëtare, objektivave ekonomik dhe social, duke përfshirë më shumë shërbime dhë përfaqësi kombëtare por edhe faktorë jo qeveritar si psh, shoqëritë tregtare multikombëshe, investitorët, faktorë të shoqërisë nëpërmjet organizatave jo qeveritare. Realiteti ekonomik zhvillohet me hapa shumë të shpejtë, përçohet në të gjitha nivelet e veprimtarisë njerëzore duke ndikuar në përparësitë dhe drejtimet e zgjedhjeve politike. Rëndësia e veçantë e karakteristikave të tregut sqaron në një farë mënyre dhe natyrën shumëpalëshe të diplomacisë ekonomike mbi bazën e përfshirjes së një numri të madh faktorësh. Me fjalë të tjera kështu shpjegohet se për çfarë arsye qeveritë kanë presion të zhvillojnë një kaudër pune të veçantë të diplomacisë ekonomike e cila bazohet në dinamika dhe proçedura të përsëritshme duke marrë parasysh se pikëpyetjet dhe tensionet në marrëdhëniet politike dhe ekonomike në aspektin e ambjentit kombëtar dhe ndërkombëtar lindin natyrshëm. Pa dyshim fundi i Luftës së Ftohtë vuri në dukje rëndësinë e madhe të diplomacisë ekonomike dhe riformatoi përbërjen dhe objektivat e saj. Deri atëherë funksiononte më shumë si një kuadër ndihmash ekonomike me objektiva politik. Kjo ndihmë ishte për fuqitë kryesuese të botës dy polare një mjet ushtrimi presioni kundrejt shteteve të cilat përfshiheshin në zonat e ndikimit të tyre. Përplasja ekonomike e dy poleve kundërshtare të sistemit ekonomik ndërkombëtar-edhe pse dallojnë nga filozofia e tyre e adoptuar, nga njëra anë ekonomia e tregut dhe sistemi liberal perëndimor dhe nga na tjetër sistemi i ekonomisë së përqëndruar sovjetikenuk përkthehej plotësisht në intereset ekonomike por në pjesën më të madhe të saj kishte lidhje me objektiva sigurie dhe përballjes së kundërshtarit kryesor në bazë të kushteve politike, ushtarake dhe ideologjike të politikës së jashtme tradicionale.
James Muldoon Jr.; Joan Fagot Aviel, Richard Reitano, Earl Sullivan (eds), “Multilateral Diplomacy and the United Nations today”, shtëpia botuese: WestvieW press, 1999, fq 87-90. 67
36
Pas Luftës së Ftohtë përplasja është një letër boshe, komuniteti ndërkombëtar u zgjerua nga hyrja shteteve të reja të pavarura të cilat dëshirojnë të marrin përsipër më shumë iniciativa të mëdha për zhvillimin e tyre. Bota duket më e komplikuar, e pasigurtë dhe aktorët ndërkombëtar aktivizohen në një ambjent me pasiguri më të lartë. Fundi luftës së ftohtë dhe mungesa e mbështjellës së tij politike kishte si rezultat lindjen e diversiteteve fetare, kombëtare dhe kulturore por edhe të asimterive të zhvillimit ndërmjet shteteve veçanërisht në ish Republikat Ruse, në Afrikë, dhe në Amerikën Latine68. Këto dallime ekzistonin si rrjedhojë e ndërvarjes së gabuar gjatë 30 viteve të fundit, por u shfaqën më me densitet për arsye të depërtimit të shpejtë të globalizimit në shoqëritë e këtyre vendeve. Përplasja e re nuk ka të bëjë me antagonizmin ndërmjet sistemeve politiko ekonomike por e ka bazën në nivelin e zhvillimit ose në aksesin në arenën e shërbimeve financiaro ekonomike ose të teknologjisë së përparuar që janë aktive tashmë brenda një sistemi ekonomik homogjen. Përplasja akoma më shumë ka natyrë Veri–Jug dhe ekonomia e tregut ka rol qëndror. Pas goditjes terrroriste të 11 Shtatorit dhe për një periudhë kohë të gjatë çështjet ekonomike u zbehën nga agjenda politike duke sjellë në pah çështjen e sigurisë, megjithatë përpjekjet e diplomacisë ekonomike vazhdojnë të jenë të rëndësishme duke marrë parsysh se ka të bëjë me qasje realiste të asyeve të kërcënimeve bashkohore siç është ajo e terrorizmit në veçanti. Dhe veçanërisht për këtë të fundit, lufta kundrejt arsyeve të thella të saj siç janë konstauar se janë varfëria dhe varfëria ekonomike, kontribon fuqishëm në përballjen e pasigurisë. Në një botë ku tregjet shfaqen si të plotëfuqishme dhe kur dështimet e tyre janë të pakontrolluara – shembull tipik këtu janë krizat e shumta financiare globale - aty ku shtetet gjithnjë e më shumë janë të varura nga njëri tjetri, aty ku institucionet kombëtare veprojnë me autonomi ekonomike të cunguar nga mungesa e kufinjve fizik, përdorimi i kuadrit të diplomacisë ekonomike (si organ shtetëror por edhe brenda organizatave ndërkombëtare) ashtu si ajo formatohet pas luftës së ftohtë dhe sfidave të mijëvjeçarit të ri do të mund ti ofroj një mundësi shteteve për arritjen e objektivit të përmbushjes së kërkesave të shoqërive për kombinimin e demokracisë dhe llogaridhënies. Diplomacia e re ekonomike përbën për qeveritë kryesisht një kaudër të përbërë ushtrimi të iniciativave brenda së cilit jepet mundësia të jenë më shumë rezultative në arritjen e kërkesave moderne të shoqërive të tyre si psh, mirëqënia e tyre ekonomike. Ofron strategji alternative të qëndrueshme për veprimtari ndërkombëtare të koordinuara të cilat përballojnë jo vetëm simptomat e kërcënimeve bashkëkohore por edhe arsyet e tyre të thella. Karakteristikë është shembulli i terrorizmit ndërkombëtar nëpërmjet luftimit të arsyeve të thella si varfëria, sëmundjet dhe bllokadës ekonomike. Gjithashtu krizat ekonomike të cilat përhapen dhe transmetohen në sistemin ekonomik ndërkombëtar si rezultat i presioneve fitimprurëse të cilat ushtrohen nga tregjet ndërkombëtare financiare. Diplomacia ekonomike e re nuk ka të bëjë me përballjen ad hoc të problemeve. Kur dikush do të analizoj problemet e vjetra por edhe të reja si psh, luftrat e ndryshme në Ballkan, përplasjen në Afrikë gjatë 1990, përhapja e armëve të Juliet Kaarbo, James Lee Ray, “Global Politics, tenth edition”, Boston, shtëpia botuese: Wadsworth, 2010, fq 72-79. 68
37
shkatërrimit në masë, balancat e ndjeshme në Lindjen e Mesme 69 , marrëdhëniet e ndjeshme Siri – Liban, destabilizimi i Irakut për krijimin e Kalifatit Islamik, konfliktet etnike në Afrikë dhe duke shkuar tek marrëdhëniet e Bashkimit Europian me aleatët e saj politik dhe ekonomik si Rusia, Japonia, Kina, SHBA, India, sfidat e zhvillimit të shek të 21-të për Ballkanin, rastin e kontinetit Afrikan i cili po shkon drejt degradimit nga drejtimi i diktatorëve të përjetshëm dhe nga shfrytëzimi i burimeve të natyrore por edhe çështje si Protokolli i Kiotos për rruajtjen e ambjentit, krimi i organizuar ndërkombëtar, trafiku ndërkombëtar i lëndëve narkotike, emigracioni i jashtë ligjshëm, siguria juridike dhe transparenca në tregtinë ndërkombëtare, aksesi në burimet hidrike, do të thoja se përbëjnë një mozaik problemesh ndërkombëtare me rëndësi të madhe politike dhe ekonomike të cilat do të shkaktojnë antagonizëm të fortë politik me rezultat përplasjen dhe destabilizimin global. Diplomacia e re ekonomike kur është e lidhur ngushtë me përpunimin dhe procesin e marrjes së vendimeve brenda kuadrit shtetëror dhe në institucionet dhe organizatat ndërkombëtare mundet të sigurojë përgjigje thelbësore kundrejt pyetjeve dhe kërkesave të komuniteteve sociale dhe atyre ndërkombëtare për më shumë transparencë dhe llogaridhënie të elitave politike të cilat ndikojnë në mënyrë të pa shmangshme në interesat e grupeve të ndryshme. Diplomacia e re ekonomike përdor një gamë të gjerë mjetesh dhe mënyrash për arritjen e objektivave të rëndësishme politike dhe ekonomike. Mjetet ose masat në fjalë realizohen brenda kuadreve të cilat varjojnë nga negociata dhe bashkëpunime jo zyrtare deri në ushtrimin e rregullave dhe rregjimeve detyruese. Janë ose pozitive si, motivime, masa favorizuese tregtare, kredi, ndihma për zhvillim, tek të cilat çështja themelore është zhvillimi, pa të cilën, si psh, varfëria dhe problemet rregullatore nuk mund të luftohen me sukses. Dmth, bazohen kryesisht në bashkëpunimin zhvillues në mënyrë që të krijohet një lloj marrëdhënie ndërmjet investitorëve dhe përfituesve të investimeve në një kuadër bashkëpunimi ekonomik ku ndihma në thelb kërkon një program përshtatje nga shtetet në të cilat investohet nëpërmjet reformave dhe qeverisjes së mirë. Nga ana tjetër kemi edhe masat negative (sanksionet)70 siç janë, ndërprerja e ndihmës për zhvillim, ngrirjen e shkëmbimeve financiare, bojkotazh, embargo, kuotime etj. Zbatimi i sanksioneve sigurisht që mbështetet në faktin e mbështetjes asimetrike midis shteteve. Një shtet është më i varur se tjetri, i cili nga ana e tij mund të vendosi më me lehtësi sanksione më qëllim shkaktimin e një rezultati politik. Shumë herë është rezultat i perceptimit të ri rreth rolit të kufizuar të mjeteve ushtarake si mjete ushtrimi të presioneve, ndoshta për arsye të uljes së shpënzimeve ushtarake. Në bibliografinë ndërkombëtare, teknikat e sanksioneve ekonomike përballen si pjesë e një zotësie politike në përpjekjen që të jepen zgjidhje alternative për zëvendësimin e politikave
69
Konflikti Palestinez është në rendin e ditës pas luftimeve të vazhdueshme ndërmjet shtetit të Izraelt dhe organizatës Hamas ku si pasojë e kësaj përplasjeje kanë ngelur të vdekur qindra qytetarë të pafajshëm kryesisht fëmijë nga populli Palestinez. 70 Gary Clyde Hufbaer, Jeffrey J. Scott, Kimberly Ann Elliott, “Economic Santions Reconsidered. History and Current Policy, second edition”, Washington, botimet Institut for International Economics, 1990, fq 36-38.
38
ushtarake me kosto të lartë si edhe të diplomacisë tradicionale. 71 Sigurisht duhet përmendur se nuk është vënë re një marrëdhënie e parashikuar midis presionit ekonomik dhe ndikimit politik. Në këto raste kur sanksionet në thelb vendosen për të goditur rregjimin politik të shtetit-objektiv, bëhen përpjekje që të përkufizohen “sanksionet e zgjuara” (smarter sanctions) që godasin rregjimin por nuk prekin popullin. Duhet gjithmonë të analizohet marrëdhëniet ndërmjet elitave politike me elitat ekonomike dhe klasat punëtore në mënyrë që të jetë e mundur të krijohet një kuadër ligjshmërie për zbatimin e sanksioneve, akoma dhe atëherë kur kanë si objektiv rregjime autoritare. Më shumë përfitime ekzistojnë nga përdorimi i mjeteve të buta të diplomacisë ekonimike. Sigurisht në këto raste objektivi afatgjatë është që shteti – objektiv të jetë një satelit ekonomik në mënyrë që në një kohë të mëvontë mos të mundet të ushtrojë rrezistencë politike.72 Në një tjetër formë, zhvillimi i mjeteve të sanksioneve ekonomike lind nga rritja galopante në shkëmbimet tregtare botërore, të cilat nga ana e tyre shkaktojnë rritje të fërkimeve ndërmjet aktorëve në negociatat institucionale në forumet tregtare.73 Zgjedhja ndërmjet tregtisë dhe armatimeve ushtarake nuk përbën një antagonizëm ndërmjet një objektivi ekonomik dhe jo ekonomik. Avantazhi i shkëmbimeve tregtare u ngrit në një faktor vendimtar e cili përcakton tashmë forcën ushtarake dhe politike të një aktori ndërkombëtar. Diplomacia e re ekonomike karakterizohet nga natyra e saj shumë dimensionale. Kjo do të thotë se qeveritë, kur marrin përsipër iniciativa, shfrytëzojnë ndërveprimin ndërmjet niveleve të ndryshme në proçesin e vendimarrjes, qoftë kur ky ndërveprim ka të bëjë me aktorët - ndërmjet aktorëve shtetëror ose jo, aktorëvë kombëtar ose jo apo edhe strukturave perfiferike- qoftë kur ka të bëjë me zgjedhjen e mënyrës së negocimit ndërkombëtar ku në varësi të rëndësisë politike të tematologjisë përzgjidhet niveli më rezultativ - dypalësh, periferik apo shumëpalësh. Psh, në fushën e marrëveshjeve ekonomike me rëndësi politike, përzgjidhet niveli periferik i ndërveprimit për përfitimet nga marrëveshjet periferike me shtetet fqinje në fushat e unifikimit të tregjeve për tregti dhe investime ose niveli shumëpalësh në kushtet që kanë të bëjnë me temat e mbrojtjes së ambjentit, ku përfshirja e të gjitha shteteve është e domosdoshme. Në çështjen e sanksioneve më rezultative janë ato dypalëshe dhe ato shumë palëshe. Me ndërveprimin shumëpalësh, sanksionet shumëpalëshe rrisin izolimin politik të rregjimit-objektiv pasi shfrytëzojnë shpërndarjen ndërkombëtare homogjene të fuqisë dhe zbatohet nën koordinimin e institucioneve ndërkombëtare brenda një kuadri të përbashkët të rregullave të përbashkëta. Në rastet e zbatimit të sanksioneve dypalëshe bëhet e qartë lidhja e ndihmës me politikën e jashtme të shteteve ndihmuese ose
Michael Mastanduno, “Economic statecraft, interpedence and national security: Agenda for research”. JeanMarc F. Blanchard, Edward D. Mansfield, Norrin. M Rispman (eds) “Power and the purse: Economic Statecraft, Interdepence and National Security”, New York, shtëpia botuese: Frank Cass, 2000, fq 290-295. 72 Shembulll tipik është politika e përhershme e Rusisë kundrej shteteve të tjera periferike që ishin dikur nën çadrën e Bashkimit Sovietik. Një rast i përafërt por në një ideologji tjetër është ndihma e Bashkimit Europian nëpërmjet ndihmës Euro-Mesdhetare e cila kishte si objektiv në thelb të shndërronte realitetin e brendshëm të shtetit që do ishte pritës i ndihmës me kusht që të shndërrohet në shtet miqësor kundrejt Bashkimit Europian. 73 Peter A. G. Van. Bergeijk, “Economic Diplomacy trade and commercial Policy. Possitive and negative sanctions in a new world order”. Hague, shtëpia botuese: Erdward Elgar Publishing Limited, 1994, fq 6-7. 71
39
mundësisht të ekzistojnë reagime dhe nga realiteti i brendshmë vendit i cili zbaton sanksionet. Nocioni i decentralizimit dhe qeverisjes shumë rafshëshe përshkruan shumë qartë situatën ku qeveritë nuk munden të monopolizojnë ushtrimin e politikës dhe kërkojnë një rol për të qënë më rezultative. Kjo është veçanërisht e dukshme në kuadrin e Bashkimit Europian dhe rëndësinë e veçantë që i jep strukturave nën kombëtare dhe në nivel periferik. Përfshirja e pashmangshme e shumë aktorëve në ambjentin ndërkombëtar ekonomik si psh: aktorët kombëtar shtetëror, si qeveritë, trupat parlamentare, strukturat periferike dhe lokale, aktorët jo shtetëror, grupime tregtare, organizata konsumatorësh, shoqëritë multikombëshe, organizata ndërkombëtare, komunitete shkencore, të gjithë sa më sipër kërkojnë një rol më aktiv për promovimin e interesave të tyre heterogjene. Kështu krijohet nevoja për kuptimin e kuadrit të diplomacisë ekonomike bashkëkohore brenda së cilës zbatimi i një punë rezultative do të përafrojë strategjitë e ndryshme në një emërues të përbashkët. Padyshim rritja e numrit të aktorëve që aktivizohen në diplomacinë ekonomike do të ketë një ndikim të dukshëm në proçesin e marrjes së vendimeve. Për arsye të interesave heterogjene proçesi i vendimarrjes do të bëhet më pak rezultativ. Nga ana tjetër, ekzistenca e shumë aktorëve do të sigurojë më shumë informacion dhe do të shkojë drej proçedurave më demokratike me më shumë ligjshmëri dhe llogaridhënie. Aktorët në ambjentin ndërkombëtar –kryesisht shtetet– veprojnë në një arkitekturë globale e cila prodhon sfida të reja74. Në sfidat e tyre për shfaqje të fuqisë shtetet pa shmangshmërisht hyjnë në procese negocimesh periferike dhe ndërkombëtare duke shfaqur kërkesat e tyre, me objektiv përfitimiet e tyre të gjera politike. Vitet e fundit janë shtuar ndërveprimet në fjalë ku në fazën fillestare të tyre kanë dimension ekonomik dhe pasohen me forma menaxhimi diplomatike. 1.5 Diplomacia Ekonomike në kaudrin e Kombeve të Bashkuara. Në nenin 55 të Kapitulli i IX të Kartës së Kombeve të Bashkuara përmendet specifikisht: Kombet e Bashkuara duhet të promovojnë75: 1. Standartet e larta të jetesës, punësim të plotë dhe kushte ekonomike, progres social dhe zhvillim; Zgjidhje të problemeve ndërkombëtare të ekonomisë, të problemeve sociale, shëndetësore, dhe problemeve të ngjashme dhe bashkëpunimit kulturor, edukativ ndërkombëtar; dhe 2. Respekt universal dhe mbikqyrje për të drejtat e njeriut dhe lirive fondamentale për të gjithë pa dallime në racë, gjini, gjuhë ose besim fetar. Kapitulli i IX i Kombeve të Bashkuara i është dedikuar Bashkëpunimit Ekonomik dhe Social Ndërkombëtar.
Maaike Okano-Heijmans, “Conceptualizing Economic Diplomacy:The Crossroads of International Relations, Economics, IPE and Diplomatic Studies”, tek file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/2011ConceptualizingEconomicDiplomacy-Okano-HeijmansHJDVol6Nos1-2.pdf fq 14. 75 http://www.un.org/en/documents/charter/chapter9.shtml. 74
40
Në vazhdimësi, në nenin 56 specifikohet: Të gjitha vendet anëtare zotohen të ndërmarrin masa të përbashkëta ose të veçanta me Organizatën për arrtijen e objektivave të vendosura në nenin 55.76 Megjithëse Kombet e Bashkuara njihen gjerësisht si një organizatë e cila i është dedikuar paqes dhe sigurisë, nga sa është përmendur më sipër vihet re një përkushtim i barabartë për zgjidhjen e problemeve globale të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin ekonomik, social, problemeve shëndetësore, kulturore dhe të drejtave të njeriut. Sipas studjuesit të njohur të ekonomisë ndërkombëtare Rahman Mahfuzur: nuk ka as edhe një organizatë ndërkombëtare që të ketë diskutuar kaq shumë dhe për një kohë të gjatë çështje të ekonomisë botërore si edhe të ketë mbështetur bashkëpunimin ndërkombëtar me kaq këmbëngulje se sa Kombet e Bashkuara77.Çështjet ekonomike janë një pjesë e pandarë e diskutimeve dhe problematikave të Kombeve të Bashkuara. Në vazhdim të sa më sipër duhet theksuar se mbi një të tretat (1/3) e buxhetit të Kombeve të Bashkuara i dedikohen qëllimeve ekonomike dhe mirëqënies sociale. Rrjedhimisht edhe shpërndarja e personelit të brendshëm ose të jashtëm të kësaj organizate dhe organizmave mbështetës së saj është kundrejt këtyre qëllimeve. Veprimtaria ekonomike, sociale dhe zhvilluese e OKB-së ushtrohet në të gjitha shtetet e botës. Problemet ekonomike me të cilat përballen shtetet në zhvillim kanë ndikimet e tyre edhe në jetën sociale. Kështu që përballja me këto probleme në mënyrë që të kemi rezultate sa më pozitive duhet të jetë në të dyja nivelet, atë ekonomik dhe social. Këshilli Ekonomik dhe Social (ECOSOC) i Kombeve të Bashkuara është i vetmi organizëm i cili është përgjegjës për përballjen, udhëzimin dhe drejtimin e çështjeve në fjalë. Marrëdhëniet ekonomike midis shteve nuk përbëjnë një fenomen të ri në arenën ndërkombëtare por pas krijimit të Kombeve të Bashkuara volumi i shkëmbimeve tregtare është shumë fishuar. Vlera e eksporteve globale (duke veçuar vendet e bllokut komunist dhe Jugosllavisë) nga 63 miliardë dollar në vitin 1948 shkoi në 107 miliardë dollar në vitin 1958 dhe në 280 miliardë dollar në 1968. Deri në 1977 kjo vlera shkoi në 428 miliardë dollar. 78 Megjithatë pas vitit 1973 dhe deri në mesin e viteve 1980 rritja mesatare u ul dhe vlera reale e shkëmbimeve ekonomike rra me rreth 25%. Pas vitit 1985 si vendet e zhvilluara edhe ato në zhvillim ju rikthyen niveleve normale të zhvillimit. Si një prej institucioneve jo pjesmarrëse të Bretton Woods, GATT (General Agreement on Trade and Tarrifs) u krijua me objektiv rregullimin e tregtisë botërore. Shndërrimi i GATT-it në vitin 1995 në Organizatën Botërore të Tregtisë (OBT, World Trade Organization, WTO) i dha një rëndësi akoma më të madhe këtij institucioni ndërkombëtar. Sidoqoftë duhet përmendur se as GATT-i dhe as WTO-ja nuk ishin asnjë herë pjesë integrale e Kombeve të Bashkuar por sigurisht kishin një lidhje të ngushtë me njëra tjetrën. Sigurisht, nga ana tjetër OKB-ja ka krijuar institucionet e saj për kontrollin dhe ndihmesën në tregtinë globale. UNCTAD-i është organizmi më i rëndësishëm i OKB-së. Institucioni lidhës ndërmjet WTO-së dhe UNCTAD-it është Këshilli Ndërkombëtar i Tregtisë, (ITC, International Trade Council). ITC-ja bashkëpunon me vendet në zhvillim për krijimin e politikave të suksesshme dhe konsolidimin e programeve zhvilluese. Një lloj tjetër ndërvartësie ekonomike përbëhet nga marrëdhëniet ndërkombëtare ekonomike dhe financiare. Kështu në Qershor të vitit 1944 u mblodhën në Bretton Woods përfaqësuesit nga dyzet e pesë shtete për të krijuar një sistem ekonomik dhe financiar. Këto organizata u krijuan në kuadrin e planifikimit të epokës së pas luftës së Dytë Botërore. Kështu Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (IBRD) 76
Po aty. Rahman Mhfuzur, “World economic issues at the United Nations: Half a Century of Debate”, Boston, shtëpia botuese: Kluwr, 2002, fq xii. 78 United Nations Statistical Yearbook, 1978, Table 14, fq 55. 77
41
ose thënë ndryshe Banka Botërore janë dy organizatat bazë të zhvillimeve financiaro ekonomike në botën e sotme. Vendet e bllokut komunist nuk ishin anëtare të këtyre dy organizatave. Me rënjen e perdes së hekurt edhe Rusia si trashëgimtare e Bashkimit Sovietik edhe vendet e tjera të lindjes u pranuan si vende anëtare në Bankës Botërore dhe FMN-ja duke i shndërruar këto të fundit në organizata me ndikim global. Gjatë viteve 1945-1947, vendet Europiane shfaqën defiçit të lartë dhe kapitalet e FMNsë dhe Bankës Botërore nuk mjaftonin për të mbulimin e tyre. Gjatë dhjetëvjeçarit tjetër dollari u shndërrua në monedhën e qëndrueshme të shkëmbimeve tregtare dhe Shtetet e Bashkuara ndoqën një sërë politikash të cilat kishin si qëllim lëvrimin e dollarit për të lehtësuar likuiditetin në shkëmbimet ndërkombëtare. Sistemi fillestar i Bretton Woods nuk arriti të mbijetojë dhe kësisoj duhej të riformatohej. Në fund të viteve 1960, bankat qëndrore nuk mundën të kontrollojnë rrjedhjen e madhe dhe të paqëndrueshme të shkëmbimeve. Sistemi i qëndrushmërisë të shkëmbimeve tregoi shenja lodhjeje. Kriza e arriti kulmin e saj gjatë presidencës së Niksonit në SHBA me shpalljen e “Politikës së Re Ekonomike” pa u këshilluar së pari me vendet Europiane dhe Japoninë.79 Në samitet që ndoqën këtë vendim, u shfaqën ankimime të forta rreth politikave që ndiqnin Shtetet e Bashkuara si edhe rreth kundërshtive të tyre për të ndërhyrë në tregjet e shkëmbimeve të jashtme. Me rritjen e defiçitit ndërkombëtar në tregtinë ndërkombëtare u prek edhe ekonomia e vet Shteteve të Bashkuara. Akoma më shumë vihet re një problem edhe më i madh, kriza e borxheve e vendeve në zhvillim gjatë dhjetëvjeçarit 1980 rrezikoi të shkaktoi një krizë botërore. Rritmet e zhvillimit ekonomik për vendet në zhvillim gjatë viteve 1980 u zvogëluan dukshëm, gjë e cila nxiti nevojën për lëvrimin e borxheve dhe fondacioneve nga institucionet financiare ndërkombëtare ose në mbikqyrjen e rreptë të tyre. Me kalimin e viteve rritet nevoja për shuarjen e një pjese të mirë të këtyre borxheve, kështu Franca deklaroi shuarjen e një të tretës (1/3) së borxheve të saj për vendet e Afrikës sub sahariane.80 Kështu, në vitin 1999 u krijua iniciativa me titull “Jubileu 2000” nga një grup Organizatash jo fitimprurëse me objektiv sensibilizimin e vendeve të zhvilluara për shuarjen e borxheve të Botës së Tretë. Por me gjithë përpjekjet për sensibilizim institucionet e mëdha financiare ose edhe G7, G8, G20 kanë hedhur hapa shumë të ngadaltë për shuarjen e këtyre borxheve. Përpjekjet e tyre me krijim e HIPC (Heavely Indebted Poor Counties) ku përfshihen 41 shtete janë një hap pozitiv por duhet theksuar shumë të ngadalta duke marr parasysh se borxhi i këtyre vendeve është shumë i vogël krahasimisht me borxhin total të vendeve të Botës së Tretë. Nga ana tjetër një pengesë serioze për implementimin e masave të suksesshme janë edhe rregjimet e dhunshme dhe të korruptuara të shumë prej shteteve në zhvillim. Kështu përballja me varfërinë duhet të kryhet duke marrë një sërë reformash strukturore ekonomike, shoqërore duke investuar në inovacione, shëndetësi, uljen e nivelit të papunësisë, arsim dhe të drejtat e njeriut. Zgjidhja është ende shumë e vështirë për tu gjetur. Përballja me krizat është e vazhdueshme dhe si zakonisht vendet e varfëra janë ato të cilat kanë impaktin më të madh. Është detyrë e institucioneve ndërkombëtare financiare nën mbikqyrjen e organizatave si OKB që të administrojnë me politika globale këto kriza dhe jo si fenomene të vecanta. Një tjetër formë ndërvartësie ekonomike ka të bëjë me transmetimin e dijeve teknike nga një vend tek tjetri. Ky transmetim kryhet në të gjitha nivelet e teknologjisë, shkencës etj. Krijimi i ECOSOC–ut dhe rreth dymbëdhjet organizmave të specializuar nën varësinë e OKBsë shërbejnë për transmetimin e ndihmës teknike tek vendet në zhvillim duke pasur si qëllim primar përmirësimin e nivelit të jetesës. Ndihma teknike mund të transmetohet nga vendet e 79
Politika e re ekonomike përmbante rrëzimin e rregullin e njësisë matëse më arin dhe vendosjen e rritjes së taksës së importeve me 10%. 80 A. LeRoy Bennett-James K. Oliver, “Διεθνέις Οργανισμόι. Αρχές και Προβλήματα” (Organizatat Ndërkombëtare, Principe dhe Probleme), Athinë, shtëpia botuese: Gutenberg, 2006, fq 378.
42
zhvilluara por edhe nga ato në zhvillim. Transmetimi i teknologjisë përmban gjithashtu edhe pjesmarrjen e organizatave private si edhe atyre publike. Kështu shoqëritë shumëkombëshe shërbejnë si mjete transporti teknologjish në të gjithë botën. Por fatkeqësisht ky transport funksionon më shumë nga shtetet e zhvilluara kundrejt atyre të zhvilluara se sa nga ato të zhvilluara në ato në zhvillim. Shenjat e ndërvartësisë ekonomike u shfaqën me fillimin e krijimit të tregjeve periferike ekonomike dhe rrjedhimisht edhe bankave për zhvillim periferik. Shembulli tipik është Bashkimi Europian ku ekzistenca e kufinjve fizik dhe ekonomik nuk ekziston. Zhvillimi i shpejtë i kompanive shumëkombëshe ka kontribuar në ndërvartësinë ekonomike duke tejkaluar edhe transportin e teknologjive përtej kufinjve kombëtar. Një numër i madh i këtyre kompanive i kanë shpërndarë degët e tyre në vende të ndryshme të botës duke decentralizuar veprimtarinë e tyre. Rrjedha e investimeve, të mirave, teknologjisë, fitimit dhe kontrolleve administrative vihen në lëvizje nga veprimtaria e këtyre kompanive. Rritja e ndërvartësisë ka shkas edhe uljen e burimeve natyrore, uljen e nivelit të lëndëve të para etj. Kështu, edhe shtete si SHBA në vitet 2000 u detyruan të importojnë më shumë se gjysma e sasisë së lendëvë të para bazë që përdoren për industrinë.81 Ndërvartësia ekonomike si rrjedhojë edhe e globalizimit shfaqet në forma, densitet dhe shpejtësi të ndryshme ku rezultatet e saj do të jenë në varësi të bashkëpunimit ose jo midis vendeve.
65
Po aty, fq 380.
43
Kreu II. DIPLOMACIA EKONOMIKE SI NJË VEGËL PËR ZHVILLIMIN EKONOMIK GLOBAL 2.1 Kombet e Bashkuara dhe rrjeti i Organizmave të saj për zhvillim ekonomik dhe social. Roli i ECOSOC në bashkëpunimin ekonomik dhe social. Rrjeti i organizmave dhe institucioneve të Kombeve të Bashkuara të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin ekonomik dhe social është mjaft i përbërë, kompleks dhe i decentralizuar. Ashtu si edhe kam përmendur më lart, burimet kryesore të OKB-së shkojnë për zbatimin e programit ekonomik dhe social. ECOSOC-u, së bashku me Asamblenë e Përgjithshme ndodhen në majën e piramidës së OKB-së. ECOSOC-u, është i ngarkuar si organizëm për zbatimin e udhëzimet dhe direktivave të përgjithshme të Asambles së Përgjithshme. Vështirësitë me të cilat përballet ECOSOC-u kanë të bëjnë me natyrën e komplikuar të vetë tij si organizëm, të administrimit të shtrirjes së madhe të tematikave të cilat mbulon por edhe në administrimin e numrit të madh të organizmave me të cilat bashkëpunon. ECOSOC-u, është krijuar në bazë të kartës së San Françiskos ku fushës së zhvillimit ekonomik dhe social i jepte një rëndësi të vecantë. Kështu ECOSOC-u është një prej gjashtë organet bazë të Kombeve të Bashkuara dhe me 54 anëtarë. Të gjitha anëtarët e tij zgjidhen për një mandat tre vjeçar. Të gjithë anëtarët zgjidhen nga Asambleja e Përgjithshme. Asnjë shtet nuk ka të drejtën automatike të vazhdimësisë si anëtar. Një faktor pozitiv qëndron në faktin se shtetet e vogla dhe të pa zhvilluara kanë shumicën brenda ECOSOC dhe si rrjedhojë munden të votojnë vendime dhe masa në interesat e tyre pasi vendimet merren më shumicë të thjeshtë por nga ana tjetër zbatueshmëria e tyre është një çështje për diskutim pasi mbështetja për zbatimin e këtyre vendimeve është nga ana e shteteve të pasura pasi ato janë ato të cilat financojnë këto programe. Objekti i ECOSOC është zhvillimi dhe mirëqënia botërore. Megjithëse, vendimet dhe programet e OKB-së nëpërmjet ECOSOC nuk kanë publicitet të veçantë pasi eklipsohen nga vendimet politike të OKB-së, ¾ e buxhetit të kësaj organizate shkojnë në programe për zhvillimim ekonomik dhe social. Tre janë kategoritë kryesore ku mund të klasifikohet veprimtaria e ECOSOC: 1. Kërkimi dhe raportimi. 2. Këshillimi dhe rekomandimi. 3. Koordinimi. Këshillimi i ECOSOC ka të bëjë me çështje si të drejtat e njeriut, emigrimi, zhvillimi ekonomik dhe social, kultura, arsimi, shëndeti, ushqimi, tregtia dhe transportet, popullsia, lëndët narkotike, kushtet e punës dhe banimit, komunikimi etj. Të gjitha këto çështje parashtrohen në rang ditor para Këshillit ndonëse disa prej tyre kanë një trajtim më të vëcantë. Që prej vitit 1960, ECOSOC-u është dedikuar kundrejt problemeve të shteteve në zhvillim. Kështu më 1961, Presidenti Amerikan John Kennedy propozoi Dekadën e Parë të Zhvillimit (First Development Decade). Kombet e Bashkuara adoptuan kërkesën e tij për rritje ekonomike plus ndryshim. Vendet në zhvillim duhet të përshpejtonin rritjen e tyre ekonomike me 5% në vit deri në vitin 1970. Për realizimin e këtij objektivi nevojitej mbështetja e shteteve të zhvilluara kundrejt eksporteve të vendeve në zhvillim si edhe mbështetje në ivestimet e huaja. Plani i veprimit zhvillohej në gjashtë objektiva kryesor për çdo shtet82: Mbikqyrje sistematike e burimeve fizike dhe njerëzore për shfrytëzimin maksimal të burimeve. Ndërtimin e planeve zhvilluese ekonomike dhe sociale. 82
United Nations Intellectual History Project, Ralph Bunche Institute for Internation Studies, The cuny graduate center, fq 3.
44
Përmirësimin e makinerisë administrative dhe iniciativave për zbatueshmëri sa më efikase. Ridemensionimi i shkencës dhe teknologjisë për tu përqëndruar në problemet kombëtare. Rritjen e fitimeve prej eksporteve nëpërmjet rritjes së prodhimit të të mirave industrial dhe gjysëm-industriale. Rritje e kapitaleve drejt vendeve në zhvillim. Në Dekadën e Parë të Zhvillimit hidhen hapat e parë të Kombeve të Bashkuara ku fillojnë dhe vihen objektivat e parë global ku proçesi është edhe më i gjerë. Brenda këtyre objektivave UNESCO-u vendosi si objektiv parësor uljen e analfabetizmit dhe përhapjes së shkollimit ndërkohë që Organizata Botërore e Shëndetësisë vendosi si objektiv çrrënjosjen e variolës (sëmundja e lisë). Objektivat e DPZH-së u quajtën si optimiste dhe u vu në dyshim arritja e tyre. Por pas vlerësimit, rreth gjashtëdhjetë shtete kishin arritur objetivin e zhvillimit ekonomik me 5% deri në 1970, madje disa prej tyre e kishin tejkaluar atë. Kjo ishte edhe një shtysë më shumë për komunitetin ndërkombëtar për krijim e një grupi të ri objektivash rreth zhvillimit. Kështu në vitin 1970 ishte rradha e Organizatës Ndërkombëtare të Punës, (ILO, International Labour Organization) që të udhëhiqte strategjitë për zhvillimin. Grupe profesionistësh të fushës ekonomike në nivel kombëtar dhe në nivel ndërkombëtar parashtruan idetë dhe eksperiencat e tyre rreth analizës së politikave zhvilluese. Si shembuj u morrën analizat e Kolumbisë, Sri Lankës, Kenias, Iranit, Republikës Domenikiane, Sudanit dhe një sërë shtetesh të tjera. Në vitin 1976, ILOja 83 i përfshiu të gjitha propozimet dhe i shndërroi në propozime konkrete në Konferencën Botërore të Punësimit me titull: “Punësimi, Zhvillimi dhe Nevojat Bazike: Problemi i vetëm Botëror”. Ky raport propozonte strategji kombëtare të përgatitura në nivel kombëtar, si një objektiv i veçantë, për arritjen e nevojave bazë të popullsisë së shteteve. Arritja e nevojave bazë u përkufizua si “sigurimi për çdo familje të popullatës së një shteti të të ardhurave për ushqim, vend strehim, veshmbathje dhe kërkesave thelbësore por edhe parashikimin për shërbime bazë për edukim, kujdes shëndetësore, ujë të pijshëm, dhe kushte sanitare”. Strategjia për nevojat bazë përfshinte edhe pjesmarrjen e popullit në vendimarrjen për çështje që i ndikonin. Strategjia makroekonomike për arritjen e nevojave bazë përfshinte dy element kryesor: Një strategji punësimi që çdo familje të gjenerojë të ardhura të mjaftushme për të siguruar nevojat bazë-në cash ose mall, nëpërmjet punësimit në sektorin informal ose formal. Elementi i dytë është rishpërndarja nëpërmjet rritjes ekonomike. Një përshpejtim i rritjes ekonomike u kërkua por u vlerësua se rritja e vetme nuk do të ishte e mjaftushme për arritjen e kërkesave bazë brenda një gjenerate. Pas disa përplasjesh fillestare kjo strategji fitoi mbështetje të gjerë nga Banka Botërore, Kombet e Bashkuara, investitorë dhe vende të zhvilluara. Megjithatë edhe pas entuziamit fillestar zhvillimet globale të viteve 70-të 84 çuan drejt mosrealizimit të objektivave për strategjinë e nevojave bazë.
Dekada e Dytë e Zhvillimit (Second Developmnet Decade, SDD) u quajt “Nevojat Bazë dhe Rishpërndarja me Rritje Ekonomike”. 84 Kriza e naftës e viteve 1973-1974 por edhe në fundvitet 70të (1978-1979) rritën në mënyrë drastike borxhin e jashtëm të vendeve. Një ndikim tjetër ishte edhe kthimi djathtas dhe fuqizimi i politikave liberale nëpërmjet fitores së Reagan në SHBA dhe Thatcher në Britaninë e Madhe. 83
45
Dekada e viteve 1980 vlerësohet si dekada e humbur për zhvillimin, kryesisht për Amerikën Latine dhe Afrikën Subsahariane. Shumë shtete ju drejtuan Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar për ndihmë për tu përballur me defiçitin dhe borxhet. Rrjedhimisht kjo ndihmë erdhi me kushte të forta për përshtatjen strukturore të ekonomisë. Përshtatjet strukturore kishin tre objektiva të shpallur: 1. Uljen e inflacionit në rritje. 2. Rregullimin e diferencave ndërmjet balancave buxhetore kombëtare dhe ndërkombëtare. 3. Të sjellin në nivelet e mëparshme rritjen ekonomike. Për arritjen e këtyre objektivave buxhetet shtetërore shpesh u shkurtuan duke sjellë zvogëlimin e punësimit në sektorin publik duke përfshirë këtu edhe sektorë si edukimi dhe shëndetësia. Zvogëlimi i shtetit ishte rrjedhojë e këtyre politikave për ripërshtatjen strukturore (emërtimi i Dekadës së Tretë të Zhvillimit). Politikat e strukturimit vazhduan edhe në vitet 1990 me pasoja shkatërruese për rritjen ekonomike si edhe për burimet njerëzore. Të ardhurat për kokë për dy dekada 1990-2000 u ulën në Afrikën Subsahariane dhe u rritën me 9% në Amerikën Latine (rritja respektive për vitet 1960-1980 ishte 36% dhe 80%). Shumë studjues ja dedikojnë këtë politikave të ashpra neoliberale të ndjekura nga organizatat e mëdha kredituese (Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar). Megjithatë, Kombet e Bashkuara dhe organizma të saj u përpoqën të reagojnë nëpërmjet organizimit të konferencave botërore rreth politikave ripërshtatëse të ekonomisë. UNICEF-i ngrinte zërin vazhdimisht rreth adoptimit të politikave sa më njerëzore duke i propozuar Bankës Botërore të përfshinte si politika kushtëzuse bazë të saj kujdesin shëndetësor, social si edhe edukimin parësor kundrejt shteteve që do u ofronte ndihmë. Në vitet 1990 ishte radha e një tjetër organizmi të Kombeve të Bashkuara të merrte iniciativën për zhvillimin. Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin inicioi Raportin për Zhvillimin Njerëzor. Në analizën e tij, raporti theksonte kujdesin që duhet treguar në rishpërndarjen e rritjes ekonomike. Sipas tij rritja në kombinim me barazinë është receta më e mirë për përshpejtimin e zhvillimit njerëzor85. Tre ishin pikat kryesore ku bazohej analiza për zhvillimin njerëzor në këtë raport: 1. Shembulli i zhvillimit njerëzor dhe Raporti për Zhvillimin Njerëzor ritheksuan edhe një herë rolin lider të Kombeve të Bashkuara në çështjet e gjera të zhvillimit social dhe ekonomik. Ky raport parashtroi afate kohore analitike për strategjinë e zhvillimit. 2. Vlerat dhe prioritetet humane bashkëlidhen me vlerat themeluese të Kombeve të Bashkuara si: Paqja dhe siguria e njerëzimit në vend të luftës dhe konfliktit, zhvillimi ekonomik dhe social për të arritur standarte më të larta jetese, të drejtat e njeriut për të gjithë. 3. Megjithëse shembulli i zhvillimit njerëzor arriti të tregoj rrugën, analiza ekonomike në këndvështrimin neoliberal ishte ai që ndodhej në qendrën e politikbërjes në shumicën e vendeve të zhvilluara. Si rrjedhojë, edhe pas përgatitjes së më shumë se 600 raporteve kombëtare për zhvillimin njerëzor nga rreth 140 shtete, shumica e organizmave dhe agjencive të Kombeve të Bashkuara kanë dështuar në njohjen e një përqasjeje për zhvillimin njerëzor si një kuadër të gjerë për veprimtarinë e tyre. Duke u kthyer përsëri tek ECOSOC-u, duhet përmendur se një pjesë e madhe e veprimtarisë kërkuese dhe studimore të OKB-së kryhet nga komitetet ndihmëse të ECOSOC. Disa prej rezultateve më të rëndësishme të veprimtarisë së OKB-së në fushën ekonomike dhe sociale janë World Economic Survey, Report on The World Social Situation, United Nations 85
Human Development Report 1990, publikuar nga United Nations Development Programme (UNDP), New York Oxford, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1990, fq i-iv, tek http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/219/hdr_1990_en_complete_nostats.pdf
46
Statistical Yearbook, United Nations Demographic Yearbook dhe United Nations Yearbook on Human Rights. Megjithatë ECOSOC-u, si një organizatë me një numër të madh anëtarësh dhe me mungesë shpesh herë të fondeve, objektivave, numër personeli, ka problematika koordinimi. Duke vlerësuar këto problematika, Këshilli i Sigurimit i kërkoi në vitin 1974 krijimin e një komiteti për përgatitjen e ndryshimeve strukturiale që do të përmirësonin rezultatshëmrinë e programeve ekonomike dhe sociale të Kombeve të Bashkuara. Një prej propozimeve ishte krijimi në vitin 1978 i pozicionit të Drejtorit të Përgjithshëm për Zhvillimin dhe Bashkëpunimin Ekonomik Ndërkombëtar i cili është në varësi të Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara. ECOSOC-u mbështet veprimtarinë e saj në ndihmën e nëntë komisioneve86. Tre prej tyre funksionojnë vazhdimisht që prej 1946. Këto janë: Komisioni i Statistikave. Komisioni për të Drejtat e Njeriut, që në vitin 2006 u zëvendësua nga Këshilli për të Drejtat e Njeriut. Komisioni për Lëndët Narkotike. Në 1947 u shtua Komisioni për Statusin e Grave. Komisioni për Popullsinë dhe Zhvillimin. Komisioni për Zhvillimin Social. Në vitet 1990 u krijuan tre Komisione të reja, Komisioni i Shkencës dhe Teknologjisë për Zhvillimin, Komisioni i Parandalimit të Krimeve dhe të Drejtës Kriminale dhe Komisioni për Zhvillim të Qëndrueshëm. Ndër vite kanë ekzistuar një sërë komisionesh dhe nën komisionesh të cilat pasi kanë përmbushur objektivat e tyre janë shpërbërë. Komisionet periferike përfaqësojnë një praktikë me rezultate mesatare në lidhje me decentralizimin e programeve. Komisione të tilla si, Komisioni Ekonomik për Europën, Komisioni Ekonomik dhe Social për Azinë dhe Paqësorin, Komisioni Ekonomik për Afrikën, Komisioni Ekonomik për Amerikën Latine dhe Karaibeve, Komisioni Ekonomik dhe Social për Azinë Perëndimore, u krijuan për ndarjen më të mirë të programeve të Kombeve të Bashkuara sipas një modeli të tyre organizativ. ECOSOC, bashkëpunon ngushtë për fushën e bashkëpunimit ekonomik dhe social me organizma të tjerë të Kombeve të Bashkuara si me, UNDP-në, UNICEF-in, UNCHR-në, UNCTAD-in, UNFPAnë, UNITAR-in, FAO-në, UNDRO-në, INSTRW-në, OHCHR-në etj. Me krijimin e një organizmi ndërqeveritar nëpërmjet traktatit ndërkombëtar dhe më vetë nga OKB, ky përbën një organizëm special i OKB-së pasi lidhet një marrëveshjeje ndërmjet këtij të fundit dhe organizmit në fjalë. Normalisht këto marrëveshje përmbajnë: a) përfaqësim reciprok gjatë mbledhjeve, b) propozime reciproke për çështjet e rendit ditor, c) shkëmbim dokumentacioni dhe informacionesh, d) paraqitje raportesh nga organizmat special kundrejt OKB-së, e) shqyrtim i menjëhershëm nga organizmat i propozimeve të paraqitura nga organet kompetente të OKB-së, ë) këshillime për arritjen e rregullave në lidhje me personelin dhe praktikat, f) paraqitje e buxhetit nga organizmat për shqyrtim dhe rekomandime. Sot ekzistojnë shtatëmbëdhjetë organizma që bashkëpunojnë me OKB-në: 1. Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO). 2. Organizata e Bujqësisë dhe Ushqimit (FAO). 3. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Edukimin, Shkencën dhe Kulturën (UNESCO). 4. Organizata Botërore e Shëndetit (WHO). 5. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim ose Banka Botërore (WB, IBRD). 86
http://www.un.org/en/ecosoc/meetings/2005/hl2005/ECOSOCinfo%20rev%20et.pdf.
47
6. Bashkëpunimi Ndërkombëtar për Financimet (IFC). 7. Bashkëpunimi Ndërkombëtar për Zhvillimin (IDA). 8. Organizata Ndërkombëtare e Garancive dhe Investimeve (MIGA). 9. Fondi Monetar Ndërkombëtar (IMF). 10. Organizata Ndërkombëtare e Fluturimeve Civile (ICAO). 11. Unioni Postar Ndërkombëtar (UPU). 12. Unioni Ndërkombëtar i Telekomunikacioneve (ITU). 13. Organizata Ndërkombëtare Meteorologjike (WMO). 14. Organizata Ndërkombëtare Detare (IMO). 15. Organizata Ndërkombëtare e të Drejtave të Autorit (WIPO). 16. Fondi Ndërkombëtar i Zhvillimit Agrokulturor. 17. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Bujqësor (UNIDO). Duke qënë se këto organizma nuk janë në varësi të tij, ECOSOC duhet të përdori negociatat, bindjen dhe bashkëpunimin me këto organizata për të arritur qëllimin e përbashkë87t. Një trup i cili është i përbërë nga 54 shtete nuk është ideali për tu administruar. 2.2 Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillim (UNCTAD). UNCTAD-i, është një prej programeve më të rëndësishme të Kombeve të Bashkuara për zhvillimin. U ndërtua ne vitin 1964, në një periudhë kur nevoja për një dialog rezultativ ndërmjet veriut të zhvilluar dhe jugut në zhvillim ishte e domosdoshme sepse pas Luftës së Dytë Botërore nevoja për produkte bujqësore dhe lëndë të para ra si barë mbi vendet të cilat ishin prodhuese të tyre, dmth vende të Afrikës, Azisë dhe Amerikës Latine. Duke marrë për bazë dështimin, e rreth 43 organizatave me natyrë ekonomike të cilat vepronin gjatë viteve 1960, që të nxjerrin në pah interesat e vendeve në zhvillim, këto të fundit ushtruan presion për një ndërhyrje të Kombeve të Bashkuara. Rezultati ishte krijimi i UNCTAD-it88, financimi i punës së tij bëhet prej Kombeve të Bashkuara.89 Anëtare të saj mund të jenë të gjitha vendet anëtare të Kombeve të Bashkuara dhe të organizatave të specializuara të saj. Konferenca mblidhet çdo katër vjet. Organi kryesor ekzekutiv i saj është Këshilli i Tregtisë dhe Zhvillimit i cili është përgjegjës për krijimin e raporteve dhe bashkëpunimin me organizata të tjera ndërkombëtare. Këshilli nga ana e tij ka ndërtuar kryesisht gjashtë Komisione90 të specializuara në degë të ndryshme të tregtisë (produkte, prodhim, financim, transportet detare, transferimi i teknologjisë, bashkëpunim ekonomik midis vendeve në zhvillim). Së fundmi, puna e UNCTAD-it mbikqyret nga një Sekretari e përhershme, me drejtues Sekretarin e Përgjithshëm, një person me peshë të veçantë dhe kompetenca shumë të gjera. Objektivat e Konferencës në bazë të vendimit 1995 (XIX) të datës 30.12.1964 të Asamblesë së Përgjithshme janë si më poshtë:
Johan Kaufmann, “The Diplomacy of International Relations, Selected Writtings”, The Hague, London, Boston, shtëpia botuese: Kluwer Law International, 1998, fq 177-179. 88 Interes ka këtu që të përmendet se vendet në zhvillimi ishin ato të cilat morrën iniciativën për ndërtimin e një organizate me profil politikat e zhvillimit. Kushtet për krijimin e kësaj organizate u poqën në vitet 60 kur shtetet në zhvillim kishin arritur të fitonin një prezencë të gjerë në Kombet e Bashkuara. Interes ka të përmendet se Asambleja e Përgjithshme në vitin 1962 njëzërazi adoptoi vendimin 1707 për krijimin e saj. 89 Wolfrum R “United Nations, Law. Policies and Practice”. Mynchen, shtëpia botuese: Beck Verlag Pbl, 1995, fq 132 90 Përveç komisioneve ekzistojnë dhe komisione ad hoc dhe grupe të ndryshme pune. 87
48
a. Fuqizimi i tregtisë ndërkombëtare, kryesisht ndërmjet vendeve me modele të ndryshme zhvillimi. b. Zbatim në praktik të principeve dhe të udhëzimeve për tregtinë ndërkombëtare dhe çështjeve që kanë lidhje me zhvillimin ekonomik c. Koordinim i veprimtarive të organeve të tjera të Kombeve të Bashkuara që merren me zhvillimin si dhe bashkëpunimin me Asamblenë e Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara dhe ECOSOC. d. Marrjen e masave për kryerjen e negociatave dhe kryerjen e marrëveshjeve shumëpalëshe në fushën e tregtisë ndërkombëtare. e. Veprimtaria e UNCTAD të jetë qendra e koordinimit të politikave të ndryshme tregtare të shteteve dhe organizatave ekonomike periferike. Në formimin e objektivave të programit fillestar të UNCTAD-it për përmbushjen e boshllëkut ndërmjet vendeve në zhvillim dhe atyre të zhvilluara, lozën një rol shumë të rëndësishëm opinionet e Sekretarit të parë të Përgjithshëm Raul Prebisch, i cili nga ndikimi që kishte gjatë punës së tij në Sekretariatin e Komisionit Ekonomik për Amerikën Latine dhe Karaibet, mendonte se tregtia e lirë në kombinim me rendin e ri botëror të pas luftës do të kishte vetëm pasoja negative për vendet në zhvillim. Për këtë arsye, u parashtruan që në fillimet e punës pretendimet e vendeve në zhvillim91 që kishin të bënin kryesisht me rritjen e eksporteve të lëndëve të para nga këto vende drejt tregjeve perëndimore dhe rrëzimin e pengesave të importeve në këto të fundit duke mos u vendosur si kusht që të ndodhte dhe e kundërta nga ana e vendeve të zhvilluara.92 Këtu duhet përmendur se një pjesë e vendimeve që u publikuan në tekstin e UNCTAD1 nuk kishin mbështetjen e vendeve të zhvilluara (të cilat ishin në minorancë në Asamblenë e Përgjithshme) si dhe u vlerësuan si vendime jo të detyrueshme për ta. 93 Boshllëku ideologjik, i cili mbijetoi dhe gjatë dhjetëvjeçarit në vijim, e pengoi organizatën që të zbatoj masa riformatimi të politikave tregtare që kishin të bënin me prodhimin dhe eksportimin e produkteve.94 Kundërshtitë ishin shumë të dukshme gjatë konferencës së gjashtë të UNCTAD, në vitet 1983 ku nuk u gjetë një kanal bashkëpunimi midis shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim gjatë krizës me të cilën përballeshin këto të fundit për arsye të krizës ekonomike të atyre viteve, gjatë së cilës ishte mëse e nevojshme marrja e masave në interes të vendeve në zhvillim të cilat eksportonin lëndë të para. Në përgjithësi, pamundësia e bashkëpunimit dhe si rrjedhojë rezultatet të cilat lënë për të dëshiruar janë ato që karakterizojnë UNCTAD-in gjatë të gjithë ekzistencës së saj dhe kryesisht gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit. Duke përmbledhur dhe përmbushur sa u thanë më sipër citojmë se veprimtaritë kryesore të UNCTAD janë: 91
Bëhet fjalë për grupin e njohur të 77 vendeve (numri i vendeve në zhvillim që u mbodhën për të kërkuar më me vendosmëri kërkesat e tyre në vitin 1963), sot këto vende e kanë kaluar numrin 125. 92 Shik, tekstin e UNCTAD 1 dhe Deklaratën e Përbashkët të Vendeve në Zhvillim e cila u krye në mbledhjen e 18të të Asamblesë së Pergjithshme. 93 Μπρεδήμα Αντ (Berdhima Andoni) « Διεθνείς Οργανισοί » (Organizatat Ndërkombëtare), Athinë-Komotini, shtëpia botuese: Sakkoula, 1990, fq 190. 94 U deshën shumë vite dhe negociata që shtetet të binin në një marrëveshje. Bëhët fjalë për atë që quhet “Plani Kores” i cili u fut në tekstin e UNCTAD IV (1976) i cili parashikonte financimin e disa produkteve të ardhura nga vendet në zhvilllim, me kushte optimale për ofrimin e këtyre produkteve si dhe dëmshpërblim të tyre në rast dëmtimi gjatë eksportit.
49
Është një forum konferencash ndërshtetërore, në të cilat marrin pjesë specialistë në fushën ekonomike dhe të zhvillimit të cilat kanë për qëllim arritjen e një konsensusi të palëve në çështjet e propozimeve dhe adoptimit të masave për politikat ekonomike. Kryen kërkime, mbledh të dhëna dhe analizon politikat ekononomike për përdorimin e tyre prej specialistëve dhe përfaqësuesit e shteteve. UNCTAD është i njohur botërisht kryesisht për rolin që ka në studimin, regjistrimin dhe përpunimin e të dhënave në lidhje me tregtinë ndërkombëtare, investimet e huaja të drejtpërdrejta, dhe kryesisht në analizën e statusit të vendeve në zhvillim gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit në tregun e globalizuar. Burimet e të dhënave statistikore, janë si të dhëna të shërbimeve statistikore të shteteve aq edhe të organizatave në bashkëpunim me të. Disa të dhëna janë dhe vlerësime të zyrës së Sekretarit të Përgjithshëm të UNCTAD-it. Të dhënat janë të renditura dhe përpunuara në mënyrë të tillë që të bëhet sa më i lehtë studimi dhe interpretimi i tyre. UNCTAD-i i ofron këto të dhëna statistikore të përpunuara në botime të veçanta, si psh, World Investment Directory dhe Handbook of World Mineral Trade Statistics. Ofron mbështetje teknike të përshtatur në veçoritë e vendeve në zhvillim, me rëndësi të veçantë në ekonomitë në tranzicion dhe në shtetet më pak të zhvilluara. Bashkëpunimi në çështjet teknike është një nga mjetet bazë të shtytjes së zhvillimit botëror, sepse transmetimi i dijeve dhe eksperiencës në fushën e teknologjisë, ekonomisë, të investimeve është diçka më shumë se e domosdoshme që të vendosen dhe fuqizohen bazat e ekonomisë së vendeve më pak të zhvilluara si dhe të sigurohet balanca në skenën botërore. Fushat e veçanta të veprimtarisë së UNCTAD-it në termat e bashkëpunimit teknik përmblidhen në katër fusha veprimi: a) Globalizimi dhe Zhvillimi. b) Tregtia Ndërkombëtare e produkteve dhe shërbimeve. c) Investimet, teknologjitë dhe zhvillimi tregtar. d) Krijimi i strukturave për zhvillimin e tregtisë. Në nivel institucional bashkëpunimi përfshihet në një sërë tekstesh, me më të rëndësishmen, San Paolo Consensus95 që u adoptua nga vendet anëtare në korrik të 2004. Një vit më parë, në korrik të 200396 ishte votuar Strategjia e famshme e UNCTAD, një tekst i cili përcakton me saktësi principet, objektivat dhe mjetet për zbatimin e programeve për bashkëpunimin teknik. Për arritjen e objektivave të mësipërme, organizata ka përcaktuar një sërë programesh të orientuara drejt problemeve specifike. Këto programe ndahen në katër kategoritë e mëdha të lartëpërmendura. Globalizimi dhe Strategjitë e Zhvillimit të UNCTAD. Në këtë kategori hyjnë çështje që kanë të bëjnë kryesisht me zona të caktuara gjeografike dhe me pengesat e mëdha për zhvillimin e tyre. Të tilla janë: a) Ndihma kundrejt popullit Palestinez: është një program97 që ka nisur që në vitin 1979 në bashkëpunim me Organizatën për Çlirimin e Palestinës, dhe përmban studime që 95
United Nations Conference on Trade and Development, Sao Paulo Consensus, eleventh session, 25 June 2004, tek: http://unctad.org/en/Docs/td410_en.pdf 96 http://unctad.org/en/Pages/BoardActionArchiveDetails.aspx?ReferenceItemId=8697 97 UCTAD/ECDC/SEU/12, “Prospects for sustained Development of the Palestinian Economy: Strategies and Policiesfor Reconstruction and Development”, 21 August 1996.
50
kanë të bëjnë me problemet e ndërtimit të ekonomisë Palestineze si dhe me veprime konkrete për mbështetje teknike (programet 1995-1997) dhe grupe pune. b) Rregullimi i borxheve: me programin në fjalë UNCTAD-i studion 65 vende me të ardhura të ulëta dhe të mesme, borxhi i të cilave tejkalon 500 miliardë dollarëve, shumë e cila përfaqëson rreth 40% të borxhit afatgjatë të vendeve në zhvillim. Propozon strategji të përshtatura në nevojat e ekonomive të huamarrësve dhe ofron produkte dhe shërbime në kuadrin e bashkëpunimit teknik. Me rëndësi të madhe është DMFAS98 (Debt Management Financial Analysis System), program i cili ofron akses tek të interesuarit në një bazë të dhënash te vlefshme statistikore për nxjerrjen e përfundimeve dhe planifikimin e politikave ekonomike. Në qendrën e DMFAS-së në Gjenevë zhvillohen dhe seminare në fushat e mësipërme. c) Zhvillimi i Afrikës: çështjet që kanë të bëjnë me problemet e vendeve Afrikane janë veçanërisht të ndjeshme. Kemi të bëjmë me një kontinent me histori tragjike, mbi 50% e popullsisë e cila jeton me një (1) dollar në ditë. Kështu, është ndërtuar Zyra e Koordinatorit Special për Afrikën (Office of the Special Coordinator of Africa) që bashkëpunon me organizata ndërkombëtare të tjera për mbledhjen e informacioneve si dhe informon zyrat përkatëse të Kombeve të Bashkuara në Afrikë (annual regional constultations), si dhe Bashkëpunimin e Ri për Zhvillimin e Afrikës (New Partnership for Africa”s Development), një institucion ky shumë i rëndësishëm në kuadrin e veprimtarisë së OKB-së në Afrikë. d) Raportet për Tregtinë dhe Zhvillimin (Trade and Development Report Series): kemi të bëjmë me një botim periodik të UNCTAD, të cilat filluan në vitin 1981 dhe që prej këtij viti ofrohet çdo vit. Analizat kanë të bëjnë me tendencat ekonomike dhe me format e politikave ekonomike moderne të cilat kanë interes global dhe ndërkohë prezantohen propozime për zgjidhjen e problemeve ndërkombëtare. Produktet dhe Tregtia Ndërkombëtare. Në këtë kategori, hyn çështjet e tregjeve ndërkombëtare të produkteve dhe proçedurave të formimit të tregtisë ndërkombëtare. Programet konkrete janë si më poshtë: a) Programet për Tregjet e Qymyrit: Samiti i Ekspertëve për Sektorët e Rinj dhe Dinamik të Tregtisë Ndërkombëtare (7-9/02/2005) që u mbajtë në Gjenevë i propozoi UNCTADit që të tregojë më shumë përpjekje në çështjet e kërkimit, analizës, bashkëpunimit teknik dhe arritjes së konsensusit në fushën e karburanteve biologjike (biofuels). UNCTA-i u bë koordinator i kësaj iniciative (biofuels initiative) në bashkëpunim me specialistë, me organizata jo qeveritare dhe Kombet e Bashkuara me qëllim fuqizimin e forcës energjetike të vendeve në zhvillim dhe dhënies së përparësisë mekanizmave të rinj investues në tregjet e reja.99 b) Produktet: një kujdes të veçantë ju jepet vendeve të cilat për arsye të ekonomisë së dobët të tyre e mbështesin këtë të fundit në produkte të caktuara. Kështu, parashikohet
98
http://unctad.org/en/pages/gds/Debt%20and%20Development%20Finance/Debt-and-DevelopmentFinance.aspx 99 Një rëndësi të veçantë për nevojën e hyrjes së karburanteve biologjike në tregjet e reja ju dha gjatë kongresit të International Energy Agency që u mbajt në Paris në Korrik të 2005.
51
c)
d)
e)
f)
ndihmë në infrastrukturë dhe dije teknike për përmirësimin e këtyre produkteve dhe rritjen e konkurrencës për to.100 Konkurenca dhe mbrojtja e konsumatorit: në këtë kategori bën pjesë i famshmi program tre vjeçar Compal i përqendruar kryesisht në pesë shtete të Amerikës Latine (Nikarago, Kosta Rika, El Salvador, Peru dhe Bolivi), dhe përmban propozime për politikat e konkurrencës me qëllim kryerjen e konkurrencës për interes të konsumatorit. Më gjerë, programet në fjalë kanë si fushë veprimi ofrimin e ndihmës për reformimin e kuadrit ligjor, kontributin në kuptimin sa më të mirë te rëndësisë së konkurrencës në ekonominë e globalizuar, në kualifikimin e administratës publike, në themelimin e mekanizmave që do të kontrollojnë konkurrencën dhe përpjekjen për futjen e vendeve më pak të zhvilluara në logjikën e heqjes së barrierave në tregti me qëllim që të kuptojnë dhe interesat e tyre dhe përpjekjet për ti arritur ato brenda organizatave si Organizata Botërore e Tregtisë (OBT). Zgjidhja e divergjencave në tregtinë ndërkombëtare, investimet dhe pasurinë intelektuale. Nëpërmjet këtyre programeve UNCTAD-i ndihmon vendet në nevojë të fuqizojnë prezencën e tyre në qendrat ndërkombëtare të zgjidhjes së konflikteve, si OBT-ja, ICISID-i (International Center for the Settlement of Investment Dispute) ose WIPO-ja (World Intelectual Property Organization). Sistemi Përgjithësues i Preferencave (Generalized System of Preferences-GSP): Rëndësia e këtij sistemi për mbrojtjen e ekonomisë së vendeve në zhvillim u bë i dukshëm që herët gjatë konferencave të UNCTAD.101 Kemi të bëjmë me një sistem zyrtar i cili devijon nga principi i “vendit më të favorizuar“ me qëllim ofrimin e kushteve më favorizuese për tregti nga vendet e zhvilluara kundrejt vendeve më pak të zhvilluara. Tashmë janë 13 programe GSP të cilat janë në zhvillim. Tregtia dhe Zhvillimi Jetësor (Biotrade): në 1996 nisi një iniciativë me qëllim vënien në jetë të objektivave të Marrëveshjes për Bioshumëllojshmerinë. Kjo iniciativë përmban një sërë programesh kombëtare (Kolumbi, dhjetor 1999, Ekuador, Nëntor 2001, Bolivi, Qershor 2003, Peru, Korrik 2003, Uganda, Qershor 2005) si dhe periferike (Andean Biotrade Programme, Amazon Biotrade).102Në vitin 2003 u vu në zbatim Bio Trade Facilitation Programme i cili ka si objektiv fuqizimin e burimeve energjetike të ripërtërishme, administrimin e tyre dhe rritjen e vlerës së tyre.Në Brazil në Mars të 2006 u realizua Takimi i 8-të i anëtarëve të Marrëveshjes për Biodiversitetit, ku pjesëmarrësit u zotuan për zbatimin e principeve të marrëveshjes dhe këmbëngulën në bashkëpunimin me sektorin publik, duke i dhënë rëndësi bizneseve të vogla dhe të
100
Shik, San Paolo Consensus UNCTAD XI, par 74 ku theksohet: efforts by these countries to restructure, diversify and strengthen the copetitiveness of their commodity sectors, including through local processing, should be supported, including by the provision of enhanced market access on a secure and predictable basis, adequate technical and financial assistance and strengthening of capacity of institutions, in both the public and private sectors … It is also important to address fully the problem of the cotton sector faced by African countries at the national level and the relevant fora at the international level. 101 Res 21 UNCTAD II Conference, New Delhi 1968, ku citohet : “ the objectives of the generalized nonreciprocal , non discriminatory system of preference in favor of developing countries should be : a) to increaze their export earnings, b) to promote their industrialization, c) to accelerate their rates of economic growth. 102 www.biotrade.org/regional
52
mesme. Në kuadrin e kujdesit për bashkëjetesën e mjedisit (në një program të veçantë të UNCTAD) me zhvillimin janë kryesore një sërë takimesh në shtete të ndryshme (Brazil. Tanzani, Kamboxhia, Nikaragua, Tajlandë, Uganda) në bashkëpunim me organizma periferik (Regional Standart Working Group), ndërkombëtar (FAO) dhe shtetëror (Tanzania National Integrated Assessment, National Training Workshop Trade and Environment in Cambodie). g) Analiza e Tregtisë: ky sektor u ndërtua ne vitin 1999 dhe ndahet në dy nëndegë, Kërkimit dhe Informacionit. Këtu realizohet mbledhja e informacioneve për rrjedhat dhe tendencat e tregtisë botërore dhe fakteve mikroekonomike kryesisht të vendeve në zhvillim. h) Diplomacia Ndërkombëtare dhe negociatat: në këtë kategori bëjnë pjesë përpjekjet me karakter këshillimor dhe informativë për ndërtimin e kuadrit ligjor-institucional në vendet me stad ekonomik në tranzicion më objektiv pjesëmarrjen e tyre rezultative në negociatat për tregtinë ndërkombëtare. Investimet, Teknologjia dhe Zhvillimi i Bizneseve. Në këtë kategori përfshihen shërbime dhe programe të cilat kanë të bëjnë me mbështetjen teknologjike për zhvillimin e bizneseve: a) Shërbime Këshillimore: Programet më karakteristike të kësaj kategorie janë studimet dhe propozimet me interes investues të UNCTAD-it për vendet e CEMAC-së (Communaute Economique et Monetaire d”Afrique Centrale), dhe seminare për diplomatët për thithjen e investimeve direke të huaja. b) Baza e të dhënave: më të njohurat janë përmbledhja e traktateve dypalëshe në fushën e Investimeve (Bilateral Investment Treaties) dhe Instrumenteve Investuese Ndërkombëtare (International Investment Instruments). Ofrohen dhe në formë elektronike PDF këto botime: Sistemic Issues in International Investment Agreements, Latest Agreements in Investor-State Dispute Settlement, International Investment Agreements. c) Programi EMPRETEC:103 kemi të bëjmë me një program për krijimin dhe mbështetjen (infrastrukturë dhe dituri teknike) e bizneseve të vogla dhe të mesme. d) GIPA (Global Investment Prospects Assessment): fusha e kësaj iniciative është baza e tre studimeve, rregjistrimi dhe vlerësimi i situatës dhe tendencave në sektorin e investimeve, me qëllim nxjerrjen e konkluzioneve dhe parashikimeve për tregjet dhe produktet. e) Siguria: objektivi i programit është stabilizimi i tregjeve të shëndosha dhe konkurruese me qëllim liberalizimin e tregjeve. f) Marrëveshjet ndërkombëtare për investimet: kemi të bëjmë me një iniciativë ku përmban një sërë seminaresh me tema marrëveshjet e ndërmarra në fushën e investimeve. g) Raporti Botëror për Investimet (World Investment Report): ky raport përbën një nga investimet më të rëndësishme në sektorin e investimeve të huaja direke të vendeve dhe përmban analizën e tendencave, prezantim të kompanive më të mëdha shumëkombëshe 103
wwww.empretec.net
53
dhe renditjen e tyre në bazë të fakteve makroekonomike, studimin e veprimtarisë së tyre investuese, prezantime dhe propozime të të dhënave statistikore për rrjedhat e investimeve për 16 shtete. h) Programi COMPASS: ofron mjetet e duhura për studiuesit dhe kërkuesit e fushës së investimeve. i) Direktivat e investimeve: përmbajtja dhe nevoja e një programi të tillë janë të vetëkuptueshme dhe të vlefshme për investimet në prespektivë nga dhe drejt vendeve në zhvillim. Vlera kësaj përpjekjeje i jep bashkëpunimi i UNCTAD-it me Dhomën Ndërkombëtare të Tregtisë. j) Rrjeti i zhvillimit të shkencës dhe teknologjisë: ky program i drejtohet shkencëtarëve nga vendet në zhvillim dhe përbën qendër edukimi, shkëmbimi të mendimeve, ofrimit të dijes për zbatimin e saj në praktik, në industri dhe tregti.104 k) Transferimin e Teknologjisë: përveç programeve të veçanta, të cilat kryhen në bashkëpunim me organizata si UNEP-i, ekziston dhe një botim periodik që botohet çdo tre vjet. Një nga detyrat bazë të UNCTAD-it është ndihma kundrejt Vendeve më pak të Zhvilluara (VPZH), në të cilat përfshihen vendet me sipërfaqe të kushtëzuar (Landlocked Developing Countries), si dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (Small Island Developing States). Veprimtaritë e veçanta drejt këtij drejtimi janë kërkimi dhe analiza e elementëve ekonomikë për VPZH-të, dhe përdorimi i tyre për arsye statistikore dhe për kryerjen e negociatave të suksesshme (psh, marrëveshja e kalimit ndërmjet Mongolisë, Kinës dhe Rusisë 2005), mbështetjen e veprimtarive eksportuese të vendeve nëpërmjet programeve të bashkëpunimit teknik, si psh kultivimi dhe tregtimi i frutave tropikale nga vendet e Afrikës, dhe pjesëmarrja në veprimtari të koordinuara për rritjen e konkurrencës për këto produkte si dhe përmirësimin e parametrave për prodhimin dhe transportin e tyre. Në këtë kategori përfshihen programe dhe veprimtari që kanë të bëjnë me përmirësimin e infrastrukturës teknike të vendeve në zhvillim. 2.3 Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin (United Nations Development Program, UNDP). Programi i Kombeve të Bashkuara për zhvillimin u krijua ne vitin 1965, kur Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara vendosi shkrirjen në një program me natyrë teknike i cili vepronte që prej 1949 dhe Arkës Speciale e cila u krijua në vitin 1958 për financimin e veprave të mëdha zhvilluese. Në këtë drejtim punon me njësitë e tjera të OKB-së në një larmi të konteksteve tematike. Krijimi i tij përkoi me periudhën e dekolonizimit të shumë shteteve për këtë qëllim krijimi i tij u shoqërua me një frymë shpresëdhënëse, duke marë dhe për bazë përparësitë që i kishin dhënë Kombet e Bashkuara në fushën e zhvillimit.105 Programi shpejt u shndërrua në rregullatorin bazë të veprimeve në sektorin e ndihmës teknike. Pjesëmarrës në Program mund të jenë shtete anëtare të OKB-së qoftë si kontribuese qoftë si pranuese të ndihmës teknike, si dhe organizmat e specializuar të saj. Përzgjedhja e vendeve të cilat do të kenë të drejtën e ndihmës teknike bëhet mbi bazën e prodhimit të brendshëm bruto 104
Shik, www.unctad.org/programmes Zhvillimi është fusha e tretë e veprimit të Kombeve të Bashkuara pas ruajtjes së paqes botërore dhe mbrojtjes së të drejtave të njeriut. 105
54
në lidhje me popullsinë, vendet me mangësi gjeografike, kushtet e tregut dhe në përgjithësi gjendjen e tyre ekonomike.106 Vepra kryesore e UNDP-së është planifikimi, koordinimi dhe financimi i programeve për ndihmë teknike nga Kombet e Bashkuara. Në rastet kur qeveritë e vendeve në zhvillim nuk kanë mundësi për zbatimin e planeve të caktuara atëherë UNDP-ja ngarkon për zbatimin e këtij plani një prej organizatave të specializuara të Kombe të Bashkuara për zbatimin e këtij plani. UNDP-ja nuk ka fusha të caktuara veprimi, por nuk u jep të njëjtën përparësi të gjitha fushave.107 Gjatë periudhës së implementimit të Objektivave të Mijëvjeçarit interesi i UNDP-së ishte përqendruar në fushat e mëposhtme: qeverisje demokratike, reduktimi i varfërisë, parandalim i krizave, energjetika dhe mjedisi si dhe lufta kundër HIV/AIDS. UNDP-ja ka prioritizuar aktivitetet e programit rreth katër temave të ndërlidhura: advokaci, këshillim, projekte pilot dhe partneritete. Fushat kryesore të veprimit përfshijnë qeverisjen demokratike, uljen e varfërisë, parandalimin dhe rimëkëmbjen e krizave, fuqizimin e grave, rritjen e kapacitetit kombëtar, mbrojtjen e mjedisit dhe HIV/AIDS. Mark Malloch Brown ishte administrator i UNDP-së deri më 2005 dhe argumentoi se raporti vjetor i programit të zhvillimit të programit i jep agjencisë një "zë të veçantë dhe një propagandë dhe autoritet për të zhvilluar ide alternative", një këndvështrim i favorizuar edhe nga pasardhësi i tij, Kemal Derviç si edhe nga Helen Clark108. Funksioni këshillues fokusohet në ndërtimin e kapaciteteve në fusha të ndryshme, duke përfshirë kuadrin ligjor, politik dhe rregullator, si dhe infrastrukturën për zhvillimin themelor social dhe ekonomik. Duke pasur parasysh buxhetin e kufizuar të agjencisë, ai përqendrohet në kryerjen e gjërave që mund të shërbejnë si katalizatorë për përfshirjen e agjendave të veçanta të politikave në krahasim me marrjen e projekteve të shtrenjta dhe të mëdha. Asistenca teknike dhe studimet para investimeve kanë qenë në portofolin e UNDP-së që kur filloi veprimtarinë në vitin 1966. Funksioni i partneritetit të UNDP-së është i gjërë duke u fokusuar në integrimin e elementeve të ndryshme të shoqërisë dhe sektorit privat. Agjencia e sheh promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm duke kërkuar forma të reja të bashkëpunimit dhe duke përfshirë ndërhyrje komplekse nga një shumëllojshmëri aktorësh: qeveritë në të gjitha nivelet, OJQ-të, ndërmarrjet private të biznesit dhe grupet e komunitetit lokal. Fokusi është në fuqizimin e njerëzve dhe krijimin e kushteve të nevojshme për zhvillimin. Filozofia udhëheqëse është se "njerëzit duhet të udhëheqin si shtetin ashtu edhe tregun, të cilët duhet të punojnë së bashku, me njerëz të fuqishëm që të ushtrojnë një ndikim më efektiv109. Shkurtimisht, tema themelore e UNDP-së është gjetja e të varfërve dhe fuqizimin e tyre. Prioriteti është i vendosur në demokratizimin dhe fuqizimin nëpërmjet pjesëmarrjes. Kjo do të thotë, ndër të tjera, se UNDPja ka "përfshirë" konsideratat e të drejtave të njeriut në punën e saj të zhvillimit. Veprimtaria e UNDP-së në ofrimin e ndihmës teknike është për tu vlerësuar. Karakteristike është se ka arritur që gjatë periudhave të ndryshme të vendosi në shërbim të ndihmës teknike për zhvillimin 22.000 mijë specialistë të fushave të ndryshme si dhe të japi rreth 12.000 mijë bursa brenda një viti të vetëm. Me rëndësi të veçantë është edhe Raporti për Zhvillimin Njerëzor (Human Developing Report), i cili botohet çdo vit nën kujdesin e UNDP-së, i cili përmban informacione, rreth zhvillimit njerëzor duke u bazuar në “Indeksin e Zhvillimit Njerëzor” (Human Developing Index), analiza mbi bazën e parametrave të caktuar të zhvillimit si dhe 106
Në vitin 1992 vendet të cilat pranuan ndihmë teknike për zhvillim ishin vende si, Azarbaxhan, Armenia, Bjellorusia, Estonia, Kazakistan, Kirgistan, Letonia, Lituani, Moldavi, Federata Ruse, Ukrania, Uzbekistan, ndërsa në vitin 1993 ju shtuan kësaj liste dhe vende si Bosnjë-Hercegovina, Kroacia, Çekia, Gjeorgjia, Sllovakia, Sllovenia dhe Taxhikistani. 107 Ndihma teknike në fushën ushtarake nuk është me shumë prioritet, si dhe ajo e zbatimit të legjislacionit. 108 UNDP, Annual Report of the Administrator, June 19, 2003. The Journal of Human Development: Alternative Economics in Action është botuar tre here në vit pas vitit 2000. 109 UNDP, Human Development Report 1993, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1993.
55
propozime. Sponsorizimi vjetor i UNDP-së për Raportin e Zhvillimit Njerëzor është një avokim i rëndësishëm, por qëllimi i tij kryesor është puna zhvillimore në terren. Në vitin 2012 kishte zyra në pothuajse 150 vende. Zyrtari më i lartë i saj në vendet në zhvillim, përfaqësuesi rezident i PNUD, gjithashtu vepron si koordinator rezident për sistemin e OKB-së. UNDP punon në fushën e sigurisë për të mbështetur zgjedhjet, iniciativat e demobilizimit dhe pajtimit si edhe të drejtat e njeriut. Në fushën humanitare, agjencia ofron mbështetje për parandalimin, zbutjen dhe përgatitjen e katastrofave, riintegrimin në shoqëri të refugjatëve, personave të zhvendosur brenda vendit si dhe zbatimin e planeve kombëtare për riintegrimin, rindërtimin dhe rikuperimin. Sa për financimin e UNDP-së, për tu shënuar është se ndërsa në organizmat e tjerë të Kombe të Bashkuara shpenzimet mbulohen nga buxheti i organizatës, në rastin e ndihmave teknike financimi kryhet plotësisht nga kontributet vullnetare të shteteve. UNDP-ja ka arritur të thithi burime të rëndësishme për financimin e veprimtarive të tij nëpërmjet bashkëpunimit trepalësh me Kombet e Bashkuara, me organizata të ndryshme ndërkombëtare ekonomike si dhe me organizata jo qeveritare.110 Natyrisht, fuqizimi, si shumica e aktiviteteve zhvillimore, kërkon burime, veçanërisht burime financiare dhe një angazhim nga qeveritë qëndrore. Në këtë drejtim, UNDP-ja, duke punuar me UNCDF-në, ka ndërmarrë iniciativa për të ofruar atë që quhet mikrofinanca: ofrimi i shërbimeve financiare për të varfërit në nivel lokal. Njësia e saj Speciale për Mikrofinancim është e përkushtuar në mbështetjen e krijimit të institucioneve mikrofinanciare fillestare në zonat rurale në vendet më të varfra. Në kontekstin e burimeve të pakta financiare për asistencën e zhvillimit multilateral gjatë dy dekadave të fundit, UNDP-ja në mënyrë të qartë shton vlerën e procesit të përgjithshëm të zhvillimit. Ai është edhe një koordinator i aktiviteteve të lidhura me zhvillimet e OKB-së dhe një agjenci zhvillimi në të drejtën e vet111. Edhe pse buxheti kryesor operativ i UNDP-së dhe madhësia e stafit qëndror janë reduktuar, ai mbetet në qendër të promovimit të zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor përmes punës në terren dhe ndërtimin e marrëdhënieve bashkëpunuese. OKB-ja ka nxitur bashkëpunimin ndërkombëtar duke krijuar dhe ndërtuar konsensus rreth idesë se zhvillimi që do të thotë zhvillim njerëzor. Ajo që dikur ishte kundërpeshkimi i nocionit të Bretton Woods të zhvillimit të përcaktuar si rritje në GDP, tani është një koncept i zakonshëm me një marrëveshje globale të përhapur 112 . Nëse UNDP-ja duhet të ndihmojë në krijimin e demokracive të suksesshme të tregut, atëherë demokracia dhe të drejtat e njeriut janë po aq të rëndësishme sa tregjet efikase. 2.4 Organizma Ndërkombëtare të Organizatës së Kombeve të Bashkuara që Ushtrojnë Diplomaci Ekonomike Ndërkombëtare. Organizata Botërore e Punës (OBP). Veprimtaritë bazë në organizimin e diplomacisë ekonomike të OBP-së.
Organizata Botërore e Punës (OBP) është organizata e specializuar e OKB-së e cila i jep përparësi të drejtës sociale dhe del në mbrojtje të të drejtave ndërkombëtare të punës. U 110
www.undp.org/partners Stephen Browne, “United Nations Development Programme and System”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2011. Fq 60-63. 112 Desmond McNeill, “Human Development: The Power of the Idea”, Journal of Human Development 8 (March 2007), fq 5–23. 111
56
krijua në vitin 1919 me Traktatin e Versajës dhe është organizata ndërkombëtare më jetëgjatë brenda kuadrit të komunitetit të organizuar ndërkombëtar dhe e vetmja organizatë që mbijetoi nga Lidhja e Kombeve. OBP-ja nëpërmjet Traktateve dhe Rekomandimeve ka për qëllim vendosjen e disa kushteve minimale për mbrojtjen e të drejtave bazë të punës dhe specifikisht të drejtën e bashkëpunimit, e negociatave kolektive, zhdukjen e punës së detyrueshme, në barazinë dhe një sërë çështjesh të cilat kanë të bëjnë me temat e punës. Gjithashtu, ofron ndihmë teknike 113 kryesisht në fushën e të drejtës ndërkombëtare, politikave të punësimit, administrimit të burimeve njerëzore, siguracioneve, kushteve të punës, statistikave, sigurisë dhe higjenës në vendet e punës. Një karakteristikë bazë dhe e rëndësishme e OBP-së është pluralizmi i mendimeve që parashtrohen në të, diçka kjo që arrihet me pjesëmarrjen trepalëshe të palëve dmth, të punëdhënësve, të punësuarve, dhe qeverive.114 Për kuptimin më të mirë dhe të plotë të natyrës të këtij institucioni e domosdoshme është një studim i shkurtër i kontributeve dhe ideve që frymëzuan themeluesit dhe që arrijnë të shpjegojnë dhe jetëgjatësinë e tij. Ideja për krijimin e një organizate ndërkombëtare me fushë veprimi çështjet e punës u takon dy industrialistëve, Robert Owen nga Uellsi dhe Francezit Daniel Legrand115, të cilët kishin kuptuar nevojën për përballjen e këtyre problemeve në nivel ndërkombëtar që prej fillimeve të shekullit të 19-të. Pararendëse e OBP-së ka qenë Bashkimi Ndërkombëtar për Legjislacionin e Punës (International Associtation for Labour Legislation), që u krijua në vitin 1901, principet bazë të saj ju bashkuan dhe statutit të OBP-së 116 , në Konferencën për paqen.117 Arsyet e krijimit të organizatës ishin politiko sociale, ekonomike dhe humane. Më hollësisht, varfëria e krijuar nga lufta, kushtet çnjerëzore të punës në industri dhe shfrytëzimi njerëzor që të mundej ngrihej në këmbë ekonomia e shteteve pjesëmarrëse ne luftë kishin arritur në pikë të rrezikshme, kaq sa u bë e nevojshme adoptimi i një kuadri ligjor, duke respektuar qënien dhe punën njerëzore. Për më shumë, për arsye ekonomike ishte e detyrueshme këto ndryshime të institucionalizoheshin në nivel global në mënyrë obliguese, “erga omnes”. Së fundmi, për arsye humane ishte shumë e rëndësishme të mbroheshin të drejtat bazë të njeriut, të drejtat sociale të cilat mund arriheshin vetëm nëpërmjet krijimit të një organizate ndërkombëtare me peshë globale. Pikat kryesore në historinë e OBP-së janë si më poshtë: gjatë konferencës së parë vjetore në Washington në Tetor të 1919 u adoptuan gjashtë Kontratat Ndërkombëtare të Punës, të cilat kishin të bënin me çështjet e papunësisë, oraret e punës, punës gjatë natës, mbrojtjes së nënave gjatë punës, punës së fëmijëve dhe të rinjve. Në vitin 1926, u ndërtua një nga organet mbikëqyrëse, i cili mbijeton dhe sot, Komisioni i Specialistëve. Komisioni është i përbërë nga gjykatës të pavarur, shqyrton raportet e shteteve dhe paraqet raportin e tij çdo vit. Rëndësi të 113
www.ilo.org Betten L “International Labour Law”, Boston, shtëpia botuese: Kluwer Pbl, 1993, fq 85-93. 115 Gjatë periudhës shumëvjeçare të historisë së saj OBP-ja ka patur shumë figura drejtuese të rëndësishme me një ndikim global si psh: Albert Thomas, politikan francez, Eduart Phelan, Irlandez një nga krijuesit e statusit, Amerikani, David Morse i vlerësuar me cmimin Nobel me një ndikim botëror. Falë tij organizata fitoi një karakter global, Francezi, Francis Blanchard, Belgu Michel Haussene etj. 116 Statuti i OBP-së ishte sektori i XIII i Traktatit të Versajës. 117 Statuti i OBP-së u përpilua nga një Komision i veçantë që u krijua nga Konferenca e Paqes dhe përbëhej nga përfaqësues nga nëntë shtete (Blegjika, Kuba, Çekosllovakia, Franca, Japonia, Italia, Polonia, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës), nën ndrejtimin e Samuel Gompers, drejtues i Federatës Amerikane të Punës. 114
57
veçantë ka dhe Konferenca e Filadelfias në vitin 1941, ku në mes të luftës, u adoptua nga përfaqësuesit e shteteve, punëtorëve dhe punëdhënësve nga 41 vende Deklarata e Filadelfias, në të cilën përshkruhen me hollësi dhe qartësi qëllimet dhe objektivat e OBP-së. OBP-ja që prej krijimit të saj deri më sot ka zhvilluar një veprimtari shumë të vlerësueshme, qoftë dhe në periudha të vështira për njerëzimin, si Lufta e Dytë Botërore, Lufta e Ftohtë etj.118 Sot organizata ushtron veprimtarinë në fushat e mëposhtme: Principet themeltare dhe të drejtat e punës. Punësimi. Kontributet shoqërore. Dialogu social. Raportimi tek Drejtori i Përgjithshëm. Bashkëpunimi teknik dhe periferik. Programe veprimi për Afrikën. Programe veprimi për vendet Arabike. Programe veprimi për Azinë dhe Paqësorin. Programe veprimi për Evropën. Programe veprimi për Azinë Qëndrore. Gjithashtu programe speciale janë: Programi Ndërkombëtar për Zhdukjen e Punës për Fëmijët, Programi për fuqizimin e Punës nëpërmjet Zhvillimit të Bizneseve të Mesme, Programi për Rindërtimin dhe Përballjen me Krizat, Programi për Sigurinë dhe Kushtet e Higjienës në Vendet e Punës, Programi për Kontributet Sociale dhe Ekonomike, Strategjitë dhe Mjetet kundër Varfërisë dhe Diferencimeve Sociale. Të rëndësishme janë gjithashtu dhe programet në nivel periferik, të përqëndruara në zona, siç janë Afrika (gjashtë programe me zyra në Afrikën qëndrore, të veriut, lindore, të jugut dhe në zonën e Sahelit), Amerika Latine dhe Karaibet (tre programe bazë në Meksikë, Argjentinë, Brazil dhe zyra më të vogla në Lima, San Hoze, Santiago dhe Port of Spain), në vendet Arabike, në Azi dhe Paqësor (tetë zyra në Tokio, Bangok, Nju Delhi, Suba, Kolombo dhe Xhakarta), si dhe në Europë dhe Azinë Qëndrore. Organizata për Ushqimin dhe Bujqësinë, (Food and Agriculture Organization, FAO). FAO-ja është organizata e Kombeve të Bashkuara, veprimtaria e së cilës është profilizuar kryesisht në luftën kundër urisë. Është vendosur në shërbim sa të vendeve të zhvilluara aq edhe të atyre në zhvillim dhe është një forum i pavarur, ku të gjitha kombet kanë të drejtë të marrin pjesë, të diskutojnë problemet ndërkombëtare, të negociojnë marrëveshje dhe nëse është e mundshme të caktojnë një politikë ekonomike me interes të përbashkët. Një element bazë që theksohet nga FAO-ja është dhënia e shanseve të barabarta të përfaqësimit nga të gjitha shtetet, barazia në negociata dhe marrja në konsideratë e mendimeve të të gjithë palëve. FAO-ja i shërben 194 shteteve në lidhje me objektivat e saj119. Duke marr parasysh dallimet ndërmjet shteteve në të gjithë botën, rrjedhimisht edhe interest e tyre nuk përputhen. Është detyrë e FAO-s që të marri në konsideratë të gjitha kërkesat dhe të ndërmari veprimet 118
Në vitin 1977, OBP-ja kaloi një krizë shumë të rëndësishme pas largimit prej saj të SHBA- të cilat ishin anëtare që prej 1934-të cilat ndenjtën jashtë deri në vitin 1980 duke shkaktuar reduktimin e buxhetit të organizatës me ¼. 119 http://www.fao.org/legal/home/membership-of-fao/en/
58
sipas prioriteve globale dhe rajonale. Politikat e FAO-s janë në bashkëveprim të plotë me ato të Organizatës Botërore të Shëndetësisë (WHO), ku edhe raportet vjetore shpesh janë të përbashkëta. Historia e FAO-s është kaq e vjetër sa edhe e vetë Kombeve të Bashkuara120: U krijua në vitin 1945 dhe që atëherë ka zhvilluar një veprimtari të vlerësueshme duke i dhënë peshë zonave bujqësore në zhvillim, në të cilat jeton 70% e njerëzve të varfër dhe në caqet e urisë në të gjithë globin121. Veprimtaria e FAO-së shtrihet kryesisht në katër fusha: Krijimin e një forumi për kombet. Lehtësimin në marrjen e informacionit. Kontribut në shtrirjen e dijes. Përhapjen e dijes dhe eksperiencës për masat që duhen marrë për luftimin e varfërisë. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial (United Nations Industrial Development Organization-UNIDO). Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial u krijua në vitin 1965. Është një organizatë e Kombeve të Bashkuara e specializuar në temat e zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar industrial. Tre janë përparësitë e saj bazë122: a) Reduktimi i varfërisë nëpërmjet veprimtarive produktive. b) Fuqizimi i rezultateve në fushën e tregtisë mjedisit dhe energjetikës. c) Fuqizimi i rezultateve në fushën mjedisit dhe energjetikës. Për objektivin e parë, qëllimi kryesor nuk është lehtësimi i varfërisë me ndihmë direke ekonomike, se sa krijimi i kushteve për mbijetesën e bizneseve familjare të vogla dhe të mesme dhe rritja e prezencës së grave në to. Objektivi i dytë ka të bëjë me vendosjen e themeleve për një tregti të lirë ndërkombëtare duke pasur mbështetje në strukturimin e saj me personel si dhe krijimin e këshillave teknike për heqjen e pengesave në tregti dhe fuqizimin e veprimtarisë eksportuese. Dhe së fundmi, objektivi i tretë ka të bëjë me ndihmën në fushën teknike për zbatimin e marrëveshjeve shumëpalëshe ndërkombëtare për mjedisin dhe dhënien e perspektivës për modelet konsumatore bazuar në mundësitë energjetike të vendeve dhe të planetit në përgjithësi. Objektivat e mësipërme, UNIDO-ja i arrin me krijimin e programeve, ofrimin e shërbime të caktuara të natyrës teknike dhe administrative, me arritjen e bashkëpunimeve me organizata ndërkombëtare ekonomike dhe sektorin privat dhe së fundmi me vlerësimin e përfundimeve të programeve të saj. Veçanërisht ne sektorin e bashkëpunimeve me organizata të tjera ndërkombëtare ekonomike- në kuadër ose jo të Kombeve të Bashkuara- të dhënat voluminoze vërtetojnë aktivitetin e saj.123 Gjatë viteve të fundit ashtu siç edhe pritej programet e UNIDO-s janë profilizuar në arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit. Në këtë kuadër u FAO, “FAO Expert ConsultationON Food Safety: Science and Ethics”, Rome, Italy, 3-5 September 2002, fq v-4. 121 Joe Mullen, “Rural Poverty”, tek Vandana Desai, Robert B. Potter, ed “The Companion to Development Studies”, second editon, London and New York, shtëpia botuese: Routledge, 2008, fq 67-70. 122 Sato T, “Evolving Constitutions of International Organizations”. Boston, London, Hague, shtëpia botuese: Klower Law International pbl, 1966, fq 203. 123 Mund të përmendim marreveshjen ndërmjet WTO dhe UNIDO për programet për zhvillimin në 9 shtete gjatë Samitit të Kankunit në 2003, marrëveshjen UNIDO-UNEP për tranportimin e teknologjisë për pastrimin e mbetjeve industriale, me IEAE për çështje të energjisë atomike, bashkëpunimi me Institutin e Tokës etj. 120
59
realizuan dy forume të rëndësishme në kuadrin e UNIDO-s i pari u zhvillua ne vitin 2003 me temë rëndësinë e zhvillimit industrial në realizimin e objektivave, me tema të veçanta fuqizimin e përpjekjes për krijimin e bizneseve të mesme, dhënien e përparësisë për investimet e huaja në vendet në zhvillim, kryesisht në vendet e Afrikës. Tema të tjera ishin industria dhe mjedisi ekonomik në tranzicion të shteteve të Evropës Lindore, reduktimi i varfërisë në Amerikën Latine etj. I dyti kishte si temë industrializimin dhe ambientin nën dritën e Objektivave të Mijëvjeçarit me theks të veçantë në vendet subsahariane. Veprimtaria e UNIDO-s, ndonëse në një fushë jo të gjerë, mund të quhet e vlerësueshme dhe me programe të planifikuara me kujdes. Rreth veprimtarisë së UNIDO do të flitet në vazhdimësi në kapitullin e tretë. Diplomacia Mjedisore e Kombeve të Bashkuara, Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (United Nations Environment Programme-UNEP). UNEP-i u krijua në vitin 1972124 dhe është e vetmja organizatë e specializuar në kuadrin e Kombeve të Bashkuara me fushë të vetme mjedisin. 125 Veprimtaria e tij shtrihet nga grumbullimi i informacioneve, informimit dhe trajnimit deri në thirrjen e samiteve ndërkombëtare për marrjen e masave të caktuara parandaluese. Veçanërisht vepra e tij përfshin gjykimin dhe vlerësimin në nivel global, periferik dhe kombëtar për situatat dhe tendencat mjedisore, kontributin në krijimin e organeve studimore dhe mbikëqyrëse ndërkombëtare dhe kombëtare, në mbështetjen e institucioneve për administrimin e mjedisit, në lehtësimin e lëvizjes së dijes, zhvillimi të teknologjive të cilat janë në shërbim të mjedisit si dhe zhvillimin e bashkëpunimit me organizata të tjera ndërkombëtare dhe periferike qoftë qeveritare qoftë jo qeveritare. Për tu shënuar është fakti se është mikpritëse e shumë sekretariateve të shumë organizatave mjedisore, si psh Sekretariati për Ozonin si dhe Arkën Shumëpalëshe të Protokollit të Montralit, Konventën për Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve në Zhdukje të Florës dhe Faunës (e famshmja CITES), Konventën për Biodiversitetit, Konventën për Speciet Shtegëtuese, dhe së fundmi një sërë Konventash të tjerat që kanë të bëjnë me mbetjet kimike, si ato për Lëvizjen Ndërkufitare të Mbetjeve të Rrezikshme dhe Konventën e Stokholmit për Ndotësit Organik. Strukturimi dhe organizimi i UNEP-it rrezatojnë dhe objektivat kryesor të tij. Selia e tij në Afrikë i jep mundësinë për një kontakt më të drejtpërdrejtë me problemet mjedisore të vendeve në zhvillim. Rezultatet e veprës së tij sigurohen dhe prej gjashtë zyrave periferike të tij si dhe mbështetjen nga një rrjet qendrash informacioni, më të rëndësishmet prej tyre janë GRID (Global Resource Information Database) dhe UNEP-WCMC (UNEP World Conservation Monitoring Center) për mbledhjen e të dhënave dhe mbikëqyrjen e veprimtarive në fjalë. Me rëndësi të veçantë janë dhe zyrat e UNEP-it në Paris, Gjenevë ku gjenden sektori i UNEP-it përgjegjës për Teknologjinë, Ekonominë dhe Industrinë. Çdo vit botohet raporti vjetor me veprimtarinë e organizatës në fushën e mjedisit, arritjet më të rëndësishme, vlerësimin e tyre dhe veprimtaritë për të ardhmen. Përkushtohen çdo herë një ose më shumë pjesë të raportit për problematikën dhe veprimtarinë ku përshkruhet rruga e deri tanishme që ka përshkruar programi. Psh, Raporti Vjetor i vitit 2004 përqëndrohet në temat e mbrojtjes së 124
Pararendëse e lindjes së diplomacisë ambjentaliste mund të quhet Deklarata për Mjedisin Botëror e Sekretariatit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara. 125 Sands Ph and Klein P Bowett”s, “Law of International Institutions”, London, shtëpia botuese: Maxwell pbl, 2001, fq 72.
60
burimeve natyrore dhe bashkëpunimin me sektorin privat, me organizata joqeveritare si dhe qeveritë kombëtare. Stacionet më të rëndësishme të UNEP-it janë si më poshtë: Konventa e CITES për Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve në Zhdukje (1973), Planveprimi për Mesdheun (1975), Konventa e Bonit për Speciet Shtegëtuese (1979), Konventa e Vjenës për Mbrojtjen e Ozonit (1985), Komisioni Ndërqeveritar për Ndryshimet Klimaterike (1988), Konventa për Lëvizjen Ndërkufitare për Mbetjet e Dëmshme (1989), Konventa e Kombeve të Bashkuara për Mjedisin dhe Zhvillimin (1992), Konventa për Bioshumëllojshmërinë (1992), Program veprimi Botëror për mbrojtjen e mjedisit nga burimi i ndotjeje të vendosura në tokë (1995), Deklarata e Nairobit për ridimensionimin dhe fuqizimin e rolit të UNEP-it (1997), Protokolli i Kartagjenës ku u diskutua tema e organizmave gjenetikisht të shndërruar (2000), Deklarata e Malmoës (forumi i parë ndërministror global për fuqizimin e ndërqeverisjes globale për çështjet mjedisore 2000), Deklarata e Mijëvjeçarit ku zhvillimi jetësor u përfshi në Objektivat e Mijëvjeçarit (2000), Konventa Botërore e Johanesburgut për Ndotësit dhe Zhvillimin Jetësor (2002), Vlerësimi i Mijëvjeçarit për Ekosistemin (2005). Një rëndësi të veçantë i duhet dhënë zhvillimit jetësor. Kemi të bëjmë me një term të përbërë që kombinon mbrojtjen e mjedisit duke e kombinuar me zhvillimin ekonomik. Kështu mund të quajmë si miqësore kundrejt mjedisit, zhvillimin ekonomik i cili siguron qëndrueshmërinë e mirëqenies dhe mënyrës së jetesës jo vetëm për brezat e sotshëm por edhe me brezat e ardhshëm. Në vitin 2002 në Johanesburg, vendet të cilat morën pjesë në Konventën Botërore ranë dakord që: të zbatojnë Programe Kombëtare për Zhvillimin Jetësor deri në vitin 2005, të reduktojnë ritmin e uljes së biodiversitetit deri në 2010 dhe të sigurojnë për vendet në zhvillim kimikate të cilat nuk dëmtojnë ozonin126. Roli më i rëndësishëm i UNEP-it është krijimi i normave ndërkombëtare dhe vendosja e standardeve për mbrojtjen e mjedisit njerëzor në vend të projekteve konkrete për të ndihmuar në përmirësimin e cilësisë së ajrit ose mbrojtjen e pyjeve. Agjencia ka luajtur një rol të rëndësishëm në negocimin dhe miratimin e një sërë konventash të rëndësishme ndërkombëtare mjedisore, duke përfshirë Konventën e Vjenës për Mbrojtjen e Shtresës së Ozonit, Konventën mbi Ndryshimet Klimatike dhe Konventën mbi Biodiversitetin. Kohët e fundit, konsultimet e UNEP-it në Nairobi paralajmëruan se biokarburantet, siç është etanoli me bazë misri, nuk ishin zgjidhja për ndryshimet klimatike dhe mungesa e naftës dhe në fakt mund të përkeqësojnë pasigurinë në ushqim, ndërkohë që nuk ulin ndjeshëm emetimet e gazrave serë apo kostot e energjisë127. Edhe pse UNEP-i administron projekte të caktuara mjedisore, nuk është kryesisht një agjenci ekzekutive projektesh në kuptimin e shumicës së agjencive të specializuara të Kombeve të Bashkuara. Gjithashtu, UNEP-i nuk është burim financimi, ndryshe nga UNDPja, Grupi i Bankave Botërore dhe agjenci të tjera multilaterale të financimit. Ajo shpërndan fonde modeste përmes Fondit të saj të Mjedisit. Zbatimi efektiv i projektit kërkon koordinim në nivel operacional në këtë fushë. Edhe pse vetë UNEP-i nuk ekzekuton programet e vendit, bashkëpunon me organizata të tjera të shumta në mbikëqyrjen e zbatimit të projekteve të mbështetura nga Fondi Mjedisor i UNEP-it. Shumë prej këtyre projekteve ekzekutohen nga agjencitë bashkëpunuese (që janë agjencitë dhe organet e sistemit të OKB-së), kryesisht FAO126 127
UNEP, Annual Report 2002, tek http://www.unep.org/gc/gc22/Media/UNEP_Annual_Report_2002.pdf. “Africa: Nairobi Meeting Warns of Biofuel Dangers,” Earth Island Journal 22 (Spring 2007): fq 4–5.
61
ja, UNESCO-ja, WHO-ja, WMO-ja dhe UNCHS-ja (Qendra e Kombeve të Bashkuara për Vendbanimet Njerëzore ose HABITAT). Burime të tjera nga ky fond mbështesin zbatimin e projektit nga organizata të tjera ndërqeveritare, OJQ-të, institucione kërkimore dhe organe të tjera me bazë qytetare (të referuara në UNEP si "organizata mbështetëse"). Përveç fondeve në rënie, një numër i qeverive të mëdha donatore, duke përfshirë Shtetet e Bashkuara, preferojnë të anashkalojnë UNEP-in në lidhje me çështjet financiare. Në një pozitë të tillë, UNEP-i mbetet një agjenci teknike e përqendruar kryesisht në monitorimin dhe vlerësimin e mjedisit. Rëndësia e këtij roli shihet me bashkërendimin e informacionit shkencor të UNEP-it për zvogëlimin e ozonit, duke u bërë kështu një lob ekspertësh që mbështet përpjekjet diplomatike për të prodhuar një marrëveshje të gjerë dhe detyruese128. Pra, çfarë mund të pritet në mënyrë të arsyeshme nga UNEP-i? Përgjigja e është në mbështetje, sigurisht në krahasim me sfidat gjithëpërfshirëse të mandatit të saj. Detyra e koordinimit të aktiviteteve mjedisore të grupeve të ndryshme të aktorëve dhe marrëveshjeve institucionale është një rebus. Shumë organe të OKB-së janë ligjërisht dhe praktikisht autonome, shumë prej tyre ishin aktivë në punën mjedisore para formimit të UNEP dhe kishin qasje në burime shumë më të rëndësishme teknike dhe financiare. Edhe një herë, OKB duket si zgjedhje logjike për koordinim, por UNEP-i nuk ka autoritet për të koordinuar rrjetin e institucioneve të globit. Një rol të rëndësishëm që UNEP plotëson në fushën e zhvillimit është të na kujtojë që gjatë viteve konceptet e zhvillimit dhe mjedisit u bashkuan në debatin global të zhvillimit në "zhvillim ekologjik", i cili siguron një pasqyrë të rëndësishme për qasjet e agjencive të OKB-së për zhvillim të qëndrueshëm. Për më tepër, si një lloj "lobisti" global, roli i tij ka qenë thelbësor në ndihmën për të lëvizur shtetet drejt pranimit të traktateve të rëndësishme, siç është Protokolli i Montrealit në Konventën e Vjenës për mbrojtjen e ozonit. Megjithatë, UNEP-i ka qenë kryesisht një faktor jo i rëndësishëm në debatet dhe zhvillimet bashkëkohore në lidhje me mjedisin. Fondi i Emergjencës i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët (UNICEF). Fondi i Fëmijëve i OKB-së në të vërtetë është më i njohur nga akronimi i tij dhe puna e tij varion nga kujdesi shëndetësor i nënës dhe edukimi bazë deri në aksesin në ujë të pijshëm dhe kanalizime129. UNICEF-i ka nisma të veçanta që kanë të bëjnë me HIV/AIDS, pjesëmarrjen dhe të drejtat e vajzave adoleshente, rininë e lirë, shëndetësinë dhe zhvillimin e adoleshentëve, si dhe higjienën dhe ushqimin. Gjithashtu inicion apele specifike për të përballuar krizat sfiduese. UNICEF-i bëri një apel për të trajtuar një sërë krizash të mbivendosura dhe të mëdha në gjashtë vende të Afrikës jugore në vitin 2003. Ekstremizmi, thatësira e madhe, HIV/AIDS dhe një krizë arsimore vënë më shumë se 2.4 milion fëmijë nën moshën pesë vjeçare dhe më shumë se 10 milion anëtarë të familjes në rrezik të afërt të vdekjes. Referenca ndaj "anëtarëve të familjes" do të thotë se UNICEF-i përqendrohet aq shumë tek gratë dhe nënat sa edhe tek fëmijët. Nënzhvillimi është gjinor në atë që femrat mbajnë peshën e varfërisë, sipas statistikave të Kombeve të Bashkuara dhe statistikave të tjera130. Shpesh u mohohet arsim i duhur dhe Richard Benedick, “Ozone Diplomacy: New Directions in Safeguarding the Planet”, Cambridge, shtëpia botuese: Harvard University Press, 1998, fq 5-6. 129 Yves Beigbeder, “New Challenges for UNICEF: Children, Women, and Human Rights”, New York, shtëpia botuese: Palgrave, 2001, fq 11. 130 Devaki Jain, “Women, Development, and the UN: A Sixty Year Quest for Justice and Equality”, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2005, fq 105. 128
62
kujdesi shëndetësor dhe janë viktima të formave të ndryshme të diskriminimit. Përjashtimi i grave nga pozicionet kyçe vendimmarrëse dhe statusi i tyre më i ulët politik dhe shoqëror kanë nënkuptuar që gratë në vendet e pazhvilluara përbëjnë një "nën-klasë të re globale"131. Si e tillë, UNICEF-i gjithashtu fokusohet në edukimin e vajzave në kontekstin e " e çdo fëmije", sidomos vajzat, sepse arsimi është rruga e fuqizimit. UNICEF-i udhëhoqi përgatitjet për Sesionin e Posaçëm të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së për Fëmijët, në vitin 2002, ku vendet anëtare miratuan deklaratën dhe planin e veprimit, "Një botë e përshtatshme për fëmijët". Kjo synonte t'i angazhonte qeveritë një grupi të caktuar të qëllimeve për të rinjtë dhe afatet kohore për arritjen e tyre. Në Maj 2003, UNICEF-i shpalli kartelën e parë të raportit për arritjen e këtyre angazhimeve. Në raport, Sesioni i Posaçëm i Kombeve të Bashkuara për Fëmijët: Një Raport i Përvjetorit të Parë për Ndjekjen, autorët vunë në dukje se "vëmendja dhe burimet e botës janë shmangur nga kriza dhe lufta, ndërsa sfidat e ngutshme ende të fshehura me të cilat ballafaqohet njerëzimi për të luftuar HIV/AIDS, sëmundjet e fëmijëve dhe kequshqyerja, analfabetizmi dhe abuzimi i fëmijëve - janë anashkaluar". Në vitin 2003, kur pjesa më e madhe e botës u përqëndrua në "ndryshimin e regjimit" në Irak, drejtori ekzekutiv i UNICEF-it Carol Bellamy shprehu këtë kritikë: "Fëmijët e Irakut janë të rëndësishëm, por në botë ekzistojnë 2.1 miliardë fëmijë, 150 milionë nga të cilët janë të kequshqyer, 120 milionë kurrë nuk shkojnë në shkollë, dhe 11 milionë që vdesin nga shkaqe krejtësisht të parakohshme çdo vit. Këto janë gjërat me të cilat qeveritë duhet të përqëndrohen me konsistencë dhe ashpërsi"132. Në fushën e mirëqenies së fëmijëve, edhe njëherë shtetet janë shpejtuar për të miratuar qëllime të denja dhe për t'i përsëritur ato, por ato nuk ndiqen gjithmonë. Siç tha Bellamy, "ndjekja globale e zotimeve të vitit të kaluar ka shkuar përpara"133. Megjithatë, UNICEF-i raportoi se "shumica e vendeve me vështirësi kanë filluar të zbatojnë objektivat, me vetëm gjysmën e qeverive botërore të kenë ndërmarrë hapin e parë të zhvillimit të një plan veprimi"134. Më premtuese është puna e partneritetit të UNICEF-it. Në shtator 2007, Partneriteti Ndërkombëtar i Shëndetit u formua me gjashtë shtete evropiane, UNICEF-in, Bankën Botërore dhe disa agjenci të tjera të Kombeve të Bashkuara për të përmirësuar shpërndarjen e kujdesit shëndetësor për vendet më me nevojë në Afrikë dhe Azi, në mënyrë që t'i ndihmojnë ata të përmbushin OZHM-të. Ky partneritet premtonte të përmirësonte ofrimin e disa iniciativave plotësuese dhe të inkurajonte përdorimin efikas të burimeve135. UNICEF-i është përfshirë në të gjithë aktivitetet e OKB-së. Megjithëse filloi si një organizatë e përkohshme e ndihmës emergjente në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore, pasi u bë pjesë e përhershme e Kombeve të Bashkuara në vitin 1951, kjo detyrë u plotësua edhe nga një portofol zhvillimi, i cili në shumë vite përbën rreth dy të tretat e buxheti vjetor. Ajo gjithashtu e sheh veten si një agjenci për të drejtat e njeriut, duke kërkuar të "përfshijë" konsideratat e të drejtave të njeriut në operacionet e saj, duke u lidhur gjithnjë e më shumë me Konventën për të Drejtat Mayra Buvnic, “Women in Poverty: A New Global Underclass” Foreign Policy 108 (1997), fq 38–54. UNICEF Press Release, May 8, 2003. 133 UNICEF, “The United Nations Special Session on Children: A First Anniversary Report on FollowUp”, May 8, 2003. 134 UN News Centre, “Countries Slow to Act on 2002 Summit Goals to Better Children’s Lives— UNICEF”, May 27, 2003. 135 Owen Dyer, “New Partnership Is Set Up to Improve Aid”,British Journal of Medicine 335 (September 15, 200 7) fq 532. 131 132
63
e Fëmijëve. Supozimi është se përdorimi i diskursit për të drejtat e fëmijëve do të mbledhë më shumë mbështetje për veprimet e tij136. UNICEF-i gjithashtu këshillon OKB-në e parë (shtetet anëtare) dhe OKB-në e tretë (OJQ dhe aktorët e tjerë të shoqërisë civile) për veprimin humanitar që nevojitet në emër të fëmijëve. Në vitin 2011, UNICEF-i u përqendrua në hapa dhe strategji konkrete për ndërtimin e elasticitetit ndërmjet komuniteteve, meqë përballen me emergjenca katastrofike si tërmetet dhe konfliktet e dhunshme137. Mësimdhënia e fëmijëve dhe aftësitë e komunitetit për të marrë pjesë dhe për të ecur përpara është hap i nevojshëm në rindërtimin dhe shërimin e shoqërisë. Detyrimet e mësipërme, megjithëse shumë të rëndësishme. Nuk janë shumë të detajuara dhe si rrjedhojë nuk janë bërë hapa të rëndësishme në politikat mjedisore. Vepra e Organizatave të Specializuara të Kombeve të Bashkuara është pa dyshim shumë e rëndësishme për zhvillimin global dhe diplomacinë mjedisore. Por me rëndësi është të analizohet nëse është dhe rezultative duke parë edhe sfidat e kohërave moderne duke pasur parasysh boshllëkun e madh ndërmjet ekonomive si dhe nënvlerësimin e vazhdueshëm të mjedisit. Pesha kryesore për ushtrimin e politikave zhvilluese i janë lënë UNCTAD-it dhe UNDP-së. Kështu duke vlerësuar veprën e tyre do të mund të vërenim si më poshtë: Një element karakteristik i UNCTAD-it gjatë gjithë periudhës së historisë së tij përshkruhej nga një frymë përplasjesh të thella ndërmjet shteteve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim, në shkallë të tillë që shpesh herë vendimet mos të pranoheshin nga vendet e zhvilluara. Kjo përplasje kishte si rezultat që kjo organizatë të mos mundej të bënte hapa të shpejtë përpara, në pikë të tillë që edhe shtetet më entuziaste që besuan në mundësitë e saj, vitet e fundit të kenë humbur interesin e tyre. Një problem tjetër funksionues i UNCTAD-it ka të bëjë me gjerësinë e kompetencave dhe fushave të veprimit, që shpesh herë e dënon në qëndrueshmëri138, sepse e shndërron në një mekanizëm burokratik i cili duhet të merret me një shumëllojshmëri çështjesh në të njëjtën kohë. Nevoja që të arrijë të vendosi vetë caqet e kompetencave është e domosdoshme. Megjithatë kritika për veprën e UNCTAD-it nuk duhet të jenë të njëanshme. Kështu përveçse vështirësive të saj nuk duhet kurrë të mos i njihet karakteri i saj si një forum takimesh, negociatash dhe bashkëpunimi- por jo dhe vendimmarrje sepse organizata si Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Botërore dhe Organizata Botërore e Tregtisë vendosin me veprimtarinë e tyre për politikat globale të zhvillimit, duke mos i lënë shumë hapësirë UNCTAD-it - ndërmjet shteteve me diferenca të mëdha sa në nivel ekonomik aq edhe në atë social. Gjithashtu i rëndësishëm ka qenë roli dhe kontributi i saj në sektor të veçantë të politikave tregtare për produktet me prejardhje nga vendet në zhvillim. Në lidhje me Programin e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin duhet të përmendet se është e vetmja organizatë shumëpalëshe e cila ofron kujdesin për ndihmën dhe Joel Ostreich, “Power and Principle”, Washington, D.C, shtëpiabotuese: Georgetown University Press, 2007, fq 33. 137 UNICEF, “Humanitarian Action for Children 2011”, New York: UNICEF, 2011, http://www.unicef.org/publi cations/files/HAC2011_EN_030911.pdf. 138 Zahariadhi-Sura, «Διεθνείς Οικονομική Οργανισμοί» (Organizatat Ekonomike Ndërkombëtare), Athinë-Pire, shtëpia botuese: Stamouli, 1999, fq 125. 136
64
zhvillimin me infrastrukturë teknike, por dhe më e rëndësishmja, pasi ka kryer një punë shumë të vlerësueshme jo vetëm në organizimin dhe koordinimin e programe për zhvillimin, por edhe në akumulimin, regjistrimin dhe vlerësimin e progresit të arritur në sektorin e zhvillimit njerëzor. Nuk duhet që të lihet pas dore, gjithashtu dhe roli i Organizatës Botërore të Punës dhe Organizatës së Ushqimit dhe Bujqësisë. Organizata këto të cilat në fushat të cilat janë të specializuara kanë paraqitur një vepër të vlerësueshme, por këto organizata nuk janë organizata të Kombeve të Bashkuara të cilat janë përfshirë në diplomacinë ekonomike, për këtë arsye nuk do të vlerësohen më në hollësi.
Së fundmi, për sa ka të bëjë me politikat mjedisore të Kombeve të Bashkuara, vihet re se Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin nëpërmjet Konventave të ndryshme që ka thirrur me iniciativën e tij si dhe nëpërmjet traktateve të ndryshme të cilat janë firmosur, kanë lozur një rol shumë të madh në mbrojtjen e mjedisit, megjithatë tekstet ndërkombëtare janë shumë të përgjithshme139 duke lënë hapësirë për interpretime të veçanta nga çdo shtet.
139
Karakosta. Ι “Ambjenti dhe e Drejta”, Athinë, shtëpia botuese: Sakkoula, 2000, fq 54.
65
Kreu III. KONTRIBUTI DHE VLERESIMI I VEPRËS SË ORGANIZATAVE NDËRKOMBËTARE FINANCIARE FUSHËN E DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA. 3.1 Zhvillimi ekonomik dhe problematikat me të cilat përballet Organizata e Kombeve të Bashkuara. Shtetet klasifikohen në bazë të industrializimit të tyre nëse janë të zhvilluara ose në zhvillim. Në disa raste të tjera klasifikimi vlerësohet si para industrial, industrial dhe pas industrial. Një metodë tjetër klasifikimi i ndan shtetet në të nën zhvilluara, gjysëm të zhvilluara dhe të zhvilluara. Në shumicën e rasteve të gjithë studjuesit bien dakortë se dy të tretat ose tre të katërtat e të gjithë popullatës jetojnë në vende në zhvillim. Profili i vendeve në zhvillim na shfaq disa karakteristika të përbashkëta. Këto vende, me dallime të vogla, janë jesë e procesit të dekolonianizimit dhe kanë fituar pavarësinë e tyre politike. Një pjesë e madhe e popullsisë së tyre vuan në shkallë të theksuar nga përmbushja e të drejtave të njeriut dhe realizimin e prosperitetit të tyre. Kështu varfëria, analfabetizmi, mungesat në të mira, uria, sëmundjet, mungesa e ujit janë disa prej problematikave më të cilat përballen popullsitë e këtyre vendeve. Pjesa më e madhe e popullsisë kanë si burim kryesor të ardhurash punën në bujqësi duke përdorur metoda primitive, punën e krahut, dhe pajisje të pakta. Një karakteristikë tjetër është tregtia e ulët, ndërsa eksportet në shumicën e rasteve janë produkte bujqësore ose burime minerale të pa përpunuara. Mungesa e industrisë përpunuese con në një ekonomi e cila bazohet në produkte të cilat kanë vlerë të ulët në tregun e jashtëm. Produktet industriale janë të rralla dhe pjesa më e madhe e tyre importohen. Të ardhurat për kokë në vendet në zhvillim janë në nivele shumë të ulta. Diferencat ndërmjet klasës së lartë ekonomike dhe shtresës së varfër janë shumë të larta ku shtresa dominuese është zotëruese e burimeve ekonomike ndërsa niveli i varfërisë nga ana tjetër është i skajshëm. Një tjetër problematikë shfaqet në nivelin e ulët të dijes dhe të ekspertizës në punë me rrjedhojë një prodhimtari të ulët dhe pa cilësi. Në këto vende, shëndetësia dhe arsimi janë në nivele fillestare ku sëmundjet vdekje prurëse dhe epidemitë janë vazhdimisht në lulëzim.140 Por me gjithë rritmin e lartë të vdekjeve niveli lindjeve është më i lartë se në vendet e zhvilluara duke sjellë një rritje të popullsisë dhe rrjedhimisht edhe të varfërisë. Kjo rritje popullsie në kombinim me ushqimin e pa mjaftueshëm dhe urinë kontribojnë në mos zhvillimin e drejtë. Përftimi i kalorive të përditshme është shumë herë më i ulët se mesatarja e vendeve të zhvilluara. Gjithashtu mungesa e proteinave në ivelet e duhura con në ulje të kapacitetit të shëndetit fizik dhe mendor. Kujdesi shëndetësor lë për të dëshiruar sëbashku me aksesin në mjek, spitale si dhe qëndra të kujdesit shëndetësor. Në shumicën e këtyre shteteve me gjithë përpjekjet për arsimimin e popullsisë, mungesa e burimeve, mjeteve dhe personelit arsimues ka si rezultat ngadalsimin e uljes së analfabetizmit. Edukimi shpesh herë është në nivele bazike dhe studimi në ciklet më të larta është në analogji të ulët në lidhje me numrin e popullsisë. Duke mos patur dije dhe teknika, pa një klasë politike të aftë për tejkalimin e problematikave thelbësore të jetesës së popullsisë së tyre, pa ekzistencën e një trupe administrative të mirë kualifikuar, pa drejtues të rëndësishëm industrial përparimi ekonomik është i ngadaltë dhe i vështirë. Për arsye se si kapitalet ashtu edhe mekanizmat administrative janë të rralla, vendet në zhvillim, në mënyrë që të zhvillojnë burimet e tyre, për një periudhë kohe të caktuar do duhet që të mbështeten në industrinë e huaj. Kjo vartësi sjell një ndjenjë nënvleftësimi dhe zhgënjimi. Nivelet e ulta të të ardhurave dhe vështirësia depozituese cojnë në një rreth vicioz. Në një popullatë analfabete, në varfëri të lartë, motivacioni për depozitime dhe investime 140
Epidemia e fundit e Ebolës është shfaqur në Afrikën subsahariane dhe rrezikon jetën dhe ekonomine e miliona personave dhe një sërë shteteve Afrikane.
66
mungon. Jeta ekonomike e shumicës së popullsisë dallohet prej luftës së përditshme për mbijetesë.
Burimi: https://kids.kiddle.co/Image:Imf-advanced-un-least-developed-2008.svg Fondi Monetar Ndërkombëtar 2008, vendet e Zhvilluara shënohen me ngjyrë blu141.
Nevojat e vendeve në zhvillim janë të shumta dhe shumë dimensionale. Kështu aksesi në ndihmën mjeksore dhe arsim duhet të përfshijë të gjithë grup moshat. Investimet në arsim duhet të arrijnë në nivele të tilla ku analfabetizmi duhet të shuhet tek të rinjtë. Investimet në bujqësi dhe metoda të reja prodhimi duhet të shtohen. Kalimi përshkallëzuar i ekonomisë nga ajo bujqësore në atë industriale duhet të vijë rrjedhimisht edhe me rritjen graduale të ekonomisë142. Kjo mund të kryhet nëpërmjet mbledhjes së kapitalit dhe investimit të tij në biznese të cilat përbëjnë dhe fuqinë shtytëse të zhvillimit ekonomik. Propozimet rreth politikave dhe masave të cilat duhen ndërmarrë për përballjen e vendeve në zhvillim me sfidën e madhe të zhvillimit ekonomik, janë të shumta. Megjithatë disa prej tyre përveç atyre të cilat janë përmendur më lart mund të rradhiten si më poshtë: Krijimi i detyrueshëm i depozitave nëpërmjet taksimit. Kredimarrja e huaj. Përthithja e donacioneve dhe investimeve të huaja. Motivimi prodhues i kapitalit të huaj. Rruajtja e balancës midis motivimit për investimet e huaja dhe rritjen e fitimeve për vendin pritës të investimeve. Ri investimi i fitimeve në vendin pritës dhe jo largimi i tyre drejt vendeve ku janë rezidente kompanitë mëmë. Shpërblimi financiar dhe administrativ në nivele të larta i trupës administrative vendase që punojnë në kompanitë e huaja investuese. Kontrolli dhe rruajtja e burimeve dhe lëndëve të para. 141
Harta e Botës. Shtetet janë cilësuar nga Fondi Monetar Ndërkombëtar në Prill 2009 paraqitur tek World Economic Outlook. Ekonomitë e zhviluara janë me ngjyrë blu, shtetet të cilësuara si vende në zhvillim ose me ekonomi në rritje janë me ngjyrë portokalli dhe të kuqe. Vendet me ngjyrë gri nuk janë cilësuar nga FMN. 142 Jorg Mayer, “Industrialization in Developing Countries: Some Evidence from a New Economy Geography Prespective”, tek United Nations Conference on Trade and Development, Discussion Papers, No 174, August 2004.
67
Programim dhe administrim rezultativ i programeve për zhvillimin ekonomik të shpejt. Zhvillimi i ndjenjës së bashkimit kombëtar, rritja e ndjenjës patriotike, zhvillimi i ndjenjës së të mirës së përbashkët etj. Por sigurisht që nuk ekziston diçka e tillë si garancia për arritjen e zhvillimit të shpejtë ekonomik. Një sërë problemesh dhe nevojash duhet të arrihen. Nevojat janë të pafundme saqë edhe përzgjedhja e përparësive është e vështirë dhe mbledhja e burimeve të nevojshme shpesh është e pa realizushme. Duhet të mbi kalohet plogështia që shpesh mbizotron në popullsi por edhe dritëshkurtësia e elitave politike. Dhe sigurisht për suksesin e zhvillimit ekonomik duhet të ekzistojë një rrymë e ndryshimeve shoqërore. Duhet të çrrënjosen mentalitet e vjetra, korupsioni, pazotësia, administrata korruptive, politika inkriminuese etj. Realiteti është i hidhur kur vihet re se prespektivat nuk janë optimiste për një realizim pozitiv për zhvillimin ekonomik të 2/3 të popullsisë botërore. 3.2 Programet zhvilluese të Kombeve të Bashkuara. Planet për rindërtimin e Azisë dhe Europës kanë ekzistuar edhe para krijimit të Kombeve të Bashkuara. Gjatë viteve 1943-1944 në kulmin e luftës së Dytë Botërore, fuqitë aleate, rreth 40 shtete, krijuan UNRRA-në, Administratën e Kombeve të Bashkuara për Qetësimin dhe Rehabilitim e cila kishte për qëllim ndihmën kundrejt shteteve të cilat ishin goditur nga fuqitë e Bllokut. Qëllimi i këtij organizmi ishte i përkohshëm dhe i shërbeu qëllimit për ofrimin e ndihmës për të përballuar nevojat e tyre të drejtpërdrejta në ushqim, veshmbathje, dhe furnizime mjeksore si edhe për fillimin e rindërtimit ekonomik dhe social. Gjatë 19451946 UNRRA ofroi ndihma në vlerën e 3.5 miliardë dollarëve për zbutjen dhe rehabilitimin e ekonomive të shkatërruara europiane dhe aziatike. UNRRA-ja furnizonte vendet me ndihma por ishin vetë këto shtete që kishin përgjegjësinë për shpërndarjen e tyre, megjithatë ajo raunte të drejtën e mbikqyrjes së proçesit. Shtetet e Bashkuara ishin investitorët kryesor duke ofruar më shumë se 2/3 e të mirave dhe valutës. Ky program u ndërpre në fund të 1946 në Europë dhe tre muaj më vonë në Azi. Pas fillimit të veprimtarisë së organeve të Kombeve të Bashkuara, rëndësi të veçantë ju dha ndihmës së shteteve në nevojë. UNICEF-i u krijua që të kujdeset për nevojat e veçanta të fëmijëve. ECOSOC-u që prej krijimit i dha peshë të veçantë problemeve të zhvillimit dhe rimëkëmbjes. Për këtë arsye deri më 1948 krijoi komisione periferike në Europë, Azi dhe Amerikën Latine. Një pjesë e madhe e veprimtarive të këtyre organizmave specifik (Banka Botërore, FAO, UNESCO dhe WHO) u përqëndruan drejt ndihmës teknike kundrej shteteve në zhvillim. Në përgjithësi, Kombet e Bashkuara dhe organizmat që bashkëpunonin me të kishin pjesmarrje të madhe në ndihmën e shteteve në zhvillim gjatë 1950 para fillimit të Programit të Zgjeruar për Ndihmë Teknike. Në vitin 1949143 OKB-ja miratoi planet për krijimin e EPTA-s si një organizëm shumë palësh. Të gjitha vendet anëtare të OKBsë u ftuan të mbështesin në një bazë vullnetare buxhetin për fuqizimin e EPTA. Shumat të cilat u shpenzuan për programet e EPTA-s ishin përherë të vogla. Kështu për një periudhë tetëmbëdhjet mujore (1 Korrik 1950-31 Djetor 1951) u vendos një objektiv 20 milion dollarësh ku 60% e tij u përmbush nga SHBA. Në vitet në vazhdim kjo shumë u rrit me hapa më të shpejtë. Ky program (EPTA) përbënte një përpjekje të Kombeve të Bashkuara për të përmbushur përpjekjet e veçuara për ndihmë teknike që kryenin ECOSOC dhe organizmat specifik. Përbënte bashkëpunimin dhe koordinimin ndërmjet trupave të ndryshme të Kombeve të Bashkuara dhe shumë organizmave të specializuar në mënyrë që të vlerësojnë kërkesat e shteteve për ofrimin e ndihmës teknike si edhe për përcaktimin e detyrave dhe fondeve për David Owen, “The United Nations Expanded Programme of Technical Assistance –A Multirateral Approach”, tek: The Annals of the American Academy of Political and Social Science: vol 323, Maj 1959, fq 25-32. 143
68
zbatimin e programeve të miratuara. Për të arritur këtë koordinim dhe shpërndarjen e burimeve dhe detyrave nevojitej të krijohej një mekanizëm koordinues në kuadrin e formatimit të Kombeve të Bashkuara si në nivel administrativ ashtu edhe ndërshtetëror. Kështu u krijua brenda Sekretariatit të Kombeve të Bashkuara, Këshilli për Ndihmën Teknike (Technical Assistance Administration). Shtysën fillestare për EPTA-n e dha Presidenti Harry Trouman gjatë fjalimit të tij të parë si President i Shteteve të Bashkuara të Amerikës gjatë së cilit propozoi ndarjen e dijes teknike dhe të burimeve kapitale me shtetet në zhvillim. EPTA e përqëndroi objektivin në dërgimin e specialistëve për të punuar në vendet në zhvilim si edhe në dhënien e bursave për studime jashtë vendit për personelin e vendeve të cilat pranonin ndihmën e EPTA-s. Por rezultatet ishin të varfëra. Kështu mungesa e koordinimit dhe shpërndarja e fondeve në programe të një shkalle të ulët - probleme këto që janë të vazhdueshme për të gjitha programet ekonomike dhe zhvilluse të OKB-së - ishin karakteristikat kryesore të EPTA.-s Kërkesat e shumta nga çdo cep i botës çuan në shpërndarjen e fondeve për të gjitha kërkesat duke mos dhënë rezultate. Parimi i përgjithshëm ishte “nga pak për të gjithë”. Për ti dhënë një dimension të ri ndihmës për vendet në zhvillim u krijua në vitin 1959 Fondi Specifik i Kombeve të Bashkuara. Prej shumë vitesh vendet në zhvillim po bënin presion për krijimin e një Fondi specifik të Kombeve të Bashkuara për vendet në zhvillim. Kështu u krijua, SUNFED-i i cili jepte mbështetje planeve para investitore, secili prej të cilëve ishte shumë më i madh se ato të EPTA-s dhe që përfshinte shpenzime të ulta për pajisje dhe parashikime për specialistë të cilët do mbikqyrnin fondet. Gjithashtu Fondi parashikonte një numër të vogël bursash. Objetivi krysor i Fondit ishte të krijonte si fillim bazën dhe pastaj të vinte në lëvizje investimet nga burime të brendshme dhe të jashtme, publike apo private, që do realizonin programet për zhvillimin në vendet që kishin nevojë. Me kalimi e viteve, fondi kishte mbështetje shumë më të fortë se EPTA. Në vitin 1965 u vendos shkrirja e EPTA-s dhe SUNFED-it në një organizëm të ri që ishte Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP). Me këtë mënyrë u arrit një koordinim më i mirë i projekteve zhvilluese për çdo vend. Buxheti i UNDP-së pati një rritje të vazhdueshme në çdo dhjetëvjeçar. Një mënyrë për të arritur një nivel koordinimi të projekteve për zhvillim në shtetet ku do të ushtrohet është prania e përfaqësuesve lokal të Kombeve të Bashkuara. Ndonëse praktika e emërimit të përfaqësuesit të Kombeve të Bashkuara u zhvillua gradualisht, nevoja e një përfaqësuesi të vetëm me një njohje të gjerë të të gjithë projekteve shumë palëshe për çdo shtet është e dukshme. 144 Për arsye të gjerësisë dhe shumë llojshmërisë të organizmave ndërkombëtar që ndodhen në një vend, një person cili mund të ndihmoj qeverinë e tij për të prezantuar dhe formatuar kërkesa dhe që të përpiqet për të vendosur në një rregull këtë veprimtari është përherë i nevojshëm. Në një rast ideal përfaqësuesi i përhershëm duhet parë si një ndërmjetës ndërmjet qeverisë dhe organizatave ndërkombëtare. Sigurisht ky person duhet të funksionoj si përfaqësues kryesor i OKB-së por edhe si diplomat në vendin që e pret. Zyra e tij duhet të këshillojë qeverinë për formulimin e kërkesave dhe dërgimin e tyre për miratim në OKB. Ky person ka për detyrë të koordinoj dhe vlerësoj programet në mënyrë që të sigurohet kontributi i çdo programi për arritjen e objektivave të zhvillimit. Ky përfaqësues dhe personeli i tij ka mundësinë për asistencë teknike qoftë kundrejt qeverisë pritëse, qoftë kundrejt specialistëve të organizatave që ndodhen në këtë shtet. Përfaqësuesi asnjë herë nuk përmbush në tërësi keto ideale dhe zakonisht nuk arrin rezultatet. Ndërmjet shumë faktorëve që kontribojnë në mos realizimin e suksesit të plotë janë:
Gerald J. Mangone, “Field Administration: The United Nations Resident Representative” tek “UN Administration of Economic and Social Programs”. Ed, Gerard J. Mangone. NewYork, shtëpia botuese: Columbia University Press, fq 54-61. 144
69
Mungesa e dhënies së kompetencave dhe aksesit të plotë kundrejt përfaqësuesit lokal. Antagonizmi midis organizmave dhe organizatave. Personel i pa përshtatshëm për dhënien e tërësisë së shërbimeve. Mungesa e planifikimit dhe bashkëpunimit nga qeveria pritëse. Mungesë burimesh njerëzore dhe pa zotësi. Pa ekzistencën e një mekanizmi pushteti përfaqësuesi lokal duhet të mbështetet tek bindja, personaliteti i tij, shërbimet që ofron, rezultatet dhe ndërtimi i besimit të ndërsjelltë në mënyrë që të fuqizojë prezencën e tij në proçesin e zhvillimit. Pasi numri i vendeve në zhvillim që i bashkohet OKB-së rritet pas vitit 1955, shfaqen edhe kërkesa për kujdes më të madh kundrejt nevojave të tyre ekonomike dhe sociale nëpërmjet programeve të OKB-së. Nëpërmjet votimit me shumicë të thjeshtë në Këshillin e Përgjithshëm mundën që të krijojnë organizma të rinj dhe të përqëndrojnë kujdesin botëror në çështjet e zhvillimit duke shpallur sic analizuam edhe më lartë Dekadën e 1960 si Dekadën e Kombeve të Bashkuara për Zhvillim dhe më pas atë të 1970,1980,1990 si dekadën e dytë, tretë dhe katërt për zhvillim. Megjithëse shtetet e vogla nuk i detyrojnë dot ato të mëdha të ofrojnë vazhdimisht fonde zhvilluese, munden nga ana tjetër të ushtrojnë vazhdimisht presion për vëmendje të veçantë për problemet e tyre. Planifikimi për Dekadën e Parë për Zhvillim ishte i pa mjaftueshëm dhe u zbatua keq. Shumica e masave që u propozuan kishin formën e shtysave me kushte të paqarta dhe pa obligime të shteteve për përmbushjen e këtyre objektivave. Nga planifikimi mungonte gjithashtu objketivizimi i proçeseve të zbatimit të masave si edhe përcaktimi i përparësive. Planifikimi për dekadën e dytë dhe të tretë të zhvillimit u kryen me kujdes më të veçantë dhe masat për zbatimin e tyre u paraqitën me detaje, por mënyrat me të cilat ato shtete të cilat kanë më shumë burime do të bashkëpunojnë mungonin edhe këtu.145 Dhjetëvjeçari 1970 ishte një dhjetëvjeçar i vështirë si për shtetet në zhvillim ashtu edhe për ato të zhvilluara. Problemet energjitike dhe çmimet e ushqimeve u rritën dhe situata ekonomike globale ishte në stanjacion. Në mesin e dhjetëvjeçarit shtetet në zhvillim rritën presionin e tyre për një Rend të Ri Ekonomik Ndërkombëtar. Por vendet e zhvilluara shfaqën një rezistencë të fortë kundrejt shumë kërkesave të tyre. Me gjithë vështrësitë që u hasën dhe përplasjet Veri-Jug, Asambleja e Përgjithshme, në 5 Dhjetor 1980, pranoi gjerësisht Strategjinë për Zhvillimin Ndërkombëtar për dhjetëvjeçarin e Tretë të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, duke vendosur në përgjithësi objektiva më të lartë zhvillimi nga ata që ishin vendosur gjatë dekadës së mëparshme. Ndërmjet tyre, veç objektivit në lidhje me transfertën e burimeve që ishte diskutuar dhe më parë, ishin edhe: 1. Rritje mesatare financiare të vendeve në zhvillim me 7%. 2. Rritje mesatare të eksporteve të të mirave dhe shpërbimeve në vendet në zhvillim me rreth 7.5% dhe respektivisht për importet te paktën me 8%. 3. Rritje mesatare vjetore të prodhimit agrar në vendet në zhvillim me 4%. 4. Zhvillim i sektorit industrial me vlerë 9% vjetore në mënyrë që deri në vitin 2000 vendet në zhvillim të kenë arritur 25% të prodhimit botëror. Planifikimi i Dekadës së Dytë dhe të Tretë të Zhvillimit kishte si arritje Komisionin për Planifikimin Zhvillimor nën kujdesin e ECOSOC. Mbikqyrja dhe vlerësimi i progresit të kushteve të propozuara ishte përgjegjësi e Sekretarit të Përgjithshëm, të Komisionit të Planifikimit Zhvillimor, të ECOSOC dhe të Asamblesë së Përgjithshme. Në vitin 1982, Asambleja e Përgjithshme krijoi Komisionin e Veçantë Mbikqyrës dhe Vlerësues për Dekadën “Toward acceleration development: Proposals for the second United Nations Development Decade”, Report of the Committee for the development planning. New York: United Nations 1970. International Development Strategy; Action Programme of the General Assembly for the second United Nations decade. New York: United Nations 1970 International Development Strategy for the Third United Nations Development Decade. New York: Unites Nations 1981. 145
70
e Tretë të Zhvillimit të OKB-së. Pjesmarrja ishte e lirë për të gjitha shtetet anëtare. Ky komision duhej të paraqeste raportin e tij të parë para Asamblesë së Përgjithshme në vitin 1984, por nuk mundi të arrijë në vendim të përbashkët veçse një vit më pas në vitin 1985. Me këtë raport komisioni nxirrte në pah se kushtet ekonomike botërore nga 1981 deri në 1985 kontribuan në dështimin e arritjes së të gjitha objektivave të cilat ishin vendosur në strategjinë zhvillimore për ato vite. Në shumicën e shteteve në zhvillim GDP-ja ishte negative. Në raportin e vitit 1984, Komisioni i Planifikimit Zhvillimor e vlerësoi prespektivën për pjesën e ngelur të dhjetëvjeçarit si “totalisht të pa pranueshme”. Planifikimi paraprak i Dekadës së Katërt për Zhvillim (19912000)146 filloi që prej vitit 1988 me referenca nga Sekretari i Përgjithshëm, ECOSOC, Aleanca e Vendeve në Zhvillim (grupi i 77-ve) dhe Asambleja e Përgjithshme. Me shtytjen e vendeve në zhvillim, Strategjia Ndërkombëtare për Zhvillim u prezantua në një sesion të veçantë të Asamblesë së Përgjithshme. Strategjia kërkonte: a) rol më të gjerë të Kombeve të Bashkuara dhe organizmave të veçantë për politikat e zhvillimit, b) vendet në zhvillim të kontrollojnë defiçitin, të modernizojnë ekonominë, të mbështesin investimet e huaja, c) të gjitha shtetet të ulin shpenzimet e tyre ushtarake dhe të rishpërndajnë burimet e tyre për të mbështetur nevojat e tyre sociale, d) vendet në zhvillim të rrisin ndihmat duke përfshirë dhe ofrimin e burimeve të mjaftueshme për institucionet financiare shumë palëshe dhe e) vendosjen e theksit më të fortë në nevojat e shteteve më pak të zhvilluara. Revolta e vendeve në zhvillim për ofrimin e kushtëzuar të mbështetjes për arritjen e objektivave të tyre ekonomik çoi në krijimin e UNCTAD-it, të cilën e miratuan ECOSOC dhe Asambleja e Përgjithshme në vitin 1962. Megjithëse në asamble morrën pjesë 120 shtete, ato që mbizotruan ishin nga aleanca e fortë e vendeve në zhvillim ose e quajtur ndryshe vendet e “shtatatëdhjetë e shtatëve”. Duke vepruar të bashkuar në kërkesat e tyre arritën ti kalojnë ato si vendime. Gjithashtu “77-ët” firmosën një deklaratë të përbashkët me të cilën qartësonin qëndrimet e tyre për ta përdorur Konferencën vetëm si një hap të parë drejt arritjes së një shkalle drejtësie më të lartë për vendet e varfëra. Që prej vitit 1964, termi grupi i “77-ve” vazhdon të ekzistojë si emërues karakteristik i një grupi shtetesh, megjithëse numri i tyre me kalimin e viteve shkoi në mbi 125. Duke krijuar institucionet e tyre shtetet në zhvillim shpresonin të stabilizonin një rrugë të suksesshme për paraqitjen e interesave të tyre duke anashkaluar labirintin e organizmave–satelit të ECOSOC. Kërkesat kryesore të vendeve në zhvillim, përmbanin: Stabilizimin e çmimeve në produktet bazë nëpërmjet marrëveshjeve ndërkombëtare. Uljen e vlerave doganore dhe pengesave të tjera tregtare. Mbrojtja e vendeve në zhvillim për tregtimin e sufiçitit të tyre bujqësor. Lëvrim të pastër ndihme nga shtetet e zhvilluara e barabartë më 1% të të ardhurave kombëtare. Shtytjen e zgjidhjes së problemeve periferike dhe bashkëpunimin e vendeve në zhvillim si një mjet për zhvillimin tregtar dhe ekonomik. Kujdes për nevojat e veçanta të vendeve më pak të zhvilluara brenda grupit të vendeve në zhvillim. Në tërësi, konferenca aprovoi 27 principe. Gjatë votimit për këto principe, ndërmjet pozicioneve të vendeve në zhvillim dhe atyre të zhvilluara u vu re një dikotomi. Blloku i përbashkët i vendeve në zhvillim dhanë vota pro, të cilat varionin nga 78 në 116 për çdo tematikë. Vetëm pesë principe u votuan unanimisht. Në përgjithësi vendet e zhvilluara ose ishin në kundërshti ose nuk merrnin pjesë në votim për shumicën e tematikave. Shtetet e Bashkuara të Amerikës u pozicionuan kundër shumicës së tematikave në krahasim me çdo shtet tjetër. Një “International Development Strategy for the Fourth United Nations Development Decade” tek: http://www.un.org/documents/ga/res/45/a45r199.htm, 21 Dhjetor 1990. 146
71
tjetër grup vendimesh që u morrën në konferencë çoi në krijimin e një mekanizmi të vazhdueshëm të UNCTAD-it. Mendohej se konferenat do të mblidheshin çdo tre vjet megjithëse, në realitet, UNCTAD 2 u mblodh në 1968 ne New Delhi, UNCTAD 3 në 1972 në Siantago, UNCTAD 4 në 1974 në Nairobi, UNCTAD 5 në Manila, UNCTAD 6 në 1983 në Beograd, UNCTAD 7 në 1987 në Gjenevë, UNCTAD 8 në 1992 në Kartagjenë të Kolumbisë, UNCTAD 9 në 1996 në Mintrad të Afrikës së Jugut, UNCTAD 10 në 2000 në Bangog. Në periudhën e ndërmjetme midis konferencave, çdo vit mblidhej Këshilli i Tregtisë dhe Zhvillimit i cili është hapur për të gjithë antarët e UNCTAD. Në kunadrin e Sekretariatit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara u themelua në Gjenevë një grup i veçantë i UNCTAD-it me buxhet të veçantë. UNCTAD-i është vendosur nën drejtimin e ECOSOC si institucion bashkëpunues. Vendet në zhvillim kërkuan dhe arritën të fitojnë një institucion të tyren, por me kalimin e kohës u vërtetua se mekanizmi i koklavitur i Kombeve të Bashkuara u përkeqësua më tej. Shpresat e vendeve në zhvillim për trajtim të veçantë nëpërmjet UNCTAD-it për përballjen me nevojat e tyre janë venitur në një shkallë të lartë. Fakti se vendimet e konferencave të një pas njëshme përsërisin në përgjithësi të njëjtat nevoja si ato të UNCTAD 1, dhe se fjalimet e përfaqësuesve të Botës së Tretë përqëndrohen shpesh në akuzat kundrejt vendeve të zhvilluara për mungesë progresi esencial në drejtimin e objektivave të procesit zhvillimor, dramatizon zhgënjimin e vendeve në zhvillim për dështimin e tyre për të tërhequr mbështetjen dhe ndihmën e huaj. Megjithatë vendimet përfundimtare të UNCTAD 8, drejtuan thirrje për gjetjen e një zgjidhjeje për një “bashkëpunim të ri zhvillimor”147. Kjo deklaratë vinte theksin në zhvillimin e qëndrueshëm, në nevojën e administrimit të kujdesshëm të burimeve, si edhe në përfshirjen më të madhe në proçeset e vendimarrjes. Me këtë mënyrë, vendet në zhvillim morrën përsipër pjesë më të madhe përgjegjësie për progres ekonomik në bazë të politikave të tyre. Duke qënë se programet e UNDP-së dhe të organizmave specifik për zhvillimin e procesit të industrializimit në vendet në zhvillim ishin të dobëta dhe të shpërndara këto vende ushtruan presion nëpërmjet krijimit të një organizmi tjetër në fushën e industrializimit. Kështu lindi Organizata e Kombeve të Bashkuara për Industrializimin (UNIDO) e cila u miratua nga Asambleja e Përgjithshme në vitin 1965 dhe filloi punën në vitin 1967. Objektivi i saj është të përshpejtojë procesin e industrializimit në vendet në zhvillim, me theks të veçantë në sektorin e ndërtimit. Veprimtaritë e UNIDO-s përmbajnë kërkime, specializime, programe pilote, vlerësime, ndihmë teknike, mbledhje të dhënash dhe analizë si edhe shkëmbim të dhënash. Për tetëmbëdhjetë vitet e para kapitalet e saj vinin nga buxheti i Kombeve të Bashkuara, nga kontribute vullnetare dhe nga fonde të UNDP-së. UNIDO-ja u themelua fillimisht me një sekretariat të sajin të përhershëm me qendër në Vienë si pjesë e Sekretariatit të Kombeve të Bashkuara. Ashtu si edhe me UNCTAD-in kishte siguruar një nivel të lartë autonomie. Veprimtaria e UNIDO-s shpërndante shumë pak fonde në shumë projekte duke sjellë rezultate të pakta në proçesin e industrializimit. Në vitin 1975 u propozua që UNIDO-ja të kalojë në rregjim të një organizmi të specializuar, dhe pas disa vitesh programtizimi dhe negociatash, procesi u përmbush në vitin 1985. Programe të vogla por të rëndësishme për zhvillimin, përfshijnë Shërbimet e Personelit për Veprimtaritë Ekzekutive dhe Administrative (OPEX) dhe Vullnetarët e Kombeve të Bashkuara. OPEX-i rekruton pozicione të larta ekzekutive në vendet në zhvillim. Paralel me zbatimin e detyrave të tyre, ata trajnojnë zevendësuesit e tyre. Programi i Vullnetarëve në Kombet e Bashkuara funksionon që prej 1972 dhe rekruton të rinj të cilët përdorin zotësitë e tyre duke ndihmuar në planifikimet për politikat e zhvillimit.
United Nations, “Proceedings of the United Nations Conference on Trade and Development, Eight Session, Report and Annexes, 8-25 February 1992”, New York, 1993, tek http://unctad.org/en/Docs/td364rev1_en.pdf. 147
72
Për shumë vite Kombet e Bashkuara kishin tendencën të krijonin për çdo problem të ri që kishte të bënte me zhvillimin një organ ose program të ri, me një mënyrë të tillë që të sigurohet kontrolli i tij nga vendet në zhvillim dhe jo nga ato të zhvilluara. Gjithashtu, Kombet e Bashkuara kërkojnë çdo vit shuma plus për tu dedikuar për zhvillimin. Gjatë dhjetëvjeçarit 1970, UNDP u përpoq të kryej disa rivlerësime të proçedurave të tij me qëllim të rregulloj disa prej gabimeve. Për shumicën e vendeve në zhvillim, u ndërtuan programe zhvillimore pesë vjeçare dhe u vendosën përparësitë në kuadrin e planifikimeve më afatgjata. Qasja në bazë të madhësisë së vendit shoqërohej nga riformatime administrative me qëllim të jepte më shumë përgjegjësi në nivel shtetesh. Në vitin 1974 u shtua një dimension tjetër në përpjekjet zhvillimore të Kombeve të Bashkuara kur grupi i të “77-ve” kërkoi ngritjen e një konference të jashtë zakonshme të Asamblesë së Përgjithshme, dedikuar lëndëve të para dhe zhvillimit. Nga kjo konferencë erdhi kërkesa për një Rend të ri Ekonomik Botëror (NIEO)148, të bazuar në barazpeshën, barazinë, sovranitetin kombëtar, ndërvartësinë, në interesin e përbashkët dhe në bashkëpunimin ndërmjet të gjitha shteteve. Kjo kërkesë ishte ngritur nga vendet më pak të zhvilluara, si në këtë konferencë ashtu edhe në ato që pasuan. Objektivat e përgjithshëm ishin përshpejtimi i zhvillimit ekonomik dhe social si edhe zhdukja e boshllëkut midis shteteve të pasura dhe atyre të varfëra. Apiratat dhe kërkesat e vendeve në zhvillim kundrejt NIEO-s ishte trupëzimi i programeve të mëparshme të konferencave të UNCTAD-it dhe zgjerimi i tyre. Karta e të Drejtave dhe Detyrimeve Ekonomike të Shteteve, e cila ishte pranuar nga Asambleja e Përgjithshme në vitin 1974, përcaktoi se çdo shtet ka të drejtën të ushtrojë sovranitet të plotë kombëtar në pasurinë dhe burimet e tij, të rregulojë investimet e huaja si edhe të shtetëzojë pasuritë e huaja, kundërshtitë të zgjidhen në bazë të legjislacionit kombëtar. Përfaqësuesit e ekonomive të zhvilluara kundërshtuan me forcë këto kërkesa149. Deri në dhjetëvjeçarin e 1990, kërkesat për një Rend të Ri Ekonomik Botëror në thelb ishin të vdekura. U kërkuan mënyra qasjesh të ndryshimeve Veri-Jug dhe përcaktimi i politikave dhe masave më realiste me të cilat vendet në zhvillim do të mund të arrinin zhvillimin ekonomik. Sido qoftë dallimi Veri-Jug nuk duket të zbehet. 3.3 Financimi i Zhvillimit Ekonomik të Diplomacisë Ekonomike - Sistemi i Bretton Woods dhe krijimi i një rregjimi të ri ekonomik botëror. Shumë nga programet të cilat u përmendën më lartë ofrojnë shuma të konsiderushme me qëllim zhvillimin. Shumat që shpërndahen çdo vit nga UNDP-ja nuk mund të jenë totalisht për programe zhvillimore. Mbështetje për aktivitete zhvillimore vijnë edhe nga buxheti faktik i Kombeve të Bashkuara dhe të shumë organizmave të tjerë të specializuar. Por këto programe nuk ofrojnë asnjë burim real financiar, në formën e borxheve apo grandeve, që kanë nevojë vendet në zhvillim që të vënë në lëvizje zhvillimin e tyre ekonomik. UNDP dhe organizmat e specializuar mjaftohen në përmbushjen e nevojave para investuese duke ofruar informacione, kërkime, këshilla specialistësh, dije, gjëra të cilat janë pararendëse për investimet në bujqësi, industri, industrinë e rrugëve, ndërtimin e digave, shkollave por edhe shumë elementëve për ndërtimin e një ekonomie më produktive.
UN Documents: “Resolution Adopted by the General Assembly. 3201 (S-VI) Declaration on the Establishment of a New Economic Order”, United Nations, A/RES/S-6/3201, 1 May 1974, tek: http://www.un-documents.net/s6r3201.htm. 149 Harry G. Jonson, “The New International Economic Order”, Chicago, Graduate School of Bussiness,University of Chicago, fq 16, tek: https://www.chicagobooth.edu/~/media/0ABF9E91CCDB42C4BBA92737DCE91EEA.pdf 148
73
Objektivi primar për zhvillimin, është kapitali, megjithëse është e dukshme se mund të shpenzohet ose mos të shkojë në drejtimin e duhur. Burimet kryesore të kapitalit i përkasin katër kategorive. Në kushte afat gjata, kursimet e brendshme që investohen përbëjnë kategorinë më të rëndësishme, nëse një ekonomi dëshiron të jetë e shëndetshme dhe ka një dinamikë të brendshme që zotërojnë të gjitha ekonomitë e zhvilluara industriale. Deri në arritjen e momentit të “fluturimit” borxhi i huaj dhe grandet janë parakushte të domosdoshme. Këto para e kanë prejardhjen nga marrëveshje dy palëshe, shumë palëshe ose kanale private. Sasia kryesore e këtyre parave vijnë nga burime marrëveshjesh dy palëshe, por theksi kryesor i këtij studimi do ti jepet burimeve shumë palëshe. Organizmat e parë ekonomik të familjes së organizmave specifik të Kombeve të Bashkuara janë: Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim ose e thënë ndryshe Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. Që të dyja organizatat filluan punën brenda marrëveshjes së Bretton Woods. Ndërkohë që e gjithë bota ishte në provë nga Lufta e Dytë e Botërore, dyzet e katër shtete nga e gjithë bota me në krye Shtetet e Bashkuara të Amerikës në Korrik të vitit 1944 u mblodhën në Bretton Woods për të diskutuar rreth sistemit ekonomik botëror të pas luftës. Qeveritë pjesmarrëse e ëndërronin sigurimin e paqes botërore nëpërmjet bashkëpunimit ekonomik ndërkombëtar. Bashkëpunimi i kërkuar ishte krijimi i një tregu të përbashkët botëror ku kapitali dhe të mirat do të mund të lëviznin lirshëm nën kontrollin e institucioneve ndërkombëtare të cilat do të ishin rregullatore duke siguruar interesin dhe stabilitetin e përgjithshëm. Kështu u krijuan Fondi Monetar Ndërkombëtar, Banka Botërore dhe Organizata Ndërkombëtare e Tregtisë e cila morri formën e Marrëveshjes së Përgjithshme mbi Tregtinë dhe Tarifat150 (GATT, General Agreement o Tariffs and Trades) dhe më vonë u shndërruan në Organizatën Botërore të Tregtisë (OBT, WTO, World Trade Organization).151 Krijimi i sistemit të Bretton Woods është mbështetur në idealet klasike të ekonomisë politike. Kështu ky sistem lindi si një reagim kundrejt politikave protekstioniste të shtetit gjatë viteve 1930. Adam Smith, mendonte se fitimi i një shteti nuk mbështetej domosdodhmërisht në humbjen e një tjetri. Në të kundërt të gjitha shtetet përfitojnë kur midis tyre ka shkëmbime tregtare brenda kuadrit të një tregu botëror. Veçmas kësaj, tregtia dhe bashkëpunimi ekonomik krijojnë ndërvartësi, dmth vartësinë e një shteti nga sistemi ekonomik botëror. Ndërvartësia i ofronte çdo shteti një lloj force të caktuar. Asnjë vend nuk do të mund të kishte kontrollin total të sistemit. Marrëdhënia ndërmjet trëgëtisë dhe paqes ose e thënën ndryshe marrëdhënia ndërmjet shkëmbimeve ekonomike dhe pushtetit politik do të sillte jo vetëm paqen e shumë pritur por edhe do të shmangte në të ardhmen luftën midis kombeve. Perceptimi klasik, se tregtia dhe marrëdheniet e shëndosha ekonomike ndërmjet vendeve pengojnë luftën, ishte prezent në planin e Bretton Woods. Modeli i Bretton Woods si mbështetje e diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara. Institucionet e Bretton Woods kishin si qëllim funksionimin e tyre në bazë të principeve në lidhje me administrimin e çështjeve ekonomike pas vendimeve të cilat do të merreshin gjatë samitit- si edhe përmendet në artikullin 1 të Marrëveshjes. Qëllimi i FMN-së ishte “lehtësimi i zgjerimit dhe balancimit të tregtisë ndërkombëtare, dhe me këtë mënyrë të kontribuonte në rruajtjen e niveleve të larta të punësimit dhe të të ardhurave reale, si edhe në zhvillimin e
150
GATT në veçanti nga dy organizatat e tjera (BB dhe FMN) u krijua në 1947 nëpërmjet miratimit të 23 shteteve në Gjenevë. Gjatë Raundit të Uruguait në vitin 1994 GATT u shndërrua në Organizatën Botërore të Tregëtisë. 151 Richard Peet, “Ανόσια Τριάδα, το ΔΝΤ, η Παγκόσμια Τράπεζα και ο ΠΟΕ” (Unholy trinity the IMF, World Bank and WTO), shtëpia botuese: Α.Α Livani, 2009, fq 74-75.
74
burimeve prodhuese të të gjithë anëtarëve, duke i vendosur këto si objektiva primare të politikës ekonomike152. Këto principe u formatuan si më poshtë: 1. Eksperienca e zhvlerësimit konkurues të monedhave gjatë periudhës së dhjetëvjeçarit të 1930 çoi në fillimin e kontrollit global të normave ndërmjet monedhave kombëtare. Pasi përplasja afatgjatë ndërmjet normave të lëvizshme dhe të qëndrueshme nuk mundi të zgjidhet, u arrit një marrëveshje e cila mund të përshkruhet si “lakueshmëri e administrueshme”. Në kuadrin e kësaj politike, vlerat nominale të monedhave të vendeve anëtare u përcaktuan në bazë të arit, por ju lejua të lëvizin rreth këtyre nivelesh, me vlerat nominale të lëvizin më lartë këtij kufiri në raste shumë të rralla dhe pas lejes së FMN-së. 2. Një tërësi ari dhe valute nga të cilat do të thitheshin kapitale në raste shfaqjesh së problematikave në bilancet e pagesave ju lëvrua FMN-së nga shtetet anëtare në bazë të një sistemi pjesmarje i cili do të ripërshtatej çdo 5 vjet. Sasia përcaktonte të drejtën e aksesit në këto burime për çdo shtet si edhe votat e tij në kuadrin e organizatës. Vendet mund të shkëmbejnë shuma të caktuar të monedhës së tyre me monedha të vendeve të tjera nën kushtet e mbikqyrjes nga FMN-ja. 3. Në mënyrë që të ketë tregti ndërkombëtare, pas një periudhe tranzicioni pesë vjeçare, të gjitha shtetet anëtare duhet të zhduknin mekanizmat e kontrollit, duke i bërë monedhat e tyre të shkëmbyeshme me monedha të tjera të shteteve anëtare, sipas normave zyrtare të aprovuara pa dallime, përveçse rasteve kur ka përcaktim të veçantë nga FMN-ja. 4. Marrëveshja e Bretton Woods ndërtoi një institucion të përhershëm për shtytjen e bashkëpunimit monetar ndërkombëtar dhe krijimin e një mekanizmi nëpërmjet të cilit vendet mund të komunikonin dhe të bashkëpunonin. Institucioni i cili u quajt Fondi Monetar Ndërkombëtar, një organizatë e specializuar e OKB-së, ishte pjesë e një sistemi i cili ishte planifikuar dhe përmbante gjithashtu një bankë e cila do të merrej me investime afatgjata (BB), një organizatë tregtare (OBT) si edhe veprimtari në kuadrin e ECOSOC-ut të OKB-së. FMN-ja do të kishte një Këshill Drejtues, në të cilin do të përfaqësoheshin të gjitha vendet anëtare, i cili do të mblidhej çdo vit, një Këshill Ekzekutiv, në të cilin pesë vende do të vinin nga vendet me pjesmarrjen më të madhe, i cili do të mbidhej vazhdimisht, si edhe një Drejtor i cili nuk do të ishte anëtar i Këshillit. Votat në të dy Këshillat do të përcaktoheshin në varësi të pjesmarrjes. Në bazë të sistemit fillestar të pjesmarrjes, SHBA-të kishin 27.9% të votave dhe Mbretëria e Bashkuar 13.3% të tyre. Pas samitit, përfaqësuesit do ju duhej që të ktheheshin në shtetet e tyre dhe ti shpjegonin qeverive të tyre se çfarë ishte ajo të cilën kishin firmosur për marrëveshjen e Bretton Woods. Në shumicën e rasteve këta përfaqësues nuk e kishin as idenë më të vogël çfarë kishin miratuar. Marrëveshja kaloi në Kongresin Amerikan në saj të një strategjie e cila u vlerësua nga shtypi i kohës si “fushata më të mirë organizuar propagantistike në historinë e vendit”, ndërsa Parlamenti Britanik dha miratimin pa vullnet, pasi ishte e detyruar nga një hua, ndërsa në shumicën e vendeve anëtare marrëveshja e Bretton Woods ishte miratuar pa diskutime dhe replika. Parlamentet e këtyre vendeve kishin pjesmarrje minimale gjatë negociatave dhe nuk dinin tematikën e tyre. Në shumicën e rasteve ishte thjesht një miratim formal.153
Michael D. Borto and Barry Eichengreen ed, “A Restrospective on the Bretton Woods System. Lesoons for International Monetary Reform”, Chicago and London, shtëpia botuese: The University of Chicago Press, 1993, fq 34-35. 153 Van Dormael, A, “Bretton Woods: Birth of a Monetary System”, New York, shtëpia botuese: Holmes and Meier, 1978, fq 286. 152
75
Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, reagimet për miratimin e marrëveshjeve erdhën kryesisht nga bankierët, gazetat e mëdha dhe përfaqësues Republikan me ndikim të madh. Nga ana tjetër Britania e Madhe u shtrëngua si u përmend edhe më sipër nga lëvrimi i një huaje. Pas miratimit të marrëveshjes huaja prej 3.750 milion dollarësh u lëvrua më 6 Dhjetor 1945. Kështu, në Janar të 1946 SHBA ftuan të 34 shtetet të cilat kishin ratifikuar marrëveshjen të merrnin pjesë në mbledhjen e parë të Këshillit Drejtues të FMN-së dhe BNZHR-së. Institucionet e Bretton Woods u ndërtuan që të funksiononin në bazë të principeve të aprovuara në lidhje me administrimin e çështjeve ekonomike. Ashtu si edhe përmendet në Nenin 1 të marrëveshjes qëllimi i FMN-së ishte “lehtësimi i zgjerimit dhe zhvillimit të barazpeshuar të tregtisë ndërkombëtare dhe në këtë mënyrë do të rritet kontributi i tij në rruajtjen e nivele të larta të punësimit dhe të ardhurave si edhe zhvillimin e burimeve prodhuese të të gjithë anëtarëve. 154 Periudha e pas luftës u pasua gjatë vitve 1950 dhe 1960 me një valë të madhe dekolonizimi të shumë shteteve kryesisht në kontinentin Afrikan. Kjo lëvizje përmbante brenda saj edhe një lëvizje për ri shpërndajen e pushteti ekonomik global në mënyrë që mos të vazhdonte të ishte e mbledhur vetëm në qendrat kapitaliste perëndimore. Gjatë dhjetëvjeçarëve të lartë përmendura vendet e Botës së Tretë të shtyra nga teori të ndryshme strukturore155 kërkonin të shkëpusnin pjesë pushteti. Kështu një ekonomist Argjentinas, Raul Prebisch, i cili në fillim punonte në Komisionin Ekonomik të OKB-së për Amerikën Latine dhe më vonë shërbeu si Sekretar i Përgjithshëm i UNCTAD-it pas krijimit të tij në vitin 1964, propozoi një program reformash ekonomike nga të cilat do të përfitonin vendet e Botës së Tretë. Këto reforma kishin si qëllim, stabilizimin e çmimeve të lëndëve të para, zgjerimin e ndihmës së huaj dhe masa doganore mbështetëse. Gradualisht pikëpamjet strukturore mbizotruan në shumë agjenci të OKB-së dhe përbënin shumicën e pikëpamjeve gjithashtu edhe në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së. Rezultati i këtyre mendimeve supozohej se do të ishte krijimi një Fondi të veçantë të OKB-së për zhvillimin ekonomik (SUNFED) në të cilin kriteret për lëvrimin e huave ishin nevojat e zhvillimit dhe jo rregullat bankare. Pasi ishin në kundërshtim me këtë lëvizje, vendet e zhvilluara reaguan duke mbështetur FMN-në dhe Bankën Botërore, ku e drejta e votës lidhet me kontributin financiar. Një reagim i tillë çoi në krijimin e Bashkimit Ndërkombëtar për Zhvillimin i cili u lidh me Bankën Botërore që të zhvillohej në “dritaren e huadhënies së butë”. Kjo në kombinim me krijimin e një shërbimi afat gjatë të financuar nga OKB-ja (UNDP, Programi i Zhvillimit të OKB-së), nxorri nga shinat kërkesën e vendeve të Botës së Tretë për krijim e një institucioni botëror zhvillimi të cilin, pasi përfaqësonin pjesën dërmuese të popullsisë botërore, do të mundeshin të kontrollonin. Përpjekjet e vendeve të Botës së Tretë për arritjen e reformave ekonomike vazhduan në kuadrin e UNCTAD-it dhe nëpërmjet paraqitjes së kërkesave për krijimin e një Rendi të Ri të Ekonomisë Ndërkombëtare. Përpjekjet përballeshin me reagime në rritje të SHBA, duke paraqitur argument kryesisht nga Instituti Heritage. Qeveria e Presidentit Regan erdhi në pushtet duke patur si qëllim jo vetëm të mundi doktrinën komuniste por edhe ndërkohë në të njëjtën kohë të kontrollojë Botën e Tretë, duke përfshirë edhe vendet kapitaliste të Azisë Jug Lindore ku shtetet ndihmonin ekonominë. Kjo u arrit nëpërmjet huave për qëndrueshmëri, të përshtatjes strukturore dhe të programeve reformiste neoliberale të cilat u promovuan fuqishëm nga Banka Botërore dhe FMN-ja gjatë dhjetëvjeçarit 1980-1990. Reagimi Amerikan në krizën e Azisë Lindore gjatë 1997 duhet të interpretohet jo vetëm si një përpjekje për të kontribuar në rrimëkëmbjen ekonomike por edhe si një përpjekje që të përuli përsëri vendet e përfshira. Veç kësaj, UNCTAD-i i cila mbështet vendet e Botës së Tretë u zëvendësua nga OBT-ja. Bota Scamel, W.M, “International Monetary Policy: Bretton Woods and After”, London, shtëpia botuese: Publishing Macmillan, 1973, fq 35. 155 Këto teori kryesisht analizonin strukturat social ekonomike te vendeve të Botës së Tretë dhe marrëdhëniet me vendet e zhvilluara duke kërkuar në këtë mënyrë arsyet e zhvillimit të tyre. 154
76
tashmë drejtohet nga institucione të cilat kontrollohen nga Perëndimi, G7 dhe G8, me në krye SHBA-në në kombinim me FMN-në, BB-re, OBT-në dhe OSBE-në. Pozicioni Amerikan është se sistemi botëror kapitalist ekzistues është në thelb i saktë dhe nuk nevojiten ndryshime thelbësore. Ky qëndrim mbështetet më ushtrimin e pushtetit ushtarak, ekonomik dhe politik që zotëron Amerika. Esencialisht do të mundeshim të themi se pas 11/9 bota u bë më i sigurtë për Amerikanët… me shndërrimin e saj në “botën Amerikane”156. Roli i Fondit Monetar Ndërkombëtar. Sipas modelit të Bretton Woods, Fondi Monetar Ndërkombëtar u ndërtua si një trup mbi kombëtar i cili në thelb do të kryente dy gjëra: së pari do të ishte rregullator i shkëmbimeve monetare ndërmjet vendeve anëtare dhe së dyti do të ndihmonte në sigurimin e qëndrueshmërisë ndërkombëtare, duke lëvruar hua në periudha kur vendet anëtare përballeshin me një lloj krize në bilancet e pagesave. Me gjithëse përshkrimi i objektivit të saj qëndron thelbësisht i pa ndryshuar, FMN-ja gjatë rrugës kaloi shumë ndryshime, duke përfshirë edhe shumë raste ku objektivi i tij dukej se do të ndryshonte drejtim, por në çdo rast cuan në një mbledhje të përgjithshme pushteti dhe ndikimi. Sot politikat e FMN-së ndikojnë direkt në ekonomitë e 185 vendeve dhe ushtrojnë ndikim shpesh herë në mënyrë drastike në jetën e shumicës absolute të popullsisë së planetit. Deri rishtazi FMN-ja ka qënë institucioni më i fuqishëm jo shtetëror në botë. Publikisht qeveritë duhet të vlerësonin FMN-në, ndërkohë gjatë bisedave institucionale ankoheshin për politikat të cilat u ushtrohen. Si fillim në kuadrin e Bretton Woods në mënyrë që të lëvrohej hua nga FMN-ja ndaj një shteti anëtar kërkohej thjeshtë një “program rezulativ për krijimin ose rruajtjen e qëndrueshmërisë së monedhës së shtetit anëtar me një kurs real shkëmbimesh”. Në vazhdimësinë e gjysëm shekullit ky “kusht” i caktuar u zhvillua në diçka më shumë. Hua dhënia me kushte, e cila u imponohet qeverive të cilat shpesh ndodhen në dëshpërim është zhvilluar në një metodë sipas së cilës FMN-ja rregullon tërësinë e politikave ekonomike të një shteti, rrjedhimisht ajo që vihet në dyshim nuk është dhënia e huas por kushtet me të cilat jepet kjo hua. Qeveritë ftohen që të adoptojnë një sërë politikash ekonomike dhe masash ekonomike të paracaktuara që bazohen në atë se çfarë mendon FMN-ja që do të promovojë qëndrueshmërinë ekonomike, duke fuqizuar aftësinë shtetërore ti shërbej huave, dmth të likujdoj këstet dhe interesat.157 Megjithëse viti i krijimit ishte 1945, kur 29 shtete nënshkruan marrëveshjen e cila rezultoi nga asambleja e Bretton Woods e vitit të mëparshëm, FMN-ja thelbësisht e filloi punën në vitin 1947. Supozohej se do të ishte institucioni bazë ndërshtetëror i cili do të rregullonte kushtet ekonomike që mendohen të duhura për veprimtarinë e sukseshme të ekonomisë botërore, veçanërisht gjatë periudhës fillestare të veprimtarisë së tij, të kushteve të cilat kanë të bëjnë me monedhat dhe shkëmbimet monetare158. Këto kushte ekonomike bëhen të dallueshme nëpërmjet një konceptimi teorik kapitalist, të mënyrës se si duhet të funksionojnë ekonomitë. Ashtu si edhe përmendet në Nenit 1 të Neneve fillestare të Marrëveshjes (FMN 1990), qëllimet e objektivave të FMN ishin: 1. Shtytja e bashkëpunimit monetar ndërkombëtar nëpërmjet një institucioni të përhershëm i cili ofron mekanizmin e komunikimit dhe bashkëpunimit në problemet monetare ndërkombëtare.
156
Richard Peet, fq 119. Një shëmbull tipik dhe i freskët është rasti i Greqisë dhe marrëveshjes së huas që ka me FMN, Institucioneve Europiane dhe Huadhënësve. 158 Daniel D. Bradlow, “Rapidly Changing Functions and Slowly Evolving Structures: The Troubeling Case of the IMF”, Proceedings of the Annual Meeting (American Society of International Law), Vol 94, April 2000, fq 152154. 157
77
2. Lehtësimi i shtrirjes dhe zhvillimit të barazpeshuar të tregtisë ndërkombëtare, dhe nëpërmjet kësaj mënyre kontributi që jep në arritjen e niveleve të larta të punësimit dhe të të ardhurave reale, si edhe në zhvillimin të burimeve prodhuese të të gjithë vendeve anëtare, pasi këto përbëjnë objektiva parësorë të politikave ekonomike. 3. Promovimi i qëndrueshmërisë së shkëmbimeve, rruajtja e shkëmbimeve të përhershme nëpërmjet vendeve anëtare dhe shmangia e zhvlerësimeve të shkëmbimeve konkurruese. 4. Kontributi në stabilizimin e një sistemi shumë anësh pagesash në lidhje me shkëmbimet e vazhdueshme ndërmjet vendeve anëtare dhe zhdukja e kushtëzimeve të shkëmbimeve të cilat pengojnë zhvillimin e tregtisë botërore. 5. Dhënia e besimit në qeveritë e shteteve anëtare, dukë përcaktuar burimet e përgjithsme të Fondit të cilat janë të disponueshme përkohësisht për to, nëse ekzistojnë hallka të mjaftueshme mbrojtëse, duke u ofruar me këtë mënyrë shansin që të rregullojnë problemet në bilancet e pagesave, duke mos shkuar në masa të cilat shkatërrojnë mirëqënien kombëtare ose ndërkombëtare. 6. Në bazë të sa më sipër, ofrohet shkurtimi i kohë zgjatjes dhe kushtëzimi i shkallës së mos balancimit në bilancet e pagesave ndërkombëtare të vendeve anëtare159. Teorikisht FMN-ja përfshihet brenda kuadrit të sistemit të Kombeve të Bashkuara. Është institucioni qëndror i sistemit ndërkombëtar monetar, të sistemit të pagesave ndërkombëtare dhe bilanceve të shkëmbimeve ndërmjet monedhave kombëtare, i cili pengon shfaqjen e krizave në sistemin e pagesave. FMN-ja përqëndrohet kryesisht në politikat makropolitike të qeverive, duke përfshirë: politikat të cilat kanë të bëjnë me buxhetin shtetëror, administrimin e parave dhe ndarjeve buxhetare si edhe me kurset e shkëmbimeve, gjithashtu përqëndrohet në politikat ekonomike të qeverive ndërmjet të tjerave në kontrollin dhe mbikqyerjen e bankave dhe institucioneve të tjera financiare. Në bazë të Nenit 4 të statutit të tij, çdo shtet anëtar detyrohet të drejtojë politikat ekonomike dhe financiare në drejtimin e zhvillimit ekonomik të përmbajtur, duke siguruar qëndrueshmëri të çmimeve në shkallë llogjike, të promovojë qëndrueshmërinë, të shmangi manipulimin e shkëmbimeve në sistemin ndërkombëtar monetar dhe së fundmi të ndjeki politika shkëmbimi të përshatshme me këto objektiva. Këshilli Drejtus, në të cilin marrin pjesë përfaqësues të emëruar nga të gjitha shtetet anëtare është trupa më e lartë Drejtuese e FMN-së. Këshilli Drejtues mblidhet dy herë në vit gjatë periudhës së takimeve të përbashkëta të FMN-së dhe BB-re në mënyrë që të marri vendime dhe të krijoj drejtime politike. Këshilli Ekzekutiv zakonisht mblidhet tre herë në javë në Washington, aty ku është qëndra e FMN-së. Pesë aksionerët më të mëdhenj, SHBA-të, Japonia, Gjermania, Franca dhe Mbretëria e Bashkuar si edhe Kina, Rusia dhe Arabia Saudite, kanë vende të përhershme në Këshill. Gjashtë mbledhjes Drejorët e tjerë Ekzekutiv zhgjidhen për mandate dy vjeare nga grupe shtetesh të cilat quhen periferike. Numri i votave dhe përfaqësimi është i pabarabartë në favor të shteteve-finacuese. Tekstet e takimeve të Këshillit përgatiten nga drejtues të FMN-së, shpesh herë në bashkëpunim me drejtues të BB-re dhe i nënshtrohen Këshillit me miratimin e Drejtorëve. Vendimet më të shumta merren unanimisht, nga tërësia e Drejtorëve Ekzekutiv. Burimet financiare të FMN-së vijnë kryesisht nga kontributet e shteteve kur përfshihen ose pas riformatimeve periodike kur rritet përqindja e kontributit. Vendet dorëzojnë 25% të kontributeve të tyre në “monedhë të fortë” ose në monedha të shkëmbyeshme, si psh Dollari Amerikan ose Jeni Japonez dhe pjesa tjetër në monedhën e tyre kombëtare. Analogjitë përcaktojnë kontributet e një vendi, votat e saj si edhe sasinë e financimit që mund të marri nga International Monetary Fund, “Annual Report, 1990”, Washington DC, tek: https://www.imf.org/external/pubs/ft/ar/archive/pdf/ar1990.pdf 159
78
FMN-ja. SHBA-të kontribojnë më shumë në FMN dhe kanë 17% të votave të përgjithshme. Si Japonia ashtu edhe Gjermania zotërojnë 6% të votave. Franca dhe Mbretëria e Bashkuar kanë nga 5%, Arabia Suadite, Kina dhe Rusia zotërojën rreth 3% secila. Që prej Janarit të vitit 1999 konributet në FMN arrijnë në total 281 miliardë dollar160. FMN-ja, ka mundësinë të marri hua më shumë në bazë të dy marrëveshjeve të vazhdueshme: Marrëveshja e Përgjithshme e Huasë e cila përfundoi në vitin 1962 dhe në të cilën marrin pjesë 11 anëtar dhe marrëveshjet e reja të huadhënies, të cilat u firmosën në vitin 1997 në të cilat marrin pjesë 25 shtete dhe institucionet respektive ekonomike. Në fazën aktuale FMN-ja jep hua në kaudrin e një sërë rregullash dhe mekanizmash: Rregullimet e pritjes (stand by arrengements) i sigurojnë vendeve anëtare të drejtën e thithjes së shumave deri në një pikë të caktuar, zakonisht në një periudhë dymbëdhjetë deri tetëmbëdhjetë muaj, në mënyrë që të përballen problemet afat mesme të pagesave. Lehtësimi i Zgjatur Financues (extended fund facility) siguron që vendet anëtare mund të thithin shuma deri në një pikë të caktuar, zakonisht në një periudhë tre deri në katër vjet në mënyrë që të avancojnë në ndryshime strukturore të ekonomisë të cilat sipas gjykimit të FMN-së do të përmirësojnë bilancet e pagesave. Mekanizmi i Uljes së Varfërisë dhe Zhvillimit Ekonomik (i cili zëvëndosi Mekanizmin e Fuqizuar të Përshatjes Strukturore në vitiin 1999) ofron hua me interes në vendet me të ardhura të ulta të cilat përballen me probleme të zgjatura me bilancin e pagesave. Mekanizmi i Rezervave Shtesë ofron financim parandalues nga FMN-ja në baza afat mesme, kur vendet përballen me një rritje të paprtitur të besueshmërisë së tregjeve për arsye të transmetimit të problemeve nga vendet e tjera. Ndihma e jashtëzakonshme kontibuon në vendet për përballjen nga katastrofa natyrore ose pas 1995, nga situata të jashtëzakonshem për arsye të përplasjeve luftarake (FMN 2002b). Në fazën ekzistuese, të gjitha vendet të cilat kanë kërkuar ndihmën e FMN-së janë vende në zhvillim, vende të cilat po kalojnë fazën e tranzicionit ose vende “me tregje në zhvillim” (me të ardhura të mesme) që lindin nga kriza ekonomike. Vendet me të ardhura të mesme rishtazi janë shfaqur shumë të nguruara kundrejt financimit nga FMN. FMN-ja studion politikat ekonomike të vendeve anëtare nëpërmjet një procesi i cili quhet mbikqyrje. Një herë në vit, FMN-ja vlerëson politikat valutore të vendeve anëtare në kuadrin e pëgjithshmë të politikave ekonomike, në bazë të nenit 4.161Mbikqyrja bazohet në bindjen e FMN-së se disa politika të brendshme do të çojnë në shkëmbime të qëndrueshme dhe në një mirëqënie të zgjeruar të ekonomisë botërore. Fondi Monetar Ndërkombëtar lëvron kapitale të përkohshme duke ndihmuar shtetet të mund të kontrollojnë bilancin e tyre të pagesave. Gjithashtu, FMN-ja ka krijuar Drejtori të cilat ndihmojnë vendet në zhvillim duke i vënë në dispozicion kapitale për periudha më të mëdha se normalet në mënyrë që të përballojnë rrëniet e forta të cmimeve dhe të cmimeve të mallrave. Pasi vështirësitë në bilancet e pagesave u rritën gjatë krizave energjitike dhe problemeve ekonomike globale të dhjetëvjeçarit 1970, roli i FMN-së si një administrues krizash u rrit. Megjithatë, vendet e zhvilluara ngurronin të kërkonin ndihmë nga FMN-ja për arsye të masave të forta ekonomike që duhet të merrnin pasi vendoseshin si kusht për marrjen e borxhit nga kjo organizatë. Pas shumë presioni, u ndoq një International Monetary Fund, “Annual Report 1999”, Chapter 10: Financial Operations and Policies”, fq 95 tek https://www.imf.org/external/pubs/ft/ar/1999/pdf/file5.pdf. 161 Neni në fjalë i statutit i jep FMN-së të drejtën të mbikqyri sistemin financiar ndërkombëtar në mënyrë që të sigurojë veprimtarinë e sukseshme të tij, të mbikqyri zbatimin e rregullave nga çdo vend anëtar me detyrimet e tij kundrejt FMN-së dhe të drejtën e ushtrimit të rolit kontrollues në politikat e shkëmbimeve të vendeve anëtare, duke përfshirë edhe propozimet, ndërkohë që respekton drejtimin e politikave të brendshme të vendeve anëtare, me shfaqjen e mirëkuptimit të duhur kundrejt kushteve specifike të çdo vendi. 160
79
politik zbutjeje të masave të kërkuara. Si pjesë të kushteve të tyre nga NIEO vendet e zhvilluara u përpoqën, pa sukses, (përveçse disa vendeve anëtare të OPEK) të rrisin fuqinë e tyre në vota dhe në këtë mënyrë të kontrollojnë politikat e FMN-së. FMN-ja ofron gjithashtu ndihmë teknike, si për politikat e taksave, politikat e buxhetimit, statistikat, shkëmbimet bankare etj. Në të njëjtën kohë një institut trajnues vepron për trajnimin e drejtuesve nga vendet e zhvilluara për çështjet e taksave dhe çështjet e buxhetimit. Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Banka Botërore u sfiduan ndjeshëm nga kriza financiare globale. Në nëntor 2008, krerët evropianë kërkuan të mbanin një konferencë të madhe, e parë kjo nga shumë njerëz si Bretton Woods II, ku FMN-ja dhe Banka Botërore do të reformoheshin për të adresuar sfidat financiare të shekullit të njëzet e një. Administrata e ish Presidentit Bushi rezistoi çdo iniciative që do të çonte në një skemë globale të menaxhimit financiar, por më pas thirri një takim të G20 në Washington, sepse G8 si grupim më i vogël nuk përfshinte kreditorët e mëdhenj potencialë për sigurimin e burimeve për arritjen e rritjes ekonomike. Deri në vitin 2011, Evropa ishte në një krizë të plotë borxhi. Filloi në Greqi por shpejt u përhap në Portugali, Irlandë, Spanjë dhe Itali. Kostot e huamarrjes për këto qeveri u rritën përtej aftësisë së tyre për të paguar dhe vazhdojnë t'i shërbejnë borxhit ekzistues. Greqia kishte nevojë për një paketë shpëtimi pothuajse menjëherë, dhe shqetësimet e detyronin Evropën në një përgjigje shumëpalëshe. Kriza financiare kanë ndodhur edhe në të kaluarën, por kurrë në një vend industrial të avancuar të integruar në një nga monedhat më të rëndësishme të botës dhe ekonomitë më të mëdha rajonale. BE-ja (e udhëhequr nga Gjermania dhe Franca), FMNja dhe Shtetet e Bashkuara u detyruan të veprojnë menjëherë dhe në një kohë afatshkurtër. Kjo përfshinte kreditë emergjente (në shkëmbim të disa kursimeve). Për këtë nevojiteshin të burime të mjaftueshme për të mënjanuar çdo spekulim të ardhshëm në euro. Madhësia e krizës do të thoshte gjithashtu se G20 do të duhej të përfshihej, veçanërisht me vendet e BRIC (Brazili, Rusia, India dhe Kina) që kontribuonin me burime shtesë në FMN. Në fakt, krijimi i G20 në mes të shkrirjes ekonomike dhe financiare në vitin 2009 ishte një tregues se "pjesa tjetër" (ose të paktën fuqitë më të mëdha dhe më të rëndësishme ekonomike të Jugut) ishin thelbësore për Perëndimin162. Në një përsëritje të debatit të gjatë mbi virtytet e stimulit kundrejt masave shtrënguese në një periudhë krize (megjithëse me një ndryshim të roleve), Gjermania dhe vendet e Evropës Veriore, të mbështetura nga Banka Qëndrore Evropiane, këmbëngulën në masat shtrënguese dhe përshtatje në këmbim të kredive. Rezerva Federale e SHBA-së emetoi dollarë më shumë në dispozicion të bankave evropiane. FMN-ja, e cila mbikqyri gjysmë miliardë dollarë në huatë emergjente, paralajmëroi dhe kundështoi masat shtrënguese. Në 2012, FMN-ja paralajmëroi se masat shtrënguese nuk duhet të jenë në kurriz të rritjes, pasi paqëndrueshmëria sociale që vjen si pasojë e kërcënon ekonominë e përgjithshme. Kritika kundrejt FMN. Politikat e FMN-së kanë shkaktuar për periudha të gjata reagime nga miliona njerëz të cilët janë ndikuar negativisht nga politikat e tij. Reagimet ndaj politikave të FMN-së mund të ndahen në dy kategori: reagimet e qeverive dhe reagimet popullore. Kështu deri rreth mesit të viteve 1970, kur kushtet që vendoste FMN ndiqnin linjën e shtrëgimit financiar, kundërshtitë në lidhje me FMN-në kishin natyrë qeveritare, psh ndërmjet SHBA-së dhe Mbretërisë së Bashkuar, se ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim si edhe tensioneve midis qeverive dhe vetë FMN-së. Por pasi kushtet ushtroheshin me mënyra më drastike kundrejt vendeve të Botës së Tretë, pakënaqësia popullore shpejtë u rrit. Ankesat u shndëruan në revolta Andrew F. Cooper and Ramesh Thakur, “The Group of Twenty (G20)”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2013, fq 76-77. 162
80
dhe popullsitë filluan të reagojnë kundrejt situatave të përkeqësuara si psh shkurtimi i vendeve të punës, reduktimi i të ardhurave, ulja e pagave, ndalimi i financimeve dhe ndihmave të shtetit. Të gjitha këto filluan të ndodhin si rrjedhojë e kushteve të FMN-së kundrejt qeverive me kusht lëvrimin e financimeve dhe huave. Kështu psh, në 8 Maj 1976163, punëtorët në Kordoba hyrën në grevë për tu ankuar kundrejt vendimit të qeverisë së Argjentinës për të ngrirë pagat e tyre për 180 ditë. Ky vendim u morë pasi qeveria Argjentinase duhej të përmbushte kërkesat e FMN-së në mënyrë që të lëvrohej financimi që të mbulohej rritja e kostos së importit të karburantit. Në Janar të 1977 164 , ndodhën përplasje fizike në Egjipt pas vendimit të qeverisë të heqi subvecionin për ushqimet bazë. Ky vendim ishte mbështetur nga FMN-ja në mënyrë që të ulej defiçiti financiar. Gjatë përplasjeve katër vetë u vranë nga ushtria. Në 1 Korrik 1981165, u shpall grevë e përgjithshme nga Konfederata e Përgjithshme Demokratike e Punonjësve të Kazablankës, në mënyrë që të ankoheshin kundrejt vendimit të qeverisë së Marokut të heqi subvencionin për ushqimet bazë pas këmbënguljes së FMN-së dhe vendosjes së këtij kushti për lëvrimin e huasë me vlerë 1.2 miliardë dollarësh për mbulimin e defiçitit financiar si dhe për riformatimin e borxhit të jashtëm. Heqja e subvencionit çoi në rritjen dramatike të cmimeve të mallrave të shportës (çmimi i gjalpit u rrit me 76%, miellit me 40%, sheqerit me 37%, vajit me 28%). Pas kësaj përplasjet ishin të pa shmangshme me rreth 66 viktima. Në 24 Prill 1984166 pati përplasje të mëdha në disa qytete të Republikës Domenikiane, pasi punëtorë, organizata punëtorësh të majta së bashku më të rinj hyrën në greva duke u ankuar për vendosjen e masave shtrënguese nga qeveria. Në bazë të kushteve të huasë që ishte dakortësuar me FMN-në, qeveria kishte hequr subvencionimin për mallrat e importura, veprim ky që i rriti çmimet e ilaçeve me 200%. Pati përplasje të forta ku 50 veta humbën jetën. Zyrtarë të Republikës Domenikiane akuzuan FMN-në pasi përpiqej të ushtronte politikat e tij pa respektuar historinë dhe klimën politike dhe ekonomike të vendit. Demostratat në Nigeri filluan në Prill të vitit 1988 si reagim në heqjen e subvencioneve të produkteve të naftës dhe vazhduan për më shumë se dy dhjetëvjeçarë. Një situatë e cila filloi si grevë e punonjëse, shpejt përfshiu brenda saj demostarta të të rinjve, ndërkohe edhe shumë universitete u mbyllën për një kohë të gjatë. Programet e përshatjes struturore të FMN-së nuk ndikuan vetëm në cmimet e naftës, shërbimet sociale si kujdesi social u ndikuan negativisht, ndërkohë shumë subvencione shtetërore, ndërmjet të cilave ato të shportës, u hoqën. Të gjitha këto u shoqëruan me një inflacion të madh të monedhës vendase. Në Venezuelë, e cila deri atëherë ishte një shtyllë qëndrueshmërie dhe demokracie në rajon, demostratat përbënin një përgjigje e drejtpërdrejtë në ndikimin destabilizues të programeve të përshatjes strukturore të ekonomisë. Venezuela ishte një shtet relativisht i pasur në prodhimin e naftës, por deri në fund të krizës së borxheve të Amerikës Latine në dhjetëvjeçarin 1980 kishte grumbulluar 33 mmiliardë dollar borxh të jashtëm. Demostrtatat në Venezuelë u përqënduan në rritjen e çmimeve të naftës që çoi në heqjen e subvencioneve shtetërore. Qindra veta u vranë në demostrtatat e vitit 1989 që u organizuan si reagim kundrejt rritjes së çmimeve të biletave për autobuzët pas rritjes së çmimeve të naftës.167 Ashtu siç ndodhi edhe në rastin e Nigerisë, masat shtrënguese të cilat u vendosën nga FMN-ja përfshinin shkurtime në shërbimet sociale, gjë që shkaktoi reagime të mëtejshme. Ashtu si edhe përmendë New York Times, “Presidenti i Venezulës, deklaroi se dhjetra persona ishin vrarë dhe qindra u 163
New York Times, 9 Mars 1976. New York Times, 21 Janar 1977. 165 New York Times, 4 Korrik 1981. 166 ibid, 29 Prill 1984. 167 ibid, 28 Shkurt 1989. 164
81
plagosën në demostratat e sotme…për arsye të masave ekonomike që u vendosën nga qeveria, në mënyrë që të kënaqen financuesit e saj”. 168 Kur Presidenti deklaroi se Venezuela do detyrohej të shtynte shlyerjen e borxhin që të përfundonte dhuna, SHBA-të ofruan borxhe urgjente në vlerën e 2 miliardë dollarëve në mënyrë që ta ndihmonin në atë periudhë të vështirë.169 Në pranverën e 1998 shpërthyn demostrata të shumta dhe përplasje të dhunshme në Indonezi, si reagim i drejtpërdrejtë në uljen e subvencioneve shtetërore që kishte kërkuar FMNja. Ashtu si edhe në përplasje të tjera të të njëjtës periudhë, opozita u përqëndrua kryesisht në uljen e subvencioneve në ushqime dhe në lendët djegëse. Rrënimi i monedhës vendase që çoi në një ndërhyrje ndërkombëtare për shpëtimin ekonomik të vendit, në përplasje të shumta dhe si përfundim në dorëheqjen e Presidentit, ishin të lidhura pazgjidhshmërisht me ndërhyrjen e FMN-së. Odisea filloi në vitin 1998 kur FMN-ja i lëvroi qeverisë Indoneziane, nën kryesimin e Presidentit të korruptuar, paketën e huave në nivelin e 40 miliardë dollarëve. Në këmbim Presidenti u detyrua të bie dakortë me një sërë masash të forta shtrënguese. Një artikull i New York Times e përshkroi situatën: “FMN-ja është ai i cili do gjykojë se kur Indonezianët do të kenë kryer mjaftueshëm që të sigurojnë këstin e rradhës së huasë. 170 Në Maj të vitit1998 një rritje e vlerës së 70%171 në çmimet e karburantit dhe të elektricitetit shkaktuan demostrata më të fuqishme ku u dogjën biznese, u fryn përplasje nacionaliste, pasi demostruesit godisnin Indonezianët me prejardhje Kineze. Deri në dorëheqjen e Presidentin, rreth 12 mijë njerëz kishin humbur jetën. Në përgjithësi demostratat popullore kundrejt FMN-së dhe të qeverive kombëtare tentojnë të ndjekin një rrugë të përafërt. Që prej fundit të viteve 1980, demostratat kryesisht kombëtare kundër masave shtrënguese të FMN-së janë shndëruar në demostrata ndërkombëtare. Mbledhjet vjetore të FMN-së dhe të Bankës Botërore të vitit 1988, më të mëdhat që prej periudhës së Bretton Woods, u realizuan në Berlin Perëndimor gjatë javës së fundit të Shtatorit, ku në qytet u mblodhën 13.000 bankier dhe zyrtarë të shërbimeve ekonomike. Aty u gjendën përballë për herë të parë me demostrata masive, të cilat u organizuan nga grupe demostruesish të vendeve perëndimore (nga vende të zhvilluara), ndërkohë që merrnin pjesë qindra dhe mijëra qytetar të cilët nuk i përkisnin vendeve të botës së tretë. Rreth 20.000 mijë demostrues, që i përkisnin grupimeve të majta, përshkruan qytetin duke u ankuar “për politikat e FMN-së kundrejt vendeve të zhvilluara”.172 Kongresi i Botës së Tretë173, i përbërë nga përfaqësues të vendeve shumë të varfëra, kërkuan shuarjen e borxheve. Pasi u realizuan në Europën Perëndimore, në zemrën e një anëtare bazë të FMN-së, demostratat u ndoqën dhe u transmetuan gjerësisht nga mjetet e informimit publik. Demostrata të vogla u organizuan thuajse në të gjitha mbjedhjet e mëtejshme deri në demostarat e Siatëllit kundër Organizatës Botërore të Tregtisë në vitin 1999. Që ateherë të gjitha mbledhjet e FMN-së, Bankës Botërore, G7, G8 por edhe çdo lloj takimi të nivelit të lartë në forumet ekonomike u gjendën përballë me demostrata masive. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim. Në Bretton Woods, diskutimi për krijimin e një Organizate Ndërkombëtare u përqëndrua plotësisht tek FMN-ja. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim (Banka Botërore) ishte thjeshtë një mendim që u zhvillua më vonë. Diskutimet rreth BNRZH-it u përqëndruan në rolin e mundshëm të saj për rindërtimin e pasluftës së Europës. Gjithashtu në 168
ibid, 1 Mars 1989. Ibid, 4 Mars 1989. 170 Ibid, 25 Mars 1998 171 Ibid, 6 Maj 1998, 16 Maj 1998. 172 Ibid 26 Shtator 1988. 173 Guardian, 26 Shtator 1988. 169
82
rastet e pakëta që kishte një referencë për vendet e varfëra, çështje si varfëria nuk u shtruan kurrë. Europianët dhe Amerikanët ishin shumë të dhënë pas çështjeve të tjera atë periudhë sa që terma si “vende të varfëra” ose shprehje si “vende të pazhvilluara” nuk ekzistonin si kategori gjeografike, ku vendet jashtë Europës dhë Amerikës Veriore përmenden si “koloni”. Sot, Banka Botërore funksion si një organizatë zhvillimi, duke patur si objektiv të deklaruar një “botë pa varfëri”. Për këtë arsye, Banka Botërore huazon 17 miliardë dollarë çdo vit në vende të cilat kërkojnë ndihmën e saj. Gjithashtu, krijon kushtet në kuadrin e të cilave më shumë para në nivel miliardash, në hua dhe financime rrjedhin drejt Botës së Tretë dhe vende të ish bllokut komunist. Në tërësi, këto dy ndërhyrje, huatë direkte dhe përcaktimi i kushteve politike, përcaktojnë Bankën Botërore si organin më të rëndësishëm zhvillimor. “Banka Botërore”, ashtu si e përmend një komentues, “është për teologjinë e zhvillimit ekonomik ajo që është Papizmi për Katoliçizmin”. 174 Ndërmjet periudhës që përbënte nënshkrim në mendimet e të fuqishmëve dhe periudhës së sotme ku zhvillon vizionin e saj, ekziston një histori e gjatë, në zhvillimin e së cilës Banka Botërore u zhvillua nga diçka shumë e vogël në një institucion shumë të fuqishëm. Banka Botërore është burimi kryesor kapitalesh shumë palësh për programet zhvillimore. Vlera e huamarrjes është rritur qëndrushëm që prej 1946 dhe brenda pak viteve kishte kaluar 20 miliardë dollarët. Kreditë jepen nga BB-ja në bazë të rregullave të cilat kërkojnë që: Të gjitha kreditë duhet të jepen kundrejt qeverive ose të jenë të siguruara prej tyre. Interesi do të jetë në përputhje me tregjet financiare ndërkombëtare. Pagesa e kredisë do të kryhet nga dhjetë në tridhjet e pesë vite. Afati i pagesës së kredisë do të shtyhen vetëm në rastet kur nuk ka burime të tjera pagese. Do të shqyrtohen mundësitë e shtyrjes së pagesës së kredisë pas verifikimit, si të rëndësisë së veprës ashtu edhe besushmërisë ekonomike të qeverisë. Do të ekzsitojë mbikqyrje e vazhdueshme nga BB-ja gjatë kohës së zbatimit të punimeve të veprës në mënyrë që të vërtetohet zbatimi dhe administrimi i mirë. BB-ja shqyrton në thelb veprimtaritë që kanë lidhje me ndihmën teknike dhe ka kryer studime para investitore të zgjeruara ose të ngushta, disa prej të cilave financohen nga vetë ajo dhe të tjera nga UNDP-ja. Gjithashtu, BB-ja nëpërmjet Institutit të Zhvillimit Ekonomik, trajnon çdo vit disa mijëra drejtues të lartë administrativë. Grupi i Bankës Botërore në realitet përbëhet nga pesë institucione të specializuara175: 1. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim, lëvron hua zhvillimore, garanton hua dhe ofron shërbime analitike dhe këshillimore. BNRZH-i huazon me inters të ulët, duke shitur bono tek tregjet private të kapitaleve të vendeve të zhvilluara dhe lëvron hua me interes të tregut, në “vende të besueshme” të vendeve të treta. Gjatë vazhdimësisë së saj ka lëvruar hua deri në nivelin e 360 miliardë dollarëve, ndërsa në kohët e sotme jep hua rreth 10.5 miliardë dollar për çdo vit për pothuajse nëntëdhjetë vepra në tridhjetë e gjashtë shtete. 2. Bashkimi Ndërkombëtar i Zhvillimit (IDA), i jep hua vendeve që “normalisht nuk kategorizohen si të besueshme” në tregjet ndërkombëtare të huadhënies. Huatë e Bashkimit Ndërkombëtar për Zhvillim janë pa interes, por kanë një kosto vjetore administrimi të rendit të 0.7%. Bashkimi, i cili ofron rreth 6 miliardë dollar në vit për hua kundrejt vendeve shumë të varfëra, financohet nga buxhetet kombëtare të vendeve anëtare. 174 175
Hollande, M. “World Bank book”, shtëpia botuese: The Nation, 1998. 226 (10):4-5. The World Bank “A Guide to the World Bank, Second Edition”, Washington, 2007, fq 2.
83
3. Korporata Monetare dhe Financiare Ndërkombëtare (IFC), është burimi kryesor i huadhënies dhe financimit për programe të spektrit privat për vendet në zhvillim. 4. Agjencia Shumëpalëshe për Garancitë Investuese (MIGA), ofron garanci për realizimin e investimeve. 5. Qëndra Ndërkombëtare e Administrimit të Kontraditave për Investimet (ICSID), lehtëson zgjidhjen e përplasjeve rreth investimeve ndërmjet qeverive dhe investitorëve. Banka Botërore e ka qendrën në Washington dhe anëtare të saj janë të njëjtat shtete që janë anëtare edhe në FMN. BB-ja ka një administratë rreth 8.000 vetash në Uashington dhe rreth 2.000 veta në vende të ndryshe të botëss. Banka Botërore i përket vendeve anëtare të cilat përfaqësohen nga një Bord Drejtues, i cili mblidhet një herë në vit dhe nga një Këshill Drejtues me qendër në Washington i cili administron punën e BB-së në përditshmërinë e saj. Objektivat e BB ashtu si edhe përmenden në Nenin 1 të marrëveshjes së Bretton Woods janë: 1. Ofrimi i ndihmës për rindërtimin dhe zhvillimin e vendeve anëtare, duke lehtësuar investimin e kapitaleve për qëllime prodhuese, duke përfshirë këtu forcimin e ekonomive që janë shkatërruar ose destabilizuar për arsye lufte, rijetësimin e qendrave prodhuese në mënyrë që ti shërbejnë nevojave në kohe paqe si dhe mbështetjen e qendrave prodhuese dhe burimeve në vendet më pak të zhvilluara. 2. Dhënia e shtysave për investimet huaja nëpërmjet mbështetjes ose pjesmarrjes në kredi dhe investime të tjera nga sektori privat, gjithashtu, kur nuk janë të disponueshme kapitalet private me kushte të llogjikshme, kryhet përmbushja e investimeve private me ofrimin, me kushte të llogjikshme, të financimeve për qëllimeve prodhuese nga kapitale të njëjta, të cilat ofrohen nga Banka apo nga burime të tjera. 3. Dhënia e shtysave për zhvillim afatgjatë dhe të balancuar të tregtisë ndërkombëtare si edhe rruajtja e balancave ekonomike duke mbështetur investimet ndërkombëtare për zhvillimin e burimeve prodhuese të vendeve anëtare, duke ndihmuar me këtë mënyrë në rritjen e prodhueshmërisë, nivelit të jetesës dhe të kushteve të punës në këto vende. 4. Administrimi i kredive që lëvron ose garanton Banka në lidhje me kreditë ndërkombëtare nëpërmjet kanaleve të tjera në mënyrë që programet më të nevojshme dhe urgjente, të vogla dhe të mëdha, të kenë prioritet. 5. Funksionimi i saj (BB) në mënyrë të tillë që të ketë parasysh ndikimin e investimeve ndërkombëtare në bizneset në hapësirën e vendeve anëtare dhe në vitet e pas luftës kontributi për arritjen e një tranzicioni të butë nga ekonomia në kohë lufte në atë në kohë paqe.176 Banka Botërore disponon kapitale të cilat i mbulojnë vendet anëtare dhe ndahen në aksione. Banka Botërore është burimi kryesor kapitalesh shumë palësh për programet zhvillimore. Vlera e huamarrjes është rritur qëndrueshëm që prej 1946 dhe brenda pak viteve kishte kaluar 20 miliardë dollarët. Kreditë jepen nga BB-ja në bazë të rregullave të cilat kërkojnë që: Të gjitha kreditë duhet të jepen kundrejt qeverive ose të jenë të siguruara prej tyre. Interesi do të jetë në përputhje me tregjet financiare ndërkombëtare. Pagesa e kredisë do të kryhet nga dhjetë në tridhjet e pesë vite. Afati i pagesës së kredisë do të shtyhen vetëm në rastet kur nuk ka burime të tjera pagese. Do të shqyrtohen mundësitë e shtyrjes së pagesës së kredisë pas verifikimit si të rëndësisë së veprës ashtu edhe besushmërisë ekonomike të qeverisë.
176
www.worldbank.org, Articles of Agreement, ashtu si u modifikua në 16 Shkurt 1989.
84
Do të ekzitojë mbikqyrje e vazhdueshme nga BB-ja gjatë kohës së zbatimit të punimeve të veprës në mënyrë që të vërtetohet zbatimi dhe administrimi i mirë. BB-ja, shqyrton në thelb veprimtaritë që kanë lidhje me ndihmën teknike dhe ka kryer studime para investitore të zgjeruara ose të ngushta, disa prej të cilave financohen nga vetë ajo dhe të tjera nga UNDP-ja. Gjithashtu, BB-ja nëpërmjet Institutit të Zhvillimit Ekonomik, trajnon çdo vit disa mijëra drejtues të lartë administrativë. Nga viti 1956 u ndërtuan dy organizata si motra të BB-së në mënyrë që të përballet shumë llojshmëria e nevojave ekonomiko financiare. E para u krijua Koorporata Ndërkombëtare e Financimit (IFC), e cila kishte qëllim të inkurajonte investime private në vendet në zhvillim. IFC-ja vepron si katalizator, duke ofruar kapital investues të kufizuar në biznese zhvillimore të cilat bashkëpunojnë me investitor privat. Që të fuqizojë ndikimin e saj si katalizator për investime private, shpesh IFC-ja shet disa nga aksionet e saj dhe përdor produktin për investime në biznese të reja. Megjithëse, të ardhurat e saj, në krahasim me aksionet dhe fuqinë huadhënëse të BB-së janë relativisht të ulta, në vitin 2000 IFC-ja ndihmoi në financimin e 259 veprave me vlera totale 5.8 miliardë dollar. Në vitin 1960 lindi nevoja për marrjen e masave për nevojat e veçanta ekonomike të vendeve më pak në zhvillim. Kështu u krijua një organizatë e dytë si motër, Bashkimi Ndërkombëtar i Zhvillimit (IDA). Shumë prej vendet më të varfëra, nuk munden të përballojnë huatë sipas rregullave të BB-së. Pagesa e kapitaleve dhe interesave sillte një shtrydhje të burimeve të pakta të tyre. Një vend hyn në kategorinë e të qënit i pranueshëm për huamarrje nga IDA në çastin që PBB i saj është më i vogël se 925 dollar, por pjesa më e madhe e huave shkon në shtete ku PBB i tyre nuk tejkalon 765 dollar. Huaja jepet për një periudhë pesëdhjetë vjeçare (në vitin 1987 u ul në dyzet vjet) pa interes, me pagesë vetëm tre të katërtat e 1% për shpenzime administrative. Dhjetë vitet e para nuk nevojitet asnjë pagesë, ndërsa gjatë dhjetë vitet e ardhshme duhet paguar 10% e huasë177. Që prej viti 1960, IDA ka ofruar 369 milion dollar në 113 shtete. Fushat e financimit të IDA janë kryesisht në edukim, shërbimet bazë shëndetësore, mbrojtja e mjedisit, financimin e bizneseve që kontribuojnë në kujdesin e mjedisit, në infrastrukturv dhe reformat institucionale. Këto projekte hapin rrugën për rritjen ekonomike, krijimin e vendeve të reja të punës dhe kushteve më të mira të jetesës178. Përgjigjia kundrejt kërkesave të IDA për më shumë kapitale në mënyrë që të përballohen nevojat në rritje të vendeve më pak të zhvilluara, varet nga dashamirësia dhe nga ndjesia e borxhit që kanë shtetet donatore. Pasi Shtetet e Bashkuara ulën financimet e tyre nga 41.89% e tërësisë për tri vitetet e para të kapitalit, në 27% për rinovimin e gjashtë të periudhës 1980-1983, shtete të tjera dhe veçanërisht Japonia, Gjermania, Arabia Saudite dhe Kuvajti e mbuluan boshllëkun me shtesa të rëndësishme të vlerës së tyre dhe të kuotimeve të tyre në dollar. Gjatë negociatave për për rinovimin e shtatë, Shtetet e Bashkuara nuk pranuan të kontribuojnë më shumë se 25% në totalin e 9 miliardë dollarëve, megjithëse shumica e shteteve financuese ishin për arritjen e një objektivi 12 miliardë. Megjithatë gjatë rinovimit të dymbëdhjetë të vitit 1999-2002 totali i cili u kërkua ishte 10.9 miliardë dollar. Megjithëse Banka Botërore dhe IDA janë juridikisht dy organizata të veçanta, që të dyja drejtohen me të njëjtën strukturë administrative. Pas vitit 1968, me Robert MacNamara të jetë në drejtimin e grupit të organizatave të Bankës, politika që ndiqej ishte e përbashkët për të dyja organizatat dhe u përqëndrua në kontribute më të mëdha në zhvillimin kryesisht të vendeve të varfëra. Theksi që vendoste IDA në nevojat afatgjate u bë elementi kryesor i politikës së re. Kujdesi në rezultatshmërinë e programeve u intensifikua. Politikat e mëparshme të cilat i vendosnin theksin në vepra që kishin të bënin me diga dhe 177 178
http://ida.worldbank.org/financing/ida-lending-terms http://ida.worldbank.org/financing/ida-financing
85
mjetet industriale ndryshuan, në mënyrë që ti jepej rëndësi bujqësisë, arsimit, furnizimit me ujë të pijshëm dhe planifikimit të popullsisë. Pikënisja e Bankës Botërore. Banka Botërore ka qënë një organizatë e cila u kërkua për tu krijuar dhe mbështetur kryesisht nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Shumica e zyrtarëve të lartë por edhe e punonjësve në fillimet e saj ishin Amerikanë. Si rrjedhim ndikimi Amerikan në ndërtimin e strukturës, të politikave dhe formave të kredidhënies të Bankës Botërore ishte deçiziv179. Në fillesat e saj Banka Botërore për Rindërtim dhe Zhvillim varej në shkallë të madhe nga shitja e bonove në mënyrë që të grumbulloj sasinë kryesore të kapitaleve të saj. Pjesa tjetër e kapitaleve do të vinin nga kontributet e vendeve anëtare. Kështu, në dhjetë vitet e para pjesmarrja Amerikane përbënte të vetmen pjesë të besueshme sepse depozitat ishin në dollar amerikan, i cili qe monedha bazë e shkëmbimeve tregtare. Përveçse kësaj, 85% të bonove të Bankës ishin lëvruar në dollar amerikan dhe ishin shitur në Wall Street. Bankat dhe kompanitë e siguracioneve të cilat ishin tregu parësor i bonove e shikonin BB-në me dyshim, duke e cilësuar si një “institucion bamirës”. Kështu në vitet e para të punës së saj kishte si objektiv parësor të fitonte besimin e investitorëve privat kryesisht atyre në Wall Street. Banka Botërore deri në vitin 1963 dispononte një sektor marketingu në Bursën e New York dhe përdorte një grup me në krye First Boston Bank dhe Morgan Stanley për të shitur bonot e saj. Të gjithë Drejtorët e saj në fillimet e Bankës Botërore, përveçse dy prej tyre, kishin punuar si bankier dhe jurist të cilët kishin lidhje shumë të forta me botën bankare të New York. Banka Botërore, thelbësisht jepte kredi për vepra ndërtimore të cilat i konsideronte se mund të kryenin shpagimin e kapitaleve dhe interesave. Kjo vazhdon të jetë edhe sot veprimtaria bazë e Bankës, nëse marrim parasysh se kredi dhënia për vepra u zgjerua duke përfshirë edhe arsimin, shëndetin si edhe forma të tjera të tilla sociale. Por Banka duhej të vërtetonte se vendet kredi marrëse ishin edhe të besueshme në shpagimn e kredisë por edhe në përfundimin e veprës për të cilën është lëvruar kredia. Që në fillim të kredi dhënies kundrejt vendeve të Botës së Tretë, Banka vlerësonte deri në një farë pike politikat e përgjithshme ekonomike të vendeve të ndryshme.180 Në vazhdimësinë e saj Banka Botërore së bashku edhe me organizata të tjera ka treguar një interes të vecantë për çështjet e përgjithshme të rishpërndarjes së të ardhurave si edhe të varfërisë. Kjo ndodhi edhe për arsye se vetë Drejtuesit e Bankës vizituan vendet e Botës së Tretë dhe panë nga afër kushtet të cilat mbizotronin aty, kjo vihet re edhe në raportin e Bankës të vitit 1955: Eksperienca ka treguar vazhdimisht se veprat kolosale nuk janë domosdoshmërisht të nevojshme. Por programe si kujdesi për fitimin e arsimit, kultivimi i kujdesshëm i tokës shpesh janë të një vlere të pa çmuar…Zhvillimi ekonomik duhet të jetë një zgjim i shpirtit të miliona njerëzve, nga të gjitha grupet shoqërore dhe klasore, një zgjim i cili do të shtyjë njerëzit të punojnë me rezultate që të nxjerrin në të ardhmen fryte…Banka po e fillon vitin e saj të dhjetë duke patur ndjesinë se mësoi dhe ka kryer shumë, por është e ndërgjegjshme plotësisht se janë shumë më tepër ato që duhet të mësojë dhë të kryej.181 Arsyeja kryesore, se pse Banka Botërore, së bashku me shumë institucione të tjera ndërkombëtare të “Botës së Parë”, shprehu pa pritur interes për masat e të varfërve në botë buronte nga përplasja e SHBA me ish Bashkimin Sovietik gjatë Luftës së Ftohtë, me Botën e Tretë të jetë fusha e betejës ushtarake dhe ideologjike ndërmjet këtyre dy vendeve. Gjatë viteve Catherine Gwin, “U.S. relations with the World Bank, 1945-1992”, tek Devesh Kapur, Lewis, John P., Webb, Richard, ed “The World Bank, Its First Half Century, Volume 2”, Washington, shtëpia botuese: Brooking Institution Press, 1997, fq 195. 180 Kapur D, J.P Lewis and R. Webb, ed “The World Bank: Its first half century”, Washington, shtëpia botuese: Brookings Institution Press. 1997, 140-155. 181 World Bank (1995), World Development Report, Washington. 179
86
50-të administrata e Qeverisë së Presidentit Eisenhower e vlerësonte ndihmën kundrejt vendeve të Botës së Tretë si “investim kundrejt paqes”. Duke arritur në fund të viteve 50-të një sërë ndryshimesh ndodhën. Në brendësi të Bankës, huadhënia shkoi drejt vendeve të varfëra, dhe jo drejt Europës ose vendeve të tjera të pasura, dhe “zhvillim” u quajt zbutja e varfërisë. Fushat që mbulonin huatë u zgjeruan nga investimet në infrastukturën e industrisë së rëndë në fushën bujqësore aty ku punësoheshin shumica e popullatës së varfër. Jashtë Bankës, një strategji gjeopolitike kontrolli, e cila më parë përqëndrohej në interesat ushtarake, financiare dhe diplomatike të SHBA-së në “vendet periferike” të cilat rrethonin ish Bashkimin Sovietik dhe Kinën, u zgjerua në mënyrë që të përfshijë një gamë më të gjerë shtetesh të cilat konsideroheshin se “sapo po i bashkoheshin komunitetit ndërkombëtar”. Politika Amerikane kundrejt Bankës në fund të viteve 50-të dhe në fillim të viteve 60-të ndikohej nga tre çështje: a) ndërtimin e një organizate të fortë për forcimin e një “ekonomie ndërkombëtare të hapur dhe të lirë”, b) thithjen e burimeve nga tregu privat dhe nga vende të tjera në mënyrë që të ulej pesha që kishte SHBA-ja, c) në mbështetjen e vendeve të cilat vlerësoheshin si të rëndësishme për interesat e Amerikës. 182 Të gjitha këto çuan drejt një vale të dytë të ndërtimit të institucioneve në periudhën 1958-1962, ndërmjet të cilave dhe krijimi i Bashkimiy Ndërkombëtar të Zhvillimit (IDA) brenda kuadrit të Bankës Botërore. Qëllimi i krijimit të IDA-së ashtu si përmendej në Nenin 1 ishte: Shtytja e zhvillimit ekonomik, rritja e prodhushmërisë dhe rrjedhimisht rritja e nivelit të jetesës në vendet më pak të zhvilluara që janë pjesë e IDA-së, vecanërisht nëpërmjet financimit për përballjen e nevojave të rëndësishme të zhvillimit të tyre, me kushte të favorshme duke i dhënë shtysë me këtë mënyrë objektivave zhvillimor të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim… dhe duke përmbushur veprimtaritë e tyre.183 IDA-ja do të jepte “hua të buta” (të buta do të thotë se kishin afat të gjatë pagese dhe interes shumë të vogël) nga burime që vinin nga vende ofruese, për qëllime të cilat nuk prodhonin domosdoshmërisht të ardhura ose ishin në mënyrë të jo të drejtë prodhues, me kuptimin klasik, në të ashtëquajturat “Pjesa e II” vende përfituese. Parat më të shumta vinin nga kapitalet e vendeve ofruese, kundrejt ofrimit të bonove. Në bazë të nenit 5 të Marrëveshjes, përdorimi i burimeve të IDA-së dhe kushtet që të financojë përshkruheshin si më poshtë: 1. IDA-ja duhej të ofronte financim për ti dhënë shtytje zhvillimit në vendet më pak të zhvilluara të Botës të cilat janë anëtare të IDA-së. 2. Financimi që ofrohej nga IDA-ja do të ofrohej për qëllime të cilat sipas mendimit të IDA-së kanë përparësi të lartë zhvillimi nën këndvështrimin e nevojave të zonës ose të zonave që ndikoheshin dhe vetëm në raste të veçanta do të lëvrohet për vepra të caktuara. 3. IDA-ja nuk do të ofroj financim nëse sipas gjykimit të saj, ky financim është i mundur nga burime private me kushte llogjike për përfituesin ose nëse do të mundej të sigurohej nga kategoria e huave që ofron Banka Botërore. 4. IDA-ja nuk do të ofroj financim vetëm nësë do të ketë udhëzim të komisionit përkatës, i cili do të nënshtrohet pas një studimi të kujdesshmë të elementëve të propozimit. Këto komisione do të emërohen nga IDA-ja dhe do të përmbajnë një anëtar të propozuar nga Këshilli që përfaqësojnë anëtarin ose anëtarët në tokën e të cilës ndodhet vepra në studim dhe një ose më shumë anëtar të personelit teknik të IDA-së. Edhe në këtë rast, SHBA-të ishin ato të cilat e projektuan IDA-në. SHBA kontribuoi me 42% të kapitalit fillestar (e cila në fillim ishte 1 milardë) dhe siguruan mbështetjen e Gwin, C “US relations with the World Bank, 1945-1992”, vëll 1 Washington, shtëpia botuese: Brookings Institution Press, 1997, fq 195-247. 183 International Development Association, IDA Articles of Agreement, Washington: World Bank, 1960. 182
87
vendeve të tjera të zhvilluara. Si fillim IDA-ja financonte vepra në përgjithësi me të njëjtën mënyrë si e bënte BNZSH-ja dhe madje bashkëpunonte ngushtë me të. Por kuptimi i veprës ishte zgjeruar në IDA dhe përmbante programe “sociale” të cilat kishin të bënin me shëndetësinë dhe arsimin, ndërsa të drejtë për hua të IDA-së kishin vetëm vendet e varfëra. Si përfundim IDA-ja e drejtoi Bankën në një perceptim më të gjerë të huadhënies zhvillimore e cila bëri të mundur vënien e theksit për varfërinë dhe mbulimin e nevojave bazë gjatë dhjetëvjeçarit 1960 dhe 1970. Administrata Reagan pati ndikimiet e saj ideologjike duke e transmetuar atë edhe në ndikimin e saj në BB-në. Por realiteti i krizës së borxheve në vitet 1980 i tejkaloi kahet ideologjike. Kriza që shpërtheu në vendet e Botës së Tretë dhe që u gjykua se shpërtheu për arsye të mungesës afatmesme të likujditetit u përballua me programe qëndrueshmërie nga FMN-ja. Por në mesin e dhjetëvjeçarit 1980 u duk qartë se shumë vende nuk mundeshin të të përballnin borxhet e tyre. SHBA së bashku me vende të tjera u detyruan që të riorganizonin rolin e bankave ndërkombëtare duke përfshirë këtu edhe BB-në brenda një kuadri zgjidhjesh drastike. Në një prej fjalimeve në Asamblenë e Përbashkët të BB-së dhe FMN-së Ministri i Jashtëm Amerikan James Baker kërkoi që të ekzistojë një rol i ri më ndërhyrës i BB-së në kuadrin e koordinimit të dhënies së huave nga burmiet bankare private dhe ndërkombëtare, në mënyrë që të sigurohen reformat politike në vendet huamarrëse. Kështu edhe me ardhjen e Admininstratës Bush, u vu re ndjekja e të njëjtave politika. Në kuadrin e këtyre kushteve, SHBA-të mbështetën rritjen e financimit të DIA-së në vitin 1987 dhe dyfishimin e kapitalit të BB-së në 1988, me kusht se SHBA do të rezervonte të drejtën e vetos, megjithëse përqindja e pjesmarrjes së tyre në kapital u ul. Në dhjetëvjeçarin 1980, BB-ja nëpërmjet ripërshtatjes strukturore adoptoi një qëndrim kritikues kundrejt ndërhyrjes së shtetit. Në frymën e këtyre ndryshimeve, “ripërshtatja strukturale” do të quhej një proçes ndryshimi në sistemin ekonomik ndërkombëtar dhe në pozicionet ekonomike të shteteve të caktuara, e cila mbizotroi për arsye të rritjeve në çmimet e naftës gjatë dy vjeçarëve 1973-1974 dhe 1979-1980. Bazikja ishte se ripërshtatja strukturore do të ishte”një kombinim politikash së ofertës dhe kërkesës… në drejtimin e ndryshimit të strukturave të një ekonomie, si reagim kundrejt mos barazpeshave të rëndësishme si edhe përmirësimin e rezultatshmërisë mikroekonomike”. 184 Rrjedhimisht, në përgjithësi pjesa strukturore e ripërshtatjes përmbante dy drejtime kryesore: ndryshimin e strukturës të motiveve në mënyrë që të drejtohen drejt fitimit, rritjen e rolit të tregjeve në krahasim me atë të shtetit dhe fuqizimin e të drejtave personale të pronës, gjithashtu, riformatimin e përbërjes së sektorëve të veçantë të një ekonomie në drejtimin e prodhimit të produkteve të tregtueshëm (dhe vecanërisht të eksportueshëm). Në kuadrin e programit të ripërshtatjes strukturore të BB, i cili përbënte ¼ e totalit të huadhënieve, shuma financiare shumë të mëdha të cilat tërheqin interesin e përgjegjësve për formimin e politikës së vendeve huamarrëse ofrohen nëpërmjet huave të cilat arkëtohen direkt, në shkëmbim të zotimin për shtytjen e ndryshimeve të gjera në ekonomi në përgithësi ose në një fushë të veçantë të ekonomisë. Në fundin e dhjetëvjeçarit të 1990, në kulmin e ripërshtatjes strukturore, BB-ja lëvroi hua të nivelit, mesatarisht, të 100 milion dollarëve për vit, për çdo nga pesëdhjetë shtetet që merrnin pjesë në program, kryesisht në Afrikë dhe Amerikën Latine.185
Stern, D.I and M.S Common, “The Wold Bank as Intellectual acftor”, tek Kapur and others (1997), vëll 2, 1997, fq 523-609. 185 Kapur, D, J.P. Lewis and R. Webb (1992), fq 520. 184
88
Amerika Latine dhe Karaibet: investmet, borxhi dhe rritja ekonomike 70
10
60
8
50
6
40
4
30
2
20
0
10
-2
0
-4
Gross domestic investment (% of GDP) (left scale) Total Debt (EDT)/GNP (%) (left scale) GDP Growth (annual %) (right scale)
Burimi: World Bank, World Development Indicators 2000.
Afrika Sub Sahariane, investimet, borxhi dhe rritja ekonomike 90
9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2
80 70 60 50 40 30 20 10 0
Gross domestic investment (% of GDP) (left scale) Total debt (EDT)/GNP (%) (left scale) GDP growth (annual %) (right scale)
Burimi: World Bank, World Development Indicators 2000.
Në bazë të politikës së ripërshtatjes strukturore të fund vitit të 1990, BB-ja arriti të përcaktojë hollësisht ndryshime në dhjetra sektorë të politikës makropolitke, aq shumë sa as BB-ja as qeveritë pjesmarrëse nuk mundnin të siguronin zbatimin e kushteve politike. Nga 89
nevoja dhe për arsye praktike, BB-ja u detyrua të kthejë drejtimin në dhënien tek vendi huamarrës të “përgjegjësisë” të reformave që supozohej se lindnin nëpërmjet një djalogu ndërmjet huadhënësit dhe huamarrësit. Paralelisht, që nga mesi i dhjetëvjeçarit 1980 dhe më pas, BB-ja filloi të përqëndrohej në çështje të “qeverisjes së drejtë” të cilat interpretoheshin si administratë rezultative dhe e përgjegjshme. Gjithashtu, pas pranimit të dhënies së theksit tek zhvillimi, ashtu si u nënvizua në planin Baker të 1985, BB-ja (ashtu si kishte ndodhur edhe më parë me FMN-në) përfundoi të pranoj gjykime më të rënda për shtrëngimet ekonomike të cilat vinin nga programet e ripërshtatjes strukturore. Raporti i UNICEF-it me titull “Përshtatje me Fytyrë Njerëzore” theksonte kushtet e përkeqësuara në sektorët e shëndetësisë dhe arsimit, tkurrjen e përqindjeve të punësimit dhe të uljes të të ardhurave në vendet të cilat zbatojnë ripërshtatjen strukturore.186 Banka Botërore përdori mekanizma të ndryshëm financiaro ekonomik, duke përfshirë edhe të lëvrimit të parave të reja, të blerjes së bonove ose të shitjes së tyre me zbritje në mënyrë që të ofrojë mbështetje zyrtare për vendet të cilat u gjykua se zotronin “programe të forta ripërshtatje”. BB-ja, kishte pjësmarrje të vencantë në Meksikë, por lozi rol të vogël në krizën e madhe të borxheve të Amerikës Latine gjatë dhjetëvjeçarit 1980. Roli i saj bazë, së bashku me FMN-në, u loz më herët në kuadrin e iniciativës për lehtësimin e Vendeve të Varfëra që filloi në vitin 1996. Kishte të bëntë për një përpjekje për uljen të borxhit të jashtëm të vendeve më të varfëra të planetit, dmth atyre që mbulojnë kriteret për marrjen e ndihmës me kushte shumë të lehta nga Bashkimi i Zhvillimit Ndërkombëtar, ndërkohë që në të njëjtën kohë ndeshin një situatë të vështirë me borxhin e tyre, edhe pas zbatimit të mekanizmave tradicional të zbutjes së huasë. Në mënyrë që të marrin ndihmë, vendet duhet të zbatojnë “programe të përgjithshme të uljes së varfërisë dhe reformave ekonommike”. BB-ja, përdor një arkë kapitalesh në mënyrë që të shuaj 50% të shumës që çdo vit ka të bëj me shërbimin e huave ekzistuese kundrejt Bashkimit. Ky qëndrimi i ri nga ana e BB-së përbënte një reagim në një ambjent me kritikë në rritje, me përdorimin ndërmjet të tjerave të shumave të rëndësishme të cilat u përthithën brenda BB-së. Raporti Wappenhans, që e morri emrin e saj nga një zëvendës President i BB-së, me titull “Zbatim rezultativ: Çelësi për Zhvillimin”, vuri re se “të paktën 20%, rreth 1800 programe në 113 vende që përfshihen në nivelin 140 milardë dollarësh paraqitën problem serioze.187 Sektori i Vlerësimit të Programeve të Bankës publikoi një raport me titull “Programe të ripërshtatjes strukturore dhe klasike të Bankës Botërore” në Korrik të 1992 në të cilin shqyrtonte me anë kritike këto programe: “në 18 shtetet e Afrikës Subsahariane që u shqyrtuan në kuadrin e raportit, të paktën 14 ishin përballur me ulje të ritmeve të investimeve në periudhën e përshtatjes”. Më pak se 20% e huave që lidheshin me programe të përshtatjes u vërtetuan rezultative në nivel thelbësor, ndërkohë që 15% kishin ndikim të vogël. Raporti përmendte se shpenzimet e ulta sociale në kuadrin e huave për përshatje strukturore kishin çuar në “rezultate jo të kënaqshme” kundrejt varfërisë. Pabarazitë në të ardhura ishin rritur në vende të caktuara dhe bujqërit kishin peshën më të madhe nga çmimet e rritura të ushqimeve.188 Banka Botërore ndërroi qëndrim gjatë fundit të dhjetëvjeçarit të 1980 dhe fillimit të 1990, duke ndjekur një model të ri neoliberal që nënvizonte rëndësinë “miqësore kundrejt tregjeve” e ndërhyrjes shtetërore dhe të qeverisjes së sukseshme (pluralizmit politik, llogaridhënia dhe shteti i të drejtës), duke dhënë një theks të ri për çështjet sociale si varfëria
UNICEF “Annual Report 1987”, fq 3-38. World Bank (1992 a), “Effective implementation: key to development impact”, Portfolio management task force report, (WAPPEN HANS report), Washington: World Bank. 188 World Bank (1992b), “World Bank, Structural and Sectoral Adjusment Operations: The Second OED Overview”, OED Report 10870, Washington: World Bank. 186 187
90
dhe arsimi, ndërkohë që çështje bazë përbënte edhe ulja e borxhit. 189 Kështu, gjatë dhjetëvjeçarit 1990 raportet e ndryshme për zhvillimin përshkruanin një “qasje të re” në zhvillimin që përmbante hallka sociale, çështje të varfërisë, shëndetit, arsimit, ambjentit, parametra të cilat kishin të bënin me zonat bujqësore dhe situatën e dy gjinive, në lidhje me çështje tradicionale neoliberale, si psh të drejtat pronësore në rritje, liberalizimi i tregtisë dhe privatizimit. Në vitin 1997 James Woofelson i cili u bë President i Bankës dhe kërkoi që të kishte bashkëpunim të ngushtë me organizata të tjera dhe faktorë të tjerë social, në mënyrë që të fuqizohej rezultatshmëria e përpjekjes zhvillimore. Në 1998 BB-ja kishte një sërë kontakesh me zyrtarë qeveritarë, organizata ndërkombëtare financiare, akademik, organizata jo qeveritare dhe organizata të tjera sociale si edhe me faktorë të sektorit publik. Gjithashtu në vitin 1998 Woolfenson propozoi një qasje të përgjithshme të zhvillimit e cila do të mbështetej në një kuadër i cili do të shprehej dhe për të cilin do të mbante “përgjegjësinë” vetë shteti me qëllim uljen e varfërisë dhe një zhvillim të qëndrueshëm, i njohur si Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit. Me fjalë të tjera, kjo ishte përgjigjia e Bankës Botërore në nivel politik kundrejt kritikëve që mbështesnin se përshtatja strukturore ka bërë pak për zbutjen e varfërisë. Kuadri i përgjithshëm i Zhvillimit ishte i detyrueshëm “pasi shumë njerëz në botën në zhvillim nuk mbështeten mjaftushëm nga proçesi i zhvillimit dhe Banka Botërore rrezikonte të humbiste luftën kundrejt varfërisë”.190 Kuadri i Përgjithsëm i Zhvillimit përpiqej të balanconte interesin e organizatës për politikat mikroekonomike duke i vënë theks fuqizimit të ekonomisë me anën sociale dhe njerëzore të zhvillimit, veçanërisht kundrejt përballjes së varfërisë. Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit përshkruhet në Raportin e Zhvillimit Botëror të 1999-2000 dhe përbëhej nga dy pjesë të cilat përmbushin njëra tjetrën: një makroekonomi të qëndrueshme, e cila formatohet nga “politika të sakta makroekonomike dhe financiare”, dhe nga vetë Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit, ku vendosej theksi tek qeveritë e ndershme, tek pronësia e fortë dhe të drejtat e njeriut, me mbështetjen e një sistemi juridik rezultativ dhe gjyqësor, zhvillimit me në qendër njeriun, si edhe në fushat e arsimit dhe shëndetit, infrastrukturës dhe elementëve degësor, si psh strategjitë e zhvillimit bujqësor dhe administrimit të qyteteve.191 Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit bazohej në katër principe që ishin planifikuar të drejtonin zbatimin e strategjive të ardhshme zhvillimore në vende të caktuara. Së pari, Kuadri nënvizonte nevojën e një vizioni afatgjatë zhvillimi që studjonte çështjet strukturore dhe sociale në të njëjtën kohë, ndërkohë paralelisht njihte lidhjen ndërmjet të gjithë sektorëve të ekonomisë. Së dyti, vendi që merrte ndihmën ose hua duhet të kishte kontrollin, të merrte përgjegjësinë e zbatimit të proçedurës. Kjo do të thotë se qeveritë respektive do të siguronin miratimin brenda vendit dhe do të djalogonin me sa më shumë faktorë të shoqërisë dhe të sektorit privat. Kushti i domosdoshëm që të merrte përgjegjësinë një shtet ishte që të vendosej theksi në marrëdhënien bashkëpunuese ndërmjet “aksionerëve” në këtë proçes zhvillimor, me pjesmarrjen përsëri të qeverisë, faktorëve social dhe elementëve të sektorit privat të shtetit të përfshirë si edhe të faktorëve bazik të jashtëm si psh Bankës Botërore, vendeve huadhënëse dhe organizatave ndihmuese dy palëshe. Së fundmi, Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit bënte fjalë për vlerësime të shpeshta të rezultateve reale të zhvillimit, në mënyrë që të sigurohej llogaridhënia kundrejt realizimit të objektivave që përshkruheshin në vizionin afatgjatë të çdo shteti.192
Kiely, R, “Neo-liberalism revied? A critical account of World Bank concepts of goods governance and marketfriendly intervention”, shtëpia botuese: Capital and Class, 64”, 1998, fq 1963-88. 190 World Bank (2000 a), “Background and overview of the conmprehensive development framework”, www.worldbank.org/cdf/overview.ftm. 191 World Bank (1999a), World Development Report, New York, Oxford University Press. 192 World Bank (1999a, 2000a, 2000b). 189
91
Kuadri i Përgjithshëm i Zhvillimit ishte pjesë e një përpjekje të gjerë të BB-së që të krijojë atë që e cila e përshkruante si në marrëveshje në gjirin e shoqërisë ndërkombëtare të zhvillimit, të cilën e përbënin organizata të ndryshme ndihme, si edhe organizata dy palëshe dhe shumë palëshe, si psh OKB-ja dhe Organizata për Zhvillim Ekonomik dhe Bashkëpunim. Gjithashtu, një sërë samitesh të OKB-së çuan në formatimin e një teksti me titull “Vendi i Përbashkët” 193 tek i cili rruhen disa elementë të propozimit për Kuadrin e Përgjithshëm të Zhvillimit. Dukshëm, Banka Botërore përpiqej të ripozicionohej dhe të zinte vend brenda një grupi më të madh organizatash ndërkombëtare që i jepnin theks luftës për përballjen e varfërisë dhe të ofrimit të ndihmës zhvillimore. Duke nënvizuar përputhjen e mendimeve mbi elementë bazë të politikës zhvillimore me organizma të tjera të OKB-së, të cilat historikisht kanë patur një pritje më të mirë nga Bota e Tretë dhe OJF-të, Banka Botërore i tregonte kritikëve të shumtë të saj se përpiqej të ndryshonte qasjen. Shumë organizata të grupimeve shoqërore shfaqnin dyshime të forta kundrejt BB-së. Këto dyshime janë ato të cilat BB-ja duhet të tejkalonte. Respektivisht, në një prej takimeve të Komisionit të Zhvillimit në vitin 1999, një iniciativë e përbashkët e Bankës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar, u propozua përgatitja e Dokumentacionit Strategjik për Uljen e Varfërisë nga autoritetet e shteteve të interesuara, në bashkëpunim të ngushtë me FMN-në dhe BB-në, në të gjitha vendet me të ardhura të ulta të cilat marrin ndihmë nga organet e FMN-së dhe BB-në. Theksi u vendos tek strategjitë ku iniciativën e merrte shteti përkatës që zhvillonte proçedura transparante dhe pjesmarrja ishte e gjerë, akoma dhe e popullit. Në të njëjtën kohë, këto strategji duhej të lidheshin qartë me objektiva zhvillimor dhe parimet e Kuadrit të Përgjithshëm të Zhvillimit. Banka Botërore, deklaronte se pjesmarrja, duke përfshirë vende të varfëra, ishte e rëndësisë jetike për krijimin e një klime që do ti lejonte çdo shteti të merrte përsipër përgjegjësinë e strategjive kombëtare zhvillimore. Raporti për Zhvillimin Botëror i vitit 2000 194 reflektonte gjithashtu këtë betejë me bosht, pamjen por edhe thelbin, brenda dhe jashtë BB-së. Raporti shfaq një ndryshim në mënyrën e mendimit të BB-së, në mënyrë që të vendosente dimensionet sociale dhe kulturore të përballjes së varfërisë të paktën në të njëtin nivel me përshtatjen strukturore. Në fillim të Raportit, përmendet se BB-ja “tashmë njeh, përveç të tjerave, nevojën të ekzistojë shumë më shumë theks në krijimin e themeleve sociale dhe institucionale të politikave zhvillimore, në administrimin e dobësive dhe në motivimin e pjesmarjes, në mënyrë që të sigurohet zhvillim që do ti përfshijë të gjithë”. Në të njëjtën kohë, këmbëngulte se qëndrushmëria makroekonomike dhe reformat miqësore kundrejt tregut ishin gjithashtu të nevojshme për uljen e varfërisë. Në vazhdim, Raporti zhvillohet rreth tre boshteve qëndror, të shansit, të fuqizimit dhe të sigurisë. Boshti tematik i shanseve materiale për uljen e varfërisë vazhdonte të përmendte nevojën e zhvillimit ekonomik, por në të njëjtën kohë përmbante parametra të cilësisë dhe të drejtimit të zhvillimit, si edhe rëndësinë e shpërndarjes së barabartë të fitimit, terma të cilat ishin të reja në mënyrën e mendimit të BB-së. Për më shumë, Raporti nënvizon nevojën të fuqizohen të varfërit me krijimin dhe mbështetjen e institucioneve shtetërore dhe sociale të cilat ishin të pranueshëm në nevojat e tyre dhe të cilët i ofronin njerëzve të varfër mundësinë të formatonin vendime të cilat ndikonin jetët e tyre. Zhdukja e formave të ndryshme të dallimeve lozte gjithashtu rol të rëndësishëm. Së fundmi, Raporti përmendte se ofrimi i sigurimit tek të varfërit do të thoshte kufizim të shkallës në të cilin ishte i ndjeshëm kundrejt shokut ekonomik, katastrofave natyrore dhe aksidenteve personale, brenda nga organe të ndryshme sociale, si psh mekanizma sigurimi për mbulimin e nevojave të higjenës ose pa OECD Development Assistance Committee (2000), “On common ground, Converging views on development cooperation at the turn of the century”, www.Worldbank.org/cd/oncommonground.htm. 194 World Bank (2000c), “World Developmnet Report 2000/20001: Attacking Poverty”, New York, shtëpia botuese: Oxfrod University Press. 193
92
mundësisë së lëvizjeve. Një pjesë e rëndësishme e Raportit përthithte fakte nga intervista me mijëra njerëz të varfër, duke i dhënë theks eksperiancave vetjake që përshkruanin sa pa fuqi, sa të ndjeshëm, dhe sa të veçuar ishin nga shërbime të domosdoshme, si arsimi dhe shëndetësia.195 Në kapitullin e tretë të Raportit paraqiteshin argumenta të shumtë për rëndësinë e rishpërndarjes në favor të të varfërve me vënien e theksit se varfëria ishte e lidhur ngushtë me pabarazinë e të ardhurave dhe jo rezultat i mungesës së rritjes ekonomike. Kapitulli i katërt mbështeste se tregjet dhe reformat kundrejt tyre ishin thjeshtë përfituese për të varfërit, edhe pse ka fakte që tregonin të kundërtën nga shtete të caktuara që përmendeshin në pjesë të tjera të Raportit. Përsëri, të dhënat tregonin përplasjen që ekzistonte ndërmjet mendimeve të kundërta që përfshiheshin në pozicionin përfundimtar të BB-së. Shpërndarja e Popullsisë (1.2 miliardë) që jetojnë me më pak se 1 dollar në ditë.
Burimi: Banka Botërore 2002 (World Bank Group 2002).
Rrjedhim i sa më sipër ishte se komentet e masmediave, dhe organizatave shoqërore dhe Organizatave jo Qeveritare në lidhje me Raportin e BB-së për varfërinë shfaqnin mendime të kundërta. New York Times mendonte se Raporti “sulmon drejtimin e ekonomisë zhvilluese” nga ana tjetër Oxfam, një OJF Britanike, gjykonte se Raporti ishte një “tekst bazë politik për të cilin BB-ja duhet të ndihej krenare” dhe kërkonte që të zbatoheshin vendimet e tij për luftën kundrejt pa barazisë.196 Por nga ana tjetër Oxfam deklaronte se ishte e zhgënjyer nga “mbetjet neoliberale” që vazhdojnë të dallohen në kapitullin që kishte të bënte me borxhet e njerëzve të varfër. Instituti Britanik për Studime Zhvillimore (IDS 2000) përmendte se mendimet si fuqizimi i pjesmarrjes së të varfërve, përdoreshin si vitrinë dhe se Raporti nuk ofronte asgjë të re përveçse disa ndryshime estetike dhe kuptimore. Raporti nxorri në pah shumë shpejt disa prej mos përputhjeve thelbësore në gjirin e BB-së. Do të doja të përmendja pjesë nga raporti i Branko Milanovic (Sektori i Kërkimeve të Bakës Botërore) ku mbështet se: Vetëm nëpërmjet një keqkuptimi serioz të fakteve, partizanët e globalizmit mund të mbështesin se kanë ndikim totalisht pozitiv. Globalizmi, i drejtuar vetëm nga interesa Narayan, D, “Voices of the Poor: Can anyone hear us?”, Washington, shtëpia botuese:Poverty Group, PREM,World Bank, December 1999, fq 18-20, tek:http://siteresources.worldbank.org/INTPOVERTY/Resources/335642-1124115102975/15551991124115187705/vol1.pdf. 196 www.oxfam.org.uk/whatnews/press/wdrreport.htm 195
93
kapitaliste, ashtu siç ndodhi edhe para një shekulli, është e mundur të shkaktoj “një kapitalizëm botëror të pa përmbajtshëm, të karakterizuar nga shtrëngime sociale, antagonizëm të pakontrolluar, dhe shfrytëzim”.197 Kapitalizmi Botëror duhet të “civilizohet” si ndodhi edhe me kapitalizmin kombëtar pas Luftës së Dytë Botërore, kur u rregjistruan ritmet më të shpejta të zhvillimit në histori, por rolin civilizues duhet ta marrin përsipër insitucione globale (KB, FMN, BB, OBT) si edhe shtetet kombëtare. Dhe këtu shtrohet pyetja mos ndoshta ka filluar dobësimi i fuqisë së neoliberalizmit? 3.4 Banka Botërore, SAPRI dhe reduktimi i varfërisë. Për shume kohë ka patur një marrëdhënie midis BB-së dhe komunitetit të OJQ-ve. Por, deri në fillimet e dhjetëvjeçarit të 1980, shumë OJQ të cilat angazhoheshin me çështjet e zhvillimit mbanin qëndrim të heshtur dhe kritik kundrejt politikës huadhënëse të BB-së. OJQtë dhe BB-ja dukeshin se ndanin një objektiv të përbashkët, zhvillimin e Botës së Tretë. Pasi BB-ja hyri në një fazë të re me përshtatjet strukturore gjatë viteve 1980, dhe me mbarimin e mbulimit strategjik të nevojave bazë, kjo marrëdhënie filloi të shfaqi problem, dhe si rrjedhojë, pamja e jashtme e BB-së u përkeqësua. Me kalimin e viteve, BB-ja u bë qendra e debateve publike dhe u shndërrua në një kundërshtar i përbashkët i shumë OJQ-ve. Komuniteti i OJQve është rritur me shpejtësi të madhe, duke i shndërruar ato në faktor të rëndësishëm në formimin e opinionit publik në nivel global. Psh, pasi shqetësimi për ndotjen e ambjetit po fitonte peshë më të madhe në bisedat që kryeshin në arenën politike të vendeve perëndimore, zhvillimi i lëvijeve ambjentaliste që lindi nga ky djalog do të thoshte se tashmë BB-ja do të vëzhgohej me shumë kujdes në lidhje me politikat e saj rreth mbrojtjes së ambjentit. 198 Organizata e Grave për Mjedisin dhe Zhvillimin (WEDO) analizoi pjesmarrjen e dy gjinive në majat e organizmave ekonomik dhe vuri re se: Në Këshillat Drejtues përbërja e tyre ishte: FMN, meshkuj 97.8% dhe femra 2.2%. Banka Botërore: meshkuj 94.5% dhe femra: 5.5%. Në Këshillat Administrativ: FMN, meshkuj: 100%, Banka Botërore, meshkuj 91.07 % dhe femra 8.93%. Por, pas një analize të shpejtë të përbërjes të popullatës të varfër botërore tregon se meshkujt përbëjnë 30% dhe femrat 70% të saj.199 Çështja ishte të lidhej politika e organizatave ndërkombëtare me shkaqet reale të varfërisë. Në kuadrin e kësaj llogjike, shumë OJQ e kthyen interesin e tyre nga përpjekja e aksesit në qeveritë kombëtare, ministritë e ndryshme dhe shërbimet e tyre, tek të komunikojnë me Bankën Botërore direkte, nëpërmjet fushatave publike, duke i dërguar, informacione si psh ato të WEDO-së. BB-ja, është vazhdimisht nën presionin e komunitetit të OJQ-ve të Botës së Parë dhe Botës së Tretë. Kritika e jashtme që i vjen BBsë, me bosht dështimin e saj të përballet mjaftushëm me rezultatet kulturore dhe ambjentaliste të programeve të saj dhe të kushteve të përshatjes strukturore që ajo vendos, shfaq tendenca në rritje. Organizata jo Qeveritare Britanike Oxfam, përshkroi me hollësi rezultatet e përshtatjes strukturore në Afrikën Subsahariane: Zbatimi i politikave monetare të forta, të planifikuara të ulin inflacionin nëpërmjet lëvrimit të normave të larta, ka ulur investimet dhe punësimin. Në të njëjtën kohë, plane të pa plota të hapjes së
Milanovic B. (2002a), “Can we discern the effect of globalization on income distribution?: Evidence from household budget surveys”, World Bank Policy Research Working Papers, 2876,m Prill. 198 Wade. R, “Governing the Market: Economic Theory and the role of government in East Asian Industrialization”, Prinston, New Jersey, shtëpia botuese: Princeton University Press, 1990, fq 653-662. 199 WEDO (2002), “Analysis of women in world financial institutions”, Women”s Environment and Developmnet Organization, www.wedo.org 197
94
tregtisë përballin industritë lokale me kushte rivaliteti ekstrem. Në kundërshtim me pretendimet e Bankës Botërore dhe të FMN-së, pozicioni i të varfërve dhe pjesës më të ndjeshme të shoqërisë shumë shpesh u përkeqësua nga hapja e tregjeve të punës si edhe nga shkurtimi i shpenzimeve për shëndetsëinë dhe arsimin. Gratë kanë vuajtur në shkallën më të lartë. Ulja e shpenzimve për shëndetësinë rriti barën e nënave, ndërsa ulja e pagave reale dhe rritja e papunësisë kanë detyruar gratë të kryejnë shumë punë, me paga të ulta, në të zezë.200
Në të njëjtën kohë, Aksioni për Afrikën mbështeste se Banka Botërore dhe FMN-ja kishin groposur shëndetin e Afrikanëve nëpërmjet vendosjes së politikave për arrtitjen e ndryshimeve strukturore. Çështja bazë me këto ndryshime, ashtu si mbështeste Aksioni për Afrikën, është se sa fuqizojnë mundësitë e ringritjes dhe sa i japin shtysë punësimit afatgjatë. Përshtatjet që vendos Banka Botërore dhe FMN-ja nuk arrinin asnjë nga këto objektiva. Por, Banka Botërore dhe FMN-ja kërkonin nga këto vende të kufizonin mbështetjen shtetërore dhe masat protektive për shumë veprimtari sociale dhe ekonomike dhe këmbëngulnin të shtynin ekonomi të dobta afrikane drejt tregjeve, ku ju ishte e pa mundur të ishin antagoniste. Politikat shtrënguese të cilat shoqëronin huatë e Bankës Botërore dhe FMN-së çuan në përkeqësimin e varfërisë në shumë vende Afrikane gjatë dekadës 1980 dhe 1990. Në këtë mënyrë popullsitë afrikane ishin më të ndjeshme në përhapjen e sëmundjeve dhe problemeve të tjera shëndetësore. Humbja e vendeve të punës në sektorin publik dhe shkurtimi i shpërblimeve që shoqëronin programet e Bankës Botërore dhe FMN-në rritën problemet në shumë vende Afrikane. Gjatë viteve 1980, kur shumica e vendeve afrikane kaluan nën kontrollin e Bankës Botërore dhe FMN-së, të ardhurat për kokë u ulën me 25% në shumicën e vendeve të Afrikës Sub Sahariane. Heqja e subvencioneve për ushqimet dhe produktet bujqësore shkaktoi rritjen e çmimeve dhe krijoi pasiguri. Kjo, nga ana e saj, shkaktoi përkeqësim të rëndësishëm të situatës ushqimore, veçanërisht midis grave dhe fëmijëve. Rreth 1/4 me 1/3 e popullsisë të Afrikës subsahariane vuan nga mos ushqyerje kronike. Rrjedhimisht politikat që imponoi Banka Botërore dhe FMN-ja shtynë problemin e varfërisë, duke ofruar tokë pjellore për përhapjen e HIV/AIDS dhe sëmundjeve të tjera ngjitëse 201 . Shkurtimet në buxhetet e shërbimeve mjekësore dhe privatësimi i sektorit të shëndetësisë shkatëruan progresin që kishte ndodhur pas pavarsisë të këtyre dhe dobësuan mundësitë e qeverive afrikane të përballojnë krizën shëndetësore në rritje. Ulja dramatike e shpenzimeve për shëndetësinë gjatë 1980 -1990 çoi në mbylljen e qindra klinikave, spitaleve, dhe qëndrave shëndetësore. Ato që ngelën hapur u përballën me mungesa në personel dhe furnizime medikamentesh bazë. Rrjedhim i sa më sipër ishte, brenda dy dhjetëvjeçarëve të mëparshëm, mesatarja e jetëgjatësisë së afrikanëve të ulet me 15 vjet.
Watkins, K. “Debt relief for Africa”, Review of African Political Economy, 1994, fq 62:117-127. Amar Bhattacharya, Peter J. Montiel and Sunil Sharma, “How Can Sub-Saharan Africa Attract More Private Capital Inflows?”, June 1997, fq 3-4, tek: https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/1997/06/pdf/bhattach.pdf 200 201
95
Niveli i Zhvillimit për Frymë
Burimi: http://www.nber.org/papers/w9865. THE ECONOMIC TRAGEDY OF THE XX CENTURY: GROWTH IN AFRICA Elsa V. ArtadiXavier Sala-i-Martin, fq 19.
Banka Botërore dhe FMN-ja, ashtu si përmendet tek Aksioni për Afrikën, rishtazi shfaqën interes më të madh për uljen e varfërisë. Banka Botërore vazhdoi me rritjen e financimit që ofron për shëndetësinë, veçanërisht për programe të përballjes të HIV/AIDS. Megjithëse Aksioni për Afrikën përshëndeti këtë ndryshim të interesit dhe përparësinë në zhvillimin social dhe zhdukjen e varfërisë, mendon se vazhdojnë të qëndrojnë disa probleme thelbësore. Huatë e reja për shëndetësinë dhe arsimin, pak gjëra do të mund të arrinin në momentin që detyrimet hamarrëse e vendeve më të shumta afrikane ishin tashmë shumë të larta. Organizata mendon se mënyra e re më të cilën prezantonin objektivat e tyre, Banka Botërore dhe FMN-ja, në thelb nuk zhvendosi agjentën e tyre bazë. Realisht dukeshin të ishin më shumë marrëdhënie me publikun. Kushtet që shoqëronin huatë e Bankës Botërore dhe FMN-së rrezatonin të njëjtin drejtim me dy dhjetëvjeçarët e mëparshëm. Gjithashtu, disa lëvizje rishatzi për përballjen e varfërisë arritën në pikën të lejojnë tek këto organizata të zgjerojnë fushën e kushteve huadhëse, në mënyrë që të përfshihen reforma në sektorin social dhe qeverisjen. Kjo çoi në ndërhyrje të mëtejshme në politikat e brendshme të vendeve afrikane. Aksioni për Afrikën gjykon të pa pranueshme se huadhënësit e huaj ushtrojnë një kontroll të tillë në përparësitë e qeverive afrikane dhe është e pa ndershme që huadhënës të tillë të shpallin interesin e tyre për uljen e varfërisë, në momentin që vazhdonin të shtrydhnin burimet nga vendet e varfëra që popullsitë vendase kanë nevojë. Rrjedhimisht, Aksioni për Afrikën kërkoi përfundimin e politikave të Bankës Botërore dhe FMN-së që paralizojnë shëndetësinë. Ky përfundim përfshinte shuarjen e borxheve që pengonin qeveritë afrikane të kontribojnë plotësisht në përballjen e krizës shëndetësore. Gjithashtu u kërkua, përfundimi i vendosjes së politikave të dëmshme në formën e kushteve për dhënien e ndihmave ose huave të mëvonshme. 202 Duke njohur mendimin e opinionit publik se duhej patjetër të reagonte kundrejt kritikave, BB-ja u përpoq të institucionalizojë disa forma bashkëpunimi me faktor jo qeveritar. Si psh, Qëndra e OJQ-ve dhe Shoqërisë së Qytetarëve, e Bankës Botërore, është përgjegjëse për koordinimin e marrëdhënies së BB-së me komunikuesit e jashtëm të saj me shoqërinë, me objektiv të qartë “trupëzimin e menjëhershëm të pozicioneve të shoqërisë në veprimtarinë e BB-sv”. Këtu mund të marrim si shembull një nga këto lëvizje, Iniciativën Pjesëmarrëse të Vlerësimit të Përshtatjes Strukturore (SAPRI). Colgan, A-L, “Hazardous to Health: the Wold Bank and IMF in Africa”, Africa Action Position Paper, Prill (2002), www.africaaction.org/action/campaign.htm. 202
96
SAPRI është një përpjekje bashkëpunimi ndërmjet BB-së dhe një rrjeti prej 250 OJQve me qëllim të caktuar “përmirësimin e kuptimit në lidhje me rezultatet e politikave të përshtatjes strukturore si edhe pjesmarrjen e gjerë të shoqërisë civile për përmirësimin vendimarrjes për çështje ekonomike”203. Në nivel botëror, OJQ-të përfaqësohen nga rrjeti SAPRI (SAPRIN) dhe logo e tyre “rezistencë kundrejt përshtatjes strukturore” shfaqet se është e pamundur të bien dakort me BB-në për sa ka lidhje me vlerësimin e programeve të përshtatjes strukturore. Përveç kësaj, një sërë elementësh që ju bashkuan strukturës së SAPRIN si përfaqësimi i barabartë i OJQ-ve, financim i pavarur, siguruan se Banka Botërore nuk do të ushtronte kontroll të drejtpërdrejt në përzgjedhjen e faktorëve social me të cilët kontaktonte ose sektorëve specifik të politikave që analizonte SAPRI. Kjo iniciativë filloi në 1997 me dy forume ndërkombëtare dhe vazhdoi me takime në secilin nga shtatë shtetet që merrnin pjesë (Gana, Uganda, Zimbabe, Ekuadori, El Salvator, Bangladesh dhe Hungari), ndërsa punime jo zyrtare u realizuan gjithashtu në Meksikë dhe Filipine. Në çdo vend, SAPRIN përmbante qindra organizata, nga sindikata deri në grupime bujqish, grupime të mbrojtjes së të drejtave të grave dhe organizata ambjentaliste. Studimi për ndikimin e përshtatjes strukturore u realizua në katër stade: 1. Vënia në lëvizje e një spektri të gjerë të popullsisë lokale që ndikoheshin nga ndryshimet strukturore. 2. Forume publike kombëtare që u organizuan nga komisione koordinuese lokale në bashkëpunim me Bankën Botërore dhe zyrtar shtetëror. 3. Studim pjesmarrës nga Banka Botërore dhe grupime të SAPRIN në çështje të përzgjedhura në mënyrë që të ketë thellim të studimit. 4. Prezantim publik të rezultateve të forumeve dhe të studimeve në kuadrin e një forumi të dytë kombëtar ku propozohen ndryshime për raportin përfundimtar. Në vazhdim, SAPRIN përgatiti një plan paraprak të një raporti të cilin paraqiti Banka Botërore në Korrik të vitit 2001. Raporti përfundimtar, i cili u publikua në Prill të vitit 2002, përfundonte në rezultatet e mëposhtme në lidhje me programet e përshtatjes strukturore: 1. Liberalizimi i tregtisë, privatizimi i sektorit ekonomik, ulja e mbështetjes shtetërore dhe ulja e kërkesës së të mirave dhe shërbimeve lokale kanë shkatërruar industritë lokale, veçanërisht bizneset e vogla dhe të mesme të cilat ofrojnë edhe vendet më të shumta të punësimit në nivel kombëtar. 2. Reformat strukturore, reformat në degët e bujqësisë dhe të industrisë minerare shvleftësuan jetëgjatësinë e fermave të vogla, dobësuan besimin për furnizimin e mjaftueshme të tregut dhe goditën natyrën. 3. Një kombinim reformash në tregun e punës, pushimeve nga puna që erdhën si rrjedhojë e privatizimeve dhe tkurja e sektorëve prodhues që kërkojnë, groposi pozicionin e të punësuarve, duke shkaktuar ulje të punësimit, ulje të pagave reale dhe dobësim të të drejtave të punëtorëve. 4. Privatizimi i shërbimeve publike dhe vendosja e kostos për përdorimin e shërbimeve shëndetësore dhe arsimit ulën propocionalisht aksesin e të varfërve në shërbimet me kosto të pranueshme. 5. Rritja e varfërisë që u shkaktua nga përshtatja strukturale ndikoi gratë më shumë se burrat. 6. Shumë nga borxhet e parashikuara në rezultatshmëri, në konkurencë, në sigurimin e burimeve dhe të ardhurave nga privatizimet nuk u vërtetuan në praktik. Liberalizimi i tregtisë rriti në vend që të uli defiçitet e shkëmbimeve tregtare dhe të borxhit të jashtëm, SAPRI (StructuralAdjustmen Participatory Review Initiative)(2000),“Project description”, www.worldbank.org/research/sapri/saprdescnew.htm 203
97
ndërsa kompanitë multikombëshe u fuqizuan akoma më shumë në vendet që u zbatua përshtatja strukturore.204 Pasi përparonin punimet për formulimin e raportit, SAPRIN u përball “me vështirësi në marrëveshjen mbi pika referuese dhe çështje të tjera midis palëve.205 Përveç kësaj, OJQ-të ankoheshin se BB-ja nuk kishte respektuar disa nga premtimet e saj, të cilat ishin produkt i negociatave. Veçanërisht, Banka Botërore u shfaq pa interes që ti përgjigjej shqetësimeve të përfaqësuesve të komunitetit lokal në lidhje me politikat e përshtatjes strukturore, ashtu si ato u cituan në kuadrin e forumeve kombëtare. OJQ-të deklaruan se organizata, “me gjithë interesin e deklaruar të bashkëpunojë dhe komunikojë, nuk është mësuar të funksionojë në kuadrin e marrëdhënieve të barabarta ku nuk imponon kushtet e bashkëpunimit”. SAPRIN, njohu realitetet politike të presioneve të fuqishme që kishte Banka Botërore, veçanërisht ato që kishin të bënin me shtetin më të madh anëtar të organizatës: “Banka Botërore, natyrisht, ka hapësira të caktuara reagimi në çështjet që cakton shoqëria, pasi ka presion nga Ministria e Thesarit të SHBA-së dhe nga sektori financiaro ekonomik i këtij vendi”. Në realitet mos interesimi instuticional në kombinim me interesat e jashtme ngushtonin në mënyrë drastike mundësitë e iniciativave të reja, si SAPRI, të çojnë drejt ndryshimive thelbësore në politikat e ndjekura, pavarësisht mbështetjes që mund të kishin këto ndryshime nga drejtues të caktuar të Bankës Botërore, akoma deri të Presidenti i saj. Në vazhdim, pasi rezultatet e studimit që u prezantan në mënyrë përmbledhëse më lartë shpalleshin nëpërmjet raporteve të ndërmjetme dhe forumeve publike, dhe pasi toni i tyre kritik bëhej i qartë, Banka Botërore u tërhoq nga SAPRI në Gusht të 2001. Në pranverën e 2002, u realizua mbledhja me temë për Kufizimin Strategjik të Varfërisë në zyrat qëndrore të FMN-së, në Uashington, ku morrën pjesë Drejtori i Përgjithshëm i Fondit dhe Presidenti i Bankës Botërore. Gjatë deklaratës së përbashkët, të dy u pyetën për çështjen e përshtatjes strukturore. Drejtori i Përgjithshëm i FMN-së, u përgjigj: “nuk duhet të vendosim në dyshim këtë parim bazë, dmth se format e sakta makroekonomike mundësojnë zhvillimin dhe zhvillimi… mund të mos jetë çdo gjë por është i domosdoshëm për përballjen e varfërisë”. James Woolfenson, Presidenti i Bankës Botërore, deklaroi:”pozicioni që adopton si FMN-ja ashtu edhe BB-ja për momentin përqëndrohet më shumë në ofrimin e ndihmës në vendet që të zhvillojnë kuadrin e tyre makroekonomik, ashtu si u përpoqëm të bëjmë me Dokumentat Strategjik për Uljen e Varfërisë”. Dmth, që të dy përsëritën thjesht pozicionet bazë që mbajnë organizat respektive. Në të njëjtën thuajse periudhë, në vitin 2000, Banka Botërore publikoi një raport me titull “Zëri i të varfërve: Na dëgjon dikush?”206, raporti dilte në përfundime të sigurta, morale si psh “varfëria është çështje shumëdimensionale” dhe “ekonomitë familjare shkatërrohen nën peshën e varfërisë”. Propozimi i fundit i hyrjes përmend: “shpresa jonë është se zërat në këtë libër do ju vënë në lëvizje në mënyrë që të veproni, ashtu si ndodhi edhe me ne”. Por, në rastin e SAPRIN, ku mijëra lëvizje shoqërore ftuan Bankën Botërore të përqafoj, ajo zgjodhi të largohet nga diskutimi. Përse ndodhi kjo? Ajo që thonin lëvizjet shoqërore tek zyrtarët e Bankës Botërore ishin se varfëria që përpiqeshin të “përballnin” ishte krijuar nga përshtatja strukturore që tashmë kishin vendosur, dmth thjeshtë zgjidhnin një përqindje të vogël të gabimeve të stërmëdha që kishin kryer tashmë. Kjo i bënte të gjitha ato që ishin bërë në drejtimin e përshtatjes strukturore njëzet vitet e mëparshme, jo thjeshtë të parëndësishme por edhe të dëmshme duke qënë se mijëra njerëzve që aktivizoheshin në sektorin e zhvillimit u thuhej për SAPRIN (SAPRI Network), 2002, “The policy roots of economic crisis and poverty: a multicountry participatory assessment of structural adjustment”, Washington: Saprin. 205 SAPRIN (SAPRI Network) (200b), “SAPRIN, challenges World Bank on failure of adjustment programs”, www.igc.apc.org/dgap/saprin.april2000.html. 206 Narayan, D, “Voices of the Poor: Can anyone hear us?”, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 2000, fq 146-149. 204
98
vite të tëra të ndalojnë të zbatojnë “përshtatjen strukturore” në vende të cilat ishin të pa shpresa. Kështu, Presidenti i Bankës Botërore nuk e dëgjoi SAPRIN sepse nuk mundej ta bënte. Sepse, ndryshe ndoshta do të dëgjonte dhe rrjedhimisht edhe të kuptonte se idetë më të mira dhe të shkëlqyera i kishin shkaktuar rezultatet më të këqija dhe të dëmshme. 3.5 Zhvillimi dhe Organizata Botërore për Tregti (OBT). Tregtia dhe zhvillimi janë të lidhura në mënyrë të pazgjidhshme: tregtia sjell mallrat, shërbimet dhe teknologjinë e nevojshme për rritjen ekonomike dhe standardet e rritura të jetesës. Për më tepër, tregtia promovon përdorimin efikas të burimeve që kontribuojnë në qëndrueshmërinë. Historitë e suksesit të zhvillimit janë ato të rritjes së orientuar drejt eksportit, të lidhura me tregtinë. Në vitin 1995, OBT-ja u krijua gjatë raundit të Uruguait. Ndërsa GATTi ishte mjaft i suksesshëm në zvogëlimin e tarifave, detyrimeve dhe kuotave mbi mallrat e prodhuara, nuk mund të merrej me masat e reja proteksioniste (të njohura si barriera pa tarifa ose NTB) dhe kishte pak sukses në liberalizimin e sektorëve të bujqësisë dhe shërbimeve të ekonomisë botërore. Gjithashtu e rëndësishme për shumë shtete tregtare ishte Marrëveshja për Aspektet e Tregtisë të të Drejtave të Pronësisë Intelektuale (TRIPS) dhe rregullat në lidhje me masat investuese të lidhura me tregtinë (TRIMS). OBT-ja u krijua për të ndihmuar shtetet anëtare të kapërcejnë dallimet e tyre në këto çështje përmes krijimit të rregullave të bazuara në konsensus dhe Trupës të Zgjidhjes së Mosmarrëveshjeve (DSB), një mekanizëm përmes të cilit mund të vendosen autoritativisht mosmarrëveshjet nga ekspertë të tregtisë neutrale dhe rregullat tregtare mund të zbatohen. Dallimet midis shteteve anëtare për çështjet tregtare janë reale dhe nganjëherë të papërshtatshme, sepse tregtia e lirë mund të sjellë shumë përfitime që shpërndahen në mënyrë të pabarabartë ndërmjet dhe brenda shoqërive. Tregtia e lirë gjithashtu sjell shumë probleme: bizneset lokale dhe industritë mund të kërcënohen, dhe punëtorët mund të zhvendosen. Kjo e bën të vështirë për shtetet e Jugut, dhe në një masë më të vogël për Veriun, për të siguruar nevojat themelore të popullit të tyre dhe për një qëndrueshmëri ekonomike. Prandaj, arritja e konsensusit mbi rregullat tregtare ka rezultuar e vështirë dhe e diskutueshme. Protestat kundër antiglobalizimit të vitit 1999 në takimin ministror në Seattle pjesërisht kishin të bënin me rregullat tregtare të OBT-së pa kontributin e grupeve mjedisore, të punës dhe të të drejtave të njeriut dhe shqetësimin se rregulloret shtetërore që mbrojnë mjedisin, punën dhe të drejtat e njeriut do të dëmtohen nga vendimet e OBT-së. Në raundin e Dohas, nuk u dakortësua për ndonjë marrëveshje të rëndësishme tregtare për shkak të ndarjes së Veriut me Jugun në lidhje me prioritetet tregtare dhe rregullat207. Konkurenca midis Bankës Botërore, FMN-së, OBT-së dhe OKB-së është e frikshme, pasi secili prej tyre kërkon të promovojë një zhvillim të qëndrueshëm njerëzor duke përdorur racionalitete të ndryshme dhe duke disponuar mjete shumë të ndryshme. Banka Botërore, FMN-ja dhe OBT-ja e shohin liberalizimin ekonomik, sektorin privat dhe tregjet si mjet për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor, ndërsa OKB-ja mbetet mbështetëse e teorisë Keynesianiste me një pikëpamje që qeveritë duhet të ndërmarrin hapat aty ku tregjet dështojnë ose kërkojnë një rregullim të gjerë. "Revolucioni i Qetë" i Kofi Ananit u përpoq të zgjidhë këtë situatë dhe të sillte OKB-në, institucionet financiare ndërkombëtare dhe OBT-ja në marrëdhënie më të afërta pune208. Në të njëjtën kohë, sistemi i OKB-së shfaq një arsyetim më të gjerë dhe koherent të zhvillimit nëpërmjet OZHM. FMN-ja mund të përdorë programe rregulluese strukturore për të reformuar ekonomitë e shteteve209. Ajo që është shfaqur është një Rorden Wilkinson and James Scott, eds., “Trade, Poverty, Development: Getting Beyond the WTO’s Doha De adlock”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2012, fq 15-17. 208 Kofi Annan, “The Quiet Revolution”, Global Governance 4, no. 2 (1998): fq: 123–138. 209 UNICEF report, “Structural Adjustment with a Human Face”,Oxford: UNICEF/ Oxford University Press, 198 7. 207
99
kornizë e arsyeshme koherente dhe pragmatike për të luftuar varfërinë dhe për të promovuar zhvillimin njerëzor.
100
IV. OBJEKTIVAT E ZHVILLIMIT TË MIJËVJEÇARIT SI ZBATIM I DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA 4.1 Kuadri konsensual i zhvillimit dhe krijimi i normave. Kuadri konsensual i zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor është produkt i diplomacisë së gjerë multilaterale të zhvillimit dhe proceseve të lidhura institucionale të dekadave të fundit dhe sidomos të konferencave globale ad hoc të viteve 1990 që janë paraqitur më poshtë. Duke u bazuar në aktivitetet e tre dekadave të para të zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (19601989), diskutimet ndërkombëtare që nga përfundimi i Luftës së Ftohtë kanë transformuar debatin e zhvillimit global dhe diskursin e OKB-së në përgjithësi. Samiti i Mijëvjeçarit i vitit 2000 dhe Samiti Botëror i vitit 2005 përfaqësojnë vetëm dy - megjithëse dy lidhje shumë të rëndësishme në një zinxhir në rritje të konferencave dhe aktiviteteve multilaterale globale që përqëndrohen në çështjet dhe problemet e lidhura me zhvillimin210. Ndërtimi i kapaciteteve, qeverisja e mirë dhe pjesëmarrja popullore janë të gjitha përbërësit thelbësorë për promovimin e qëndrueshmërisë. OZHM-të qëndrojnë në qendër të kësaj agjende të zhvillimit global. Ato janë pranuar përgjithësisht në të gjithë sistemin e OKBsë, si një nga format më të larta të shprehjes së diplomacisë ekonomike, gjithashtu ato vlerësohen brend një kuadëri për udhëheqjen e politikave zhvillimore dhe vlerësimin e progresit. Ato konsiderohen si të përforcuara në mënyrë reciproke me objektivin kryesor që është reduktimi i varfërisë dhe nxitja e zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor. Në pjesën e mëposhtme shqyrtojmë se si bashkësia ndërkombëtare ka arritur në sintezën e tanishme të kuptimit të "zhvillimit" si zhvillim të qëndrueshëm njerëzor. Nga Stokholmi në Rio de Janeiro. Procesi i krijimit të normave filloi në vitin 1971 në Stokholm me Konferencën e Kombeve të Bashkuara mbi Mjedisin Njerëzor. Gjatë përgatitjeve për këtë konferencë, ekspertët në Founex, Zvicër, të udhëhequr nga Sekretari i Përgjithshëm i UNCHE-së, Maurice Strong, kërkuan konceptin e zhvillimit ekologjik, duke integruar kështu zhvillimin dhe mjedisin. Klubi i Romës dhe të tjerët kishin paraqitur gjithashtu edhe nocione të ngjashme, megjithëse këto ushtrime kryesisht intelektuale nuk bartnin të njëjtën forcë apo ndikim sikurse raporti i Founex211. Nën udhëheqjen e Strong, pjesëmarrësit ishin në gjendje të tejkalonin disa ndarje të rëndësishme politike, përplasjen e prioriteteve midis vendeve në zhvillim në ndjekje të rritjes ekonomike dhe vendeve të zhvilluara të interesuara për ruajtjen e burimeve natyrore. Përplasja u shfrutëzua nga Kryeministria e Indisë, Indira Gandhi, e cila e hapi Konferencën e Stokholmit duke argumentuar se në vendet në zhvillim "varfëria është ndotësi më i madh"212. Ajo gjithashtu sugjeroi që qeveritë e vendeve të industrializuara të ndihmojnë në mbulimin e shpenzimeve të mbrojtjes së mjedisit që vendet në zhvillim do të detyroheshin të mbanin. Koncepti i "shtesës", që do të thotë të rritësh burimet për ti aplikuar dy dekada më vonë, çështjet u rishikuan. Më parë, në vitin 1987, Komisioni Brundtland, i krijuar nga Asambleja e Përgjithshme në vitin 1983 për të kapërcyer ndarjen mes rritjes ekonomike dhe mbrojtjes së mjedisit, e përsëriti debatin si "zhvillim të qëndrueshëm". Kjo më pas u zhvillua në përgatitjet dhe aktivitetet rreth Konferencës së OKB-së për Mjedisin dhe Zhvillimin (UNCED) të vitit 1992, e njohur gjithashtu si Samiti i Tokës, që u mbajt në Rio de Janeiro. Samiti i Tokës
Michael G. Schechter, “United Nations Global Conferences”, London, shtëpia botuese: Routledge, 2005. UNEP, “Development and Environment: The Founex Report in Defense of the Earth”, The Basic Texts on Environment, UNEP Executive Series 1, Nairobi, 1981. 212 Quoted by Maurice Strong, “Policy Lessons Learned in a Thirty Years’ Perspective,” in Stockholm Thirty Ye ars On: Proceedings from an International Conference 17-18 June 2002, Stockholm: Ministry of the Environment, 2002, fq: 18. 210 211
101
tejkalonte pothuajse të gjitha konceptet normale të një konference213. Procesi i Rios ishte masiv. Përveç konferencës ndërqeveritare, e cila përfshinte një takim të nivelit të lartë të krerëve të shteteve ose qeverive, tubimi i Rios përfshiu një sërë ngjarjesh të ngjashme, të pashembullt në fushën e veprimit dhe të sponsorizuara nga subjekte qytetare, të cilat së bashku u referoheshin si Forumi Global. Këto aktivitete paralele tërhoqën dhjetëra mijëra pjesëmarrës. Një numër rekord i delegacioneve qeveritare kombëtare morën pjesë në Samitin e Tokës dhe rreth 1,400 OJQ me rreth 18 mijë pjesëmarrës ishin në Forumin paralel global. "Rruga për në Rio" ishte e vështirë 214 . Pjesëmarrësit u angazhuan në procesin përgatitor pothuajse për tre vjet vazhdimisht. Maurice Strong, i cili pas njëzet vjetësh u zgjodh për të shërbyer përsëri si Sekretar i Përgjithshëm i Sekretariatit të konferencës, përsëriti atë që ai kishte thënë për UNCHE-në, domethënë se në shumë aspekte të rëndësishme "procesi ishte politik"215. Procesi i ndërtimit të konsensusit ishte konsideruar nga shumë pjesëmarrës si po aq e rëndësishme si çdo grup i deklaratave, traktateve ose produkteve të tjera specifike të UNCEDsë. Megjithatë, ky proces nuk ishte gjithmonë i lehtë, dhe produktet përfundimtare nuk ishin të kënaqshme për shumicën e pjesëmarrësve. Tensionet Veri-Jug, aq të dukshme në shumë aspekte të diplomacisë të OKB-së, nuk ishin çuditërisht të dukshme në debatin e qëndrueshmërisë. Qeveritë e jugut ishin atëherë dhe sot mbeten skeptikë për nxitjen e Veriut për të imponuar sugjerimet ekologjike në agjendën e zhvillimit global. Nga perspektiva e tyre, sasia e ozonit, ndotja nga mbeturinat e rrezikshme dhe ndryshimi global i klimës ishin produkte të industrializimit dhe të konsumit të tepërt në veri, por papritur prioriteti i ri për mbrojtjen e mjedisit do të binte në kurriz të zhvillimit të Jugut. Bashkëpunimi nga vendet në zhvillim u kushtëzua nga gatishmëria e Veriut për të paguar faturën për të paktën një pjesë të mëkateve mjedisore të mëparshme. Nëse Veriu dëshironte partneritetin aktiv të Jugut në zgjidhjen e këtyre problemeve, qeveritë donatore të veriut duhet të vinin në dispozicion burime financiare dhe teknike shtesë. Këto tensionet Veri-Jug u sollën në një fokus veçanërisht të theksuar gjatë debatit mbi shpyllëzimet. Negociatorët jugorë, të udhëhequr nga brazilianët, indianët dhe malajzianët - në një jehonë të asaj që kemi dëgjuar më parë kur sovraniteti ishte nën rrethim në arenat e sigurisë dhe të drejtave të njeriut - rezistoi me forcë çdo inkursioni në parimin e sovranitetit mbi burimet natyrore. Në mënyrë të ngjashme, tensionet kanë mbizotëruar në hartimin e Deklaratës së Rios, e cila ishte për të udhëhequr qeveritë dhe aktorët joqeveritarë në zbatimin e shumë dispozitave të Agjendës 21të. Me shijen e kompromisit midis negociatorëve nga vendet e industrializuara dhe atyre në zhvillim, deklarata përmbante elementet më të rëndësishme të zhvillimit dhe perspektivat mjedisore të të dyja palëve. Edhe pse të drejtat për shfrytëzimin e burimeve brenda kufijve gjeografikë të një shteti u ri pohuan, u shpall edhe përgjegjësia e shteteve për të ushtruar kontroll mbi aktivitetet e dëmshme mjedisore brenda kufijve të tyre. Përveç kësaj, midis njëzet e shtatë parimeve të mishëruara në deklaratë ishte një që deklaronte se kostoja e ndotjes duhet të përballohet në burim dhe duhet të pasqyrohet në koston e produktit në të gjitha fazat e prodhimit. Dy konventa ndërkombëtare detyruese ligjore - mbi biodiversitetin dhe ndryshimet klimatike - u përfshinë si pjesë e procesit më të madh të Rios. Konventa mbi Biodiversitetin kërkonte që nënshkruesit të ndjekin zhvillimin ekonomik në mënyrë të tillë që të ruajnë speciet dhe ekosistemet ekzistuese.Konventa mbi Ndryshimet Klimatike mishëronte një grup të përgjithshëm parimesh dhe detyrimesh që synojnë reduktimin e gazrave serë. Kryesisht si rezultat i pozicionit të papajtueshëm të administratës së parë të Shanna Halpern, “The United Nations Conference on Environment and Development:Process and Documenta tion”, Providence, R.I.: Academic Council on the United Nations System, 1992. 214 Michael McCoy and Patrick McCully, “The Road from Rio: An NGO Guide to Envi ronment and Developmen t”, Amsterdam, shtëpia botuese: International Books, 1993, 215 Maurice Strong, “Where on Earth Are We Going?”, New York, shtëpia botuese: Norton, 2001. 213
102
Presidentit Bush gjatë procesit të negociatave, negociatat formale ndërqeveritare mbi krijimin e këtyre dy konventave ligjore ishin të vështira për t'u finalizuar. Dokumentet përfundimtare që dolin nga Samiti i Tokës përfaqësonin "konventat kornizë". Megjithëse këto konventa përcaktonin parime dhe detyrime të përgjithshme, afatet kohore dhe objektivat specifike mbetën të paspecifikuara dhe do ju nënshtroheshin negociatave të ardhshme mbi protokollet domethënë traktate shtesë. Agjenda 21të përbëhej nga më shumë se gjashtëqind faqe dhe mbulonte një gamë të gjerë çështjesh. Edhe pse pjesa më e madhe e këtij teksti ishte rënë dakord përpara UNCED-së, një numër artikujsh kontestues u shtuan gjatë Samitit të Tokës. Në përputhje me përmbajtjen e përgjithshme të debateve, problemet përfshinin çështjet që lidheshin me biodiversitetin, bioteknologjinë, shpyllëzimin dhe çështjet institucionale dhe procedurale që përfshinin financimin, transferimin e teknologjisë dhe aranzhimet institucionale për kryerjen e elementeve të agjendës së veprimit. Një numër i këtyre çështjeve ishin të pagjurmueshme dhe mbetën të pazgjidhura deri në fund të UNCED-së. Më kryesorja mes tyre ishte mënyra e krijimit të burimeve financiare të nevojshme për zbatimin e programit të veprimit dhe aktiviteteve të ndërlidhura. Vlerësimet janë të ndryshme, llogaritjet e bëra nga sekretariati i UNCED-së e vendosën vlerën me mbi 100 miliardë dollarë në vit vetëm për dekadën e parë. Këto shifra reflektonin shtrirjen masive të komponentëve të natyrshëm në “martesën” midis zhvillimit dhe mjedisit, pasi ata ishin mbledhur së bashku në kuadër të procesit të Rios. Lidhur me çështjen e financimit ishte qeverisja. Në thelb është pyetja e mëposhtme: kush vendos se kur dhe si duhen shpenzuar këto burime? Ndërsa negociatat gjatë procesit të Rios zbuluan qartë, një marrëveshje minimale bazë për qeverisjen është një parakusht për marrëveshjen mbi financimin. Përsëri, tensionet VeriJug nxisnin debatin. Negociatorët verior, të udhëhequr nga Uashingtoni, kërkuan që të gjitha financimet e tilla të kanalizoheshin përmes grupit të Bankës Botërore. Në atë mjedis, vendndodhja e kontrollit do të ishte mirë e vendosur, me fuqinë e vetos efektive të G8. Gjithashtu, Banka Botërore dhe FMN-ja kishin tendencën t'i qaseshin mbrojtjes së mjedisit nëpërmjet tregjeve. Mjedisi Global ishte në vend dhe mund të zgjerohej për të përfshirë një mandat më të gjerë. Kjo zgjidhje e propozuar nuk ishte e pranueshme për shumicën e pjesëmarrësve të Jugut, të cilët preferonin atë që ata e quanin një marrëveshje më demokratike. Këto qeveri propozuan krijimin e një fondi të ri të gjelbër, i cili do të veprojë m parimet më të barabarta të votimit. Shumica e donatorëve kryesorë të veriut e gjetën këtë propozim krejtësisht të papranueshëm. Për ata që të kryejnë nivele të konsiderueshme të financimit, kërkohej një garanci mbi kontrollin. U arrit një kompromis për të rritur pjesëmarrjen e Jugut duke ruajtur elementet e kontrollit për shtetet donatore. Financimi i përkohshëm për zbatimin e Agjendës 21të do të sigurohej nën kujdesin e grupit të Bankës Botërore216. GEF do të zgjerohej dhe rregullat e saj do të ndryshonin për të siguruar vendimmarrje me konsensus midis grupimeve të përfaqësuara në mënyrë të barabartë të donatorëve dhe përfituesve. Çështja e qeverisjes, së paku përkohësisht, ishte lënë në qetësi. Por çështja e sigurimit të burimeve financiare të domosdoshme mbetet problematike, me vetëm një pjesë shumë të vogël të fondeve të nevojshme të disbursuara. Në vitet menjëherë pas Samitit të Tokës, u ngritën dy sfida kryesore. E para ishte se si të gjeneroheshin dhe të mbështetej bashkëpunimin efektiv. Ky problem kishte dy përmasa horizontale dhe vertikale. Bashkëpunimi efektiv do të kërkohej horizontalisht në fusha të ndryshme organizative autonome, juridiksione juridike dhe sektorë të shoqërisë, si dhe vertikalisht në nivele të ndryshme të bashkimit shoqëror, nga individët në rolet e tyre në grupe dhe komunitete për qeverisje përfaqësuese në forume ndërkombëtare. The World Bank “The World Bank and Agenda 21”, tek: http://siteresources.worldbank.org/ESSDNETWORK/11099921115894192587/20487998/TheWBandAgenda21 web2002.pdf, fq 4. 216
103
Sfida e dytë ishte se si të riorientohej diskursi dhe praktika e OKB-së për të kapërcyer kufizimet e qenësishme në themelet ligjore të organizatës në sovranitetin e shtetit. Përfshirja e OKB-së në eko-zhvillim bashkonte trajtimin e aktiviteteve të saj në çështjet e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare dhe të të drejtave të njeriut. Ata të gjithë theksojnë kufijtë e punës me një sistem të kufizuar nga koncepti i sovranitetit. Themelet e Kartës së OKB-së, veçanërisht Neni 2 (7) që ndalon OKB-në të ndërhyjë në juridiksionin e brendshëm të shteteve dhe strukturat institucionale dhe praktikat e diplomacisë multilaterale kufizonë përpjekjet për të inkorporuar aktorët e tregunë një partneritet të plotë në proceset e politikave globale. Këto sfida duket se janë të ndaluara, por siç vunë në dukje drejtuesit e qeverive në Rio, shpenzimet për të mos u ngritur në sfidë mund të jenë të rrezikshme. Siç paralajmëruan në preambulën e Agjendës 21të, "njerëzimi qëndron në një moment përcaktues në histori. Ne jemi ballafaquar me një vazhdimësi të pabarazive midis dhe brenda kombeve, një përkeqësim të varfërisë, urisë, shëndetit dhe analfabetizmit, si dhe përkeqësimin e vazhdueshëm të ekosistemeve nga të cilat varet edhe mirëqenia jonë". Teksti i Agjendës 21të argumenton se vetëm duke krijuar partneritete globale dhe duke përfshirë të gjithë sektorët e shoqërisë botërore, popujt e botës presin "përmbushjen e nevojave themelore, përmirësimin e standardeve të jetesës për të gjithë, ekosisteme më të mbrojtura dhe më mirë të menaxhuara dhe një të ardhme më të sigurt dhe më të begatë". Krijimi i partneriteteve të nevojshme globale në një shkallë të gjerë, nga ana tjetër, do të kërkojë përmbushjen e sfidave për të bashkëpunuar në mënyrë efektive dhe për të shkuar përtej kufijve të sovranitetit. Megjithatë, para se të shqyrtohet natyra dhe shtrirja e këtyre sfidave, shfaqet nevoja për një kuptim më të mirë të bashkëveprimit dinamik të forcave që i kanë dhënë formë diskutimit bashkëkohor dhe praktikës së zhvillimit të qëndrueshëm. Debati mbi zhvillimin e qëndrueshëm vendos zhvillimin e përqendruar në njerëz në thelbin e punës së OKB-së, edhe pse Banka Botërore, Fondi Monetar dhe Organizata Botërore e Tregtisë përgjithësisht mendohet se kontribuojnë më pak në këtë koncept sesa duhet217. Ky ishte edhe rasti në lidhje me çështje të tilla si popullsia, vendbanimet njerëzore, shëndeti, ushqimi dhe gratë. Ky theks evolucionar në zhvillimin e përqendruar tek njerëzit u dha publicitet më të madh nëpërmjet raporteve të një sërë komisionesh globale të nivelit të lartë dhe të pavarur, të përbërë nga persona të shquar, të cilët kishin filluar me Komisionin Pearson më 1969, por u zhvendosën nga një fokus pothuajse ekskluziv në qeveritë dhe zhvillimi ekonomik drejt angazhimit të aktorëve të tjerë në punën e organizatës botërore. Ne kemi diskutuar tre ndër më të rëndësishmit - qeverisjen globale (1995), ndërhyrjen dhe sovranitetin e shtetit (2001), dhe sigurinë njerëzore (2003) - si kontribut thelbësor ndaj klimës normative dhe në secilën prej tyre OKB-ja ka luajtur një rol esencial218. Roli që zhvillimi i qëndrueshëm ka luajtur në kalimin e trafikut dhe ndarjes ideologjike që ndan aktorët në arenën globale, siguron një pasqyrë për të ardhmen e punës së OKB-së për zhvillimin. Në procesin e Rios dhe më gjerë, qëndrueshmëria ka shërbyer si një urë e rëndësishme në bisedimet institucionale. Proceset politike të lidhura me të janë karakterizuar nga bisedime ndërmjet pjesëmarrësve autonom që synojnë konsensus. Duke vepruar nën një vello të pasigurisë në lidhje me efektet e mundshme të alternativave të tyre alternative, pjesëmarrësit angazhohen në formimin e aleancës transnacionale dhe në politikat që lidhen me çështjet. Shumë prej tyre mund të shoqërohen me komunitete specifike të dijes, por procesi politik është pluralist në të cilin grupet e pjesëmarrësve perceptojnë dhe veprojnë në perceptime të ndryshme për problemet, vlerat, interesat dhe aksionet. Richard Jolly, Louis Emmerij, and Thomas G. Weiss, “The Power of UN Ideas: Lessons from the First Sixty Years”, New York, shtëpia botuese: United Nations Intellectual History Project, 2005. 218 The Responsibility to Protect: Report of theInternational Commission on Intervention and State Sovereignty, Ottawa: International Development Research Centre, 2001. 217
104
Pavarësisht nga vështirësitë e shumta, idetë e përgjithshme të artikuluara në Rio në vitin 1992 në emër të zhvillimit të qëndrueshëm, u forcuan gjithnjë e më shumë. Në mesin e viteve 1990, vendimi i Bordit Ekzekutiv të UNDP/UNFPA 94/14 miratoi "zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor" si një mision të ri për asistencë teknike. Ashtu si konceptet e tjera të zhvillimit para tij, zhvillimi i qëndrueshëm njerëzor shihej si një parakusht për krijimin dhe mbajtjen e një rendi botëror të sigurt dhe paqësor. Diskursi politik mbi zhvillimin në vitet 1990 bëri që shumica e vendeve anëtare të presin që OKB-ja të luajë një rol kuptimplotë në realizimin e një qëllimi të tillë. Dekada e viteve 1990 dëshmoi një proces pothuajse të vazhdueshëm negociues. Shtetet anëtare ishin vazhdimisht të përfshira, duke u përgatitur për ose në fakt duke marrë pjesë në një mbledhje të madhe socio-ekonomike ndërkombëtare. Dhe kjo u bë sidomos kur u planifikuan seanca pasuese në intervale pesë, dhjetë dhe më së fundi njëzetvjeçare. Konferenca e viti 2012 e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Qëndrueshëm (UNCSD) kërkoi një përpjekje të përbashkët për të rifituar zhvillimin e qëndrueshëm duke u fokusuar në zhvillimin ekonomik, zhvillimin social dhe mbrojtjen e mjedisit. Kjo konferencë e Rios + 20 identifikoi fushat prioritare vendet e punës, energjinë, qytetet e qëndrueshme, sigurinë ushqimore, bujqësinë e qëndrueshme, ujin, oqeanet dhe gatishmërinë për katastrofat. Me një ndryshim të lehtë, Rio+20 zbatoi normat e mbrojtjes së mjedisit të zhvilluar në Rio në vitin 1992 në këto fusha prioritare. Prania e më shumë se njëqind krerë shtetesh mes pesëdhjetë mijë pjesëmarrësve çoi në një marrëveshje ndryshe nga konferenca e vitit 1992, e cila prodhoi dy politika si pikë referimi në formën e konventave mbi ndryshimet klimatike dhe biodiversiteti dhe një sërë objektivash në Agjendën 21të. Megjithëse shumë gjykojnë se këto traktate nuk kanë arritur të përmbushin premtimet e tyre, megjithatë këto politika të dakorduara treguan një gatishmëri midis qeverive për të ecur përpara në fillim të viteve 1990. Evropa dhe Shtetet e Bashkuara ishin të hutuara nga kriza financiare e vazhdueshme dhe fuqitë në zhvillim të Jugut nuk ishin të gatshme të lëvizin drejt kompromisit dhe angazhimeve të detyrueshme për ndryshimet klimatike. Në retrospektivë, ndoshta Rio + 20 ngjasonte me Rio 1992 dhe do të kishte një ndikim më pozitiv. Në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 1994, UNDP-ja siguroi një kornizë bazë për fokusimin e diskursit. Ajo sugjeroi që puna e zhvillimit të OKB-së duhet të bazohet në së paku pesë "shtylla të reja": koncepte të reja të sigurisë njerëzore, modele të reja të zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor, partneritete të reja midis shteteve dhe tregjeve, modele të reja të qeverisjes kombëtare dhe globale dhe forma të reja e bashkëpunimit ndërkombëtar. Çdo raport pasues i Zhvillimit Njerëzor ka pasur për të përpunuar, shtrirë dhe sqaruar aspektet specifike të lidhjes së zhvillimit të sigurisë njerëzore: prioritetet e financimit (1991), tregjet globale (1992), demokracia (1993), mjedisi (1994), gjinia (1995) (2001), demokracia (2002), synimet e zhvillimit të mijëvjeçarit (2003), liria kulturore (2004), varfëria (1997), modelet e konsumit (1998), globalizimi (1999) , bashkëpunimi ndërkombëtar (2005), burimet ujore (2006), ndryshimet klimatike (2007/2008), migrimi (2009). Në vitin 2010, për të shënuar përvjetorin e njëzetë të raportit të parë, UNDP-ja inicioi një edicion të veçantë duke reflektuar mbi progresin që bashkësia ndërkombëtare kishte bërë dhe përsëritur se nuk ka rrugë të vetme për zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor. Raporti i Zhvillimit Njerëzor për viitn 2011, u përqendrua në barazinë dhe zhvillimin. Ky raport artikulon shkaqet dhe pasojat e pabarazisë në një kohë kur shoqëritë në mbarë botën po luftonin me pasojat e krizës globale financiare. Çështjet e drejtësisë janë gjithashtu pjesë përbërëse e zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor219. Pjesëmarrja dhe fuqizimi kanë qenë dy nga temat prioritare që zhvillohen në këto raporte vjetore. Vendosja e theksit tek njerëzit, në vend të shteteve dhe rritjes së makronivelit, Duncan French, ed. “Global Justice and Sustainable Development”, Boston, shtëpia botuese: Martinus Nijhoff, 2010, fq 3-4. 219
105
ishte një përparim i rëndësishëm retorik dhe i vërtetë, veçanërisht për elementët më të margjinalizuar të shoqërisë. Theksi gjithashtu u vendos në përfshirjen e shoqërisë civile dhe sektorin fitimprurës si elemente qëndrore të ekuacionit të zhvillimit. Mënyra për të zhdukur varfërinë, ashtu si raportet e UNDP-së kanë argumentuar, është fuqizimi i elementeve të varfër dhe të margjinalizuar të shoqërisë për të siguruar përmbushjen e nevojave dhe vlerave të tyre themelore. Nocioni i sovranitetit popullor ka ardhur në eklipsimin e koncepteve më të vjetra të sovranitetit të shtetit: domethënë, sovraniteti i popullit, jo i sovranit. Në një largim nga ortodoksia e mëparshme dhe si shenjë e lëkundjes së lavjerrësit, Raporti i Zhvillimit Botëror i Bankës Botërore i vitit 1997 theksoi se shteti është i aftë dhe duhet të kryejë rolin e tij, duke prodhuar rezultate të përmirësimit të mirëqënies220. Nëntitulli i raportit, “Shteti në një botë në ndryshim”, ishte tregues i një ndryshimi të udhëhequr nga Joseph Stiglitz, atëherë kryekonomist i diskutueshëm dhe nënkryetar i lartë i Bankës 221. Në thelb, ndryshe nga vala e programeve të liberalizimit ekonomik të viteve 1980, përpjekjet e ndryshme të liberalizimit politik të viteve 1990 u graduan gradualisht në një theks më të madh në qeverisjen e mirë, të drejtat e njeriut, rolin e ligjit dhe qasjen individuale në drejtësi dhe liritë themelore. Stiglitz fitoi çmimin Nobel për Shkencat Ekonomike të vitit 2001 në Universitetin e Kolumbias, pak pas dorëheqjes së tij nga Banka Botërore. OKB-ja shpesh ka kërkuar të balancojë qasjen neoliberale se çdo gjë që qeveria mund të bëjë, sektori privat mund ta bëjë më mirë dhe që tregjet e hapura, tregtia e lirë dhe flukset e kapitalit janë domosdoshmërisht të dobishme për të gjithë. 4.2 Historia drejt Objektivave të Mijëvjeçarit. Kur Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi Deklaratën e Mijëvjeçarit në vitin 2000, objektivat dhe synimet e vendosura në seksionin mbi zhvillimin u bënë të njohura si Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Megjithatë, OZHM-të ashtu si edhe kemi argumentuar nuk ishin pjesë e një agjende të re, por një përpjekje shumëvjeçare për të rifokusuar debatin dhe përpjekjet për të çuar përpara zhvillimin ekonomik dhe social të kombeve më të varfra të botës. Reduktimi i varfërisë dhe urisë, arritja e arsimit fillor universal dhe promovimi i barazisë gjinore kanë qenë gjithmonë në ballë të agjendës së zhvillimit të Kombeve të Bashkuara. Gjatë viteve, Asambleja i shqyrtoi këto dhe çështje të tjera të lidhura me zhvillimin individualisht ose në kombinim, dhe kishte nisur disa fushata për t'i adresuar ato. Sidoqoftë, OZHM-të përfaqësonin një përpjekje më të përqendruar për të bashkuar të gjitha ato aktivitete, ndërmarrje dhe iniciativa në një fokus të përbashkët, duke nënvizuar ndërlidhjet e tyre dhe nevojën për të bërë përparim në të gjitha fushat në mënyrë që të ketë sukses në cilindo prej tyre. Zhvillimi u bë temë qëndrore për funksionin e Kombeve të Bashkuara në vitin 1960, kur Organizata pranoi 17 anëtarë të rinj. Kjo ishte vala e parë e vendeve të reja të pavarura që do të ndryshonin në mënyrë thelbësore përbërjen e OKB-së. Shqetësimi më urgjent zhvillimor në atë kohë ishte reduktimi i urisë në botë. Organizata e Ushqimit dhe Bujqësisë e Kombeve të Bashkuara (FAO) udhëhoqi veprimtarinë ndërkombëtare për të trajtuar situatën e këtyre anëtarëve të rinj të Kombeve të Bashkuara nga Afrika, pjesë të Azisë, Paqësorit dhe Karaibeve, si dhe të anëtarëve të tjerë në situata të ngjashme duke nisur më 1 korrik 1960 me fushatën "Liri nga uria", e cila tërhoqi vëmendjen botërore ndaj problemit të urisë, duke kërkuar mbështetje nga qeveritë dhe organizatat joqeveritare për fushatat kombëtare kundër urisë. Të bindur se duhej një veprim më i bashkërenduar, Asambleja e Përgjithshme, më 27 Tetor 1960 World Bank, “World Development Report 1997: The State in a Changing World”, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 1997, fq 37-38. Gjithashtu edhe tek: file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/WDR%201997%20-%20English.pdf 221 Joseph E. Stiglitz, “Redefining the Role of the State: What Should It Do? How Should It Do It? And How Sho uld These Decisions Be Made?”, studim i prezantuar në përvjetorin e 10tëMITI Research Institute, Tokyo, 1998. 220
106
(rezoluta 1714 (XVI), ftoi FAO-në të përpunonte procedurat për vënien në dispozicion të sasive më të mëdha të mundshme të ushqimit të tepërt për të ndihmuar në luftimin e urisë në vendet më pak të zhvilluara (LDC). Megjithatë, Asambleja e Përgjithshme pohoi se zgjidhja përfundimtare ndaj urisë ishte një përshpejtim efektiv i zhvillimit ekonomik. Për të përmbushur objektivat e rezolutës, Asambleja, më 19 Dhjetor 1961 (rezoluta 1714 XVI) 222 , krijoi Programin Botëror të Ushqimit (WFP) në baza eksperimentale tre vjeçare, me një fond vullnetar prej 100 milion dollarë. Programi, që do të administrohej bashkërisht nga Kombet e Bashkuara dhe FAO-në, do të mbështetej nga një konferencë premtuese që do të zhvillohej çdo vit në selinë e OKB-së në New York. Më 15 Dhjetor (Rezoluta 1521 XV) 223 , Asambleja vendosi gjithashtu të themelojë Fondin e Zhvillimit të Kapitaleve të Kombeve të Bashkuara si një mekanizëm shtesë për adresimin e nevojave për zhvillim të kapitaleve të LDC-ve. Duke pranuar se problemi ishte shumë më i gjerë sesa uria, Asambleja më 19 Dhjetor 1961 (rezoluta 1710 XVI) 224 , me propozimin e Presidentit të Shteteve të Bashkuara, shpalli vitin 1960 si "Dekadën e Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara". Gjatë dekadës, vendet në zhvillim do të vendosnin objektivat e tyre, me një normë minimale vjetore rritjeje prej 5% të të ardhurave kombëtare. Asambleja gjithashtu kërkoi masa të përshpejtuara për të eliminuar analfabetizmin, urinë dhe sëmundjet. Për të siguruar që çdo fushatë ndërkombëtare që trajtonte zhvillimin reflektonte shqetësimet dhe perspektivat e veta, vendet në zhvillim organizuan Konferencën mbi Problemet e Zhvillimit Ekonomik, nga 9 deri më 18 Korrik 1962 në Kajro, Egjipt. Pas miratimit të Deklaratës së Vendeve në Zhvillim të Kajros, më 18 Dhjetor, Asambleja rekomandoi që sistemi i Kombeve të Bashkuara të marrë në konsideratë parimet e Deklaratës kur merret me çështjet e zhvillimit ekonomik dhe social të vendeve në zhvillim. Për të përforcuar objektivat e Dekadës, Asambleja [rezoluta 1943 (XVIII)]225, më 11 Dhjetor 1963, bëri thirrje për mbështetje për një fushatë botërore kundër urisë, sëmundjeve dhe analfabetizmit që do të kryhej nga OJQ-të në gjysmën e dytë të Dekadës. Ajo krijoi, më 30 Dhjetor 1964 (rezoluta 1995 (XIX), Konferencën e Kombeve të Bashkuara për Tregti dhe Zhvillim (UNCTAD) për të promovuar mundësitë e tregut për eksportet e mallrave primare dhe në vitin 1965, Programin e Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (UNDP), nëpërmjet bashkimit të Programit të Zgjeruar të Asistencës Teknike - i krijuar në vitin 1950 për të ofruar shërbime këshillimore teknike dhe mundësi trajnimi për vendet në zhvillim - dhe Fondin e Kombeve të Bashkuara në vitin 1959 për t'i ndihmuar ata në zgjerimin e aftësive të tyre prodhuese si edhe Organizatën e Zhvillimit Industrial të Kombeve të Bashkuara (UNIDO). Objektivi i zhvillimit, për reduktimin e urisë u mbështet gjithashtu nga Shenjtëria e Tij Papa Pali i VI, i cili, duke mbrojtur të varfërit dhe të uriturit në botë, ju adresua Asamblesë më 4 Tetor 1965 se "detyra e tij ishte të siguronte që ka bukë të mjaftueshme në tryezën e njerëzimit ". Në të njëjtin vit, Asambleja [rezoluta 2095 (XX)]226 zgjati Programin Botëror të Ushqimit në një bazë të vazhdueshme, duke vendosur një objektiv prej 275 milion dollarë për kontributet vullnetare gjatë viteve 1966-1968 dhe kërkoi nga Drejtori Ekzekutiv i FAO-së [rezoluta 2096 (XX) për të studiuar dhe propozuar mjete dhe politika për veprime ndërkombëtare në shkallë të gjerë për luftimin e urisë në mënyrë efektive. Në bazë të këtij studimi, të përgatitur në bashkëpunim me UNCTAD, Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar, Asambleja në vitin 1968 [rezoluta 2462 (XXIII)]227 kërkoi nga WFP të bashkëpunojë me organizata të tjera të interesuara për përshtatjen e mëtejshme të ndihmës ushqimore multilaterale për t'ju 222
http://undocs.org/A/RES/1714(XVI). https://documents-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/152/95/IMG/NR015295.pdf?OpenElement 224 http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/1710%20(XVI) 225 https://documents-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/186/18/IMG/NR018618.pdf?OpenElement 226 http://undocs.org/A/RES/2095(XX) 227 https://documents-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/244/22/IMG/NR024422.pdf?OpenElement 223
107
përgjigjur nevojave në rritje. Si rezultat, në vitin 1969, WFP-ja e tejkaloi për herë të parë objektivin prej 200 milion dollarë, duke arritur në 265 milionë dollarë. Përkundër këtyre përpjekjeve, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së pranoi në vlerësimin afatmesëm të Dekadës së Parë të Zhvillimit që vetëm një përparim i kufizuar ishte bërë, ndërsa objektivat përfundimtare ishin ende largë. Në dritën e dështimit dhe në njohjen e nevojave në rritje të vendeve në zhvillim, Asambleja më 24 Tetor 1970, me rastin e njëzetepesëvjetorit të Kombeve të Bashkuara, shpalli Dekadën e Dytë të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara, duke filluar nga 1 Janar 1971. Me këtë rast, ajo miratoi (rezolutën 2626 XXV)228 Strategjinë Ndërkombëtare të Zhvillimit si një mjet për arritjen e objektivave të Dekadës. Karakteristikat e saj të rëndësishme ishin që një pjesë e madhe e transfertave të burimeve financiare në vendet në zhvillim të ofroheshin në formën e ndihmës zyrtare për zhvillim, në mënyrë që vendet e zhvilluara të japnin një asistencë të tillë në një nivel minimal prej 0.7% të produktit bruto deri në mes të Dekadës dhe sigurimin e masave të posaçme për vendet më pak të zhvilluara midis vendeve në zhvillim. Sidoqoftë, zbatimi i Dekadës së dytë të zhvillimit do të testohej ashpër nga ana e ngjarjeve ndërkombëtare në vitet në vijim. Në vitin 197, bota u zhyt në krizë me rënien e standardit të arit, në të cilin u lidhën disa monedha. Efekti i kësaj ngjarjeje në çmimet e naftës dhe tendenca inflacioniste që rezultuan u përkeqësua më tej nga fillimi i luftës së Yom Kippurit midis Izraelit dhe Shteteve Arabe në vitin 1973, embargoja e mëvonshme e naftës e imponuar nga disa anëtarë të Organizatës së Vendeve Eksportuese të Naftës (OPEC) dhe rënia e çmimeve të mallrave në botë në vitin 1974. Duke iu përgjigjur përkeqësimit të mjedisit të jashtëm ekonomik, të inflacionit në mbarë botën, mungesës së ushqimit, kthesës negative në bilancin e pagesave të vendeve në zhvillim, recesionit në ekonomitë e tregut të zhvilluara dhe perspektivave të ulëta të tregtisë së vendeve në zhvillim, Asambleja, duke ndjekur një propozim nga Shtetet e Bashkuara, mblodhi Konferencën Botërore të Ushqimit nga 5 deri më 16 Nëntor 1974 në Romë të Italisë. Konferenca miratoi Deklaratën Universale mbi Çrrënjosjen e Urisë dhe Kequshqyerjen, e cila pranoi se kriza ushqimore kishte implikime jo vetëm për zhvillimin ekonomik dhe social, por edhe për parimet dhe vlerat themelore që lidhen me të drejtën për jetën dhe dinjitetin njerëzor, siç është përcaktuar në Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut e vitit 1948. Prandaj propozoi krijimin e një Këshilli Botëror të Ushqimit për të koordinuar aktivitetet e agjencive ndërkombëtare në bujqësi dhe përfundoi si një sipërmarrje globale mbi sigurinë e ushqimit, bazuar në një sistem të rezervave të grurit në nivel kombëtar. Më 17 Dhjetor, Asambleja ngriti Këshillin Botëror të Ushqimit dhe kërkoi nga Sekretari i Përgjithshëm që të thërrasë një takim për të përpunuar detajet e një fondi ndërkombëtar për zhvillimin e bujqësisë. Shqyrtimi afatmesëm i Asamblesë në vitin 1975 për zbatimin e Strategjisë Ndërkombëtare të Zhvillimit të Dekadës së dytë të Zhvillimit u zhvillua në një rend ekonomik ndërkombëtar të ndryshuar, themelet e të cilit ishin tronditur nga ngjarjet ekonomike në gjysmën e parë të viteve 1970. Vendet në zhvillim dolën nga kjo situatë si një faktor më i fuqishëm, duke çuar në thirrjen e tyre për një rend të ri ekonomik ndërkombëtar. Kjo thirrje u artikulua nga Presidenti Algjerian Houari Boumediene në emër të vendeve të pa angazhuara shtete që nuk konsideroheshin zyrtarisht në aleancë me ose kundër ndonjë blloku të madh të shtetesh - në kërkesën e tij për një mbledhje të veçantë të Asamblesë për të shqyrtuar një artikull, "Studimi i problemit të lëndëve të para dhe zhvillimit". Këto vende e konsideruan Strategjinë e Zhvillimit Ndërkombëtar për Dekadën e Dytë të Zhvillimit si të dështuar për disa arsye, duke përfshirë mungesën e vullnetit politik nga vendet e zhvilluara për të ndërmarrë
228
http://www.un-documents.net/a25r2626.htm
108
veprime urgjente. Për këtë arsye, Asambleja e Përgjithshme, mblodhi seancën e saj të gjashtë speciale më 9 Prill 1974, gjatë së cilës ajo miratoi Deklaratën e Themelimit të një Rendi të Ri Ekonomik Ndërkombëtar [rezoluta 3201 (S-VI)] që renditi parimet mbi të cilat duhet të themelohej ky rendi i ri . Gjithashtu u miratua Programi Special i Veprimit [rezoluta 3202 (SVI)], cili përmbante propozime për reformimin e sistemit monetar ndërkombëtar dhe për financimin e objektivave zhvillimore të vendeve në zhvillim. Po ashtu u miratua një Program i Posaçëm i masave emergjente për të zbutur vështirësitë me të cilat ballafaqohen vendet më pak të zhvilluara, të prekura nga kriza ekonomike globale. Më 6 Dhjetor 1974 [rezoluta 3281 (XXIX)]229, Asambleja miratoi Kartën e të Drejtave Ekonomike dhe Detyrave të Shteteve, të iniciuar nga sesioni i tretë i UNCTAD-it në vitin 1972. Duke qenë se vendet e zhvilluara nuk kishin zbatuar masat e politikave të Strategjisë Ndërkombëtare për Zhvillim, Asambleja e Përgjithshme më 5 Dhjetor 1980 [rezoluta 35/36]230 miratoi Strategjinë e Re të Zhvillimit për Dekadën e Tretë të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (1981-1990) , duke përcaktuar qëllimet dhe objektivat për vitet 1980 dhe masat e politikave për zbatimin e tyre, duke plotësuar dhe zgjeruar ato të Dekadës së Dytë të Zhvillimit. U paraqitën një sërë objektivash të rëndësishme që duhet të arriheshin deri në vitin 1990 në lidhje me normat e rritjes për vendet në zhvillim dhe për eksportet; investimet bruto dhe kursimet e brendshme bruto të PBB-së, financimet koncesionale, reduktimin dhe eliminimin e varfërisë, një ulje të ndjeshme të shkallës së vdekshmërisë foshnjore, ndryshime strukturore ndërkombëtare, duke përfshirë krijimin e hershëm të rendit të ri ekonomik ndërkombëtar dhe ndryshimet në institucionet dhe mekanizmat ndërkombëtare. Në një rishikim dhe vlerësim të Dekadës së Tretë të Zhvillimit në vitin 1984, Asambleja deklaroi se dhjetë vjet pas thirrjes për një rend të ri ekonomik ndërkombëtar, asnjë përparim nuk ishte bërë. Për më tepër, objektivat e vendosura për Dekadën e Tretë nuk ishin përmbushur. Deri në vitin 1990, hendeku midis vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim vazhdoi të zgjerohej. Kushtet e jetesës dhe perspektivat për rritje në vendet në zhvillim u përkeqësuan dhe pozicioni i tyre në tregtinë dhe financat ndërkombëtare u dobësua ndjeshëm. Ishte në kundërshtim me këtë përkeqësim që Asambleja, në seancën e saj të veçantë në vitin 1990, miratoi Deklaratën mbi Bashkëpunimin Ekonomik Ndërkombëtar, në veçanti rivitalizimin e rritjes ekonomike dhe zhvillimin e vendeve në zhvillim, të cilat, siç thuhej, ishin sfida më e rëndësishme e Viteve 1990 për ato vende. Ajo gjithashtu shpalli Dekadën e Katërt të Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (1991-2000) dhe miratoi Strategjinë Ndërkombëtare të Zhvillimit për Dekadën, e cila kërkonte të sigurojë që vitet 1990 të dëshmonin zhvillimin e përshpejtuar të vendeve në zhvillim. Zbatimi i Dekadës u mbështet nga një numër veprimesh të ndërlidhura: Konferenca e Dytë e Kombeve të Bashkuara për vendet më pak të zhvilluara (3 dhe 4 Shtator 1990), e cila miratoi Deklaratën e Parisit dhe një Program Veprimi për vendet më pak të zhvilluara, Konferenca Globale për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Shteteve të Vogla (Prill / Maj 1994), e cila miratoi Deklaratën e Barbados dhe një Program Veprimi për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Shteteve të Vogla, dhe Samiti Botëror për Zhvillimin Social (6 deri më 12 Mars 1995), i cili miratoi Deklaratën e Kopenhagës mbi Zhvillimin Social dhe Programin e 229 230
http://www.un-documents.net/a29r3281.htm http://www.un.org/documents/ga/res/35/a35r37e.pdf
109
Veprimit për Samitin Botëror. Më e rëndësishmja, Asambleja mbajti seancën botërore për zhvillimin në Nju Jork në Qershor të vitit 1994. Këto konsultime të ekspertëve mbi përpunimin e një agjende të OKB-së për zhvillim ishin propozuar nga Sekretari i Përgjithshëm në vitin 1992 si një qasje e integruar për ekonomitë e gjera dhe çështjet sociale të trajtuara nga Kombet e Bashkuara. Përkundër vrullit të arritur në adresimin e sfidave zhvillimore të viteve 1990 përmes konferencave, konsultimeve, deklaratave dhe strategjive të shumta, u shfaqën sfida të reja për të penguar përpjekjet e tilla. Këto përfshinin shpërthimin e disa konflikteve të armatosura në Afrikë, Amerikë dhe Evropën Lindore, që kërkonin operacione të mëdha paqeruajtëse dhe humanitare të OKB-së dhe, pas ndryshimeve demokratike në Evropën Lindore, nevojën në rritje për ndihmë shtesë për zhvillim për të përmbushur kërkesat jo vetëm të vendeve në zhvillim por edhe për ekonomitë e reja në tranzicion. Përveç kësaj, ekonomia botërore ishte e ngadaltë që të rimëkëmbej. Kombet e Bashkuara prandaj duhet të riformësonin shtysën e tyre të zhvillimit në përputhje me rrethanat. Në këtë kontekst, në Qershor të vitit 1997, Asambleja miratoi Agjendën për Zhvillim [rezoluta 51/240] 231 , një dokument gjithëpërfshirës që nënvizonte ndërmarrjen shumëdimensionale për arritjen e një standardi më të lartë jetese për të gjithë, duke përfshirë të gjitha aspektet e ndryshme dhe elementët e lidhur me zhvillimin, të tilla si paqja, rritja ekonomike, mbrojtja e mjedisit, drejtësia sociale dhe demokracia. Agjenda ishte fokusi i parë i integruar në zhvillim. Asambleja gjithashtu i kushtoi vëmendje të veçantë varfërisë, duke shpallur në Dhjetor 1997 [Rezolutën 52/193]232 Dekadën e Parë të Kombeve të Bashkuara për Zhdukjen e Varfërisë (1997-2006). Qëllimi kryesor ishte çrrënjosja e varfërisë absolute dhe zvogëlimi i konsiderueshëm i varfërisë në botë. Në fund të viteve 1990, vendet në zhvillim kishin ndërmarrë hapa për liberalizimin e ekonomive të tyre dhe integrimin e tyre në ekonominë botërore. Në këtë sfond, vëmendja ndërkombëtare u përqendrua në përfitimet e globalizimit dhe në ndërvarësinë në rritje në ekonominë botërore. Në Shtator të vitit 1998, Asambleja mbajti një dialog dy-ditor të nivelit të lartë për të shqyrtuar ndikimin social dhe ekonomik të globalizimit meqë lidhej me forcimin e bashkëpunimit ndërkombëtar për zhvillimin. Në vitin 1999, një rishikim i Dekadës zbuloi se përparimi i zhvillimit ishte i përzier, me shumë sfida të mbetura pa plotësuar. Rritja ekonomike, në vetvete, nuk ishte më një faktor i mjaftueshëm zhvillimi. Fokusi u zhvendos në një numër parakushtesh institucionale për zhvillim, duke përfshirë qeverisjen e mirë, transparencën dhe llogaridhënien, decentralizimin dhe pjesëmarrjen dhe sigurinë shoqërore. Deklarata e Mijëvjeçarit 2000 u përpoq të kombinojë këto përpjekje të shumta për të adresuar varfërinë dhe zhvillimin ekonomik dhe social në një mënyrë gjithëpërfshirëse. Dy vjet më vonë, ajo u plotësua nga Konferenca Ndërkombëtare mbi Financimin për Zhvillimin (Mars 2002), e cila miratoi Konsensusin e Monterrey mbi Financimin për Zhvillimin ku u bëhej thirrje vendeve të zhvilluara që nuk e kishin për të dyfishuar përpjekjet e tyre në këtë drejtim nëse duhej të arriheshin OZHM-të. Dekadat dhe strategjitë e ndryshme të zhvillimit nuk duhet të shihen si dështime, por si hapa para në përpjekjet e gjata për të trajtuar problemet e zhvillimit dhe si një
231
Resolution adopted by the General Assembly: Agenda for Development, tek http://www.un.org/documents/ga/res/51/ares51-240.htm 232 First United Nations Decade for the Eradication of Poverty, Report: A/52/628/Add.6 tek: http://www.un.org/ga/documents/gares52/res52193.htm
110
përpjekje të qëndrueshme nga Kombet e Bashkuara për të përshtatur dinamikën e një mjedisi gjithnjë në ndryshim ndërkombëtar dhe ta vendosin problemin në kontekstin e tij më të gjerë. 4.3 Rëndësia e Objektivave të Mijëvjeçarit. Shumë objektiva zhvillimi janë vendosur nga Kombet e Bashkuara që nga "Dekada e parë të zhvillimit" e viteve 1960. Por çfarë ishte e re në lidhje me Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (OZHM)? Objektivat e Mijëvjeçarit, ishin me një rëndësi të veçantë në historinë e Kombeve të Bashkuara. Objektivat ishin si më poshtë: 1. Eleminimi i Varfërisë Ekstreme dhe Urisë: objektivi që duhet të arrihet është reduktimi në ½ e popullsisë që keq ushqehet dhe atyre që jetojnë me më pak se një dollar në ditë. 2. Arritja e Arsmit Parësor Universal: objektivi është ofrimi i arsimit bazë në ciklin e arsimit bazë për vajzat dhe djemtë. 3. Nxitja e Barazisë Gjinore: objektivi është zhdukja e dallimive kundrejt femrave në të gjitha nivelet e edukimit. 4. Reduktimi i Vdekshmërisë Foshnjore: me objektiv reduktimin me 2/3 të vdekshmërisë së fëmijëvë nën moshën e pesë vjeçëve. 5. Përmirësimi i Shëndetit të Nënave: me objektiv reduktimin me ¾ së vdekshmërisë së nënave gjatë lindjes. 6. Lufta kundër HIV/AIDS, Malaries dhe Sëmundjeve të tjera të transmetueshme: objektivi këtu është si fillim stabilizimi dhe në vazhdim kufizimin e rasteve të AIDS, malaries, tuberkulozit dhe sëmundjeve të tjera të transmetueshme. 7. Sigurimi i Qëndrueshmërisë së Mjedisit: objektivi është shmangia e katastrofave të burimeve natyrore prodhuese, reduktimin në ½ e popullatës që nuk kanë ujë të pijshëm si dhe përmirësimin e kushteve të jetesës për të paktën 100 milion banorë në banesa informale deri në vitin 2020. 8. Zhvillimi i një Bashkëpunimi Global për Zhvillimin: objektivi i së cilës është organizimi më i drejtë i sistemit ekonomik botëror, vendosjen e kushteve për një tregëti të lirë, bashkëpunimin me kompanitë farmaceutike për ofrimin e medikamenteve për luftimin e AIDS dhe sëmundjeve të tjera të transmetueshme, dhënien e përparësisë për teknologjitë e reja si dhe dhënies së rëndësisë zonave gjeografike të varfëra. Si kufi kohorë për arritjen e këtyre objektivave u vendos viti 2015. Vlera e veçantë e objektivave në dallim me deklarata të përafërta të së shkuarës dallojnë kryesisht në katër pika 233 : Së pari, objektivat kishin si objektiv kryesor njeriun, ishin të matshëm dhe me një afat kohor të caktuar. Së dyti, kishin si qëllim adoptimin e tyre si nga vendet e zhvilluara, të cilat merrnin përsipër mbështetjen ekonomike të programeve, ashtu edhe nga vendet në zhvillim të cilat duhet të përshtasnin politikat (sociale, ekonomike, shëndetësore) e brendshme të tyre për nevojat e këtyre programeve. Së treti, kishin mbështetjen e pakrahasuar të organizmave ndërkombëtar, të qeverive të vendeve në zhvillim dhe atyre të zhvilluara si dhe të organizatave jo qeveritare. Së katërti, në zbatimin e kushteve të caktuara, objektivat kishin mundësi realizimi. 233
Shik, prologun e Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara Kofi Anan në Raportin e Kombeve të Bashkuara për Objektivat e Mijëvjeçarit.
111
Deklarata e Mijëvjeçarit tregon dhe diçka tjetër: iniciativat në fjalë në kuadrin e politikave ndërkombëtare zhvilluese të Kombeve të Bashkuara, nuk sihin thjeshtë një ndihmë ekonomike për vendet e varfëra për rindërtimin e ekonomisë së tyre. Kjo është dhe aryeja që nuk ishin të përqëndruara vetëm në çështje të manaxhimit të borxheve, kompetenca këto të fushës së veprimit të Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe Bankës Botërore. Programet për arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit, duke patur një bazë të fortë ideologjike, kishin në tërësi një mënyrë të veçantë të zbatimit të çështjeve të mbijetesës, jo vetëm të zonave në zhvillim por të gjithë planetit, duke implementuar në të njëjtën kohë një karakter gjithëpërfshirës të politikave të Kombeve të Bashkuara në principet e respektit të vlerave njerëzore. Tetë Objektivat e Mijëvjeçarit kanë qenë shqetësuese për një kohë të gjatë, por ato nuk kanë qenë në qendër të agjendës së zhvillimit. Dhjetëvjeçarët e parë, të dytë dhe të tretë të zhvillimit të OKB-së (vitet 1960, 1970 dhe 1980) ishin më të përfshirë në transformimin dhe rritjen ekonomike, veçanërisht në industrializimin. Miratimi i OZHM-ve reflektonte një përkrahje të rëndësishme të objektivave qëndror të varfërisë dhe mirëqenies njerëzore. OZHMtë flasin drejtpërdrejt për përmirësimin e jetës njerëzore. Në debatet zhvillimore të katër dekadave të kaluara, debati midis ekonomistëve dhe krijuesve të politikave ishte rreth asaj se sa duhet t'i kushtohet vëmendje rritjes ekonomike, njerëzve dhe varfërisë. Edhe pse, pothuajse të gjithë do të pajtoheshin se të gjitha objektivat ishin të rëndësishme, disa mendonin se rritja ekonomike ishte primare. Zgjerimi ekonomik është kritik për zhvillimin njerëzor, por është një mjet, jo një qëllim në vetvete. Zhvillimi ekonomik mund të jetë i pamëshirshëm, duke përfituar disa në kurriz të të tjerëve pa zë, pa punë, pa të ardhme, dhe pa rrënjë. Shumë ekonomistë kanë zhvilluar korniza ose qasje alternative. Në vitet 1970, Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO) dhe ekonomistët si Hans Singer dhe Richard Jolly argumentuan për rëndësinë e punësimit. Në vitet 1980, Paul Streeten, Frances Stewart dhe të tjerë argumentuan se përparësia e zhvillimit ishte për të përmbushur nevojat themelore. Në fillimet e viteve 1980, Amartya Sen filloi të përkufizonte zhvillimin si zgjerimin e aftësive të njerëzve për të udhëhequr jetën që ata e vlerësojnë. Duke u mbështetur në këto ide, Mahbub ul Haq zhvilloi konceptin e zhvillimit njerëzor, i cili përcakton zhvillimin si një proces të krijimit të një mjedisi në të cilin të gjithë njerëzit mund të udhëheqin jetën e plotë dhe krijuese. Indeksi i Zhvillimit Njerëzor (HDI), është prezantuar për të pasqyruar aftësitë në tri fusha kritike: mbijetesën, të paturin e njohurive dhe të gëzimit të një standarti të denjë jetese. Këto raporte kanë aplikuar këtë kornizë konceptuale për të eksploruar aftësitë e ndryshme, siç janë arsimi dhe shëndetësia, por gjithashtu studjojnë fusha të tilla si liritë politike dhe liritë kulturore dhe sugjerojnë mjete politike për të nxitur zgjerimin e këtyre aftësive. Me kalimin e viteve, qasja dhe paradigma e zhvillimit njerëzor ka evoluar234. Deklarata e Mijëvjeçarit dhe zhvillimi njerëzor ndajnë një vizion të përbashkët, të udhëhequr nga vlerat e lirisë, dinjitetit, solidaritetit, tolerancës dhe barazisë midis njerëzve dhe kombeve. Këto parime janë gjithashtu të drejta themelore të njeriut dhe OZHM-të vendosin standarte për "realizimin progresiv" të të drejtave ekonomike dhe sociale. Ato janë pjesë e një vizioni shumëdimensional që integron faktorët politikë siç janë të drejtat civile dhe përfaqësimi Sakiko Fukuda-Parr and A. K. Shiva Kumar, eds., “Readings in Human Development: Concepts, Measures, and Policies for a Development Paradigm”, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 2004. 234
112
demokratik, faktorët socialë si arsimi dhe shëndetësia dhe faktorët ekonomikë, si rritja dhe punësimi. Ky vizion i konsideron njerëzit jo vetëm si përfitues të përparimit, por edhe si agjentët kryesorë të ndryshimit. OZHM-të adresojnë disa nga fushat më kritike të zhvillimit njerëzor, edhe pse nuk merren me pjesëmarrjen, demokracinë dhe të drejtat e njeriut235. OZHMtë nuk janë në vetvete një shembull, por janë tregues krahasues se si po përparojmë kundrejt zhvillimit njerëzor, social dhe ekonomik. OZHM-të të konceptuara si një kuadër përgjegjësie. OZHM-të nuk ishin një strategji e re, por një instrument i ri për mobilizimin e veprimeve. OZHM-të nuk janë një grup objektivash të përcaktuara teknikisht që dolën nga një analizë e kufizimeve të zhvillimit të shoqëruar nga një grup i përshtatur me imtësi të recetave të politikave. Përkundrazi, OZHM-të janë një angazhim global dhe një kuadër përgjegjësie. OZHM-të nuk janë formuluar brenda natës. Ato u ndërtuan mbi një konsensus global të arritur në vitet 1990 midis qeverive - një dialog në të cilin shumë grupe të shoqërisë civile kontribuan në mënyrë aktive236. Të gjitha objektivat në përgjithësi, por në veçanti dy prej tyre janë të përshkruara në agjendat e negociuara dhe të miratuara në konferenca të ndryshme të OKB-së gjatë viteve 1990. OZHM-të gjithashtu merren me objektivat e propozuara edhe nga shtetet e pasura. Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD) kishte hartuar më parë synimet e veta zhvillimore237. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit ishin mjete më të fuqishme sesa deklarata të thjeshta të OKB-së, sepse kufizimet kohore dhe rezultatet sasiore, me të cilat mund të matej dhe monitorohej progresi objektivisht ishin të përcaktuara. Ato siguronin një kornizë për përgjegjshmëri në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar. Elementi më i diskutueshëm në negocimin e OZHM-ve ka qenë objektivi i tetë – Partneriteti Global - që përfshinte tregtinë, borxhin, ndihmën dhe transferimin e teknologjisë. Ky objektiv ishte i rëndësishëm për vendet në zhvillim, por ishte i dobët në përcaktimin e formës së llogaridhënis. Ishte i vetmi objektiv pa indikatorë sasiorë dhe të përcaktuar me afat kohorë. Vendet në zhvillim nuk ishin të interesuar të hapnin veten për gjykim në nivel global nëse nuk do të kishte një angazhim të vërtetë për llogaridhënien e përbashkët. Një kornizë e llogaridhënies është e dobishme vetëm nëse bazohet në evidenca. Sistemi i OKB-së zhvilloi një procedurë sistematike për monitorimin dhe mbështetjen globale. OZHMtë u monitoruan nga agjencitë e specializuara që raportonin çdo vit në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së. Divizioni i Statistikave i Departamentit të Çështjeve Sociale dhe Ekonomike të OKB-së konsolidonte informacionin në një sistem të integruar të të dhënave. Në nivel shteti, Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara ndihmonte vendet të zhvillonin raporte të përparimit të bazuara në të dhënat kombëtare. Shumë rezoluta të OKB-së arritën të mobilizonin për marrjen e veprimeve masive dhe arritën në mënyrë efektive objektivat e tyre, siç ishte arritja e mbulimit universal në imunizimin e fëmijëve. Roli udhëheqës i UNICEF-it në monitorimin e progresit ishte çelësi i suksesit të këtyre objektivave të rëndësishëm238. 235
Millennium Declaration, United Nations, September 2000, UN Doc. A/RES/55/2. Louis Emmerij, Richard Jolly, and Thomas G. Weiss, “Ahead of the Curve? UN Ideas and Challenges”, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2001, kap: 4. 237 OECD, “Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Cooperation”, Paris, 1996. 238 Richard Jolly, Louis Emmerij, Dharam Ghai, “UN Contributions to Development Thinking and Practice”, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2004, kap: 10. 236
113
Udhëheqja personale e ish Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së ka ndihmuar në aktivizimin e të gjithë sistemit të OKB-së, duke përfshirë Bankën Botërore dhe Fondin Monetar Ndërkombëtar. OKB-ja krijoi një projekt të veçantë me tre komponentë: mbështetje për vendet në përcaktimin e strategjive kombëtare dhe monitorimin e progresit, një fushatë për të mbështetur prioritetet e OZHM-ve dhe për mobilizimin e të gjitha palëve të interesuara dhe një program kërkimor për të identifikuar një agjendë për veprim. Ndryshe nga objektivat e tjera të OKB-së që kanë qenë në kundërshtim me njëri-tjetrin ose janë injoruar nga institucionet e Bretton Woods, bashkëpunimi ndërkombëtar gradualisht u përafrua me prioritetet e OZHMve. Institucionet financiare me bazë në Uashington u angazhuan për përfshirjen e OZHM në Dokumentet e Strategjisë për Reduktimin e Varfërisë (PRSPs). Këto ishin korniza të politikave kombëtare që u përgatiten në vendet më të varfra në botë të cilat mbështeteshin në ndihmën e huaj. Ato përcaktonin objektivat e reduktimit të varfërisë, prioritetet dhe masat në të cilat donatorët mund të pajtoheshin. Siç tregohej në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 2003, zhvillimi duhet të përshpejtohej në mënyrë dramatike për të arritur OZHM-të në shumicën e vendeve më të varfra të botës. PRSP-të atëherë duhet të ishin të parat për të pasqyruar objektiva dhe synime të tilla ambicioze239. OZHM-të si një produkt integral. OZHM-të ndryshojnë nga objektivat e mëparshme ndërkombëtare në një aspekt politik. Për herë të parë, inputet e vendeve të pasura u konsideruan së bashku me objektivat e vendeve të varfëra. Nga tetë OZHM-të, objektivi i tetë - partneriteti global - është më i rëndësishmi. Ajo i angazhonte vendet e pasura për të bërë më shumë në fushat e lirisë për tregti, ndihmën, lehtësimin e borxheve dhe transferimin e teknologjisë. Nëse ky objektiv nuk do të ishte përfshirë, vendet në zhvillim nuk do të kishin rënë dakord për paketën e OZHM-ve. OZHM-të janë ndjekur nga Konsensusi i Monterrey-t, i miratuar në Konferencën Ndërkombëtare mbi Financimin për Zhvillimin e mbajtur në Mars të vitit 2002 240 . Përsëri, përgjegjësia dhe llogaridhënia janë të përbashkëta. Vendet marrëse të ndihmës duhet të bënin më shumë për të përmirësuar përdorimin efektiv të burimeve duke përdorur masa të tilla si lufta kundër korrupsionit dhe forcimi i institucioneve, dhe në kthim vendet donatore duhet të ofronin mbështetje më të madhe. Megjithatë, ashtu si marrëveshje të tjera ndërkombëtare, OZHM-të vuanin nga dy dobësi të lidhura me njëra tjetrën: nga asimetria dhe mospërputhja. Përgjegjshmëria e performancës së vendeve të zhvilluara ishte e dobët, sepse objektivi i tetë nuk kishte të përcaktuara, as objektiva sasiore as afate kohore. Rëndësia e përfshirjes Kombëtare në realizimin e OZHM-ve. OZHM-të nuk u pranuan pa kritikë dhe skepticizëm. Disa akademikë, aktivistë socialë dhe zyrtarë qeveritarë kanë argumentuar se OZHM-të krijonin stimuj dhe shtrembërime të rreme. Zërat më të fuqishëm sugjeruan si në vijim241:
239
Makiko Harrison, Jeni Klugman, and Eric Swanson, "Are Poverty Reduction Strategy Papers Undercutting the Millennium Development Goals?" Draft mimeograph, 17 September 2003. 240 The consensus can be found on the UN Economic and Social Development website at: www.un.org/esa/ffd/aconf 198-11.pdf 241 John Foster, “The Millennium Declaration: Engaging Civil Society Organisations”, New York, shtëpia botuese: World Federation of United Nations Associations, 2002, i aksesueshëm online: www.wfuna.org
114
U lënë pa përfshirë shumë objektiva të tilla si punësimi, shëndeti riprodhues, të drejtat e njeriut dhe shumë çështje të tjera që vendet e zhvilluara dhe grupet e shoqërisë civile kanë mbrojtur. Nuk u punua shumë në drejtim të partneritetit global: janë lënë synime të paqarta dhe u neglizhua reforma institucionale. Çështjet e tilla si proceset vendimarrëse të Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT). Qeverisja e institucioneve multilaterale dhe ristrukturimi i arkitekturës financiare globale janë përjashtuar. U imponua grumbullimi i madh i të dhënave dhe raportimi u vendos si barrë mbi zyrat e qeverive të nënshtruara. Planifikimi dhe implementi erdhi nga lart, duke promovuar kështu një agjendë të udhëhequr nga donatorët në kurriz të një qasjeje pjesëmarrëse në të cilën komunitetet dhe vendet vendosin prioritetet e tyre. Mund të shtrembëroheshin përparësitë duke u fokusuar në çështje që dukeshin arbitrare. Për shembull, disa sëmundje veçohen (p.sh, malaria, HIV/AIDS dhe sëmundje të tjera të transmetueshme), por çështjet e tjera me rëndësi (p.sh. sëmundje të shkaktuara nga duhan pirja) nuk u morrën parasysh. Mundësohej dobësimi i pozitës së negociatave të vendeve në zhvillim, sepse OZHMtë mund të përdoreshin nga Banka Botërore për të krijuar mundësi për kushtëzime të mëtejshme. Drejtimi mund të ishte një preokupim për arritjet sasiore dhe jo ato cilësore, siç ishte numri i fëmijëve të regjistruar në shkolla dhe jo cilësia e arsimit. Mund të inkurajohej një optimizëm i tepruar që do të çonte në dekurajim nëse objektivat nuk arriheshin. Edhe pse këto shqetësime legjitime nuk sfidonin dobinë themelore të OZHM-ve, ato tregonin nevojën për zgjedhje kritike. OZHM-të mund të ishin kuptimplota vetëm nëse ato ishin "në pronësi kombëtare". Qeveritë dhe komunitetet duhet të mbanin përgjegjësi për arritjen e OZHM-ve dhe shoqëria civile duhet të lozte një rol thelbësor mbikëqyrës në nivel kombëtar dhe global. Si kujdestare e përgjegjësisë kolektive, OKB-ja duhet të përdorte udhëheqjen e saj për të ruajtur dhe mobilizuar angazhimin politik global. Mbështetja dhe kontributet e donatorëve duhet të përafroheshin me prioritetet kombëtare, dhe jo anasjelltas. Për shembull, integrimi i OZHM-ve në proçesin e PRSP-ve ishte thelbësore 242 . OZHM-të nuk duhet të interpretoheshin në mënyrë mekanike. Suksesi dhe dështimi i një objektivi nuk duhet të gjykoheshin thjesht nga arritja e një objektivi numerik, por nga ajo nëse ka galvanizuar vullnetin politik për të zhvendosur prioritetet dhe për të përshpejtuar progresin. OZHM-të do të kishin kuptim vetëm kur ato të përfshiheshin siç duhet në strategjitë kombëtare për zhvillim. Secili vend ka patur sfida dhe mangësi specifike dhe përshtatshmëria ndaj prioriteteve kombëtare ishte thelbësore. Për shembull, për shumë vende, pragu i të ardhurave 1 dollar në ditë nuk ishte kuptimplotë ndërsa një prag prej 2 dollar në ditë mund të ishte më i dobishëm për identifikimin e njerëzve që jetojnë në varfëri.
242
David Booth and Henry Lucas, "Monitoring Progress Towards the Millennium Development Goals at the Country Level", in White and Black, Targeting Development.
115
4.4 Objektivat e Mijëvjeçarit si premtimi më i madh global. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit u vlerësuan si premtimi më i madh në botë - një marrëveshje globale për të reduktuar varfërinë dhe privimin e njerëzve me normat më të ulta historike nëpërmjet bashkëpunimit. Ato dallonin nga të gjitha premtimet e tjera globale për reduktimin e varfërisë nga natyra e tyre gjithëpërfshirëse si dhe nga përpjekjet sistematike të ndërmarra për ti financuar, zbatuar dhe monitoruar ato. Ndërsa OZHM-të janë mbështjellë me një atmosferë të ngrohtë rreth tyre, nga ana tjetër ka patur debate të ashpra në qarqet akademike dhe profesionale rreth vlerave të tyre243. Këto debate variojnë nga modernistët, të cilët janë optimist dhe mbështesin mendimet se ato (OZHM) ishin një plan për transformimin e situatës së vështirë që ndodhej njerëzimi244, deri tek realistët strategjikë, të cilët nuk besonin se OZHMtë janë një projekt për veprim, por besonin se ato ishin thelbësore për të shtrirë ambiciet dhe për të mobilizuar angazhimin politik dhe mbështetjen publike 245 . Kritikët, nga ana tjetër i shihnin ato si objektiva me qëllime të mira, por të planifikuara keq246. Kritikët radikalë, i shihnin si një konspiracion që errësonte të vërtetat rreth çështjeve thelbësore të rritjes së pabarazisë globale, alternativave ndaj kapitalizmit dhe fuqizimit të grave 247 . Megjithëse këto këndvështrime arrijnë në përfundime të ndryshme në mënyrë dramatike në lidhje me OZHMtë, të gjithë ndanin një qasje të ngjashme. Të gjithë i konsideronin OZHM-të si të qëna dhe më pas, nëpërmjet kuadreve të ndryshme analitike, bënin parashikime për rezultatet dhe pasojat e tyre të mundshme. Në këtë pjesë do të kem një qasje të ndryshme rreth Objektivave të Mijëvjeçarit. Në vend që të fokusohem vetëm tek përmbajtja e OZHM-ve dhe ndikimet e tyre në të ardhmen, do të analizoj proceset që çuan drejt marrëveshjes për OZHM-të. Shqyrtimi i këtyre proceseve është themelor për të kuptuar përmbajtjen dhe strukturën e OZHM-ve. Për ta realizuar këtë, duhet përdor një kornizë analitike nga fusha e politikës globale mbi hartimin e politikave. Kjo kërkon integrimin e elementet teorike të fushave të globalizimit dhe politikës publike248. Nga literatura e globalizimit, kjo kryesisht varet nga idetë për “qeverisjen globale". Sidoqoftë, pjesa më e madhe e kësaj literature fokusohet në kritikat dhe propozimet për riformatimin e institucioneve rajonale dhe globale. Kjo qasje synon të shpjegojë kompleksitetin e asaj që ndodh me të vërtetë. Përmes kësaj mund të kuptohen më thellë tensionet për arritjen e internacionalizmit në një sistem të bazuar në konceptin e sovranitetit kombëtar. Tre janë elementët kryesor të literaturës së politikës publike, që janë të nxjerra nga dy tradita të ndryshme brenda kësaj fushe. Së pari, evolucioni i politikës publike duhet të konceptohet në Saith, A. “From universal values to millennium development goals: Lost in translation”. Revista Development and Change 37(6), 2006, fq 1167-1199. 244 Sachs, J. D. and McArthur, J. W. “The Millennium Project: A plan for meeting the Millennium Development Goals”. shtëpia botuese: The Lancet 365(9456), 2005, fq 347-353. 245 Fukuda-Parr. “Are the MDGs Priority in Development Strategies and Aid Programmes? Only Few Are!”, International Poverty Centre Working Paper No. 48, 2008 Brasilia: UNDP. 246 Easterly, W. R. “The White Man's Burden: Why the West's Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good”. Oxford. shtëpia botuese: Oxford University Press, 2006, fq 87-94. 247 Eyben, R. “The road not taken: International aid's choice of Copenhagen over Beijing”. Third World Quarterly 27(4), 2006, fq 595-608. 248 Stone, D. “Global public policy, transnational policy communities, and their networks”. Policy Studies Journal 36(1), 2008, fq 19-38. 243
116
rritje, i fokusuar në proceset e negociatave të vazhdueshme dhe në kërkim të kompromisit. Negociatat, si të tilla janë gjithmonë të shumëfishta dhe të mbivendosura. Ashtu si Keeley dhe Scoones249 shprehen: “... shpesh rastësorja dhe e paditura janë elemente të rëndësishme në ndryshimin e politikave”. Së dyti, rrjetet e pushtetit që mbështesin praktikën e ndërtimit të politikave kërkojnë të mobilizojnë mbështetjen përmes një ligjërimi të ligjshëm, “... duke marrë atë që në thelb është politike. Është gjithashtu e rëndësishme të bëhet kjo për të kuptuar vendimarrjen rreth reduktimit të varfërisë. Studiuesit shpesh dështojnë të kuptojnë dallimin e madh në specifikat e varfërisë dhe ato të reduktimit të varfërisë. Për shembull, studimi i Peterson për Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së dhe studimi i Schechter për konferencat globale të OKB-së, të dyja si një pjesë kryesore e OZHM-së, raportojnë gabimisht se lista e OZHM-vë ishte përfshirë në Deklaratën e Mijëvjeçarit. Realiteti është se pë të arritur në OZHM-të përfundimtare ka patur negociata të mëtejshme. Qëndrimet politike janë të rëndësishme, pasi ato përsëriten në një përpjekje për të bindur palët e një politike të caktuar. Gjuha, metaforat, simbolet dhe format në të cilat politikat paraqiten janë burime të rëndësishme. Së treti, diskursi tradicional argumenton kundër modelit racional dhe linear të politikës si "vendimarrje"250 që planifikuesit e paraqesin përpara publikut si proces politik. Paraqitja e politikave që dalin nga ky proces linear-racional është vetë një element i rëndësishëm i diskursit. Stone, ka mbledhur shumë nga këto ide së bashku në një studim ku përdoret koncepti grek i agoras - tregut dhe sheshit publik ku jeta sociale, ekonomike dhe politike u bashkuan. Ajo propozon që koncepti i një "agora globale" mund të shtyjë përpara të kuptuarit e politikës publike globale. Agora globale karakterizohet nga: ... marrëdhënie fluide, dinamike dhe të ndërthurura të politikës, tregjeve, kulturës dhe shoqërisë. Kjo hapësirë publike (sociale dhe politike) është formuar nga ndërveprimet e aktorëve të saj. Disa aktorë janë më të dukshëm, bindës ose të fuqishëm se të tjerët. Kjo shpërndarje e parregullt e institucioneve dhe rrjeteve është gjithashtu e dukshme ... një fushë e çrregullt relative dhe e pasigurtë ku institucionet janë të pazhvilluara dhe autoriteti politik i paqartë dhe i shpërndarë nëpër institucione dhe rrjete të shumta ... aktiviteti politik është i errët dhe ka të ngjarë të zhvillohet brenda shoqatave private midis aktorëve jo-shtetëror, si p.sh në konferencat ndërqeveritare251. Agora globale siguron një imazh të vlefshëm të kompleksit natyror, procese të çrregullta dhe të paparashikueshme që, nganjëherë në bazë të planifikimit dhe ndonjëherë aksidentalisht, krijuan OZHM-të. Institucionet dhe idetë ndërveprojnë brenda agorasë globale dhe, në disa raste, ristrukturojnë çështjet sociale. Në këtë rast çështja e zhvillimit e ndërkombëtar gradualisht u riformatua si çrrënjosja e varfërisë globale. Qasja rreth OZHM-ve duhet të shkoj përtej analizës së ngushtë të tyre si analiza e tabelave të arritjeve ose dështimeve të mundshme të objektivave. OZHM-të nuk janë një produkt përfundimtar për t'u lavdëruar, rishikuar ose vënë mënjanë. Përkundrazi, ato janë vlerësuar si një punë në progres që kanë 249
Keeley, J. and Scoones, I. “Understanding Environmental Policy Processes: Cases from Africa”. London, shtëpia botuese: Earthscan. 2003, fq 34. 250 Simon, H. A. “Models of Man: Social and Rational: Mathematical Essays onRational Human Behavior in a Social Setting”. New York; London, shtëpia botuese: Garland, 1957. 251 Stone, D. “Global public policy, transnational policy communities, and their networks”. Policy Studies Journal 36(1), 2008, fq 21.
117
influencuar dhe ndikuar në mega-premtimet globale për të ardhmen. Në të njëjtën kohë ashtu se si u luftua për të ndihmuar njerëzit e varfër për të përmirësuar jetën e tyre përmes implementimit të OZHM-ve, gjithashtu në të njëjtën kohë duhej që të veprohej për formimin e objektivave globale, vizioneve globale dhe premtimeve globale për të ardhmen. Premtimi më i madh në botë: Historia e OZHM-ve. OZHM-të nuk janë premtimet e para globale që janë bërë në lidhje me çrrënjosjen ose reduktimin e shpejtë të problemeve të njerëzimit. Paraardhësit mund të gjenden duke u shtrirë që prej fjalimit të “Katër Lirive” të Presidentit Franklin D. Roosevelt në janar të vitit 1941 si dhe në fjalimin e Deklaratës për të Drejtat e Njeriut të vitit 1948 dhe në përcaktimin se “gjithkush ka të drejtën për një standart jetese të përshtatshëm për shëndetin dhe mirëqenien e vetes dhe të familjes së tij”. Kjo përfshin të gjitha opsionet nga zbatimi i projekteve të tipit si iniciativa e Mijëvjeçarit (Projekti i Mijëvjeçarit i Kombeve të Bashkuara, 2005) deri në braktisjen e idesë për vendosjen e objektivave globale. “Liria e tretë” është liria nga dëshira e cila përkthehet në terma universale, si edhe ekonomike të cilat do t'i sigurojnë çdo populli një jetë të shëndoshë në kohë paqeje për banorët - kudo në botë. duke përfshirë ushqimin, veshmbathjen, strehimin dhe kujdesin mjekësor ...(Deklarata e OKB-së për të Drejtat e Njeriut, Neni 25). Ashtu si edhe është analizuar më lartë, dekada e viteve1960 u shpallë unanimisht në Asamblenë e Përgjithshme si Dekada e Parë e Zhvillimit të OKB-së, duke shkaktuar një përkeqësim të vendosjes së objektivave252, por entuziazmi për të vendosur objektiva i parapriu angazhimit për të vepruar. Proceset për monitorimin e objektivave dhe mekanizmat për prodhimin e planeve të veprimit nuk kanë qenë krijuar dhe rezultatet shpesh ishin shumë larg retorikës. Një model i zakonshëm i sjelljes së përafërt mund të vërehet në shumë samiteve. Kështu, ministrat kombëtarë deklarojnë një objetiv madhor, më pas ky objektiv ka disa ndikime të përgjithshme, por nuk ndiqet në mënyrë sistematike. Në takimin e ardhshëm të OKB-së ose konferenca, ministri (ose pasardhësi i tij/saj) bie dakord për të njëjtën ose për një objektiv të reduktuar për një datë më të vonë. Në vitet 1980 u pezulluan samitet globale dhe vendosja e objektivave, si edhe u vu re një ndryshim dramatik në mjedisin intelektual global. Ndikimi i OKB-së u dobësua, ndërsa ai i FMN-së dhe Bankës Botërore u rrit ndërkohë që po vendosnin politikat e përshtatjes strukturore kundrejt vendeve të varfra që ishin vazhdimisht në rritje. Banka Botërore dhe Fondi Monetar imponuan një recetë të liberalizimit, privatizimit duke çuar në atë që shumë e kanë vlerësuar si "dekada e humbur" e zhvillimit. Drejt fundit të viteve 1980, gjithnjë e më shumë filloi të vërtetohej se përshtatja strukturore dhe kushtëzimet e ndërlidhura me të nuk ishin duke dhënë rezultatet e duhura për rritjen e zhvillimit dhe prosperitetit, dhe se kufizimet fiskale që ata kërkuan ishin të dëmshme për fusha të ndryshme si arsimi, shëndetësia dhe shërbime të tjera thelbësore253. Kjo ishte veçanërisht e vërtetë në Afrikë dhe në Amerikën Latine. Hapësira politike filloi të hapet për ata që kishin mundësi alternativash kundrejt përshtatjes strukturore. Në vitet 1990 Samitet e Kombeve të Bashkuara u rikthyen. 252
Toye, J. and Toye, R. “From new era to neo-liberalism: US strategy on trade, finance and development in the United Nations, 1964-82”. Forum for Development Studies 1, 2005 b, fq 151-180. 253 Cornia, G. A., Jolly, R. and Stewart, F. “Adjustment with a Human Face”, Oxford, shtëpia botuese Clarendon Press. 1987, fq 52
118
Viti 1990 mund të vlerësohet si një vit rikthimi. Në sfondin e fundit të Luftës së Ftohtë tre ngjarje me ndikim ndodhën në botën e ideve për ta risjellë çështjen e varfërisë përsëri në kryefjalën e sfidave globale. E para ishte Raporti i Zhvillimit Botëror i vitit 1990 i Bankës Botërore, i cili shqyrtoi reduktimin e varfërisë dhe tregoi se varfëria tani ishte një koncept i rehabilituar, që më parë ishte margjinalizuar brenda Bankës Botërore. Krahas kësaj, Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim botoi Raportin e Parë për Zhvillimin Njerëzor, i cili përforcoi mesazhin se varfëria ishte në rendin e ditës dhe dha një konceptualizëm të gjerë të varfërisë dhe reduktimit të varfërisë. Objektivat në lidhje me përmirësimin e shëndetit dukej se kanë patur influencë shumë më sistematike në politikat dhe praktikat në lidhje me aspektin e ndikimeve254. Ngjarja e tretë ishte riaktivizimi i Samiteve dhe Konferencave të OKB-së, me katër të tilla të mbajtura në vitin 1990: “Konferenca Botërore mbi Arsimin për të Gjithë” (Jomtien), “Samiti Botëror i OKB-së për Fëmijët”, “Konferenca e UNCTAD mbi Vendet më pak të Zhvilluara” dhe “Konferenca mbi Problemet e Drogës”. Samiti i Fëmijëve kapërceu modelin e mëparshëm. UNICEF-i jo vetëm që avancoi një agjendë për përmirësimin e jetës së fëmijëve të botës, por rijetësoi procesin e zhvillimit të samiteve dhe në disa aspekte, ofroi modelin për samitet pasuese 255 . Samiti i Fëmijëve siguroi dëshmitë se samitet e suksesshme mund të gjenerojnë angazhim politik dhe burime financiare shtesë. Bradford 256 citon se “ krijimi i OZHM-ve i ka rrënjët në Samitin Botëror për Fëmijët në vitin 1990”. Samiti caktoi objektiva specifik mbi reduktimin e vdekjeve të fëmijëve të mitur, nën pesë vjeç si dhe të nënave, akses universal për përfundimin e arsimit fillor, përmirësimin e nivelit të shkrimit dhe leximit të të rriturve, reduktimin e kequshqyerjes dhe akses universal në ujë të pijshëm dhe shërbime sanitare. Ikona e fëmijëve të privuar ishte një mjet ideal për të çuar përpara reduktimin e varfërisë. Jim Grant, ish Drejtori Ekzekutiv i UNICEF-it, së bashku me aktivistë, vunë në lëvizje procese serioze për zbatimin dhe monitorimin, në një përpjekje për të ruajtur vrullin pas deklaratës së samitit. Personeli në terren i UNICEF-it u ngarkua për promovimin e qeverive për të zhvilluar dhe zbatuar plane serioze dhe kjo ishte shumë e suksesshme: “rreth 155 vende paraqitën programe veprimi në nivel kombëtar dhe mbi 100 vende kryen anketime monitorimi”257. Vëzhguesit - në OKB, në qeveritë kombëtare, agjencitë e ndihmës, OJQ-të, në grupet e interesit - panë që mund të ishin samitet e OKB-së dhe konferencat ndërkombëtare mjetet efektive për arritjen e debateve, deklaratave apo vendimeve që mund të sigurojnë që një çështje të mari vëmendjen globale dhe mund të vendosi një gjendë për veprim. Takimi i ardhshëm i madh ishte Konferenca e Kombeve të Bashkuara për Mjedisin dhe Zhvillimin, e njohur si "Samiti i Tokës" ose "Samiti i Rios". Kjo konferencë ishte e suksesshme në mobilizimin e vëmendjes së publikut për mjedisin dhe zhvillimin, por dështoi në objektivat e gjerë të saj për arritjen e një konsensusi global mbi çështje të tilla si ndryshimet klimatike 254
Clemens, M. A. “The Long Walk to School: International education goals in historical perspective”. Centre for Global Development Working Paper No. 37, 2004, fq 38-39. 255 Emmerij, L, Jolly, R. and Weiss, T. G “Ahead of the Curve? UN Ideas and Global Challenges”, Bloomington, IN: shtëpia botuese: Indiana University Press. 2001, fq 112. 256 Bradford, C. “Towards 2015: From Consensus Formation to Implementation of the MDGs – The Historical Background, 1990-2002”. Mimeo. Washington, DC, shtëpia botuese: The Brookings Institute, 2002, fq 4. 257 Schechter, M. G. (2005). “United Nations Global Conferences”. London, shtëpia botuese: Routledge, fq 114.
119
dhe shpyllëzimi258. Në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së u ra dakord për thirrjen e një konference ad hoc për të parë një çështje me rëndësi të veçantë ndërkombëtare. Një sekretariat i përkohshëm u krijua, i kryesuar nga një Sekretar i Përgjithshëm, i zgjedhur shpesh jashtë sistemit të OKB-së259. Sekretariati përgati një sërë takimesh përgatitore, shpesh në pjesë të ndryshme të botës. Konsultohet me ekspertë dhe OJQ-të, si dhe me shtetet anëtare. Këto konferencat prodhuan deklarata përfundimtare dhe plane veprimi. Në vitet nëntëdhjetë ndjekja, monitorimi dhe aktivitetet u forcuan në mënyrë të konsiderueshme. Shumë konferenca dhe takime u thirrën në vazhdimësi për të shqyrtuar progresin e kryer, në të cilat gratë treguan zotësinë e tyre në lobimin brenda institucioneve të Kombeve të Bashkuara për tu dëgjuar zërri i tyre deri edhe në deklaratat përfundimtare të konferencave. Gjatë viteve të ardhshme lëvizjet ishin jozyrtare, por të rëndësishme duke shfrytëzuar mekanizma të tillë si “grupet e grave”260. Vazhdimi ishte në Dhjetor të vitit 1992 me Konferencën Ndërkombëtare për Ushqimin dhe Ushqyerjen në Romë. Kjo konferencë kishte një profil shumë më të ulët publik dhe ndoqi formatin dhe modelin e konferencave të maparshme, me angazhime unanime për "çlirim nga uria", por pa një kujdes sistematik. Megjithatë, një nga objektivat e vendosura, përgjysmimi i numrit të njerëzve të uritur në botë, do të kishte peshë të veçantë në OZHM-të. Konferenca Botërore mbi Të drejtat e Njeriut në Vjenë në vitin 1993 ripohoi angazhimin e anëtarëve të OKB-së tek të drejat e njeriut dhe liritë themelore dhe hodhi themelet për procesin që çoi në krijimin e Zyrës të Komisionerit të Lartë për të Drejtat e Njeriut. Përsa i përket OZHM-ve ato riafirmuan parimet që i mbështesin ato, por, nga vetë natyra e ligjërimit të të drejtave të njeriut, ato janë të gjera dhe gjithëpërfshirëse. Konceptet ekonomike dhe menaxheriale që mbështesin OZHM-të - duke i dhënë prioritet disa objektivave mbi të tjerat dhe duke pranuar se përmbushja e objektivave mund të marrë shumë vite - ishin të huaja për argumentimin ligjor dhe filozofik që qëndronte pas përqasjes të të drejtave të njeriut. Më pas erdhi Konferenca Ndërkombëtare për Popullsinë dhe Zhvillimin (ICPD) në Kajro në vitin 1994, një ngjarje e rëndësishme për procesin e OZHM-ve. Ashtu si Samiti i Tokës, kjo ishte një ngjarje e programuar pas konferencave të OKB-së të viteve1974 dhe 1984, por i ishte dhënë energji e jashtëzakonshme nga kryetari i saj, Dr Nafis Sadik, Drejtori i UNFPA-së dhe një avokat i përhershëm i planifikimin familjar. Megjithatë, përfshirja e “zhvillimit” në titullin e saj, për herë të parë, tregoi se ishte planifikuar që agjenda të lëvizte para. Diskutimet e ICPDsë treguan se ishin shumë më të gjera se konferencat e mëparshme, të cilat supozonin se kontrolli i popullsisë ishte qëllimi prioritar dhe ishin përqendruar rreth demografisë dhe planifikimit familjar. Në Kajro debatet ishin të zjarrta, pasi shumë delegatë përqafuan përqasjet e adoptuara mbi të drejtat që promovojnë idetë e shëndetit seksual dhe riprodhimit si dhe fuqizimin e grave. Katolikët si dhe të krishterët edhe muslimanët konservatorë ishin të shqetësuar se në mënyrë eksplicite dhe/ose në mënyrë implicite feministët dhe liberalët po luftonin për të drejtat e grave për abort. Siç do të shihet edhe më poshtë kjo tematik do të rishfaqet gjatë gjithë procesit të hartimit të OZHM-ve. Viti 1995, ishte viti kulminant për
258
Ibid, fq 89-93. Ibid, fq 81. 260 Chen, M. “Engendering world conferences: The international women’s movement and the UN”. Third World Quarterly 16(4), 1995, fq 477-493. 259
120
samitet, me Samitin Botëror mbi Zhvillimin Social (Kopenhagë) në muajin Mars edhe Konferencën e Katërt Botërore të OKB-së për Gratë në Pekin vetëm gjashtë muaj më vonë. Përfaqësuesi i Iranit argumentoi se "roli thelbësor i grave në përcaktimin e tendencave të popullsisë nuk duhet të shfrytëzohet për njohjen e sjelljes imorale ose për të dëmtuar besimet fetare dhe vlerat etike”261. Me një përfaqësi prej 117 udhëheqës të shteteve dhe qeverive, të pranishëm në Samit, deklarata përfundimtare nuk do të ishte kurrë radikale, por kishte legjitimitet të jashtëzakonshëm. Samiti Botëror mbi Zhvillimin Social ishte ideja e Juan Somavia (Drejtori i Përgjithshëm i ardhshëm i ILO) 262 . Një vëzhgues afatgjatë i konferencave të Kombeve të Bashkuara, shkruante se: "... Somavia arriti të mbante një konferencë të projektuar si një lloj sinteze të të gjitha gjërave që i paraprinë konferencës”. Konferenca u strukturua rreth tre shtyllave – reduktimin e varfërisë (e parë nga një perspektivë shumëdimensionale), punësimin dhe integrimin social - por shtylla e parë ishte ajo që do të dominonte diskutim. Në të vërtetë, UNDP-ja i referohet Kopenhagenit si “... një hap gjigant përpara ... me angazhimin e ri politik për të zhdukur varfërinë”263. Shumë OJQ e duartrokitën fokusimin tek varfëria dhe në qasjen shumë sektoriale të propozuar. Deklarata përfshinte zhdukjen e varfërisë dhe krijimin e vende të punës si dhe riafirmoi deklaratat e mëparshme mbi arsimin dhe barazinë gjinore. Megjithatë, OJQ-të më radikale u shprehën se Samiti dështoi të sfidonte pasojat e globalizimit ekonomik. Në pikëpamjen e tyre Samiti trajtoi simptomat dhe jo shkaqet e varfërisë. Si rezultat ata hartuan një deklaratë alternative – atë se çfarë Samiti do të duhej të kishte rekomanduar. Shqetësimi i OJQ-ve që deklarata nuk ishte mjaft radikale, dhe shqetësimet lidhur me atë se deklarata ishte jo detyruese, nuk duhet të errësojnë provat se pati ndikim në një periudhë relativisht të shkurtër. UNDP-ja, shpejt ristrukturoi programet e tij në mënyrë që reduktimi i varfërisë të ishte një objektiv gjithëpërfshirës dhe OKB-ja deklaroi “Vitin Ndërkombëtar për Zhdukjen Varfërisë” vitin 1996 (kjo u transformua në një dekadë vitin e ardhshëm). Ndërsa Samiti për Zhvillimin Social mund të mos ketë arritur objektiva të detyrueshme për çrrënjosjen e varfërisë, ai qartë kishte një ndikim të thellë në programet multilaterale dhe dypalëshe, të cilat gjithnjë e më shumë filluan të përcaktojnë rolin e tyre zhvillimor si çrrënjosjen apo reduktimin e varfërisë. Pekini ishte një çështje krejtësisht e ndryshme. Eyben264 e interpreton atë si ... jo vetëm një konferencë tjetër e OKB-së... ishte një konferencë që përfaqësonte një lëvizje ... ndoshta momenti kur qasja transformuese në marrëdhëniet gjinore pati shansin më të madh. Siç u diskutua më vonë, agjenda relativisht radikale e transformimit vuri në lëvizje interesat konservatore, ajo nuk angazhoi ekonomistët, të cilët janë analistët mbizotërues teknikë të politikës së zhvillimit. Si edhe fokusi i tij mbi të drejtat dhe marrëdhëniet shoqërore nuk mbështetet në vendosjen e objektivave dhe menaxhimit të performancës. Pas këtij kulmi në vitin 1995, samitet e OKB-së vazhduan - me Konferencën e Dytë të OKB-së mbi Vendbanimet 261
Emmerij, L, Jolly, R. and Weiss, T. G “Ahead of the Curve? UN Ideas and Global Challenges”, Bloomington, IN: shtëpia botuese: Indiana University Press. 2001, fq 97. 262 Schechter, M. G. “United Nations Global Conferences”. London, shtëpia botuese: Routledge, 2005, fq 140. 263 UNDP. Human Development Report 1997: “Human Development to Eradicate Poverty”. Oxford, 1997, shtëpia botuese: Oxford University Press, fq 108. 264 Eyben, R. “The road not taken: International aid's choice of Copenhagen over Beijin’. Third World Quarterly 27(4), 2006, 595-608.
121
Njerëzore (të njohura si Habitat II) në Stamboll si edhe me Samitin Botëror të Ushqimit në Romë në vitin 1996. Megjithatë, përkundër progresit të rëndësishëm në çdo konferencë ka patur edhe një sens mbingarkese, mbi angazhimin dhe lodhjen e nivelit të lartë. Një mungesë e dukshme ishte Presidenti Clinton. Deklarata e Samitit të Mijëvjeçarit dhe listat e objektivave. Udhëheqësit kombëtar po bënin premtime të mëdha në Samitet globale në mesin e viteve 1990, por agjencitë e ndihmës në mbarë botën kishin një problem të madh. Me vetëm disa përjashtime, buxhetet e tyre ishin në rënie dhe nivelet totale të ndihmës zyrtare për zhvillim në terma afatgjatë ishin në rënie. Qeveritë e djathta në pushtet në shumë vende të industrializuara vendosën një prioritet të ulët për ndihmën. Edhe Klintoni, Presidenti demokrat i sapozgjedhur në atë kohë i SHBA-së, ishte i angazhuar për “prioritetin numër një” reduktimin e defiçitit fiskal të SHBA-së265. Rrjedhimisht dhe ndihma për jashtë duhej të reduktohej. Lufta e Ftohtë kishte mbaruar, kështu që nuk kishte nevojë të përdorej ndihma për të blerë aleatë në vendet e varfëra. Për klubin e donatorëve, Komiteti i Ndihmës për Zhvillim (DAC) i OECDsë, buxhetet e ndihmës në rënie ishin një problem i veçantë. Ministrat e Fondit për Zhvillim Ndërkombëtar ose Fondit për Bashkëpunimin për Zhvillim u gjendën gjithnjë e më shumë të margjinalizuar dhe burokratët që drejtonin agjencitë e ndihmës u gjendën të angazhuar në pozitat e mbrojtjes të organizatave të tyre të reduktuara. Mjedisi për ndihmën nuk ishte i përshtatshëm. Kritikët e djathtë, dhe sidomos Jesse Helms në SHBA, ishin duke argumentuar se ndihma ishte një humbje kohe. Për të majtën, ndihma kishte një imazh negativ pas përvojës së përshtatjes strukturore. Atmosfera në Chateau de la Muette ku u mbajt takimi i nivelit të lartë të DAC në 3-4 Maj të vitit 1995 ishte e zymtë, me shumë delegatë të flasin për “një ndihmë të lodhur” dhe mungesën e mbështetjes publike për zhvillimin afatgjatë. Në takim delegatët miratuan një dokument që ishte prodhuar gjatë vitit të mëparshëm, “Partneriteti për Zhvillim në Kontekstin e Ri Global”266. Duke u bazuar në një shqyrtim pë arritjet e ndihmës, dokumenti argumentonte se bashkëpunimi zhvillimor është një investim, më shumë se sa një shpenzim, që strategjitë e suksesshme mund të identifikohen, që vendet e varfëra nuk kishin burime për të nxitur rritjen e punësimit dhe kohezionin social. Rrjedhimisht shtetet e pasura duhet të rrisnin ndihmën, dhe ta bënin atë më efektive dhe efikase dhe të formatonin qasjen e tyre të përgjithshme ndaj zhvillimit më koherent. Ky ishte një dokument i nevojshëm, por nuk arriti të ndryshonte atmosferën e takimit. Shumë prej delegatëve ofruan mbështetjen e tyre për propozimin e Bashkimit Europian (nën Presidencën Franceze) “... për të ngritur një Groupe de Réflexion me qëllim të rishikohej e ardhmja për ndihmën zhvillimore dhe rolin e DAC267. Jan Pronk, Ministri i Holandës për Zhvillimin Ndërkombëtar, argumentoi se kjo “... duhet të jetë një Groupe de Réflexion në nivel politik, dhe jo një grup ekspertësh”. Kjo reflektoi shqetësimin se DAC kishte “... një gamë aktivitetesh të ndërmara nga ekspertët por jo kaq shumë diskutime midis udhëheqësve të agjencive, ministrat dhe ata që janë politikisht përgjegjës"268. DAC është 265
Clinton, B. “My Life”. London, shtëpia botuese Arrow Books. 2005, fq 733.
266
DAC (1995a). “Development Partnerships in the New Global Context”. Paris: OECD.
267
DAC (1995b). “Summary of the Thirty-Third High Level Meeting, held on 3-4 May 1995 atthe Chateau de la Muette”, Paris. DCD/DAC/M(95)4/PROV. Paris: OECD. fq 8. 268 Ibid,
122
një organ ndihmës i OECD-së. Ai përbëhet nga një komitet, nga përfaqësuesit e qeverive anëtare të saj, dhe një sekretariat për të shërbyer komitetin. Niveli më i lartë i vendimmarrjes është këshilli, i përbërë nga Ministrat për Zhvillim Ndërkombëtar. Megjithatë, për arsye historike DAC ka qëndrim më autonom se çdo nga komitetet e tjera të OECD-së. Ka një Kryetar të përhershëm, i cili mund të shprehë mendimet e tij pa nevojën e miratimit të Këshillit të OECD-së. Është e rëndësishme të theksohet konteksti i ndryshëm kulturor tek takimet e Grupit të DAC në krahasim me Samitin e OKB-së. Takimet e DAC ishin të një numri të vogël njerëzish, ku nuk përfshiheshin "lobime" nga ana e OJQ-ve dhe aktivistëve socialë, dhe u përfshinë në kuadrin e referencës së DAC – si ndihmat, transfertat dhe kufizimet e burimeve, projektet, politikat dhe programet (në vend të të drejtave dhe parimeve). Ideja e vendosjes së objektivave ishte e zakonshme si një pajisje për zbatimin e reformave në shërbimet publike dhe u ngritën si çështje nga SHBA, Britania e Madhe, Gjermania dhe Norvegjia, të cilat kishin filluar të përdorin “kornizat llogjike” në programet e tyre të ndihmës. Megjithatë, ushtrimi i listimit çoi në debate midis anëtarëve të Grupit në lidhje me atë që duhet dhe nuk duhet të përfshihet. Tre tematika të veçanta negocimesh kishin ndikime të rëndësishme në atë që do të evoluonte në Objektivat Zhvillimor Ndërkombëtar të DAC (IDG). E para, ka të bëjë me entuziazmin e anëtarëve të Mbretërisë së Bashkuar dhe Japonisë, në drejtimin e qeverive të tyre, për një fokus në zvogëlimin e varfërisë nga të ardhurat (përmes rritjes ekonomike). Ata argumentuan se fokusimi në një objektiv të vetëm do të ishte më mirë se një listë e gjatë objektivash që synojnë uljen e varfërisë shumë-dimensionale. Nga ana e Britanisë së Madhe kjo reflektoi në orientimin e politikave të Partisë Konservatore në pushtet drejt rritjes së tregut si ofrues i mirëqenies. Paul Nielson, delegat i DAC për Danimarkën, kishte sugjeruar në DAC HLM të viti 1995 që “... nevojitet një kuadër më i mirë për diskutimin politik dhe bashkëpunimin ndërkombëtar. Ky kuadër duhet të përfshijë rekomandime për të gjitha konferencat e OKB-së dhe duhet të krijohet nga brenda sistemit të OKB-së"269. Për japonezët, kjo reflektonte një fokus të njëjtë me rritjen dhe shqetësimet për barazinë gjinore si dhe fuqizimin e grave, të trashëguara nga Pekini. Delegatët e SHBA-së argumentuan kundër kësaj pasi “varfëria” nuk ishte një koncept popullor për politikanët apo publikun në SHBA. Objektiva më konkret, arsimimi i fëmijëve dhe ndalimi i fëmijëve dhe nënave të vdesin, ishin ato që ata kishin nevojë. Shkuarja për një grup të gjerë objektivash duhet t'i jepte listës një formë legjitimiteti demokratik, si rrjedhojë e shumë samiteve të OKB-së. Ky kishte një përfitim shtesë: do të siguronte mbështetjen e një numri të madh të OJQ-ve në fushat mjedisore, shëndetësore, arsimore, fëmijët, ujin dhe kanalizimet, gjininë - pasi shumica e OJQve do të shihnin një prej prioriteteve të tyre organizative brenda listës më të gjatë. DAC ishte shumë i vetëdijshëm për ndikimin në rritje të OJQ-ve mbi politikëbërësit dhe opinionin publik. OJQ-të bënë aleatë të mirë dhe armiq të mëdhenj. Në fund u arrit një kompromis: dokumenti i DAC do të ishte një listë, por do të udhëhiqej nga “mirëqënia ekonomike”. Ky objektiv do të fokusohej në një objektiv global për uljen e varfërisë, dhe objektivat e "zhvillimit social" do të përfshiheshin nën një titull të vetëm. Si rezultat, këndvështrimi i ngushtë i reduktimit të varfërisë kryesonte një listë me tre mega objektiva - ekonomike, sociale dhe mjedisore. Çështja e dytë që kërkonte negociata të hollësishme kishte të bënte me barazinë gjinore dhe objektivat 269
Ibid, fq 15
123
e fuqizimit, të cilat nuk u dakortësuan deri në mbledhjen përfundimtare në Prill të vitit 1996. Qeveria Japoneze ishte e shqetësuar për këtë dhe negocioi për një zbutje të Deklaratës së Pekinit. Drafti përfundimtar shprehu vetëm se “progresi drejt barazisë gjinore dhe fuqizimi e grave” kishte si objektiv vetëm sektorin e arsimit. Çështja e tretë kishte të bënte me një objektiv të Samitit të OKB-së që nuk u përfshi në listën e IDG-ve. Iniciativa e 20/20 e propozuar në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 1992 dhe dakortëzuar në Samitin Botëror mbi Zhvillimin Social (WSSD) në vitin 1995 ishte dukshëm e pa përfshirë në dokumentacionin e DAC. Kjo iniciativë u bënte thirrje qeverive kombëtare në vendet në zhvillim që të ndanin 20% të shpenzimeve të tyre publike për shërbimet themelore sociale dhe donatorët të përputhen duke caktuar 20% të buxheteve të ndihmës për këto shërbime. U argumetua se kjo do të siguronte që burimet ishin në dispozicion për mbulim universal në arsimin fillor, kujdesin shëndetësor parësor, programet e mbështetjes ushqimore dhe ujë të pijshëm të sigurt dhe kanalizime. Arsyet pse 20/20 u hoq nga lista nuk janë të qarta. Sigurisht qeveria e Mbretërisë së Bashkuar, dhe ekonomistët e ODA, ishin të shqetësuar për vendosjen e një objektivi arbitrar të të dhënave. Ky qëndrim ndryshoi disa muaj më vonë kur qeveria Japoneze, e gatshme të merrte një rol më të madh ndërkombëtar, u zotua për të prodhuar një listë të objektivave zhvillimor të UNDP-së. Në këtë kohë OJQ-të me profil mjedisor po bëheshin shumë të fuqishme në debatet për zhvillimin në Washington. Ato ishin shumë të efektshme në mobilizimin e votave në Kongresin Amerikan. Presidenti i ri i Bankës Botërore, James Wolfensohn, kishte nisur një ofensivë përqasjeje me OJQ-të. WSSD-ja kishte rënë dakord me objektiva specifikë të vendit, por IDGtë e vendosën nivelin për reduktim në gjysëm të përqindjes së njerëzve që jetonin në varfëri në vitin 2015. Por 16% e buxhetit kombëtar për shërbimet bazë mund të ishte shumë për disa vende dhe shumë pak për të tjera. Pas negociatave intensive të minutës së fundit, dokumenti final i cili do të formësonte “Shekullin e 21të”: Kontributi i Bashkëpunimit për Zhvillim u shpall në Takimin e Nivelit të Lartë të Ministrave të Bashkëpunimit për Zhvillim në 6-7 Maj 1996270. Ky dokument ishte i suksesshëm në drejtim të tërheqjes së vëmendjes së mediave në Evropë dhe SHBA. Dokumenti përfundimtar përbëhej nga 20 faqe, por mund të ishte lehtësisht përmbledhur në listën e "Objektivave të Zhvillimit Ndërkombëtar" (IDGs) që të gjithë Anëtarët e OECD kishin miratuar. “Formësimi i Shekullit të 21të” dhe Objektivat e Zhvillimit Ndërkombëtar. IDG-të tërhoqën vëmendjen e medias për vetëm disa ditë. Ndikimet kryesore të tyre ishin në varësi se si ato u filtruan përsëri në vendet e OECD-së që kishin rënë dakord me to si dhe në përgjigjet e organizatave të tjera. Formalisht brenda OECD-së ato bënë përparim të mirë. Ato u miratuan në disa takime ministrore të OECD-së dhe nga G7 në vitet 1996, 1997 dhe 1998. Megjithatë në shumë prej vendeve anëtare të OECD-së dokumenti nuk pati ndikim shumë praktik. Kjo nuk ishte e habitshme, pasi “Formësimi i Shekullit të 21të” nuk kishte një plan veprimi dhe ishte një dokument kolektiv që i përkiste një grupi të Ministrive ose Agjencive të vogla në vendet e pasura. Dukej sikur IDG-të dhe përqendrimi i tyre në një listë të objektivave zhvillimor mund të ishte një hap i vogël përpara, por jo ai që do të kishte rëndësi 270
DAC Development Assistance Committee Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Cooperation, OECD, May 1996 tek: https://www.oecd.org/dac/2508761.pdf
124
të madhe afatgjatë. DAC i kishte zhvilluar ato me synimin për të mbledhur mbështetjen politike dhe publike, por pa udhëheqjen politike të tyre potenciali duket se nuk do të aktivizohej. Në objektivat e bashkëpunimit për zhvillim - qeveritë e vendeve në zhvillim – “Formësimi i Shekullit të 21të” dhe IDG-të kishin pak ose aspak njohje ose jehonë. Ndryshe nga marrëveshjet e Samitit të OKB-së, ky ishte një dokument i prodhuar tërësisht nga shtetet e pasura. Përfaqësuesit e varfër të vendeve morën pjesë në konferenca konsultative në Hagë dhe Okinawa por premtimet dhe promovimi i dokumentit të “Partneritetit” dukej si një retorikë standarte e agjencive të ndihmës. Për dekada të tëra DAC kishte inkurajuar vendet e OECD-së për të harmonizuar ndihmën dhe për të adoptuar praktikat më të mira në vendet pritëse të ndihmave. Përveç kësaj, agjencitë kryesore me të cilat vendet e varfra duhet të ndërvepronin ishin Banka Botërore dhe FMN-ja. Marrëveshjet e DAC do të ndryshonin në mënyrë të konsiderueshme politikat ose sjelljet nëse ato do të lejonin Institucionet Financiare Ndërkombëtare që të ndryshonin praktikat e tyre. Për OKB-në raporti dhe IDG-të kishin rëndësi të veçantë. IDG-të ishin të regjistruara në Bankën Botërore, por kanë pasur pak ndikim në FMN. Specialistët e arsimit në Bankën Botërore ishin të kënaqur të shihnin angazhimin e dukshëm të donatorëve bilateralë për objektivat arsimore: kjo duhet të përmirësonte disponueshmërinë e burimeve për sektorin e tyre. Kishte zhgënjim nga shumë njerëz të stafit të Bankës Botërore i cili ishte i përkushtuar në promovimin e barazisë gjinore. Aty ku IDG-të kishin një ndikim të rëndësishëm ishte në vitin 1997 me shpalljen e “Raportit për Monitorimin Global” të përgatitur nga Banka Botërore ku vlerësohej roli i monitorues i IDG-ve 271 . Përgjigjet e OJQ-ve ndryshonin në varësi të objektivave të tyre dhe orientimit ideologjik. OJQ-të me spektër të gjerë, të angazhuara në konfrontimin e tyre me përshtatjen strukturore dhe kushtëzimet, mund të përfitonin nga një agjendë që përfshinte disa nga objektivat e WSSD-së dhe kishin të përfshirë zhvillimin social si një komponent thelbësor. IDG-të parashikuan zgjerimin e arsimit dhe shërbimeve shëndetësore duke kufizuar shpenzimet publike. Megjithatë, kishte shqetësime se shumë nga veprimet që ishin nën kontrollin e anëtarëve të OECD-së, nëse do të kishin vullnetin politik – ndihma e rritur, falja e borxhit, tregtia më e drejtë - nuk ishin përfshirë në IDG-të. Për shembull, “Save the Children” mund të ishte e kënaqur me arsimin fillor universal dhe reduktimin e vdekshmërisë foshnjore por ka pasur pak referimn në IDG-të për personat e moshuar që “Help Age International” ndihmonte. OJQ-të mjedisore panë një konfirmim të Deklaratës së Rios dhe pranim të argumenteve që zhvillimi dhe reduktimi i varfërisë duhej të përfshinin edhe objektivat mjedisore. OJQ-të me interes për të drejtat e shëndetit riprodhues ishin të kënaqura që shihnin objektivin e tyre kryesor në tekst, por OJQ-të që mbështesnin të drejtat e grave dhe më gjerë lëvizjet sociale për barazinë gjinore, ishin të ndjeshme kundrejt reduktimit të objektivave të mbrojtjes gjinore. Por reagimi i OJQ-ve dhe lëvizjes shoqërore ishte kryesisht përgjigje e "Veriut". Për OJQ-të në botën në zhvillim, vizioni i OECD-së për të ardhmen e vendeve të tyre dhe hartimi i IDG-ve ishin të mangëta.
271
Bradford, C. “Towards 2015: From Consensus Formation to Implementation of the MDGs – The Historical background, 1990-2002”. Mimeo. Washington, DC, shtëpia botuese: The Brookings Institute, 2002, fq 5.
125
Saith 272 , ofron një kritikë për “Formësimin e shekullit të 21të” dhe IDG-të nga një perspektivë radikale: është me rëndësi të theksohet ... se lista e OECD/DAC ka një karakter të ndryshëm nga Samitet e mëparshme (deklaratat e Samitit të OKB-së), meqë ky formulim del nga një klub i vogël i vendeve të pasura ... është shumë më pak ambicioz në fushën dhe aspirat e tij në lidhje me dimensionet më të gjera dhe më të thella të zhvillimit emancipues. Ekziston një zhvendosje e qartë në favor të një kornize më të ngushtë që fokusohet kryesisht në varfërinë absolute dhe privimin, dhe qëndron larg një qasje më të gjerë, më esenciale në bazë të të drejtës. Për ata që u përfshinë në hartimin e dokumentit të ndërtimt të IDG-ve, kjo ishte saktësisht detyra që u ishte caktuar - të dilnin me një listë potencialisht të arritshme, konkrete dhe me objektiva të matshmëm për t'ju bërë thirrje politikanëve të OECD-së dhe publikut. Kufiri i tyre politik ishte fuqizimi gjinor. Çdo gjë më shumë se kaq – zvogëlimi i pabarazisë midis vendeve, ose midis njerëzve më në përgjithësi, ose kritika ndaj kapitalizmit - nuk do të kishte arritur marrëveshjen brenda OECD-së. Sistemi i OKB-së dhe Objektivat Ndërkombëtare të Zhvillimit. Nga Kombet e Bashkuara dhe agjencitë në varësi – që ishin shumë të përfshira në organizimin e samiteve dhe konferenca nga të cilat u ndërtuan IDG-të - ka pasur një sërë reagimesh. Kishte qartazi konfuzion për mënyrën e përgjigjes pasi asnjë nuk ishte entuziast. Ndërsa OKB-ja mund të kënaqej nga DAC, vetë DAC dukej se morri kontrollin e një agjende të OKB-së. Nga ana tjetër dhe problematikat politike të OECD-së kishin përcaktuar se çfarë mund dhe nuk mund të vihej në listë. James Gustave Speth, Drejtor i UNDP-së, këshilloi DAC në Maj të vitit 1995 se “OKB-ja ishte në momentin duke punuar për të sintetizuar të gjitha marrëveshjet dhe angazhimet e konferencave të OKB-së"273. Ndërsa një agjenci si UNICEF-i mund të ishte e kënaqur që të shihte ngritjen e objektivave për arsimin fillor universal, barazinë për vajzat në arsimin fillor dhe reduktimin e vdekshmërisë foshnjore dhe fëmijëve, në Fondin e Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara për Gratë ka pasur pakënaqësi të thella në lidhje përshkrimin e cunguar të objektivave për barazinë gjinore. Raporti i Zhvillimit Njerëzor i vitit 1997 jep disa shembuj mbi qëndrimet e UNDP-së dhe tregon se si qëndrimi mbi varfërinë globale ndryshonte nga ai i DAC. Në Kapitullin e gjashtë raporti shqyrtonte “ reduktimin e varfërisë në mbarë botën - një agjendë për shekullin 21të”. Ky kapitull, është në të njëjtën linjë si “Formatimi i shekullit të 21të” të DAC, mbulon një terren të ngjashëm, por në mënyrë të ndryshe. Një krahasim i këtyre dy dokumenteve zbulon (të paktën) pesë dallime kryesore. E para, ka të bëjë me arsyet për vendosjen e objektivave të mëdha. UNDP-ja274 e paraqiti si "... një përkushtim moral ndaj solidaritetit njerëzor”. Është një mundësi praktike - dhe në koncept afatgjatë një ndërveprim ekonomik për prosperitetin global. Kjo theksonte argumentet morale për çrrënjosjen e varfërisë, duke argumentuar se varfëria njerëzore përbënte një mohim të të drejtave themelore të njeriut. Në të kundërt, duke synuar politikanët dhe botën e pasur, DAC 272
Saith, A. “From universal values to millennium development goals: Lost in translation”. Development and Change 37(6), 2006, fq 1170. 273 DAC (1995b). “Summary of the Thirty-Third High Level Meeting, held on 3-4 May 1995 atthe Chateau de la Muette”, Paris. DCD/DAC/M(95)4/PROV. Paris: OECD. fq 18-19. 274 UNDP (1997). “Human Development Report 1997: Human Development to Eradicate Poverty”. Oxford: Oxford University Press, fq 106.
126
ishte më pak idealiste dhe identifikon tre motivime kryesore - atë humanitar, vetë interesin iluminus (zhvillimi zgjeron tregjet dhe zvogëlon migracionin) dhe solidaritetin global275. Pra, UNDP-ja paraqeste një argument moral me një iluzion të përfitimeve për jo të varfërit. DAC balanconte argumentin moral me një argument për interesin vetjak dhe raundet në rastin e solidaritetit të IDG-ve ishin të mira për të varfërit dhe për të pasurit. Dallimi i dytë kishte të bënte me qëllimin kryesor të këtyre ushtrimeve të përcaktimit të agjendës. Për UNDP-në në vitin 1997 kjo do të thoshte çrrënjosje të plotë të varfërisë, siç është deklaruar në WSSD-në në 1995, me çdo vend individualisht të vendoste datën e synuar për këtë arritje. DAC ishte më modeste, duke zgjedhur për reduktimin e varfërisë – rënien e nivelit të varfërinë nga të ardhurat në gjysëm deri në vitin 2015. OKB-ja duket se nuk kishte prodhuar asnjë listim në mesin e viteve 1990, përveç atij në Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 1997 duke pranuar se kjo ishte vetëm gjysma e objektivit të Kopenhagës, por kërkonte që të japte një fokus konkret dhe të arritshëm për periudhën afatmesme276. Ndërkohë OKB-ja ishte duke promovuar një vizion të DAC, me shumë nga anëtarët e saj të ndiqnin rezultate të bazuara në mirë administrim si pjesë e reformave të sektorit publik. Përveç kësaj, ndërsa OKB-ja në mënyrë eksplicite specifikonte nevojën për të reduktuar pabarazinë – pabarazia e moderuar ishte hapi i parë drejt fundit të varfërisë277- DAC me kujdes i shmangej përmendjes së të ardhurave globale dhe pabarazisë në të ardhura. Dallimi i tretë kryesor kishte të bënte me nivelin të cilin synonin objektivat. OKB-ja siguronte vlerësime globale të tendencave të kaluara dhe të ardhshme, por theksonte se objektivat, në aspektin e datës së arritjes së objektivave, dhe planifikimi ishte për qeveritë kombëtare. Për DAC objektivat ishin globale dhe, pavarësisht deklaratave të devotshme rreth “partneritit”, kishte dobësi në synimet, politikat ose planet kombëtare. Ky ndryshim i pikëpamjes - në thelb diskutohet nëse vendet në zhvillim mund të besoheshin për të vendosur objektivat e tyre apo ishte e nevojshme për të gjithë t'u jepeshin objektiva të njëjta - do të ekzistojë për shumë vite në vijim. E katërta, është kontrasti midis rolit relativ të rritjes në arritjen e objektivave. Të dy organizatat pranonin rëndësinë e rritjes dhe vështirësitë e reduktimit të varfërisë pa rritje ekonomike. Megjithatë, në mënyrë të thjeshtëzuar, DAC vendoste një prioritet më të lartë për zhvillimin, nëpërmjet mirëqënies ekonomike dhe reduktimin e varfërisë duke u shfaqur si i pari midis të barabartëve. Raporti i Zhvillimit Njerëzor i vitit 1997 e rruante këtë në prezantimin e tij278 duke u fokusuar në objektivat e zhvillimit njerëzor, duke e vendosur zhvillimin në fund të diskutimit të tij. Ai gjithashtu e vlerësonte rritjen ekonomike: nëse objektivat duhet të përmbushen, atëherë nevojitet rritja në nivelet para varfërisë. Së fundi, ekzistonte rruga në të cilën raporti i UNDP-së i referohej “Formatimit të shekullit të 21të”. Raporti i Zhvillimit Njerëzor i vitit 1997 përdorte përmbledhjen e vetë deklaratave të Samitit të OKB-së - duke shtuar kështu objektivat për jetëgjatësinë, kequshqyerjen e fëmijëve, aksesin universal në kujdesin shëndetësor parësor dhe planifikimin familjar, çrrënjosjen e sëmundjeve - dhe paraqet
275
DAC (1996). “Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Cooperation”. Paris: OECD. fq 6.
276
Ibid, fq 9.
277
UNDP (1997). fq 110.
278
Ibid, fq 108-109.
127
raportin e DAC si një kuti të vogël përmbledhëse279 që nuk përmendej në tekst. Është e qartë, për Zyrën e Raportit të Zhvillimit Njerëzor në UNDP se IDG-të kishin pak rëndësi. Ndërkohë që të dy, UNDP-ja dhe DAC po ndiqnin një qëllim të përgjithshëm për të trajtuar varfërinë globale, nën-qëllimet e tyre të menjëhershme ishin shumë të ndryshme. UNDP-ja është ende duke ndjekur një qasje për të drejtat e njeriut sipas Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut të vitit 1948. Objektivat duhet të jenë, të matshme, të dakorduara, të regjistruara dhe me kohë të kufizuar. Projekti i Mijëvjeçarit, i drejtuar nga Jeffrey Sachs, vendosi që të gjitha vendet në zhvillim duhet kanë të njëjtat objektiva. Për OKB-në ato që kanë rëndësi janë shtetet anëtare dhe grupet e interesit me influencë si dhe OJQ-të. Për DAC synimi është tek shtetet e saj anëtare (20 shtete të pasura) dhe opinioni publik në lidhje me këto vende. Ka gjithashtu dallime në mënyrat që parashikojnë organizatat për marrëveshjet dhe listat të cilat ndryshojnë politikat dhe praktikat. OKB-ja ka një model politik në rritje dhe vizionar që mbështet në përpjekjet e saj. Rezolutat mund të tërheqin shtetet anëtare që janë në vonesë (nga një perspektivë e të drejtave të njeriut) në të bërin e gjërave ndryshe dhe më vonë inkurajon monitorimin vjetor, dhe takimet pasuese pesë dhe dhjetëvjeçare për përmirësime graduale. Qasja e DAC është e bazuar shumë më shumë në kulturën e auditimit të "menaxhimit të ri publik" që ishte shumë e fuqishme në shumë vende të OECD-së në vitet 1990. Synimet duhet të veprojnë si zëvendësues të tregut për të siguruar performancën organizative - ato duhet të jenë të qarta, të sakta dhe të matshme në mënyrë që agjencitë, menaxherët e lartë (dhe ndoshta edhe ministrat) mund të mbahen përgjegjës për performancën. Vlerat prapa listës së DAC janë një politikë e tretë e tipit të asaj që funksionon, jo një besim normativ apo ideologjik në të drejtat e njeriut. Këto ideologji të ndryshme u vendosen në një proces të dyfishtë që do të çonte në prodhimin e grupeve të objektivave të ndryshme për reduktimin e varfërisë në Mars të vitit 2001. Përgatitja për Asamblenë e Mijëvjeçarit. Në fund të vitit 1998, progresi i IDG-ve ishte shumë më i madh se sa përfaqësuesit e Nivelit të Lartë të DAC mund të prisnin kur krijuan një Groupe de Réflexion në vitin 1995280. OKB-ja ishte gati për tu rifutur energjikisht në lojën e vendosjes së objektivave global. Gjatë vitit 1998 ajo kishte filluar të vendoste plane për Asamblenë e Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara si nëna e të gjitha samiteve, që do të mbahej në Nju Jork në Shtator të vitit 2000. Sekretari i Përgjithshëm, Kofi Anan, ishte i vetëdijshëm se një ngjarje që ndodh vetëm një herë në mijëra vjet krijon një mundësi të pashembullt për të rritur ambiciet dhe hapjen e hapësirës politike për çështjet kyçe që nuk kanë bërë mjaft progres. Ai ishte i etur që të vinte reformat e OKB-së me forcë në rendin e ditës dhe për këtë arsye një seri takimesh me kryetarë shtetesh anëtare si edhe OJQ-të u mbajt për të zgjedhur temat që duhet të ishin në fokusin e Asamblesë së Mijëvjeçarit dhe pjesë e Deklaratës së Mijëvjeçarit. Gjatë periudhës vijuese, agjencitë ndërkombëtare, OJQ-të dhe aktivistët filluan të përpiqen të formësojnë proceset dhe përmbajtjen e Asamblesë së Mijëvjeçarit. Individët, organizatat dhe rrjetet u përpoqën të bënin pjesë përbërëse të Deklaratës së Mijëvjeçarit qëndrimet e tyre. Presionet mbi Sekretarin e 279
Ibid, fq 114.
280
DAC in Dates The History of OECD’s Development Assistance Committee, 2006 Edition, tek: http://www.oecd.org/dac/1896808.pdf, fq 21-29.
128
Përgjithshëm dhe Sekretariatin e OKB-së ishin të mëdha, sidomos kur Samiti i “50 vjetorit' të OKB-së” në vitin 1997 u gjykua gjerësisht të ketë kanë qenë i pasuksesshme. Samiti i Mijëvjeçarit duhej të ishte një sukses. Bota, si një komunitet, duhet të fillonte mijëvjeçarin e ri në një kuadër pozitiv, me energji dhe e mobilizuar për të ndërmarrë veprime mbi problemet globale. Kombet e Bashkuara kredibiliteti i të cilave kishte rënë gjatë dekadës së kaluar, duhej të tregonte vlerat për anëtarët e saj dhe publikun e gjerë global si edhe të nxiste angazhimin që anëtarët e saj (dhe sidomos më të mirët e saj) anëtarët e fuqishëm - SHBA dhe anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të përkrahnin përpjekjet e vërteta për të reformuar OKBnë dhe për ta financuar atë, në mënyrë që të mund të bëhej më shumë trup efektiv. Asambleja duhej të shkëlqente me solidaritet global. Asnjë nga lojtarët kryesorë, dhe në mënyrë ideale asnjë nga lojtarët e vegjël, nuk duhej të rreshtoheshin kundër konsensusit për Deklaratën e Mijëvjeçarit. Kofi Anan u kujdes që Asambleja e Mijëvjeçarit të prodhojë një Deklaratë koherente. Ai vendosi që do të merrte përsipër këtë përgjegjësi duke prodhuar një dokument për të gjithë anëtarët e OKB-së, dhe aktorët global, për ta shqyrtuar. Plani ishte që rishikimet e këtij dokumenti do të formonin bazën për Deklaratën. Ai emëroi këshilltarin e tij të lartë, John Ruggie, një akademik i shquar amerikan, për të përgatitur draftin e dokumentit281. Ai duhej të hartonte një dokument të bazuar në konferencën e OKB-së dhe deklaratat e samitit, me të cilin të gjithë anëtarët e OKB-së do të ishin dakord. Kjo u quajt “We the Peoples”282. Në 3 Prill të viti 2000, Kofi Anan shpalli “Ne popujt: Roli i Kombeve të Bashkuara në shekullin e 21të”. “Objekti i raportit tim është që ti sigurojë Samitit të Mijëvjeçarit një dokument bazë për të punuar", tha ai në Asamblenë e Përgjithshme. Çrrënjosja e varfërisë ishte çështja kryesore globale për Raportin. Në seksionin i tij të parë u argumentua se “... ne nuk duhet të kursejmë asnjë përpjekje për të lehtësuar burrat dhe gratë tona nga varfëria e egër dhe dehumanizuese ...”. Ky dokument ishte shumë i ndryshëm nga “Formatimi i shekullit të 21të”. Ishte shumë më i gjatë dhe mbulonte një gamë shumë më të gjerë temash, me seksione kryesore globalizimin dhe qeverisjen, konfliktet dhe ripërtëritjen e OKB-së. Më e rëndësishmja, ishte se kishte një grup mjaft të ndryshëm objektivash nga ato IDG-ve për reduktimit e varfërisë. Një krahasim i objektivave të prioritizuara tek “Ne popujt” në “Formatimin e shekullit të 21të” dhe tek Raporti i Zhvillimit Njerëzor i vitit 1997 zbulon një numër objektivash që janë zhdukur dhe të tjera që janë “fituese”. Ato shfaqen në listën Anan, por jo në listën e DAC. Ekzistojnë tre humbës të mëdhenj - barazia gjinore dhe fuqizimi i grave, shëndeti riprodhues dhe në përgjithësi objektivat për kujdesin shëndetësor. Përveç kësaj, propozimi për vizionin 20:20 nuk u rehabilitua në “We the Peoples”. Ndoshta, fituesit ishin rritja ekonomike, zhvillimi teknologjik, përcaktimi i objektivave për vendet e pasura, kujdesi për mjedisin dhe vendosja e theksit në problemet e Afrikës. Barazia gjinore dhe fuqizimi i grave: “We the Peoples” nuk e përcaktonte në mënyrë eksplicite barazinë gjinore si një objektiv. “Mundësitë e barabarta për të dyja gjinitë” 281
Fukuda-Parr, S. and Hulme, D. (2009). “International Norm Dynamics and ‘the End of Poverty’: Understanding the Millennium Development Goals (MDGs)”. BWPI WorkingPaper No. 96, University of Manchester: BWPI. 282 Annan, K. A. (2000). “We the Peoples: The Role of the United Nations in the 21st Century”. New York, shtëpia boutese: United Nations Department of Public Information.
129
përmenden në kapitullin e varfërisë (Kapitulli 2) ku ngihen shqetësime rreth diskriminimit gjinor në lidhje me pagat, të drejtat pronësore dhe aksesin në arsim, si edhe kontributin që gratë kanë në rritjen ekonomike. Por askund nuk ka një riafirmim të Planit të Veprimit të Pekinit. Si objektiv, barazia gjinore përfshihet nën objektivin arsimor, “... vajzat dhe djemtë do të kenë akses të barabartë në të gjitha nivelet e edukimit deri në vitin 2015283“. Përkundër mbështetjes nga shtetet evropiane, dhe shumë mbështetje të fuqishme nga Banka Botërore, një grup i vogël por i fuqishëm i interesave - të udhëhequr nga Vatikani dhe mbështetur nga një pjesë e vogël e shteteve konservatore islamike si edhe grupeve të krishtera në Amerikën e Veriut kundër abortit - arriti të përfshinte çështjen në dokument. Kjo aleancë ishte më e suksesshme me objektivat e shëndetit riprodhues - duke i bërë ato të zhdukeshin tërësisht. Shëndeti riprodhues: Mos paraqitja e shëndetit riprodhues tek “Ne popujt” ofronte njohuri të detajuara në proceset shpesh të fshehura të politikëbërjes globale. Pavarësisht nga objektivi i sigurimit të aksesit universal në shëndetin riprodhues duke u rënë dakord në mënyrë të përsëritur në OKB, nuk arriti të jetë pjesë e dokumentit të Prillit të vitit 2000. Ndoshta edhe më befasisht, objektivi i reduktimit të vdekshmërisë së nënave nuk ishte përfshirë tek “Ne popujt”. Shkurtimisht, ajo që është etiketuar si aleancë "jo e shenjtë"284 po mobilizohej dhe do të ishte shumë efektive. Sipas Sen285 kjo u drejtua nga Vatikani dhe përfshiu delegacionet e vendeve islamike konservatore në Kombet e Bashkuara, grupet evangjeliste të krishtera nga SHBA. Ndikimi i Vatikanit tek “Ne Popujt”, duke identifikuar prioritetet ishte pak i vështirë pasi përmbledhja identifikon gjashtë prioritete për reduktimin e varfërisë, ndërsa konkluzioni listonte tetë (ose 12 nëse përfshihen qëllimet për vendet e pasura) që ishin disi të ndryshme nga ato në përmbledhje. Shëndeti riprodhues është mirëqenia e plotë fizike, mendore dhe sociale në të gjitha çështjet që lidhen me to në sistemin riprodhues. Kjo nënkupton që njerëzit janë në gjendje të kenë një jetë seksuale të kënaqshme dhe të sigurt dhe se ata kanë aftësinë për të pasur fëmijë dhe lirinë për të vendosur nëse dhe kur ta bëjnë këtë. Kujdesi për shëndetin riprodhues është mirëqënia fizike, mendore dhe sociale në të gjitha fushat që lidhen me sistemin riprodhues. Kjo nënkupton se njerëzit kanë mundësi të kenë një jetë seksuale të shëndetshme dhe se kanë mundësinë të kenë fëmijë dhe lirinë për të vendsour se kur dhe nëse do të kenë të tillë. Kujdesi për shëndetësin riprodhues përkufizohet si tërësia e metodave, teknikave dhe shërbimeve që kontribuojë në shëndetin dhe mirëqenien riprodhuese duke parandaluar dhe zgjidhur problemet e shëndetit riprodhues286. Për vendet më konservatore islamike të G77 - të udhëhequr nga Sudani dhe me përfshirjen aktive të Libisë dhe Iranit - kjo do të thoshte bllokimin nga G77 të objektivit për shëndetin riprodhues nga “Ne Popujt”. G77 “... u nda brenda saj për këtë çështje por zgjodhi si normën e saj dhe me konsensus
283
Ibid, fq 77.
284
Berer, M. “Images, reproductive health and the collateral damage to women of fundamentalism and war”. Reproductive Health Matters 9(18), 2001, fq 6-11. 285 Sen, G. “Gender equality and human rights: ICPD as a catalyst?’ In UNFPA (Ed.), The ICPD Vision: How Far has the 11-Year Journey taken Us?” New York, shtëpia boutese: United Nations Population Fund, 2005, fq 49. 286 Clemens, M. A. “The Long Walk to School: International education goals in historical perspective”. Centre for Global Development Working Paper No. 37, Washington DC: Centre for Global Development, 2004, fq 240.
130
që mos të ofendonte anëtarët e saj më konservatorë”287. Një pjesë e anëtarëve të G77 ishin në gjendje për të siguruar që G77 kundërshtoi objektivat e shëndetit riprodhues dhe se ky mesazh iu dërgua me forcë Sekretarit të Përgjithshëm. Asnjë Sekretar i Përgjithshëm dhe veçanërisht një anëtar i botës në zhvillim, mund të refuzonte të ndiqte mesazhet e G77. Shqetësimet e këtyre konservatorëve se objektivi për të reduktuar vdekshmërisë e nënave ishte një mjet i fshehtë për të promovuar idenë e të drejtave të shëndetit riprodhues të grave nënkuptonte se ky objektiv u bllokua gjithashtu. Vendet evropiane argumentuan fuqishëm se shëndeti riprodhues ishte komponent thelbësor i një strategjie për zvogëlimin e varfërisë dhe që objektivat e tjera të Deklaratës nuk mund të arriheshin nëse shëndeti riprodhues nuk përfshihej - por Sekretari i Përgjithshëm dhe Sekretariati nuk do të rrezikonte të prodhohej një dokument që G77, shumica e anëtarëve të OKB-së, nuk mund ta miratonin. Për zhgënjimin e tyre dhe atë të përkrahësve të shëndetit riprodhues në botë, raporti i Prillit të vitit 2000 i Sekretarit të Përgjithshëm për Samitin e Mijëvjeçarit evitoi përmendjen e Agjendës së Kajros. Çështjet shëndetësore: Çështjet shëndetësore arritën të kalojnë në listën e rekomandimeve “Ne Popujt”, por në një formë të kufizuar që habiti shumë në sektorin e shëndetësisë si dhe jashtë tij. Se çfarë ndodhi - pse marrëveshjet e viteve 1990 dhe interesat e OBSH-së, WFP-it, UNICEF-it etj kishin aq pak ndikim në Nju Jork - është e paqartë. Përmbledhja ekzekutive e "Ne popujve" identifikonte dy objektiva shëndetësorë - ridrejtimin e buxhetit për kërkimet shëndetësore për problemet që prekin 90% të njerëzve dhe uljen e normës e infektimit me HIV për të rinjtë me 25%. Lista në përfundim ndryshonte dhe përfshinte një objektiv shëndetësor: deri në vitin 2015 të ketë ndalur përhapja e HIV/AIDS, dhe një objektiv të lidhur me shëndetin: të përgjysmohet deri në vitin 2015 përqindja e njerëzve ... të cilët nuk janë në gjendje të kenë akses në ujë të pijshëm. Ndërsa ka referenca në tekst për probleme të tjera shëndetësore (pothuajse e pashmangshme në një dokument me 80 faqe me fokus varfërinë), këto përqëndrohen kryesisht në përballjen me HIV/AIDS. Reduktimi i vdekshmërisë foshnjore (Samiti i Fëmijëve, ICPD dhe Konferenca e Grave) dhe vdekshmërisë së nënës (ICPD dhe Konferenca e Grave) që përmenden aq të dukshme në IDG-të e DAC shmangen. Teksa lexohet teksti në kapitullin “varfëria”, mbijetesa e fëmijëve duket se merret si e mirëqenë dhe fokusi kryesor është në edukimin dhe punësimin e rinisë. Kontrasti me Raportin e Zhvillimit Njerëzor të vitit 1997 nuk mund të ishte më i theksuar - pesë nga shtatë pikat e nxjerra nga konferencat globale të viteve 90-të ishin drejtpërdrejtë në lidhje me shëndetin288. Vizioni 20:20: “Ne Popujt” ishte shansi i fundit për idenë e një vizioni 20:20 për financimin e zhvillimit social nga agjencitë e ndihmës dhe qeveritë kombëtare për t'u kthyer në agendën globale të varfërisë - ajo dështoi. DAC, me IDG-të e saj, kishte vendosur të shmangte 20:20, por edhe përpjekjet e OJQ-ve për të rifilluar debatin nuk arritën ndonjë rezultat konkret. 287
Crosette, B. “Reproductive Health and the Millennium Development Goals: The Missing Link”. Report commissioned for the Population Program of the William and Flora Hewlett Foundation. California: William and Flora Hewlett Foundation, 2004, fq 3. 288 UNDP. “Human Development Report 1997: Human Development to Eradicate Poverty” Oxford: shtëpia botuese: Oxford University Press, 1997, fq 108.
131
Vendet donatore panë me sy të mirë kushtëzimet e vendosura në buxhetet për ndihmën e huaj dhe shumë kryetarë të shteteve ose vendeve në zhvillim nuk e gjetën këtë ide tërheqëse. Ashtu si kishte një numër objektivash potenciale që ishin humbës, për sa i përket listimit tek “Ne Popujt” nga ana tjetër kishte edhe disa fitues. Këtu përfshihen rritja ekonomike, teknologjia (veçanërisht IT), ideja se duhet të vendoseshin objektiva për vendet e pasura (që u shndërrua në Objektivin 8 të OZHM-ve), mbrojtja e mjedisit, problemet e veçanta dhe nevojat e kontinentit Afrikan. Rritja ekonomike: Tek “Ne Popujt”, rritja ekonomike merrte një fokus shumë më të madh se sa mund të pritej nga ndonjë dokument i Konferencave të Kombeve të Bashkuara të viteve 1990. Në përmbledhjen, “arritja e rritjes së qëndrueshmërisë ekonomike” ishte prioriteti i parë i identifikuar në kapitullin “varfërisë” dhe tre faqe u dedikuan për këtë temë. Në përfundimet, reduktimi i varfërisë ishte prioritet. Teknologjia: Teknologjia merrte një profil relativisht të lartë tek “Ne popujt”. Gjashtë nga prioritetet e identifikuara në përmbledhjen ekzekutive ishin “ndërtimi i urave dexhitale" dhe argumentonin se “Teknologjia e re ofronte një shans të pashembullt për vendet në zhvillim për të "kapërcyer" fazat e hershme të zhvillimit”289. Kapitulli i “varfërisë” përmbante tre faqe e gjysmë për këtë temë. Objektivi i shtatë (nga tetë objektivat e varfërisë) i rekomanduar për Samitin ishte “Për të siguruar që përfitimet e teknologjisë së re, sidomos teknologjia e informacionit, të ishin të disponueshme për të gjithë”290. Disa faktorë kanë luajtur një rol në rëndësinë që i ishte dhënë IT. Më së shumti, viti 2000 ishte kulmi i flluskës spekulative rreth internetit dhe një kohë në të cilën industria financiare e shërbimeve po promovonte idenë se ICT e kishin shtyrë botën drejt një “ekonomie të re” që do të çonte në një periudhë të zgjatur të rritjes së produktivitetit të qëndrueshëm. Së dyti, sa herë që njerëzit flasin për të ardhmen afatgjatë, diskutimet rreth teknologjisë duket të jetë të pashmangshme. Së fundmi, theksi i vendsour për IT nuk kishte një grup të fortë interesi kundër. Kofi Anan dhe këshilltarët e tij e donin këtë si një përparësi që askush nuk do të ankohej. Objektivat për shtetet e pasura: E përfshirë brenda “Ne popujve” ishte një deklaratë e cila do të përkthehej përfundimisht në objektivin e 8të të OZHM-ve. Përmbledhja ekzekutive identifikonte prioritet e demonstrimit për solidaritetit global: vendet e pasura duhet të hapin më tej tregjet për produktet e vendeve të varfra, duhet të ofrojnë një lehtësim më të madh dhe më të shpejtë të borxheve, dhe duhet të japin më shumë fokus për ndihmën për zhvillimin...291. Kapitulli për “varfërinë” përmbante pesë faqe mbi aksesin e tregtisë, lehtësimin e borxheve dhe ndihmën zyrtare për zhvillimin. Një seksion i veçantë në rekomandimet përsëriti këto tre çështje dhe shtoi një prioritet të katërt – punën që duhej bërë me industrinë farmaceutike për të arritur një përparim në gjetjen e një vaksine për HIV/AIDS. Kjo vinte theksin mbi atë që bota e pasur duhej të bënte. Ky është një element i ri në zhvillimin e OZHM-ve. Deri në këtë kohë synimet për reduktimin e varfërisë, me përjashtim objektivat e mjedisit, ishin parë si objektiva që duhet të arriheshin në vendet në zhvillim - kjo ishte e qartë në IDG-të. Teksti shoqërues do 289
Annan, K. A. (2000). “We the Peoples: The Role of the United Nations in the 21st Century”. New York, shtëpia boutese: United Nations Department of Public Information, fq 2. 290 Ibid, fq 78. 291
Ibid, fq 2.
132
të diskutonte nevojën për reformën në tregti, lehtësimin e borxheve dhe ndihmën. Shumë palë të angazhuara në negociatat e Samitit të Mijëvjeçarit – vendet në zhvillim, G77, UNDP-ja, UNCTAD-i, organizatat jo qeveritare dhe fushatat që ata kishin bërë për të tërhequr vëmendjen mbi borxhin, tregtinë dhe ndihmën - mendonin se kryesimi që DAC kishte marr fillimisht në hartimin e listës së objektivave të saj, do të thoshte se lista ishte e paekuilibruar. IDG-të kishin përcaktuar objektiva për botën në zhvillim për të arritur, por nuk kishin vendosur objektiva për vendet e pasura. Zhvillimi i qëndrueshëm dhe mjedisi: Samiti i Rios kishte arritur në një konsensus se zhvillimi duhet të ishte i qëndrueshëm dhe “Ne Popujt” e zhvilluan në një kapitull mbi qëndrueshmërinë e të ardhmes sonë, i cili argumentoi nevojat për gjeneratat e ardhshme. Ky kapitull, dhe rekomandimet, mori një vijë relativisht të fortë mbi atë se çfarë do të thoshte kjo dhe përkundër kundërshtimeve të vendeve të pasura dhe veçanërisht të SHBA-së, në mënyrë eksplicite rekomandoi objektivin e hyrjes në fuqi të Protokollit të Kiotos në vitin 2002. HIV/AIDS: është argumentuar se çështjet shëndetësore janë neglizhuar nga dokumnti i paraqitur nga Sekretari i Përgjithshëm Annan. Por ka pasur një fitues të qartë në sektorin e shëndetësisë - HIV/AIDS. Përballja me sëmundjen e shekullit, do të shfaqej në prioritetet e renditura në përmbledhjen ekzekutive, zinte një pjesë të madhe në kapitullin mbi varfërinë si edhe në kapitullin përmbyllës. Gjithashtu ishte një nga tetë rekomandimet që synonin reduktimin e drejtpërsëdrejti të varfërisë, ishte një nga katër rekomandimet në lidhje me objektivat që duhet të plotësonin vendet e pasura dhe gjithashtu veçohej si një problem i madh në Afrikë. Tek "Ne Popujt" vihet re në mënyrë të arsyeshme se HIV/AIDS ishte i vetmi problem shëndetësor që përballet tek njerëzit Afrika: Në raport, Afrika është e veçuar pasi kishte dhe ka varfërinë më të thellë se çdo rajon tjetër dhe përballet me problemet më të mëdha. Një faqe e gjysmë në kapitullin “varfëria” adresonte çështjet e problemeve të Afrikës, duke detajuar problemet e kontinentit dhe duke bërë thirrje për një shtytje të madhe për të rritur produktivitetin bujqësor. Në përfundime dedikohet një paragraf i veçantë për Afrikën dhe argumenton se “në të gjitha përpjekjet tona ne do të bëjmë parashikime të veçanta për nevojat e Afrikës, dhe t'i japim mbështetjen tonë të plotë afrikanëve në përpjekjet e tyre për të kapërcyer problemet e kontinentin”292. Kjo nuk ishte suprizë, duke pasur parasysh se kontinenti ishte në fundin “dekadës së dytë të humbur” për zhvillimin dhe reduktimin e varfërisë dhe se çdo përpjekje për të monitoruar reduktimin e varfërisë pothuajse në mënyrë të pashmangshme zbuloi se përparimi i Afrikës ishte më i ngadalë se pjesët e tjera të botës. Në fund të viteve 1990, Afrika ishte një pikë veçantë në agjendën zyrtare të G8. Në fund të mandatit të dytë presidencial, Presidenti Clinton fliste për Afrikën gjithnjë e më shumë dhe shumë presidentë afrikanë u angazhuan në diskutime rreth nismave pan-afrikane për zhvillimin ekonomik në të gjithë kontinentin dhe për të reduktuar varfërinë. E fundit por jo më pak e rëndësishme, për një Sekretar të Përgjithshëm me rrënjët personale nga Afrika, problemet e thella me të cilat ballafaqoheshin Afrikanët e varfër ishin të vetëkuptueshme.
292
Ibid, fq 78.
133
4.5 Procesi i dyfishtë i Objektivave globale të reduktimit të varfërisë. Startimi i "Ne Popujt" siguroi një tregues të fortë të marrëveshjes më të mirë për botën e varfër që Kofi Anan mendonte se mund të arrihej në Samitin e Mijëvjeçarit. Me grupe të ndryshme të prioriteteve të identifikuara në përmbledhjen ekzekutive dhe përfundimin, me gjashtë parime të mëdha dhe me 80 faqe tekst, çdokush ishte i shqetësuar se çështjet dhe objektivat e tyre prioritare nuk ishte mbuluar në mënyrë adekuate në një pjesë të tekstit. Përpjekje të reja hynë në veprim për të përfshirë në listë objektiva, sidomos ato të lëvizjes së grave dhe shëndetit riprodhues. Përveç faktit se me objektivat e propozuar anëtarësia e Kombeve të Bashkuara mbahej e mobilizuar, Anan kishte nevojë për të gjetur një mënyrë për të treguar se ai ishte duke koordinuar marrëveshjet e OKB-së për reduktimin global të varfërisë me lojtarët e tjerë si Banka Botërore, FMN-ja dhe OECD-ja. Ai e bëri këtë duke iu nënshkrar IDG-ve të DAC, të cilat tashmë kishin miratimin e BB-së dhe FMN-së. Ndërsa Clare Short dhe Utstein Group kishin promovuar IDG-të, DAC kishte qenë duke u përpjekur për të mprehur objektivat dhe kishte filluar të identifikonte tregues të detajuar që do të tregonin nëse një objektiv do të arrihej ose jo. Këto duhet të ishin të sakta, të matshëm dhe idealisht të dhënat e cilësisë duhet të ishin të gatshme në dispozicion për të gjitha vendet në zhvillim. Këto diskutime ofruan mundësi për grupet e interesit, objektivat e të cilave nuk ishin pjesë e listës origjinale të IDG-ve, të përpiqeshin që objektivat e tyre të përfshiheshin si tregues të ndonjë objektivi tjetër. Në Qershor të vitit 2000, udhëheqësit e katër organizatave kryesore multilaterale demonstruan se sa të koordinuar ishin duke shpallur një dokument të përbashkët, “2000, një botë më e mirë për të gjithë: Progresi drejt Objektivave të Zhvillimit Ndërkombëtar (FMN, OECD, OKB dhe Banka Botërore, 2000)”. Kjo ishte një shfaqje solidariteti nga këto katër agjenci293. Dokumenti u paraqit me kujdes për të treguar se nuk kishte një agjenci udhëheqëse për këtë marrëveshje-agjencitë u renditën në mënyrë alfabetike, ashtu si edhe nënshkrimet e udhëheqësve të tyre (Anan, Johnson, Kohler dhe Wolfensohn). “Një botë më e mirë për të gjithë” përsëriti pothuajse ekzaktësisht IDG-të e DAC. Riafirmoi mendimin prapa përpjekjeve për vendosjen e objektivave të DAC: reduktimi i varfërisë ishte sfida kryesore e zhvillimi dhe objektivat sasiore duhet të vendoseshin për të përmirësuar performancën dhe për të siguruar llogaridhënien. Objektivat u vendosën në terma të saktë - të matura në numër për të siguruar përgjegjësinë. Aty ku mund të priteshin dallime në pozicionet e agjencive të ndryshme, dokumenti shkoi me dykuptimësi. Për shembull, ndërkohë që përcaktonte synime të sakta dhe argumentonte për monitorimin e tyre ai gjithashtu theksonte se “çdo vend duhet të identifikojë objektivat e veta të veçanta ... “. Sa për DAC, partneriteti - ose për këtë koalicion “partneriteti i vërtetë” - është çelësi për arritjen e objektivave. "Institucionet tona po përdorin në mënyrë aktive këto objektiva zhvillimi si një kornizë e zakonshme për të udhëhequr politikat dhe programet tona dhe për të vlerësuar efektivitetin tonë "294. IDG-të kishin evoluar midis viteve 1996 dhe 2000. Ndryshimi më i dukshëm ishte ndarja e objektivave të vdekshmërisë foshnjore/fëmijës nga objektivi i vdekshmërisë së nënës: 293
Emmerij, L, Jolly, R. and Weiss, T. G. “Ahead of the Curve? UN Ideas and Global Challenges “, Bloomington, shtëpia botuese: Indiana University Press, 2001, fq 119. 294 Ibid, fq 3.
134
teksti origjinal me gjashtë pika ishte shndërruar në shtatë objektiva të numëruara 295 . Lista përbëhej nga pesë objektiva të zhvillimit shoqëror të vendosura midis një objektivi të mirëqenies ekonomike dhe një objektivi të qëndrueshmërisë mjedisore. Dukej se IDG-të kishin një politikë të fortë sociale. Në këtë fazë DAC kishte objektiva me indikatorë plotësues. Ndërsa këto përfundimisht përparuan u shndërruan në objektiva, qëllime dhe tregues. Një numër objektivash ishin zgjeruar, me tregues të rinj dhe qëllime. Për shembull, objektivi i “reduktimit të varfërisë ekstreme tani kishte katër tregues të specifikuar, duke mbështjellë treguesin origjinal – reduktimimin e varfërisë me 1 dollar në ditë – me raportin e hendekut të varfërisë, pabarazisë dhe kequshqyerjen e fëmijëve. Përtej përmbajtjes së listës, shpallja e një “Bote më të Mirë për të Gjithë” zbuloi një aspekt të rëndësishëm të procesit të përcaktimit të objektivit global të reduktimit të varfërisë - ky ishte një proces i dyfishtë. OECD-ja po vazhdonte me përpjekjet e saj për të zgjedhur një numër të kufizuar të treguesve të suksesit nëpërmjet të cilave përpjekjet mund të vlerësoheshin296. Paralelisht, OKB-ja ishte e përfshirë në një ushtrim të ngjashëm - më i komplikuar për shkak të anëtarësisë më të madhe dhe diversitetit dhe gjithashtu sepse ishte më pak e qartë nëse Deklarata e Mijëvjeçarit duhet të ofronte objektiva të ngushta apo vizione madhore, ose të dyja së bashku. Përkundër të gjitha thirrjeve për koordinim dhe harmonizim të përpjekjeve për zhvillim nga OKB-ja dhe OECD-ja, gjatë dekadave të shkuara, në këtë fazë të dyja organizatat ishin duke punuar me lista konkurruese. OKB-ja udhëhoqi përpjekjet për Deklaratën e Mijëvjeçarit ndërkohë që OECD-ja udhëhoqi përpjekjet për IDGtë. Kjo lejoi të dyja organizatat të menaxhonin presionet politike nga anëtarësia e tyre. Pasi u pranua Deklarata e Mijëvjeçarit, dhe ishte koha për të kaluar në implementim, pyetje rreth vështirësive të koordinimit të dy grupeve objektivash të ndryshme do të dilnin shpejt në pah. Nga Deklarata e Mijëvjeçarit në Asamblenë e Mijëvjeçarit. Gjatë verës së vitit 2000, kishte negociata të ethshme rreth tekstit përfundimtar për Deklaratën e Mijëvjecarit. Fokusi i studimit këtu është në seksionin e zhvillimit dhe reduktimin e varfërisë dhe jo në të gjithë dokumentin. Ka pasur një fokus të veçantë në atë që do të ishin objektivat specifike që do të shkruheshin në këtë seksion, pasi këto duheshin të tërhiqnin publicitetin, ndryshimet e politikave dhe burimet. Pozita e OECD-së dhe praktikisht e të gjithë anëtarëve të saj ishte e qartë - ata do të donin të shiheshin IDG-të si objektiva. Për pjesën tjetër – OKB-ja dhe shtetet e tjera anëtare, OJQ-të, lëvizjet sociale, bizneset private – preferencat varionin sipas interesave dhe vlerat e tyre. Rrjetet e llojeve të ndryshme - të strukturuara zyrtarisht si edhe koalicione të lirshme, çështje të vetme dhe çështje të shumëfishta, konservatore dhe radikale –gjetën kanale të dryshme (media, takime me nëpunës civilë të OKB-së) për të avancuar çështjet e tyre ose për të sfiduar çështjet mbi të cilat ata nuk ishin dakord. Për t'u marrë me kompromiset e minutës së fundit, nënpunësit e OKB-së zhvilluan një
295
Ibid, fq 5. DAC (1996). “Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Cooperation”. Paris: OECD, fq 2-9. 296
135
formulë veçanërisht delikate, por të dobishme. Ata i ndanë rezolutat në dy paragrafë 297 . Paragrafi 19 – “Ne zgjidhim më tej” - përfshinte artikujt që duhet të miratoheshin në planin e veprimit (plan veprimi i Sekretarit të Përgjithshëm) që do të pasohej nga Asambleja e Mijëvjeçarit. Paragrafi 20 – “Ne gjithashtu zgjidhim” – liston marrëveshjet që nuk do të shkonin përpara si objekte konkrete për zbatim. Në fakt, kjo krijoi një sistem me dy grupe objektivashgrupi i parë (paragrafi 19) dhe grupi i dytë (paragrafi 20). Gjatë negociatave, u duk se u zhvillua një lojë me keqkuptime. Palët mund të shkonin për të gjitha ose asgjë, ose ata mund të njihnin kundërshtimin dhe të lëshonin ose të pranonin një kompromis sipas paragrafit 20. Kjo do të thoshte se objektivi i tyre do të kalonte në fazën finale por nuk do të ishte prioritet në fazën e zbatimit. Varfëria ekstreme: Ky mbetet objektivi i parë, por nga një objektiv i vetëm u zëvendësua me tre objektiva. Kjo përfshinte shkrirjen e objektivave 1 dhe 2 nga “Ne Popujt” dhe shtimin e objektivit të urisë së IDG-ve. Ishte një logjikë pas kësaj, për nëpunësit e OKBsë, duke sjellë nën një pikë të vetme tre aspekte të varfërisë ekstreme - mungesën e të ardhurave, ushqimin dhe ujin e pastër - dhe kjo ndihmoi në mbajtjen e numrit të çështjeve të ulëta. Edukimi: Ky objektiv mbeti identik me “Ne Popujt” duke reflektuar konsensusin global për arsimin fillor universal që nga vitet 1960 (të paktën në retorikë) dhe suksesin e negociatave fillestare të shteteve anëtare të OKB-së të shqetësuara për arritjen e synimit e barazisë gjinore dhe fuqizimit të gruas. Megjithatë, çështja e barazisë së gjinive kishte kaluar fazën e lojërave diplomatike. Barazia gjinore dhe fuqizimi i grave shfaqen në paragrafin 20 – “Ne gjithashtu zgjidhim” – si pjesë e rezolutës. Vdekshmëria foshnjore, fëmija dhe vdekshmëria e nënave: Përfshirja e këtyre objektivave ishte ndryshimi më dramatik midis “Ne Popujve” dhe Deklaratës së Mijëvjeçarit. Ato kishin një origjinë të thellë (e zgjidhur në Konferencën Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin, e rikonfirmuar në Pekin dhe Kopenhagë dhe inkorporuar në IDG), mbështetje të fuqishme nga Banka Botërore, OBSH-ja dhe UNICEF-i. Dukej se, përderisa objektivi i shëndetit riprodhues ishte lënë jashtë dokumentit përfundimtar dhe pa përmendur të drejtat e riprodhimit dhe të shëndetit seksual, një konsensus i OKB-së mund të ruhej. Sëmundjet e mëdha: tek “Ne Popujt” fokusi i vetëm i përballjes me HIV/AIDS u zgjerua me përfshirjen e malaries dhe sëmundje të tjera të mëdha. Lobistët e shëndetësisë duket se kanë qenë të suksesshëm duke argumentuar me Sekretariatin se duke u fokusuar thjesht tek HIV/AIDS krijohej rreziku i shtrembërimit të buxheteve shëndetësore, të rrjedhave të ndihmës dhe të planeve që do të ndikonin negativisht në statusin e përgjithshëm shëndetësor. Strategjitë efektive shëndetësore duhet të integronin përballjen me disa sëmundje të mëdha. Jetimët e AIDS: Zgjerimi i objektivave shëndetësor për të mbuluar sëmundjet kryesore u kompensua me shtimin e këtij objektivi. Imazhi i jetimëve, të shkaktuar nga AIDS, në mediat e vendeve të pasura - viktima të varfërisë që nuk mbanin përgjegjësi për këtë gjendje - do të thoshte se ky sigurisht ishte një objektiv i mirë për departamentet e marrëdhënieve me publikun
297
Resolution adopted by the General Assembly [without reference to a Main Committee (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration, tek: http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm
136
për audiencat perëndimore. Raportet nga OKB-ja theksonin se Kofi Anan ishte personalisht shumë i prirur për të parë zgjidhjen e problemit të HIV/AIDS të shpalosur në Deklaratën e Mijëvjeçarit sëbashku me programet e mbikqyrjes. Punësim i denjë për të rinjtë: Ky objektiv edhe pse ishte pjesë në listën kryesore të paragrafit 20 nuk u përfshi në objektivat përfundimtar. Arsyet për mospërfshirjen e tij janë të paqarta. Përfitimet e teknologjisë së re: Ky objektiv përjetoi një fat të ngjashëm - ai u hoq nga renditja kryesore në paragrafin 20. Narativa vazhdimisht e ndryshme globale mbi ITC-në gjatë viteve 2000, nga “ekonomia e re” tek “shpërthimi i internetit”, dhe pasojat mbi IT duket se inkurajuan një vlerësim të pamjaftueshëm për këtë objektiv global298. Politikat dhe programet kombëtare për reduktimin e varfërisë: Objektivi përfundimtar i listës së “Ne Popujt” ra nga lista e Deklaratës - ai as nuk arriti të hynte si pjesë e paragrafit 20. Kjo vërteton se argumenti teknik që u përdorë se “ky ishte një mjet dhe jo një objektiv final”, ishte mbizotrues dhe në aspektin politik, akoma më shumë pasi për këtë çështje ishin duke u kujdesur FMN-ja dhe BB-ja, duke vazhduar zgjerimin më tej të Dokumenteve Strategjike për Reduktimin e Varfërisë (PRSP) duke i shndërruar si të detyrueshme për vendet me borxh të lartë (HIPC). Nevojat e veçanta të shteteve të vogla ishullore dhe vendeve në zhvillim pa dalje në det: Paragrafët 17&18 përsëritën marrëveshjet e samiteve të specializuara të OKB-së se bashkësia ndërkombëtare “mbështet këto dy grupe të vendeve në tejkalimin e probleme specifike me të cilat ballafaqohen”. Objektivat për vendet e pasura: “Ne popujt” e kishin ndëmarrë hapin shumë të rëndësishëm të renditjes së objektivave për shtetet e pasura - ndryshimet e politikave që ato duhet të bënin për të mbështetur reduktimin e varfërisë globale. Këto objektiva u përfshinë në Deklaratën e Mijëvjeçarit (paragrafët 15,16&20)299, por asnjë nga këto objektiva nuk ishte specifik përsa i përket përcaktimit të afateve për arritjen e tyre. Në veçanti, një objektiv për burimet shtesë që vendet e pasura duhej të kontribuonin në luftën kundër varfërisë globale nuk ishte përfshirë në Deklaratë. Gjatë negocimit u vendos se duhej të mos kishte deri në vitin 2001 veprimtari ndërkombëtare dhe ndërqeveritare të nivelit të lartë për financimin e zhvillimit (paragrafi 14). Shtesat, mospërfshirjet dhe kompromiset e diskutuara më lart funksionuan – Deklarata e Mijëvjeçarit u miratua njëzëri më 8 Shtator të vitit 2000, pas fjalime të shkurtëra nga shumica e krerëve të shteteve dhe qeverive botërore. Asambleja e Mijëvjeçarit ishte një sukses – OKB-ja kishte dhënë një shfaqje të bukur, mediat ndërkombëtare e kishin vendosur ngjarjen në qendër të vëmendjes dhe e kishin raportuar në mënyrë pozitive. Nevoja për të thelluar proceset e reformave të OKB-së duket se ishin përmbushur dhe miratuar. Në lidhje me 298
Kofi A. Annan Secretary-General of the United Nations “WE PEOPLES IN THE 21st Century” http://www.un.org/en/events/pastevents/pdfs/We_The_Peoples.pdf 299 Resolution adopted by the General Assembly (A/55/L.2)] 55/2. United Nations Millennium Declaration, tek: http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm
137
varfërinë, brenda Deklaratës (dhe me mbështetjen e 189 vendeve dhe 147 krerëve të shteteve dhe qeverive) ishin materialet për hartimin e një grupi objektivash për reduktimin e varfërisë globale që mund të ndiqeshin me përkushtim dhe koordinim politik si edhe paraqiteshin format e disponibilitetit të resurseve për arritjen e objektivave. Në kushtet e reduktimit global të varfërisë, faza e ardhshme për Sekretarin e Përgjithshëm ishte të hartonte një "udhërrëfyes" se si duhej të arriheshin këto objektiva300. Komponentët e këtij procesi ishin disa: Finalizimi i listës së objektivave dhe përpilimi i qëllimeve dhe indikatoreve ndihmës. Përgatitja për Samitin e Financimit të Zhvillimit. Organizimi i një mekanizmi për një plan global dhe për planet kombëtare. Zhvillimi i një mekanizmi që të siguronte mbështetjen publike dhe mediatike për reduktimin e varfërisë globale. Në këtë studim do të përqëndrohemi në komponentin e parë. Nga Deklarata e Mijëvjeçarit në Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Krerët e shteteve, të qeverive dhe delegacionet kombëtare në OKB mund të merrnin frymë lirisht pasi Samiti i Mijëvjeçarit u mbyll. Deklarata ishte arritur dhe ata mund të kalonin në çështjen e ardhshme. Detyra ishte sfiduese - hartimi dhe funksionimi i një plani global për reduktimin e varfërisë. Kjo nënkuptonte ndarjen e përgjegjësive tek agjencitë dhe aktorët e ndryshëm, duke koordinuar aktivitetet, monitorimin e progresit dhe ruajtjen e mbështetjes publike për këtë detyrë. Por, para se këto të ndodhnin, duhej të kishte një marrëveshje përfundimtare se cilat ishin objektivat saktësisht. Në selinë e OKB-së, specialistët po punonin statistikat duke përcaktuar treguesit dhe burimet e të dhënave për objektivat e Samitit të Mijëvjeçarit. Ata bashkëpunonin me bashkë-profesionistët e DAC në Paris, të cilët ishin përpara tyre në këtë detyrë, duke zhvilluar tregues për IDG-të që nga mesi i viteve 1990. Nga njëra anë agjencitë e OKB-së duhej të ndiqnin listën e dhënë nga shtetet e tyre anëtare dhe nga ana tjetër OECD-ja nuk pa asnjë arsye për të hequr dorë nga IDG-të për të cilat po punonte për pesë vjet. Kishte dy mënyra të mundshme që ky proces i dyfishtë mund të lëvizte në bashërendim. Opsioni i parë ishte të vazhdohej me një proces të dyfishtë. Kjo do të thoshte se të dy organizatat të ndiqnin rrugën e tyre, por do ta bënin komplekse punën për të kuptuar përpjekjet për reduktimin e varfërisë globale (planet, strukturat, rezultatet e monitorimit, përgjegjësit) për agjencitë zbatuese dhe akoma më konfuze për politikanët, parlamentet dhe publikun. Opsioni i dytë ishte të bashkoheshin dy grupet e objektivave. Kjo ide ishte problematike për OKB-në - si mund t'i shpjegonte Kofi Anan, Asamblesë së Përgjithshme se ai kishte vendosur të modifikonte marrëveshjen që kishin arritur 189 vende? Nga ana tjetër, pse OECD-ja duhet të ndryshonte IDG-të? Ato ishin miratuar në Qershor të vitit 2000 nga OKB-ja, Banka Botërore dhe FMN-ja. Kjo çështje u ngrit në një takim të Bankës Botërore të mbledhur në Washington, në 19-21 Mars 2001. Ajo u titullua "Nga konsensusi drejt veprimit: një seminar mbi objektivat ndërkombëtar të zhvillimit"301, duke sugjeruar që BB-ja, të paktën,
United Nations A/56/326 General Assembly Report of the Secretary-General “Road map towards the implementation of the United Nations Millennium Declaration” 6 September 2001, fq 18-22, tek: http://www.un.org/millenniumgoals/sgreport2001.pdf?OpenElement 301 The World Bank from Consensus to Action: A seminar on the international Development Goals, Tuesday, March 20, 2001, tek: 300
138
do të ishte e kënaqur të qëndronte me IDG-të. Në takim morën pjesë më shumë se 200 delegatë nga BB-ja, FMN-ja, OECD-ja, UNDP-ja dhe agjencitë e specializuara të OKB-së, donator bilateral, përfaqësues dhe delegatë nga shumë vende në zhvillim. Ishte projektuar si një takim teknik i nivelit të lartë. Debatet dhe negociatat ishin ndërmjet ekspertëve me dekada përvojë në zhvillimin ndërkombëtar dhe reduktimin e varfërisë - jo midis diplomatëve apo ministrave të jashtme, të cilët tentojnë të përqëndrohen se sa vendimet do të ndikojë në elektorat. Fjalët e hapjes ishin nga drejtuesit profesionalë - Nick Stern, Kryeekonomist në Bankën Botërore, Sven Sandstrom, një nga drejtuesit e Bankës Botërore, dhe Mark Malloch Brown, Administrator i UNDP-së - dhe jo nga Presidenti i Bankës Botërore ose Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së. Ishte fjala e Mark Malloch Brown që nxiti negociatat për IDG-të dhe ato që ai i quajti “Objektivat e Deklaratës së Mijëvjeçari”. Qëllimi kryesor i fjalës së tij ishte krijimi i një terreni ndaj Bankës dhe FMN-së. OKB-ja do të pranonte mbikëqyrjen e Institucioneve Ndërkombëtare Financiare (INF) për strategjitë kombëtare për eduktimin e varfërisë në vendet në zhvillim (PRSP) nëse INF do të mbështesnin Objektivat e Deklaratës së Mijëvjeçarit - një listë të saktë të qëllimeve dhe treguesve që do të publikoheshin nga Deklarata e Mijëvjeçarit nga Sekretariati i OKB-së. Ajo që ndodhi në negociatat private në këtë takim nuk është dokumentuar, por nga ngjarjet e mëvonshme, është e qartë se marrëveshjet ishin arritur. Propozimi i Malloch Brown se kishte një ndarje të qartë të punës ndërmjet INF-së (PRSPs) dhe OKB-së (Objektivat e Mijëvjeçarit) u çua më tej. Ndërhyrja e Bradfordit dhe sugjerimi jozyrtar, se një grup pune u krijua për të bashkuar dy grupet e objektivave gjithashtu shkoi përpara - me anëtarë nga DAC (që përfaqësonin OECD), Bankën Botërore, FMN-në dhe UNDP-në. Ashtu si edhe paraqitet në udhërrëfyesin e Kofi Anan “Drejt implementimit të Deklaratës së Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara” 302 : ... u mbajtën konsultime midis anëtarëve të Sekretariatit të Kombeve të Bashkuara dhe përfaqësues të FMN-së, OECD-së dhe Bankës Botërore për të harmonizuar raportimin mbi synimet e zhvillimit në Deklaratën e Mijëvjeçarit dhe objektivat ndërkombëtare për zhvillimin. Lista e Objektivave të Mijëvjeçarit nuk i nënvleftësonte në asnjë mënyrë marrëveshjet për qëllimet dhe objektivat e tjera të arritura gjatë konferencave globale të viteve '90. Pra, me publikimin e një aneksi prej katër faqesh në pjesën e prapme të një dokumenti prej 60 faqesh, më në fund Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit u arritën - ose së paku pothuajse u arritën. Kishte një shënim që thoshte se treguesit për Objektivin e 7 dhe Objektivin e 8 ishin subjekt i përsosjes së mëtejshme. Këto ishin objektivat që më së shumti preknin atë që bota e pasur premtonte për të arritur dhe donte njëfarë fleksibiliteti! Ndërsa “pajtimi” i IDG-ve dhe Objektivave për Deklaratën e Mijëvjeçarit u prezantua si një ushtrim teknik, kjo negociatë përfundimtare ishte në lidhje me substancën reale, dhe konsidertat politike u kamufluan si diskutime "teknike" për objektivat, treguesit dhe disponueshmërinë e të dhënave. Një ekzaminim i Deklaratës së Mijëvjeçarit dhe IDG-ve tregon se këto të fundit u bënë baza për OZHM-të. Por përsëri, ishte shëndeti riprodhues që u tregua politikisht i papranueshëm. Ky ishte një objektiv i qartë në IDG-të e DAC, por OKB-ja nuk mund ta pranonte si një të tillë për http://documents.worldbank.org/curated/en/141081468335951810/pdf/662710v20TRANS065765B0march0200 2001.pdf 302 UN (2001). “Road Map Towards the Implementation of the United Nations Millennium Declaration”: fq 55.
139
shkak të kundërshtimeve të një pjese të vogël të anëtarësisë të saj. Me një president konservator tashmë në pushtet në SHBA – Xhorxh Bush - shëndeti riprodhues ishte qartazi jashtë kushteve favorizuese. Kompromisi që u arrit (një përparim në Deklaratën e Mijëvjeçarit) ishte se përmirësimi i shëndetit të nënës mund të ishte një objektiv i drejtë. Në atë që Colin Bradford e quante një “kompromis i paqartë”, objektivi për HIV/AIDS përfshiu “normën e prevalencës së kontraceptive” si një tregues - një kompensim i pjesshëm për lobin e shëndetit riprodhues. Deklarata u shndërrua në një tregues për ndalimin e përhapjes së HIV/AIDS. Pasi Objektivat kishin për qëllim të ishin të paktë në numër, ishte e tepërt ndarja e objektivit për HIV/AIDS më dysh. Në mënyrë të ngjashme, objektivi i Deklaratës për " aksesin në ujin e pijshëm të sigurt" u reduktua në statusin e treguesit. Kjo u përputh logjikisht duke shtuar një tregues për përmirësim kanalizimeve, në mënyrë që të dyja anët e sektorit të ujit dhe kanalizimeve të përfshihen tani në një tregues. Objektivi i përmirësimit të jetës së 100 milion banorëve të lagjeve të varfëra ishte ulur në një qëllim nën Objektivin e qëndrueshmërisë mjedisore. Një numër çështjesh të tjera bënë progres gjatë këtyre negociatave "teknike". Një shtesë e rëndësishme ishte Objektivi 8 - zhvillimi i një partneriteti global për zhvillim. Në takimin e Marsit 2001 Banka Botërore dhe drejtuesit e lartë të OKB-së kishin vërejtur mungesën e një objektivi të qartë që të vendoste vendet e Veriut kundrejt përgjegjësisë ndaj niveleve të ndihmës për zhvillim etj303. IDG e kishin përfshirë çështjen e asaj që shtetet e pasura duhet të kontribonin në përpjekjet globale për reduktimin e varfërisë në dokumentet e tij. U identifikuan ndryshimet thelbësore të politikave, por këto nuk u paraqitën për shqyrtim gjatë monitorimit dhe raportimit zyrtar. Deklarata e Mijëvjeçarit kishte një diskutim të këtyre çështjeve për zhvillimin dhe çrrënjosjen e varfërinë, por përsëri këto nuk ishin parë si diçka për t'u kthyer në mënyrë eksplicite në objektiva. Grupi i punës që përcaktoi listën përfundimtare vendosi 7 qëllime dhe 17 tregues për Objektivin 8. Këto mbuluan rritjen e sasisë dhe përmirësimin e cilësisë së zhvillimit zyrtar të ndihmës, përmirësimin e qasjes në treg për vendet e varfëra, lehtësimin e borxheve, punësimin dhe qasjen në teknologji dhe medikamente. Megjithëse të gjitha Objektivat e tjera kishin afate kohore të përcaktuara, nuk ishin vendosur data konkrete për treguesit e Objektivit 8 dhe shumë nga treguesit nuk përfshinin objektiva sasior. Kjo reflektonte politikën e situatës - vendet e OECD-së ishin të përgatitura për të rënë dakord për drejtimin që duhet të lëvizin, por ato nuk ishin të përgatitura si një grup për të caktuar objektiva specifik ose për të rënë dakord për arritjet. Ata donin të mbanin opsionet e tyre të hapura. Rrjedhimisht, disa vende të OECD-së vendosën në mënyrë të njëanshme objektivat por të tjerët - më së shumti SHBA - i mbajtën të hapuar angazhimet. Kjo u shndërrua qartë në Objektiv të Mijëvjeçarit (në Deklaratën e Mijëvjeçarit u vendos në paragrafin 20) dhe megjithëse objektivi ishte përshtatur vetëm në aspektin e qasjes arsimore, treguesit u shtrinë edhe në jetën ekonomike (përcaktimi i përqindjes së pagave të grave në punësimin e sektorëve jo-bujqësor) dhe politike (përcaktimi i kuotacioneve për vendet e mbajtura nga gratë në parlamentet kombëtar). Diskutimet ndërmjet OECD-së dhe OKB-së arritën një përmirësim në lidhje me gjininë, krahasuar me Deklaratën e Mijëvjeçarit. Në raportin e parë për Samitin e
David Hulme, “Global Public Policy and the Millenium Development Goals: A short History of the Worlds Biggest Promise” 2007, tek: http://www.bath.ac.uk/soc-pol/welldev/conference2007/final-papers/2sj/davidhulme.pdf, fq 31. 303
140
Mijëvjeçarit, për Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së më 6 Shtator 2001 304 , Sekretari i Përgjithshëm ishte në gjendje të raportonte se Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit ishin specifikuar. Shumica e anëtarëve të OKB-së më pas filluan t'i referohen këtyre Objektivave dhe shumë prej tyre i përdornin si pjesë të politikës dhe planifikimit të proceseve të tyre. Përjashtimi kryesor për këtë ishin SHBA-të. Brenda vitit që nga Samiti i Mijëvjeçarit, perspektivat për një shtytje të bashkërenduar në nivel global për reduktimin e varfërisë ishin dobësuar. Pjesërisht kjo ishte ndoshta e pashmangshme – ethet e Mijëvjeçarit që kishin ndihmuar në nxitjen e zhvillimit në vitet 1999 dhe 2000, kishin kaluar. Megjithatë më e rëndësishmja ishte ndryshimi i Presidentit në SHBA. Fuqia tani mbështetej me një President neokonservator i cili udhëhiqej nga një grup i vogël këshilltarësh neo-konservatorë. Presidenti Bush nuk kishte ndonjë përvojë në politikën e jashtme dhe as ai as ndonjë këshilltar i tij nuk kishte qenë pjesë e procesit të IDG-ve ose OZHM-ve. Ata deklaruan se të gjitha vendimet do të bazoheshin vetëm në interesin kombëtar të SHBA dhe e bënë të qartë këtë pikë me forcë duke refuzuar të bashkëpunojnë në proceset ndërkombëtare për të frenuar ndryshimet klimaterike. Për administratën Bush, çështjet e politikave - të tilla si eduktimi global i varfërisë, arsimi universal fillor, ndihma e huaj, lehtësimi i borxheve dhe shumë të tjera - ishin çështje të vogla. Ata ishin shumë dyshues ndaj OKB-së, duke e parë atë si një organizatë që ndoshta ishte anti-Amerikane dhe e shihte ndihmën e huaj si ndërmarrje e gabuar e dënuar me dështim. Kjo ishte me pasoja negative për Konferencën e OKB-së për Financimin e Zhvillimit që po afrohej, ku do të festohej lista përfundimtare të OZHM-ve. Ky takim ishte planifikuar për vitin 2001 por u vonua deri në mars të vitit 2002. Dy faktorë ndihmuan në ndryshimin e kësaj - një ishte katastrofik, tjetri ishte rastësor. Sulmi mbi Kullat Binjake më 9 shtator 2001 kishte efekte të thella në SHBA, mbi marrëdhëniet ndërkombëtare të tyre madje edhe në aspekte të jetës së përditshme në shumë pjesë të botës. Për ata që kishin lidhje me reduktimin e varfërisë globale, pasojat ishin të shumta dhe akoma më shumë pjesërisht të kuptueshme. Ndikimi afatshkurtër i kësaj ngjarjeje në progresin e OZHM-ve ishte, ndoshta çuditërisht, pozitiv. Në panik dhe nxitim për t'iu përgjigjur kësaj ngjarjeje të tmerrshme administrata e Bushit mendonte pak më shumë sesa më parë për qasjet e "fuqisë së butë" ndaj politikës së jashtme dhe kishte më shumë interes në rolin e ndihmës së huaj të SHBA. Pasojë e kësaj ishte se ideja për rritjen e ndihmës së huaj nuk duhej të refuzohej automatikisht pa e vlerësuar më parë. Mos vullneti i administratës Bush për të konfirmuar OZHM-të zgjati katër vjet. Jo më vonë se në 26 Gusht të vitit 2005 ambasadori i SHBA në OKB, John Bolton, i shkroi kolegëve të tij dhe shtypit se "Shtetet e Bashkuara mbështesin Objektivat e Zhvillimit të Deklaratës së Mijëvjeçarit ... [por] "Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit" ... janë një produkt i Sekretariatit [OKB], që vendet anëtare nuk i ratifikuan kurrë zyrtarisht305. Faktori i dytë ishte se takimi i dytë për Financimin e Zhvillimit ishte në Monterrey dhe Presidenti i Meksikës, Vicente Fox, ishte organizator. Bush kishte deklaruar se Meksika ishte partneri më i rëndësishëm i SHBA dhe kishte folur për lidhjet e tij të ngushta me Fox. Kjo bëri 304
General Assembly, “Road map towards the implementation of the United Nations Millennium Declaration Report of the Secretary-General”, tek: http://www.un.org/documents/ga/docs/56/a56326.pdf 305 United States Mission to the United Nations: “Letter from Amb. Bolton on Millenium Development Goals” (8/26/05), tek: https://www.globalpolicy.org/images/pdfs/0826bolton.pdf
141
presion mbi të që të shfaqej në ngjarjen globale në të cilën "shoku" i tij, Presidenti Fox, e ftonte atë (Presidentin Bush). Dhe, ndoshta duhej menduar nën një prizëm të ri për rolin strategjik të politikës së jashtme Amerikane në lidhje me ndihmën pas ngjarjeve të 11 Shtatorit. Aktorë të tjerë (si psh këngëtari i famshëm Bono, Konservatorët e Krishterë, etj.) gjithashtu e inkurajuan Bush të shkonte në Monterrey - dhe aty ai nuk mund të ishte udhëheqësi i vetëm që të mos tregonte bujarinë e tij. Bush njoftoi se ishte duke shkuar në Monterrey në momentin e fundit dhe, në takimin e FFD, ai i befasoi kritikët e tij duke shpallur një program të ri – Sfida e Financave të Mijëvjeçarit - që do rriste ndihmën e huaj të SHBA me 5 miliard dollarë në vit. Ndërkohë, angazhimet e bëra në Monterrey si edhe paralajmërimet e donatorëve për rritje të ndihmës, solli që në përgjithësi Konferenca për Financimin e Zhvillimit të ishte një sukses. OZHM-të u miratuan zyrtarisht (edhe pse nuk u ratifikuan zyrtarisht). Ato më në fund ishin gati për zbatim. Analiza e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit. Proceset e përfshira në ndërtimin e OZHM-ve mund të kuptohen duke përdorur konceptet e politikës globale. Së pari, krijimi i OZHM-ve ishte një proces i vazhdueshëm pa një fillim dhe pa një datë përfundimi të saktë si edhe pa faza të qarta për identifikimin, formulimin, vlerësimin dhe zbatimin - këto faza ishin ndërthurur në mënyra të ndryshme në kohë të ndryshme. Për shembull, megjithëse Samiti i Fëmijëve ishte themelor për formimin e OZHM-ve, ai kishte precedentë në konferencat e mëparshme të OKB-së, në të ashtëquajturat Dekadat Zhvillimore të OKB-së dhe si edhe në librat dhe raportet për zhvillimin ndërkombëtar. Duhet gjithasht të theksohet se në Samitin e Fëmijëve askush nuk e dinte se ishin në një rrugë duke iu drejtuar OZHM-të. Ideja e një liste të specifikuar objektivash për reduktimin e varfërisë u hodh në vitin 1995 dhe ideja e përdorimit të Mijëvjeçarit si mjet për të ndërtuar një konsensus global rreth një liste objektivash erdhi një ose dy vite më vonë. Gjithashtu duhet të theksohet se nuk kishte një përcaktim të qartë për fundin e fazave të ndryshme të evoluimit të OZHMve. Pas një vështrimi të kujdesshëm mund të argumentohej se objektivat ishin vendosur formalisht në Asamblenë e Mijëvjeçarit. Por renditja më vonë u rishikua ndjeshëm për të prodhuar OZHM-të në muajin Shtator të vitit 2001 306 . Edhe “marrëveshja përfundimtare” ndryshoi, me shtimin e objektivave për shëndetin riprodhues dhe punësimin e denjë. Duhet shpresuar se OZHM-të përfundimtare ishin vetëm një seri evoluese e shekullit të 21të, ku secila prej tyre do të bëhet më koherente dhe do të fitojë mbështetje më të madhe nga shtetet anëtarët të OKB-së si dhe shoqërisë civile globale. Gjithashtu duhen theksuar edhe “përfshirjet dhe mos perfshirjet” e të gjithë procesit. Vdekshmëria e foshnjave, fëmijëve dhe nënave kanë qenë brenda dhe jashtë dhe pastaj përsëri u përfshinë në listat përfundimtare. Nuk kishte as edhe një ndarje të qartë midis formulimit, planifikimit dhe zbatimit. Shumica e objektivave u implementuan në një farë mënyre menjëherë pas konferencave specifike që i miratuan ato shumë përpara Projektit të Mijëvjeçarit për arritjen e OZHM-ve, objektivat ishin vënë në shënjestër për zbatim në shumë vende nëpërmjet planeve të veprimit. Së dyti, OZHM-të u zhvilluan përmes kanaleve të shumta dhe nuk ndoqën ndjekur ndonjë zhvillim të përcaktuar
306
Për një diskutim rreth proceseve të zbatimit, veçanërisht të Projektit të Mijëvjeçarit dhe Fushatës së Mijëvjeçarit dhe vendimi të vitit 2005 nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së për të përfshirë shëndetin riprodhues dhe puna e denjë në MDGs shih Hulme 2010.
142
qartë ose të paracaktuar ose qoftë formalisht të themeluar. Gjithashtu nuk kishin të zhvilluar as procesin e sanksionimit. Elementet e procesit aktual kohë pas kohe janë vlerësur se kanë qasje ideale normative në kuadrin e qeverisjes globale. Kjo ndodhi qartazi kur 189 anëtarë të OKBsë miratuan Deklaratën e Mijëvjeçarit. Por kishte shumë kanale të tjera-negociatat midis vendeve të OECD-së në DAC, koalicionet ndërkombëtare të OJQ-ve për barazinë gjinore, shëndetin riprodhues, arsimimin, HIV/AIDS si edhe çështje të tjera, korporata shumëkombëshe që lobonin me institucionet tregtare dhe liderët kombëtarë për rreziqet e rregullimit të çmimeve farmaceutike ose patentimin e burimeve gjenetike, si edhe aleanca për të bllokuar objektivat e shëndetit riprodhues të formatuar në një grup të “pamundur aleatësh” (Vatikani, Sudani, Libia dhe Irani). Paraqitja e numrit dhe natyrës së këtyre kanaleve sfidonin mundësinë - vetëm kanalet kryesore mund të diagramoheshin. Në kohë të ndryshme aktorët e ndryshëm kanë marrë drejtimin e procesit të evolimit të OZHM-ve. Fillimisht, ishin konferencat e OKB-së dhe samitet që kalonin udhëheqjen nga kryetari në kryesuesin e rradhës. Në mesin e viteve 1990, udhëheqja (dhe fokusi për debat dhe kompromis) u transferua në DAC të OECD-së dhe, për një periudhë, aktorët në Bitaninë e Madhe (Short, Brown dhe DFID) dhe në Evropën Veriore (grupi Utstein dhe agjencitë e tyre) morrën rolin e promovimit të idesë së OZHM-ve (në maskën e IDG-ve, siç ishin atëherë). Në fundit e viteve 1990 udhëheqja kaloi në mënyrë të qartë tek Sekretariati i OKB-së dhe Asambleja e Përgjithshme e OKB-së. Sekretariati u kushtoi vëmendje hartimit të dokumenteve përgatitore për Samitin e vitit 2000 dhe më vonë në Deklaratën e Mijëvjeçarit. Kjo kërkonte hartimin e objektivave për reduktimin e varfërisë brenda Deklaratës në negociata me shtetet anëtare të OKB-së dhe palët e tjera. Për një periudhë të shkurtër, Samiti i Mijëvjeçarit vendosi udhëheqjen e OZHM-ve në duart e Sekretarit të Përgjithshëm dhe Asamblesë së Përgjithshme. Këto shtesa u miratuan në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së në vitin 2005, por u deshën edhe tre vjet për specifikimet e tyre teknike. Në vitin 2001, kryesimi ndryshoi përsëri duar dhe një grup pune nga OKB-ja, OECDja, Banka Botërore dhe FMN-ja kryen negociatat përfundimtare teknike dhe politike për të prodhuar listën zyrtarisht të titulluar “Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit”. Në fazën e hershme të zbatimit, Banka Botërore, me Dokumentet Strategjike për Reduktimin e Varfërisë dhe OKB-ja, me propozimet e Projektit të Mijëvjeçarit të Jeffrey Sachs 307 , udhëhoqën përpjekjet. Këto ndryshime në udhëheqjen e procesit evolucionar për OZHM-të kanë qenë shumë të rëndësishme. Kur kanali kryesor ka qenë Asambleja e Përgjithshme, çështje të tilla si shëndeti riprodhues dhe barazia gjinore kanë qenë të margjinalizuar. Kur shërbyesit civil ndërkombëtar të multilateraleve (2001) ose DAC (1995-1996) kanë qenë kanali kryesor evolimi i këtyre çështjeve ka dalë më mirë. Përfshirja e Asamblesë së Përgjithshme ka favorizuar fokusimin në objektivat për vendet e pasura, ndërkohë që lidershipi i DAC nuk i kishte dhënë përparësi këtyre objektivave. Kultura organizative ishte gjithashtu e rëndësishme - kur Sekretariati i OKB-së ka udhëhequr, atëherë dokumentet prireshin të mernin një tendencë më të madhe kundrejt të drejtave të njeriut. Kur DAC ishte angazhuar atëherë dokumentet
307
Jeffrey D Sachs, “Lessons from the Millennium Villages Project: a personal perspective”, Earth Institute, Columbia University, New York, NY 10025, USA tek: https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S2214109X%2818%2930199-2.
143
fokusoheshin më shumë në specifikimet e sakta dhe matjen e rezultateve308. Së treti, negociatat dhe bisedimet – nga njëherë direkte dhe nganjëherë përmes ndërmjetësish - kanë qenë në qendër të procesit gjatë gjithë periudhës. Ndonjëherë këto janë ndërmarrë për të fituar, herë të tjera qëllimi ishte kompromisi, ashtu si në vitin 2001, kur zyrtarë nga OKB-ja, Banka Botërore dhe FMN-ja negociuan me vendet e OECD-së dhe DAC lidhur me Objektivin 8. Vendet e pasura ranë dakord për kontributet që do të bënin për arritjen e OZHM-ve për sa kohë këto ishin të specifikuara (pak objektiva sasiorë) dhe jo me afate kohorë të përcaktuara. Megjithatë, asnjë marrëveshje nuk ishte domosdoshmërisht përfundimtare - në faza të ardhshme marrëveshjet mund të rishikoheshin. Së katërti, në negociatat rreth zhvillimit të OZHM-ve, fuqia e aktorëve të ndryshëm (individët, grupet, organizatat, rrjetet, shtetet dhe grupet e shteteve) ndryshonte shumë, në varësi të fuqisë që aktori mund të përdorte (ekonomike, politike, morale madje edhe ushtarake) por edhe në bazë të koalicioneve dhe aleancave që mund të ndërtoheshin. S SHBA – superfuqia e vetme në botë - mund ta shtynte procesin më shpejt dhe mund ta kishte ndryshuar përmbajtjen - por, për SHBA-të, reduktimi i varfërisë globale ishte vetëm një pikë e politikës së saj të jashtme e cila nuk kërkonte vëmendjen nga politikbërja e lartë. SHBA u kujdes për Objektivin 7 (qëndrueshmëria mjedisore) dhe Objektivin 8 por kurrë nuk u përpoqën të ndëmarrin kryesimin ashtu si kishin bërë për çështje të tjera të politikës ndërkombëtare. Pozicioni i SHBA - me pushtet të madh, por të aplikuar rrallë – ishte në kontrast me pozitën e Mbretërisë së Bashkuar. Angazhimi personal i Ministrit të Financave Gordon Brown (në vazhdim do të bëhej Kryeministri i Britanisë së Madhe), mbështetur nga një burokraci efektive dhe një mbështetje e konsiderueshme nga publiku Bitanik–do të thoshte se Britania e Madhe ishte në gjendje të avanconte procesin e përcaktimit të objektivave edhe më lart nga sa mendohej se ishte ndikimi i saj. Në ekstremin e kundërt, një shtet vëzhgues i OKBsë, siç është Vatikani, ndërmorri rolin udhëheqës duke bllokuar një Objektiv të mundshëm, që kishte mbështetje të konsiderueshme nga shumë shtete anëtare, OJQ-të dhe profesionistë, duke krijuar një aleancë sëbashku me një numër të vogël të shteteve të G77. Modus operandi i G77, që kërkonte konsensus, do të thoshte që një pakicë e vogël e anëtarëve mund të imponojnë preferencën e tyre ndaj shumicës. Në një nivel më të thellë, strukturat e kapitalizmit global mund të shihen si formuluesit e OZHM-ve309. Në asnjë moment debatet rreth konferencave të OKB-së të viteve 1990, IDG-të, Deklarata e Mijëvjeçarit ose OZHM-të nuk u përpoqën të sfidonin ekonominë e tregut në një mënyrë të rëndësishme. Ata mund të diskutonin për reformat e tregtisë dhe lehtësimin e borxheve sa i përket ndryshimeve dhe përmirësime, por jo në aspektin e ndonjë ndryshimi themelor dhe gjithëpërfshirës të sistemit. Çështje të tilla ishin për forume të tjera - WTO, G7/G8, OECD-në të cilat SHBA, dhe entitete të tjera të fuqishme, si psh BE, Kina dhe India do të tregonin muskujt e tyre. Të gjitha këto mund të jenë ambigue për Objektivat nga 1 deri 6 të OZHM-ve, por do të shiheshin me një sy të kujdesshëm kur do të kishin të bënin me çështje të tilla si tregtia, ndryshimi global i mjedisit dhe riorganizimi ndërkombëtar i arkitekturës financiare. Së pesti, siç është argumentuar gjerësisht për sektorë të 308
Hulme, D. (2008). “The Making of the Millennium Development Goals: Human Development Meets ResultsBased Management in an Imperfect World”. BWPI Working Paper No. 16, University of Manchester: BWPI. 309 Saith, A. “From universal values to millennium development goals: Lost in translation”. Development and Change 37(6), 2006, fq 1167-1199.
144
tjerë 310 , krijimi i një narrative politikash mund të ndihmojë shumë për të çuar përpara një politikë ose një sërë idesh. Në fazat e hershme të evoluimit të OZHM-ve, në konferencat e OKB-së, argumentet ishin shumë specifike - nëse ndjekim këto Objektiva mund të përmirësohej shëndeti i fëmijëve ose të përmirësohej statusi social i grave ose të reduktoheshin humbjet e biodiversitetit. Pjesë e procesit të thjeshtëzimit ishte që ata që transmetonin këtë narrativë duhet të vendosnin provat në dispozicion në mënyrë që lidhjet ndërmjet veprimeve dhe rezultateve të paraqiteshin si shumë të parashikueshme, në fakt të garantohej praktikisht, nëse veprimet ishin ndjekur. Fuqia e narrativës vinte nga ky thjeshtëzim, por ekzistonte rreziku, se hendeku midis narrativës dhe arritjeve të ekspozohej në një fazë të hershme. Së fundi, ndërsa shumë prej atyre që ndodhën në procesin e krijimit të OZHM-ve mund të shihen si të rrënjosura në strukturat ekzistuese të pushtetit ekonomik, social dhe politik, si brenda dhe midis vendeve, duhet të theksojmë se ndonjëherë mundësitë për individët (ose grupet e vogla të njerëzve) mund të formësojnë drejtimin që marrin ngjarjet. Ndonjëherë, këto përqëndrohen në shpalljen e ideve - si me Nafis Sadik dhe mijëra mbështetës të shëndetit të grave të cilët i dhanë shtysë shëndetit riprodhues. 4.6 Marrëdhënia e Fondit Monetar Ndërkombëtar me Objektivat e Mijëvjeçarit nëpërmjet analizës së modelit Urdhërdhënës dhe Urdhërmarrës. Liderët global zakonisht bashkëveprojnë me shpresën e bashkëpunimit dhe koordinimit për të trajtuar problemet globale, por këto përpjekje gjithashtu mund të rezultojnë në mënyrë të padëshiruar ose të dobët. Rezultate këto që rrezikojnë të dëmtojnë gjithë procesin. Kjo është veçanërisht e vërtetë në rastet në të cilat liderët global vendosin objektiva, rregulla ose norma të përbashkëta horizontale dhe/ose vertikale ndërmjet aktorëve ndërkombëtarë, pa u siguruar që ka mekanizma të qarta dhe të zbatueshëm me anë të të cilave mund të përkthehen në politika specifike. Organizatat ndërkombëtare po luftojnë gjithnjë e më shumë me efektet e këtyre përpjekjeve, pasi ato e gjejnë veten duke u aktivizuar me një numër në rritje të problematikave. Në fakt, të gjitha organizatave ndërkombëtare kryesore janë duke u kërkuar që të trajtojnë, në një formë apo në një tjetër, të njëjtat çështje të përbashkëta (dhe universale), të tilla si ulja e varfërisë, mbrojtja e mjedisit, lufta e korrupsionit, përballja e terrorizmit, mbrojtja e të drejtave të njeriut etj. Problemi me të cilin organizatat ndërkombëtare përballen është hendeku në rritje që ekziston midis përpjekjeve të liderve globalë për të ndikuar në politikën dhe aftësinë e organizatave ndërkombëtare për të përkthyer problematikat e reja në rezultate të prekshme, veçanërisht aty ku mekanizmat e llogaridhënies janë të dobëta dhe "përshtatshmëria" midis idesë dhe zbatimit institucional është e dobët. Por le të përqëndrohemi në dy çështje kryesore. Mos përmbushja e Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit. Ato u shpalosën si "një premtimim i pa precedent nga liderët botërorë për të trajtuar, si një paketë të vetme çështjet e paqes, sigurisë, zhvillimit, të drejtave të njeriut dhe lirive themelore"311. Objektivat ishin një afirmim i aftësisë së bashkësisë ndërkombëtare për të rënë dakord mbi një grup të normave ndërkombëtare dhe të ndërmerrnin hapa për t'i adresuar ato. Megjithatë, është gjerësisht e 310
Keeley, J. and Scoones, I. “Understanding Environmental Policy Processes: a review. IDS working paper 89”. Environment Group, Institute of Development Studies University of Sussex, fq 25-29 tek:
https://opendocs.ids.ac.uk/opendocs/bitstream/handle/123456789/3410/wp89.pdf?sequence%253D1 311
United Nations. 2005. The Millennium Development Goals Report 2005. New York: United Nations.
145
pranuar se shumica e vendeve dështuan të përmbushin shumicën e objektivave dhe asnjë aktor në veçanti nuk u shpall përgjegjës për këtë. Krizat globale financiare goditi vendet më të varfëra me më egërsi, duke bërë që perspektivat për arritjen e objektivave të OZHM-ve të konsideroheshin të pakapshme. E dyta, ishte ndikimi i OZHM-ve në organizatat ndërkombëtare më të mëdha të cilat ishin ngarkuar për zbatimin e tyre, siç ishte, Fondi Monetar Ndërkombëtar. Duke përdorur përkufizimin se liderët global janë aktorë që ndikojnë në "vendosjen e agjendave, vendosjen dhe zbatimin e rregullave ose programeve, dhe vlerësojnë dhe/ose gjykojnë rezultatet",vihet re se drejtuesit e shteteve, organizatat ndërkombëtare, dhe aktorët e tjerë kanë ndikuar në vendosjen e agjendave, rregullave, por këto nuk kanë qenë të mirë implementuara. Në fakt, dështimi i OZHM-ve shkoi përtej thjesht joefektivitetit të ndihmës së vakët të vendeve donatore. Ky rast gjithashtu dha një shembull se sa i turbullt mund të jetë dallimi midis qeverisësve dhe të qeverisurve. Organizata ndërkombëtare si FMN-ja marrin udhëzime për politikat nga shtetet e tyre anëtare, por ato nga ana tjetër kanë një zë të fortë në krijimin e këtyre politikave. Rezultati është kaq kompleks më shumë kur kemi të bëjmë me përshtatje të politikave dhe procedurave se sa me iniciativa të reja dhe të guximshme. Ndërsa janë shkruar shumë rreth Objektivave Zhvillimor të Mijëvjeçarit dhe sfidat e shumta me të cilat vendet u përballën për përmbushjen e tyre, ka pasur pak vëmendje ndaj pasojave specifike negative që lindin kur liderët global kërkojnë të përçojnë një grup të përbashkët objektivash të cilat janë vështirë të përshtaten me praktikat e disa prej aktorëve kryesorë të cilët u përfshin në proces. Ndikimi që kishte FMN-ja tek Objektivat e Mijëvjeçarit ishte thelbësor duke qënë një aktor i fuqishëm, politikat e të cilit ishin të rëndësishme për suksesin ose dështimin e OZHM-ve dhe iniciativave të tjera të reduktimit të varfërisë, duke pasur parasysh rolin e tij në ndihmën kundrejt vendeve për krijimin e programe për stabilizimin makroekonomik që mund të lidhen me koncesionet, kreditimet dhe reduktimit të borxhit. FMNja pritej të ndihmonte në zbatimin e OZHM-ve, me objektiv parësor tejkalimin e hendekut të varfërisë dhe zgjidhjen e pabarazive financiare në botë312. Megjithatë, FMN-ja ishte ndoshta organizata ndërkombëtare më pak e aftë për të përqafuar iniciativa të guximshme për uljen e varfërisë në përgjithësi, dhe OZHM-të në veçanti. Në të vërtetë, ndikimi i varfërisë ka qenë prej kohësh një burim debati brenda politikës, qarqeve akademike dhe atyre aktiviste. Kritikët e shihnin ndërhyrjen e FMN-së nëpërmjet programeve shtrënguese si faktor në rritjen e varfërisë dhe jo në uljen e saj. Nga ana tjetër mbështetësit argumentonin se ndërsa masat e stabilizimit mundeshin të rrisnin varfërinë në periudha afatshkurtra, nganjëherë një ilaç i tillë ishte i nevojshëm për të dhënë shkëndijën e rritjes së qëndrueshme ekonomike dhe uljen e varfërisë për një periudhë afatgjatë. Analizën do e vazhdojmë duke marr si shembull modelin e Urdhëruesit dhe Urdhërmarrësit (U-U) për analizën e veprimtarisë së FMN-së për uljen e varfërisë por me një performancë jo funksionale. Kur organizatat ndërkombëtare si FMN-ja kanë një rol të dyfishtë si Urdhërues dhe Urdhërmarrës, dhe kur shtetet anëtare janë njëkohësisht qeverisës dhe të qeverisur, linjat e autoritetit na ndihmojnë për të shpjeguar rezultate të dobëta. Modeli Urdhërdhënës dhe Urdhërmarrës dhe patologjitë e delegimit. 312
International Monetary Fund Factsheet, “IMF and the Millenium Development Goals”, tek: https://www.imf.org/external/np/exr/facts/pdf/mdg.pdf, fq 2.
146
Përshtatshmëria mes OZHM-ve dhe FMN-së ishte e dobët për dy arsye. Së pari, FMNja po përpiqej të zbatonte programin e saj të përbashkët me Bankën Botërore për të adresuar çështjet e lidhura me varfërinë përmes Dokumentit Strategjik për Reduktimin e Varfërisë (DSRV), proces i cili ishte i lidhur me lehtësimin koncesionar të Fondit (Struktura për Reduktimin e Varfërisë dhe Zhvillimit, ose SRVZH). Së dyti, objektivat e OZHM-ve nuk e bënin të qartë plotësimin e synimeve të procesit të DSRV, dhe nga ana tjetër kishte shumë pak konsensus rreth asaj se çfarë marrëdhëniet ndërmjet të dyjave duhet të ishin. Sfidat me të cilat përballej FMN-ja mund të shpjegohen me përdorim e modelit U-U për të nxjerrë në pah një sërë patologjish delegimi të rrënjosura në marrëdhëniet midis shteteve anëtare (Urdhëruesit) dhe FMN-së (si Urdhermarrësit). Patologjitë e delegimit ndodhin në kushtet në të cilat Urdhëruesit delegojnë tek Urdhermarrësit detyra të që janë të paqarta, jorealiste, ose shumë komplekse. Ky është një përfundim ironik, duke pasur parasysh se një nga pikat e forta të perceptuara të OZHM-ve ishte që ato përbëheshin nga objektiva dhe indikatorë të matshëm që supozohej ti ofronin donatorëve qartësi më të madhe dhe më shumë mundësi për koordinim. Ideja ishte që nëse të gjithë aktorët ndërkombëtar ishin me qëndrime të njëjta, duke u përpjekur për të arritur objektiva të identifikueshme, këto objektiva do të kishin më shumë gjasa të përmbusheshin. Por kjo qasje injoronte problemin se nëse nuk arriheshin objektivat, bëhej e vështirë të identifikoheshin fajtorët. Më së paku, disa fajësime duhet të vendoseshin në mënyrë të drejtpërdrejtë mbi supet e liderve globalë që zhvilluan dhe shpërndarë objektivat. Prej disa nga hulumtimeve të deritanishme që janë përqëndruar në kërkimin e shpjegimit të performancës jofunksionale të organizatave ndërkombëtare nga kampi konstruktivist del se, burokracitë e organizatave ndërkombëtare janë "krijesa shoqërore" që përdorin pushtetin, autoritetin dhe ekspertizën për të vepruar në mënyrë autonome në forma që qartësisht ndikojnë se si organizatat ndërkombëtare u përgjigjen sfidave313. Për shembull, në analizimin e performancës së FMNsë, Barnett dhe Finnemore argumentojnë se një tregues i rëndësishëm i aftësisë e FMN-së për të adresuar reduktimin e varfërisë është "shkalla në të cilën stafi e kupton që të jenë logjikisht të lidhur me realizimin e objektivave fondamental të stabilitetit ekonomik". Reagimi i zyrtarëve të FMN-së në objektivat e zbutjes së varfërisë ishte i përzier. Kjo analizë konstruktiviste është e dobishme në ndriçimin e asaj që ndodh me përballjen me një burokraci të fuqishme që disponon një avantazh krahasues në një grup të veçantë mjetesh, aftësish dhe ideologjish. Ajo ofron një mikro perspektivë në burimet e shkëputjes ose përplasjes ndërmjet normave dhe burokracisë së ngurtësuar. Megjithatë, përqendrimi konstruktivist në atë që ndodh brenda burokracive të organizata ndërkombëtare minimizon anën e jashtme të ekuacionit- se çfarë organizatave ndërkombëtare janë duke u kërkuar për të bërë nga aksionarët e shteteve anëtare dhe drejtues të tjerë globalë, pse atyre u kërkohet të miratojnë politika të caktuara dhe se si politika dhe marrëdhëniet që shtrihen përtej burokracisë për të përfshirë donatorët dhe shtetet pritëse ndikojnë në aftësinë e organizatave ndërkombëtare për të kryer detyrat e tyre. Teoria e agjencisë ka dy pika të mëdha të errëta, megjithatë, ato mund të përmirësohen nga zgjerimi i këndvështrimit konceptual. Së pari, 313
Barnett, Michael N., and Martha Finnemore, “The Politics, Power, and Pathologies of International Organizations” 1999, International Organization 53 (4): fq 699-732.
147
literatura vendos Urdhërruesin si burimin e të gjitha rezultateve të këqija dhe së dyti, shumica e studjuesve të U-U fokusohen në organizatat ndërkombëtare vetëm si Urdhërmarrës të shteteve anëtare. Ka pasur pak vëmendje ndaj problemeve në anën e Urdhëruesve në marrëdhënien U-U dhe në faktin se, të paktën në rastin e institucioneve financiare ndërkombëtare, organizatat ndërkomëtare mund të jenë si Urdhërues edhe Urdhërmarrës. Një kuptim më i mirë i këtyre dy çështjeve kontribuon në shpjegime më të qarta të performancës së probleme të organizata ndërkombëtare. Pika e parë pasqyron faktin se pjesa më e madhe e literaturës tradicionale të U-U, që i ka rrënjët e saj në studimet ekonomike dhe qeverisjes korporative, bazohet në supozimin se problemi qëndror është se si të nxitet Urdhërmarrësi për të maksimizuar mirëqenien e Urdhëruesit314. Me fjalë të tjera, përgjegjësia e performancës është tek Urdhërmarrësit, të cilët ndjekin interesat e tyre dhe sillen në mënyrë oportuniste. Urdhëruesve u njihet mundësia e krijimit të probleme, në kuptimin se ekzistenca e Urdhëruesve të shumtë zvogëlon stimujt me të cilat Urdhërmarrësit përballen për t'u përmballur me preferencat e Urdhëruesve, dhe se liria e agjencisë është gjithashtu e pritur kur qëllimet janë të paqarta315. Megjithatë, deri më sot, ka pak hulumtim që shqyrton nga afër sjelljen e trazuar institucionale që mund të shkaktohet nga Urdhëruesit e shumtë që delegojnë qëllime tepër ambicioze ose komplekse në institucionin e Urdhërmarrësve të tyre. Njohja më e mirë nëse një problem i performancës i ka rrënjët e tij në oportunizmin e Urdhërmarrësit ose në delegimin kompleks jo vetëm që zbulon më saktësisht burimet e vështirësisë së performancës por gjithashtu informon për përpjekjet që nevojiten për t'i korrigjuar ato. Për shembull, rregullimi i problemeve të performancës përmes teknikave të tilla, si shqyrtimi dhe mbikëqyrja-mjetet tradicionale të sugjeruara nga teoria e agjencisë për zgjidhjen e shmangies së përgjegjësisë së Urdhërmarrësve-janë qartësisht qasjet më pak të dobishme në qoftë se problemi kryesor është që Urdhëruesit shtetëror kërkojnë nga Urdhërmarrësit e organizatave ndërkombëtare shumë ose të marrin përsipër detyra që nuk i përshtaten përparësive kryesore të institucionit. Njohja e rolit të dyfishtë të institucioneve financiare ndërkombëtare, si FMN-ja, si Urdhërmarrës i shteteve anëtare dhe Urdhërues i shteteve pritëse gjithashtu zbulon më shumë mundësi për boshllëqet midis tyre, qëllimeve të politikave të organizatave ndërkombëtare dhe veprimtarinë e tyre në terren. Shumica e literaturës së fundit mbi organizatat ndërkombëtare të cilat përdorin modelet U-U për të shpjeguar performancën e tyre, adresesojnë vetëm nivelin e parë të delegimit-shtetet anëtare (si Urdhërues) i delegojnë burokracisë (Urdhërmarrës)–në mënyrë që të shpjegojnë pse shetetet delegojnë, dhe se si delegimi mund të rrisi autonominë e organizatave ndërkombëtare 316 . Ndalimi i zinxhirit të delegimit në pragun e organizatës nuk ofron asnjë mjet për të shpjeguar atë që bën ose jo organizata ndërkombëtare me delegimin e autoritetit të saj në terren dhe kështu nuk shpjegon se cilët faktorë formatojnë veprimet e organizatave ndërkombëtare. Për shembull, një organizatë ndërkombëtare mund të ketë stimuj që të miratojë me kujdes një mandat të ri, por ky mandat i ri mund të dështojë kur të zbatohet në një vend të caktuar për arsye të cilat janë 314
Alchian, Armen A., and Harold Demsetz. “Production, Information Costs, and Economic Organization”, The American Economic Review 62 (5), 1972, fq 777-795. 315 Tirole, Jean, “The Internal Organisation of Government”, Oxford Economic Papers 46 (1), 1994, fq 1-29. 316 Talberg, Jonas, “Delegation to Supranational Institutions: Why, How and with What Consequences?”, West European Politics 25 (1), 2002, fq 23-46.
148
jashtë kontrollit të organizatave ndërkombëtare. Analizimi i institucioneve financiare ndërkombëtare si Urdhërues për Urdhërmarrësit e vendeve pritëse është veçanërisht e përshtatshme pasi veprimtaria kryesore e institucioneve financiare ndërkombëtare është dhënia e huave, dhe marrëdhënia midis huadhënësit dhe huamarrësit njihet gjerësisht në fushën e ekonomisë si një marrëdhënie tipike U-U. Bankat përdorin shqyrtimin, monitorimin dhe mjetet e tjera si mënyra pë të zvogëluar rrezikun moral dhe problemet e përzgjedhjes negative që janë të përbashkëta për marrëdhëniet U-U. Në të vërtetë, ekonomistët të cilët studiojnë zhvillimin kanë analizuar për kohë të gjatë marrëdhënien midis Urdhërruesve të institucioneve financiare ndërkombëtare dhe Urdhërmarrësve të vendit pritës si një mjet për të treguar se si FMN-ja dhe kushtëzimi i Bankës Botërore nuk arrijnë të nxjerrin sjelljen e pritshme nga pritësi i ndihmës317. Kushtëzimi është një çështje klasike U-U, sepse është instrumenti i përdorur nga donatorët Urdhërues që të nxisin ndryshimin e politikave në vendet pritëse Urdhëmarrëse në këmbim të ndihmës. Vendet pritëse Urdhëmarrëse kanë nxitje për të ndjekur interesat e tyre, dhe donatorët punojnë në ofrimin e stimujve pozitiv dhe negativ për të siguruar që ndihma shpenzohet siç duhet. Një shqyrtim më i ngushtë i problemeve të natyrshme të delegimit dhe një pamje më e plotë e zinxhirit të delegimit ofron mjete për identifikimin e burimeve të pengimit të performancës së organizatave ndërkombëtare. Ato gjithashtu thellojnë perceptimin tonë për kompleksitetin e asaj që liderët global bëjnë dhe si ata ndërveprojnë. Në këtë rast, vendet anëtare dhe FMN-ja janë lider global. Shtetet delegojnë autoritetin tek FMN-ja, edhe pse kjo e fundit është e përfshirë në formësimin e detyrave të reja. FMN-ja, nga ana tjetër, ka autoritet të bazuar në ekspertizë dhe institucione, por kjo nuk shtrihet në çështjet e reduktimit të varfërisë, të cilat janë jashtë përparësive dhe pikave të forta tradicionale të tij. Në fakt, autoriteti i deleguar tek FMN-ja nga liderët e shteteve anëtare minojnë autoritetin e bazuar në ekspertizën e tij. E thënë dryshe, FMN-ja si Urdhërmarrës mund të pranojë mandate ose udhëzime që bien ndesh me FMN-në si Urdhërues. Në vazhdimësi do të përshkruhen OZHMtë dhe progresi e tyre dhe se si problemet e delegimit ndikuan tek FMN-ja si Urdhërues dhe si Urdhërmarrës duke krijuar problematika në adresimin e çështjeve të reduktimit të varfërisë. Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit dhe përpjekjet e FMN-së për reduktimin e varfërisë. OZHM-të ofronin objektiva të matshme dhe të prekshme për mobilizimin e ndihmës dhe mbështetjes ndërkombëtare si dhe mjetet për matjen e progresit të tyre. Ashtu si edhe kemi analizuar mësipër, objektivat erdhën si vazhdimësi e iniciativave që u ndërmorën gjatë dekadës 1990 dhe u përkthyen në 8 objektiva, 18 qëllime dhe 48 tregues. Shtatë objektivat e para ishin të orientuara në reduktimin e varfërisë në forma të ndryshme. Objektivi i tetë ishte të "zhvillohej një partneritet global për zhvillimin", i cili ishte në thelb mënyra për arritjen e shtatë objektivave të para. Një partneritet i tillë do të përfshinte vendet në zhvillim për zbatimin e tregtisë me bazë rregullash, ndërsa vendet e zhvilluara do të rrisnin ndihmën për zhvillimin. Qëllimet dhe indikatorët që shoqëronin çdo objektiv ishin piketat nga ku progresi mund të matej. FMN-ja u krijua në vitin 1944 për të qenë kujdestar i sistemit monetar ndërkombëtar pas Luftës së Dytë Botërore duke promovuar dhe mbikëqyrur stabilitetin e kursit të këmbimit, duke lehtësuar tregtinë ndërkombëtare dhe duke dhënë ndihmën ndaj vendeve që përballen me 317
Drazen, Alan, “Conditionality and Ownership in IMF Lending: A Political Economy Approach”, IMF Staff Papers 49, 2002, fq 36-67.
149
probleme në bilancin e pagesave. Ndërsa misioni i tij ka evoluar qartë gjatë viteve, qëllimi i tij themelor ka qenë gjithmonë "ruajtja e stabilitetit financiar". Nga ana tjetër, FMN-ja do të kontribuonte në OZHM-të "përmes politikave këshilluese, asistencës teknike, mbështetjes financiare dhe lehtësimin e borxheve". OZHM-të iu bashkangjitën FMN-së që ndërkohë po luftonte për të adresuar më mirë shqetësimet për varfërinë. Angazhimi i parë i drejtpërdrejtë FMN-së ndaj reduktimit të varfërisë filloi në vitin 1999 kur FMN-ja dhe Banka Botërore nisën Procesin e Strategjisë së Reduktimit të Varfërisë (PSRV). Nën iniciativën e re, kualifikimi i Vendeve të Varfëra me Borxhe të Larta (HIPC) ishte e nevojshme për të organizuar dhe zbatuar një PSRV si kusht për lehtësimin e borxheve, kështu që burimet e lëvruara nga lehtësimi i borxhit mund të përqendroheshin për reduktimin e varfërisë. Ashtu si Banka Botërore vuri në dukje, PRSV u bë "një nyje kryesore" për marrëdhëniet midis dy institucioneve të Bretton Woods dhe vendeve me të ardhura të ulëta318. Filozofia e procesit të ri ishte se vendet do të ishin drejtuesit e zhvillimit duke krijuar strategjitë e tyre të reduktimit të varfërisë për një periudhë trevjeçare, duke i prezantuar ato përmes PRSV-së. Kjo ide reflektonte një grup kërkimor në rritjen e cila argumentonte se ndihma për zhvillim është më efektive kur mbështetet nga një angazhim i brendshëm dhe vullnet politik319. Në FMN, PRSV-të ishin të lidhura me Fondin e Reduktimit të Varfërisë dhe Zhvillimit (FRVZH), i cili ofronte huazime koncensionare për vendet e varfra me të ardhura bruto kombëtare për frymë prej 895 dollar në vitin 2003320. Programet e FRVZH-së kishin për qëllim arritjen e përbashkët të objektivave të reduktimit të varfërisë dhe rritjes ekonomike dhe supozohet të ishin brenda kuadrit të PRSV-së. Në të njëjtën kohë, programet e FRVZH-së ishin gjithashtu të formatuara për të mbuluar vetëm fushat që ishin brenda përgjegjësive kryesore të FMN-së (kundrejt Bankës Botërore) siç janë politikat makroekonomike, kurset e këmbimit, politikat tatimore dhe menaxhimi fiskal 321. Por çfarë është ajo që i kërkohej FMN-së nga Urdhëruesit? Vendet anëtare si Urdhërues kërkonin nga FMN-ja të zhvillonte dhe zbatonte një qasje në adresimin e varfërisë. Kjo na çonte drejt tre grupeve të rëndësishme të problematike. Së pari, i gjithë procesi i PRSV-së ishte një largim i rëndësishëm nga qasja tradicionale e FMNsë për negocimin me vendet pritëse, duke përfshirë në mënyrë eksplicite FMN-në në proceset politike në ato vende. Së dyti, lidhjet ndërmjet promovimit të rritjes ekonomike dhe reduktimin e varfërisë ishin ende të paqarta. Dhe së treti, procesi i PRSV-së nuk përshtatej mirë me OZHMtë. Si rezultat, edhe shumë zyrtarë të FMN-së mendonin se roli i vetë institucionit në këtë proces ishte i paqartë322. Qasja e PRSV-së e vendosi FMN-në në mënyrë të drejtpërdrejtë në fushën e reduktimit të varfërisë, që ishte krejt e kundërta nga misioni i tij kryesor për të promovuar stabilitetin ekonomik. Në fakt, përpjekjet e FMN-së për të nxitur stabilitetin në vendet në krizë 318
Drejtori i FMN në atë kohë, njoftoi se shtetet anëtare i kishin dhënë Fondit një "mandat të qartë ... për të integruar objektivat e reduktimit të varfërisë dhe zhvillimit me më shumë intensitet në veprimtarinë e tij. 319 Dollar, David, and Jakob Svensson, ”What Explains the Success or Failure of Structural Adjustment Programmes?”, The Economic Journal 110 (466), 2000, fq 894-917. 320 Interesat vjetore të FZVZH për borxhet është 0.5%, me pagesat gjysëm vjetore të fillojnë pas 5 vitesh dhe duke përfunduar 10 vite pas disbursimit fillestar. Deri në Shtator 2005, 78 shtete kishin të drejtë për të marr borxhe. 321 IMF 2005a. “Review of the PRGF Program Design-Overview”. Washington, D.C:International Monetary Fund. 322 IMF 2004. “Evaluation of the IMF's Role in Poverty Reduction Strategy Papers and the Poverty Reduction Growth Facility”. Washington, D.C.: International Monetary Fund, fq 63-65.
150
shpesh kontribuonin në përkeqësimin e varfërisë në periudha afatshkurtra para se ta lehtësonin atë. Për shembull, FMN-ja tradicionalisht bënte thirrje për shkurtime në shpenzimet qeveritare dhe për masa të tjera kundër inflacionit. Rrjedhimisht këto masa ndikonin drejtpërdrejt në aftësinë e një vendi për të rritur shpenzimet për të përmbushur OZHM-të. Qëndrimi i FMN-së ka qenë gjithmonë se efektet negative afatshkurtra do të kompensoheshin nga përfitimet afatgjata të stabilitetit ekonomik, efiçencës së tregut dhe rritjes ekonomike, edhe pse nganjëherë politikat e FMN-së vlerësohen si tepër shtrënguese 323 . Joseph Stiglitz e ka interpretuar filozofinë e FMN-së si, "normat e larta të interesit që mund të sjellin sot uri, por efiçenca e tregut kërkon tregje të lira dhe përfundimisht çon në rritje ekonomike efikasite dhe nga rritja ekonomike përfitojnë të gjithë. Vuajtja dhe dhimbja bëhen pjesë e procesit të shpagimit...”324.Por përtej përplasjes themelore mes misionit primar të FMN-së dhe detyrave të reja, e gjithë qasja PRSV-së gjithashtu kërkonte që FMN-ja të punonte me vendet në mënyra të reja që kërkonin angazhim në aktivitete dhe procese që nuk ishte i pajisur për të trajtuar. Siç vë në dukje raporti i Zyrës së Pavarur të Vlerësimit të FMN-së të PRSP/PRGF implikimet e qasjes së PRS për mënyrën e veprimit të FMN-së ende nuk janë pranuar plotësisht. Qasja nënkuptonte një mënyrë shumë të ndryshme të organizimit të inputeve të FMN-së në bazë të: një strategjie të drejtuar nga shteti që përcaktonte prioritetet brenda një kuadri të gjatë kohor duke theksuar kontributet rreth një debati më të gjerë për politikat... Ndoshta ilustrimi më dramatik i këtij ndryshimi ishte fakti se procesi i PRS-së kërkonte që FMN-ja dhe Banka Botërore të përfshiheshin në mënyrë më të drejtpërdrejtë se kurrë më parë në procesin delikat të inkurajimit të asaj që mund të ishte një ndryshim i rëndësishëm politik në vendet përfituese, duke nxitur vendet drejt një përgjegjësie më të madhe dhe pjesëmarrjes në politikëbërje. Në fakt, kjo do të thoshte që organizatat ndërkombëtare financiare u kërkojnë qeverive të ndryshojnë në mënyrë thelbësore qasjen e tyre për qeverisjen. FMN-ja ishte veçanërisht e dobët për të inkurajuar vendet që të angazhoheshin në më shumë praktika pjesëmarrëse për hartimin e politikave makroekonomike. Fondi Monetar dhe personeli i Bankës Botërore debatuan shpesh rreth çështjes nëse pjesëmarrja e publikut kishte kuptim në kontekstin e një projekti të veçantë të huadhënies, të tilla si në rastet kur Banka Botërore konsultohej me publikun përpara se të ndërtonte një central ose autostradë. Ashtu si edhe theksohej nga FMN-ja "nuk mund të negociohet për politikën makroekonomike në rrugë", sepse diskutimi i çështjeve që kanë të bëjnë me kurset e këmbimit dhe normat e interesit mund të ndikojnë menjëherë në kuotat dhe obligacionet e tregjeve, me rezultate potencialisht shumë destruktive. Siç vihej në dukje, edhe nga SHBA, Komiteti Federal i Tregut të Hapur nuk hapte dyert e veta për publikun kur debatonte për ndryshimet në normat e interesit të SHBA. Si rezultat, Fondi nuk ishte në gjendje të negocionte në publik, por mund të inkurajonte një qeveri që të informonte publikun për vendimet dhe të nxiste debatin për politikat e ndërmarra prej tij. Me fjalë të tjera, ndërsa FMN-ja nuk kishte kuadrin për të inkurajuar që vendimet e politikës makroekonomike të vendoseshin në publik, nga na tjetër ato me siguri mund të debatoheshin në një forum publik. Prandaj, ishin qeveritë ato të cilat duhet të informonin publikun se cilat 323
IMF 2005b. “The Macroeconomics of Managing Increased Aid Inflows: Experiences of Low -Income Countries and Policy Implications”. Washington, D.C, shtëpia botuese: International Monetary Fund. 324 Stiglitz, Joseph E. “Globalization and its Discontents”. 1st ed. New York, shtëpia botuese W. W. Norton, 2002, fq 36.
151
janë "rregullat e lojës". Deri më sot, megjithëse duket se janë më shumë palë të interesuara për përfshirjen e tyre në proces, debatet substanciale rreth opsioneve që shfaqin nëpërmjet politikave janë të rralla. Siç vuri në dukje raporti i FMN 2004", procesi i PRS-së ka pasur ndikim të kufizuar në gjenerimin e diskutimeve kuptimplotë, jashtë kufijve të ngushtë të rrethit zyrtar, për alternativat e politikave alternative në lidhje me kuadrin makroekonomik dhe reformat strukturore makroekonomike"325. Një tjetër tension midis FMN-së dhe qasjes PRS-së rridhte nga fakti se veprimtaria e FMN-ja ishte të ndihmonte vendet për të stabilizuar ekonomitë e trazuara, gjë që nuk ishte gjithnjë e njëjtë si nxitja e rritjes ekonomike ose reduktimi i varfërisë. Dhe ndërsa FMN-ja kishte kthyer vëmendjen ndaj reduktimit të varfërisë, lidhja ndërmjet ndihmës, zhvillimit, dhe reduktimit të varfërisë është ende e trubullt. Dy nga ekonomistët më të rëndësishmëm të FMNsë madje kanë botuar një studim që del në përfundimin se nuk ka prova të forta se ndihma ka ndonjë ndikim në zhvillim, qoftë pozitiv ose negativ 326. Ashtu si zyrtari i FMN-së James Boughton ka theksuar, "sfida është të sigurojmë këshilla për politikat makroekonomike për vendet me të ardhura të ulëta që janë në përputhje me kërkesat e vendeve për zhvillimin dhe uljen e varfërisë dhe jo vetëm kërkesat për stabilitet". Kjo tregon që këshillat e orientura drejt politikave të reduktimit afatgjatë dhe ato të orientuara drejt stabilitetit makroekonomik afatshkurtër mund të jenë shumë të ndryshme. Këshilla tradicionale e FMN-së, në fund të fundit, u bënte thirrje vendeve të shtrëngonin rripat e tyre në politikat ekonomike, për të shkurtuar shpenzimet, të rrisin normat e interesit, dhe kështu me radhë. Masat e tilla mund të ndikonin kundër reduktimit të varfërisë në periudha afatshkurtra, ose duke ngadalësuar rritjen ekonomike, ose duke e bërë atë të pamundur për qeveritë që të rritin ose të fokusojnë shpenzimet në fushat e nevojshme për të arritur OZHM-të. Në kushtet e PRGF-së, sfida kryesore me të cilën ballafaqohej FMN-ja ka qenë si të përmirësohej përafrimi i këtyre programeve me procesin e PRSV-së. Idealisht, programet e mbështetura nga PRGF duhet të futeshin në PRSV-në. Jo vetëm që objektivat duhet të përafroheshin, por kjo do të thoshte gjithashtu se duhet të kishte koordinim midis organizatave në procesin e zhvillimit si të PRSV-së ashtu dhe PRGF-së. Gjithashtu kërkohej një përshtatje e mirë midis programit PRSV/PRGF dhe buxhetit të qeverive kombëtare. Historia ka treguar se procesi i përshtatjes nuk ka funksionuar shumë mirë. Raporti i FMN-së të vitit 2004 theksonte, "në shumicën e PRGF-së, prioritetet kryesore strategjike dhe mundësitë e politikave në të dyja aspektet ato makroekonomike dhe ato strukturore, në hartimin e programit ende nuk udhëhiqen nga PRSP”327. Problemet përfshinin "mungesë specifikimi" në PRSV-të, dhe fakti që në disa raste objektivat numerike të vendosura nga PRSV ishin jashtë kontekstit deri në kohën e formulimit të PRGF328. Përgjigja zyrtare e FMN-së ndaj sfidës PRSV/PRGF ka qenë kryesisht të marrë një qasje "të zakonshme", që do të thotë se puna e saj tradicionale në ndihmë të vendeve që të
325
IMF 2004, fq 3. Rajan, Raghuram G., and Arvind Subramanian. “Aid and Growth: What Does the Cross-Country Evidence Really Show?” IMF Working Paper WP/05/127, 2005. 327 IMF 2004, fq 43. 328 Ibid, fq 45. 326
152
arrihej zhvillim i qëndrueshëm ishte mënyra më e mirë për të ndihmuar në reduktimin e varfërisë. FMN-ja gjithashtu shmangte aftësitë e tjera në ofrimin e këshillimeve, në monitorimin e ekonomisë së shtetit, dhe në ndihmën për të forcuar arkitekturën më të gjerë financiare ndërkombëtare. Së fundi, Fondi theksonte se kishte ndërmarrë hapa të rinj për të shuar borxhin e vendeve të varfra. Kjo lloj përgjigje ishte qartazi e pamjaftueshme, pasi nuk i adresonte stafit të FMN-së shqetësimet rreth asaj se çfarë duhet të bënin, as nuk i theksonte në mënyrë eksplicite problemet e vërteta që nuk duhej të trajtoheshin me përgjigjet tradicionale. Në fund të fundit, ndërsa teoria e agjencive klasike zakonisht fajësonte Urdhërmarrësit për problemet e performancës, përpjekjet e FMN-së e bënin të qartë se kishte nevojë për më shumë udhëzime dhe udhëheqje nga aksionerët e shteteve anëtare. Në fakt, kjo ishte dëshmi se institucionet financiare ndërkombëtare po shpreheshin në mënyrë kritike, duke bërë i thirrje vendeve donatore të koordinonin më mirë ndihmën që ofrohej, të përmbushnin premtimet e tyre për të përmirësuar cilësinë e ndihmës dhe për të synuar që ndihma e tyre të shkonte për përmbushjen e objektivave të tyre, të cilat shpesh dallonin nga ato të OZHM-ve. Raporti i Monitorimit Global për OZHM-të, i publikuar nga FMN-ja dhe Banka Botërore, shprehte shqetësimet se "... ndihma mbetet nën koordinim të dobët, e mbyllur kryesisht në 'grante për qëllime speciale', dhe shpesh i drejtohen vendeve dhe objektivave që nuk janë prioritete për OZHM-të"329. Problemet që shfaqen në nivelin e vendit pritës. Një numër i problemeve të performancës së PRSV-së ndodhin kur FMN-ja dhe Banka Botërore veprojnë si Urdhërues në delegimin e detyrave që janë të vështira për t'u zbatuar nga vendet pritëse. Këto të fundit, si rezultat, përballen me stimuj shtesë, duke kërkuar zakonisht pajtueshmërinë minimale të nevojshme për të marrë ndihmën konçesionare dhe lehtësimin e borxheve. Një nga sfidat kyçe në këtë fazë mund të jetë patologjia e delegimit. Urdhëruesit e institucioneve ndërkombëtare financiare delegojnë në parim procese për të mbështetur "rolin udhëheqës të vendeve", por kjo nuk ndodhë në praktikë. Vendeve u thuhet se janë drejtuesit e procesit, por institucionet financiare ndërkombëtare perceptohen si ato që janë janë udhrrëfyese, dhe natyrisht, duke paguar çmimin 330. Kjo të çon drejt prirjeve jorealiste ose konfuzuese. Para Shtatorit 2004, PRSV-të dhe raportet vjetore mbi progresin paraqiteshin në bordet respektive me një “vlerësim nga stafet e përbashkëta” të FMN-së dhe Bankës Botërore që deklaronin nëse progresi ishte i kënaqshëm. Ndërsa stafi i Bankës Botërore dhe i FMN-së deklaronte se kjo procedurë kurrë nuk kishte për qëllim të ishte një "miratim" i dokumenteve. Vlerësimet nga stafet e pëbashkëta gjithashtu janë kritikuar nga vlerësimet e brendshme të FMN-së dhe Bankës si të një cilësie jo të mirë. Në shumë raste ato kishin mungesë thelbësore në formatin këshillues se si një vend mund të forconte programin e tij. Si rezultat i disa prej këtyre problemeve, në shtator 2004 vlerësimet nga stafet e pëbashkëta evoluan në "shënimet këshilluese të stafit të përbashkët" të dizajnuara për të dhënë këshilla më të forta se si PRSVtë mund të forcoheshin dhe si mund të përmirësohej zbatimi. Një sfidë e dytë me delegimin nga FMN të objektivave të PRS në nivel shtetesh është problemi shumëvjeçar i kapacitetit të
329
World Bank. 2006. Global Monitoring Report. Washington, D.C.: World Bank. Pincus, Jonathan, and Jeffrey A. Winters. “Reinventing the World Bank”. Ithaca, shtëpia botuese, Cornell University Press, 2002, fq 14. 330
153
vendit. Edhe në rastet kur vendet janë në gjendje të plotësojnë një PRSV të kënaqshme, duke e integruar procesin brenda proceseve ekzistuese vendimmarrëse të qeverisë përsëri paraqiten një sërë sfidash. Vendet e varfëra gjithashtu kanë vështirësi të përshtaten në gamën e gjerë të projekteve që imponojnë organizatat ndërkombëtare dhe vendet donatore. Një vend i vetëm mund të gjendet i përfshirë në qindra projekte ndihmash. Në fund të fundit, procesi i PRSV-së krijonte pritshmëri të mëdha për FMN-në dhe vendet pritëse. Ndoshta askush nuk duhet të befasohet pasi për arsye të kompleksitetit të strategjisë, evidencat mbi progresin ishin kaq të përziera. Si përshtaten Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit? Kur objektivi i OZHM-ve u vendos në krye të procesit PRS, kjo u bë edhe më e komplikuar. Në parim, PRSV-së duhet të ishte mekanizmi me të cilin qeveritë përkthenin OZHM-të në praktikë. Prandaj PRSV-të, priteshin të ishin të përafruara me OZHM-të. Megjithatë, aftësia e FMN-së (si dhe ajo e donatorë të tjerë) për të inkurajuar këtë konvergjencë dhe për të forcuar kapacitetin e zbatimit të vendeve pritëse, ka qenë e pakapshme për disa arsye. Së pari, objektivat e OZHM-ve dhe PRSV-të ishin të nxitura nga dy procese të ndryshme që nuk mbivendoseshin mirë. OZHM-të ishin një sërë objektivash ambicioze globale, të koordinuara nga Kombete Bashkuara dhe hartuar në samitet ndërkombëtare dhe konferencat globale. Suksesi i tyre ishte kështu në fund të fundit i matshëm në nivel global. Matja e suksesit gjithashtu na përballte me problemin që shumë vendeve në zhvillim u mungonin kapacitetet për të përpiluar statistikat e kërkuara. Kur një vend nuk prodhonte të dhënat e kërkuara, Kombet e Bashkuara dhe organizatat e tjera ndërkombëtare dilnin me vlerësime bazuar në të dhënat e vendeve fqinje ose vende me nivele të ngjashme të ardhurash 331 . Ndërkohë, PRSV ishte strategjia e organizatave financiare ndërkombëtare, e lidhur me kreditimin koncesionar dhe lehtësimin e borxheve. PRSV-të duhet të përshtateshin me rrethanat specifike të një vendi, për të përshtatur aftësitë dhe burimet e kufizuara. Vendet kishin pikat e forta dhe dobësitë e tyre në fusha të ndryshme të zhvillimit. Ka patur shumë diskutim për përdorimin e PRSP-së si një mjet për të operacionalizuar OZHM-të, kështu që qeveritë mund të organizonin prioritetet e tyre dhe të koordinonin ndihmën e jashtme, por për shumicën e vendeve një PRSV realiste thjesht nuk mund të ishte e mjaftueshme për të arritur OZHM-të. Po aq e rëndësishme ishte se, synimet e PRS mund të ndryshonin nga objektivat e OZHM-ve në rang vendi. Për shembull, Vietnami kishte prioritizuar trajtimin e përdorimit të duhanit si një prioritet shëndetësor nën PRSV-së, por nga ana tjetër kjo çështje shëndetësore nuk ishte pjesë e OZHM-ve 332 . Ndërsa vendet përpiqeshin t'i përgjigjeshin si OZHM-të ashtu dhe kërkesave të PRSV, shumë mendonin se duhet të ndërmerreshin procese të shumta të shtyra nga jashtë që nuk kishin shumë të bënin me planet e tyre ekonomike. Kjo situatë u përkeqësua më tej kur përpjekjet e donatorëve për të arritur synime të ndryshme nuk ishin të koordinuara mirë në nivelin e qeverisës. E thënë kjo, ka disa dëshmi se shumë tregues të OZHM-ve përfshiheshin brenda PRSV-së. Studjues në Bankën Botërore kanë mbledhur të dhëna që tregojnë se nga dyzet PRSV të anketuara, të gjitha kishin të paktën një tregues për numrin e varfërisë, arsimin dhe shëndetin e nënës333. Në të njëjtën kohë, më pak se 30% e PRSV kishin tregues për synimet e OZHM-ve për kequshqyerjen, diversitetin biologjik, strehimin dhe cilësinë e ajrit. Studimet pohojnë se pjesë United Nations. “The Millennium Development Goals Report 2006”. New York, shtëpia botuese: United Nations, 2006, fq 26. 332 World Bank and International Monetary Fund, “2005 Review of the PRS Approach: Balancing Accountabilities and Scaling Up Results”, Washington, D.C.: shtëpia botuese: TheWorld Bank, The International Monetary Fund, 2005, fq 13. 333 Harrison, Makiko, Jeni Klugman, and Eric Swanson, “Are Poverty Reduction Strategies Undercutting the Millennium Development Goals?” An Empirical Review. Washington, D.C.: World Bank, 2005. 331
154
nga hendeku mund të reflektojë faktin se në disa nga këto fusha treguesit ndërkombëtarë ishin më pak të standardizuar. Si mund të harmonizoheshin më mirë këto dy grupe të ndryshme procesesh? Një ide që stafi i Bankës Botërore dhe i FMN-së ka sugjeruar është që të inkurajoheshin vendet të merrnin në konsideratë korniza alternative për arritjen e OZHM-ve dhe t'i përshtatin këto brenda strategjive të tyre të reduktimit të varfërisë. Skenarët alternativë mund të paraqesnin kombinime të ndryshme të burimeve dhe politikave që do të kërkoheshin për të arritur rezultate të veçanta. Duke i bërë politikbërësit të vetëdijshëm për paketa të ndryshme politikash mund të lejohej përqendrim më i thelluar në masat dhe objektivat afatshkurtra dhe afatgjata. Kjo mund të funksiononte në vende që adresonin më mirë OZHM-të më ambicioze, por gjithashtu kërkonte imagjinatë në krijimin e PRSP më vizionare. Propozim tjetër i bënte thirrje vendeve donatore për të punuar më shumë në adresimin e prioriteteve334. Propozime të tjera shikonin mënyrat në të cilat vendet pritëse mund të forconin aftësinë e tyre për të zhvilluar dhe për të përmbushur politikat dhe strategjitë e reja, për shembull, duke përfshirë më mirë parlamentet, krijimin e sistemeve më të mira të monitorimit, duke lidhur buxhetet vjetore dhe shpenzimet e tjera publike me objektiva specifikë, e kështu me radhë335. Një çështje e dytë me të cilën ballafaqohej FMN-ja në përpjekjet e saj për të adresuar OZHM-të ishte që ato kërkonin ndihmë të shtuar nga donatorët. Në të vërtetë, qëllimi 12-të i Objektivit të 8-të të OZHM-ve ishte "ofrimi i ndihmës zyrtare më mënyrë më bujare për zhvillim për vendet e angazhuara për reduktimin e varfërisë". Për shembull, Projekti i Mijëvjeçarit i Kombeve të Bashkuara (2005) është shprehur se nëse vendet e industrializuara rritin ndihmën e tyre nga 0.44% e PBB-së së tyre në vitin 2006 në 0.54% deri në vitin 2015, objektivat mund të arriheshin. Kjo rritje ishte gjithashtu më pak se 0.7% që vendet ranë dakord në 2002 në konferencën e tyre të Monterrey mbi financimin e zhvillimit. FMN-ja ishte mbështetëse e thirrjeve për ndihmën për zhvillim që të dyfishohej në të ardhmen, për të bërë sa më shumë progres drejt arritjes së OZHM-ve. Nga ana tjetër kjo organizatë historikisht ka qenë kundështuese me faktin e rritjes së ndihmës ndaj vendeve të paqëndrueshme që nuk kanë kapacitet për të pëthithur investimet e huaja. Kriza globale e vitit 2008, i la shumë nga këto çështje mënjanë, duke qënë se G20-ta dhe FMN-ja ofruan likujditet në ekonominë botërore. Por sigurisht këto shqetësime u rishfaqën në vazhdim. 4.7 Kritikat nga e Majta për Objektivat e Mijëvjeçarit. Në Shtator të vitit 2000, në Samitin e Mijëvjeçarit të Kombeve të Bashkuara, u dakortësua për një grup prej tetë Objektivash Zhvillimore për vendet e varfra të botës. Këto objektiva, të synuara për përmbushje deri në vitin 2015, që nga ajo kohë, janë bërë thelbi i diskutimeve të politikave publike dhe veprimeve në lidhje me zhvillimin ekonomik dhe social. Takimet dhe konferencat për objektivat nën patronazhin e Kombeve të Bashkuara dhe organeve qeverisëse të vendeve anëtare janë mbajtur rregullisht që nga viti 2001. Qëllimi i këtyre takimeve dhe konferencave ka qenë që të përsërisin objektivat dhe të ripohonin angazhimin e vendeve ndaj tyre, si dhe të vlerësonin progresin periodik drejt përmbushjes së tyre. Shumica e Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit mund të dukeshin në shikim të parë të paarritshëm. Megjithatë, ato nuk ishin rezultat i një iniciative nga vetë Jugu, por u shtynë kryesisht nga triada (Shtetet e Bashkuara, Evropa dhe Japonia) dhe u sponsorizuan nga Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe Organizata për Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim. E 334 335
World Bank and International Monetary Fund, fq 18. Po aty fq 25.
155
gjithë kjo e ngriti çështjen nëse ato ishin kryesisht mbulim ideologjik për nismat neoliberale të veriut. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit u miratuan me një rezolutë të Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, e quajtur "Deklarata e Mijëvjeçarit e Kombeve të Bashkuara". Ky inovacion procedurial, i quajtur "konsensusi", qëndronte në kundërshtim të fortë me traditën e OKB-së. Pretendimi ishte që OZHM-të të ndiqnin përfundimet e arritura në ciklin e samiteve të organizuara në vitet 1990. Takimet përgatitore në këto samite kishin provuar diçka të re duke organizuar asamble të të ashtuquajturave përfaqësues të shoqërisë civile paralelisht me konferencat zyrtare ku ishin ulur vetëm përfaqësuesit shtetërorë. Megjithëse gjërat ishin organizuar për të rezervuar vendet më të mira për OJQ-të bamirëse, të cilat ishin përfituese të mbështetjes financiare nga fondacione dhe shtete të mëdha dhe kryesisht për të përjashtuar organizatat popullore që luftonin për progresin social dhe demokratik. Zërat e këtyre të fundit nuk u dëgjuan ndonjëherë. Shpesh harrohet se propozimet u refuzuan në Seattle jo vetëm në rrugë, por edhe nga shtetet nga Jugu 336 .Në vetë konferencat zyrtare, pikëpamjet e treshes dhe të Jugut shpesh ndryshonin. Është gjithashtu e rëndësishme të mbahet mend se rindërtimi (ose të paktën shenjat e para të rindërtimit) i një grupi (nëse jo një fronti) të Jugut u zhvillua në Doha337. Të gjitha këto divergjenca u zbutën nga sinteza e supozuar e OZHM-ve Në vend që të formonte një komitet të vërtetë për të diskutuar dokumentin, një draft u përgatit në dhomën e pasme të një agjencie të errët. I vetmi emërues i përbashkët është i kufizuar në shprehjen e shpresës së devotshme për uljen e varfërisë. Tetë grupe objektivash u përcaktuan për pesëmbëdhjetë vitet e ardhshme (2000-2015). Realizimi i secilit prej objektivave bazohej në tregues të matshëm, përgjithësisht të pranueshëm në vetvete. Secili nga këto objektiva sigurisht që ishte i lavdërueshëm (kush nuk do të miratonte reduktimin e varfërisë apo përmirësimin e shëndetit?). Megjithatë, përkufizimi i tyre shpesh ishte jashtëzakonisht i paqartë. Për më tepër, debatet që kishin të bënin me kushtet e kërkuara për arritjen e objektivave shpesh nuk ishin të disponueshme. Supozohej pa dyshim se liberalizmi është në përputhje të plotë me arritjen e objektivave. Por një analizë më e detajuar e objektivave do të na ndihmonte në kuptimin sa më të mirë të qartë. Objektivi 1: “Të reduktohet varfëria ekstreme dhe uria.” Nga kritikët kjo konsiderohej si asgjë më shumë se veçse një magjepsje boshe përderisa politikat që krijonin varfëri nuk analizoheshin, nuk denoncoheshin as propozoheshin alternativa 338 . Objektivi 2: “Arritja e arsimit fillor universal”. Kritikët e shumtë vlerësonin rolin e UNESCO-s, që iu përkushtua këtij objektivi që nga fillimi i vitit 1960, duke shpresuar ta arrinte atë në dhjetë vitet në vazhdim. Progres u krye gjatë dy dekadave që pasuan, por më pas shumë u lanë pas dore dhe nuk pati interes për zhvillim të mëtejshëm. Marrëdhënia pothuajse e qartë mes abandonimit të interesit, reduktimit të shpenzimeve publike dhe privatizimin e arsimit nuk u shqyrtuan kurrë në fakt as në teori. Objektivi 3: “Promovimi i barazisë gjinore dhe fuqizimi i grave”. Barazia në fjalë presupozohej të reduktohej nëpërmjet qasjes në arsim dhe fuqizimi do të matej me përqindjen e grave që do të kishin të ardhura nëpërmjet pagave. Fondamentalistët e krishterë 336
http://www.meti.go.jp/english/report/downloadfiles/gCT0017e.pdf. fq 348-349. https://www.iisd.org/sites/default/files/publications/trade_doha_status.pdf, fq 5-6. 338 http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.pdf. fq 4-5. 337
156
neokonservator të Shteteve të Bashkuara, Polonisë dhe vende të tjera, muslimanët e Arabisë Saudite, Pakistanit dhe vendeve të tjera, si dhe hindusët fundamentalistë binin dakord për eliminimin e ndonjë referimi ndaj të drejtave të grave dhe familjes. Pa diskutim, deklaratat për këtë pyetje konsideroheshin vetëm biseda boshe. Objektivat 4, 5 dhe 6: (Sa i përket shëndetit) kishin si qëllim të reduktonin vdekshmërinë foshnjore me dy të tretat dhe vdekshmërinë e nënave me tre të katërtat duke ndaluar përhapjen e sëmundjeve pandemike (AIDS, malaria, tuberkulozi). Mjetet e zbatuara në këto fusha supozohej të ishin tërësisht në përputhje me privatizimin ekstrem dhe respektimin e plotë të "të drejtave të pronësisë intelektuale" të korporatave transnacionale dhe, në mënyrë interesante, rekomandoheshin në Objektin 8 në lidhje me partneritetin e supozuar midis Veriut dhe Jugut! Objektivi 7: “Sigurimi i qëndrueshmërisë mjedisor”. U pohua një parim i përgjithshëm ("për të integruar parimet e zhvillimit të qëndrueshëm" në politikat kombëtare dhe globale), por përmbajtja e caktuar nuk ishte aspak e qartë. Për më tepër, çdo përmendje e refuzimit të Shteteve të Bashkuara për të promovuar kushtet e nevojshme për mbrojtjen e mjedisit (dmth, refuzimi i Protokollit të Kiotos) shmangej me kujdes. Pra, supozohej që racionaliteti i strategjisë ekonomike kapitaliste ishte në përputhje me kërkesat e "zhvillimit të qëndrueshëm". Kjo padyshim nuk ishte e vërtetë pasi strategjia kapitaliste ishte e bazuar në konceptin e zbritjes së shpejtë të kohës ekonomike (me afatin e qeverisjes vendimet e investimeve që kurrë nuk tejkalojnë disa vjet në maksimum), ndërsa pyetjet e ngritura këtu lidheshin me periudha më afatgjate. Objektivat specifike në fakt u zvogëluan në minimum: reduktimi në gjysmën e popullsisë që nuk kishte akses në ujë të pastër, do të përmirësonte kushtet e jetesës në lagjet e varfra - dy objektiva të zakonshme të shëndetit të thjeshtë publik. Kriteret për matjen e rezultateve (emetimet e CO2, ndryshimi në shtresën e ozonit) padyshim e bënin të mundur monitorimin e degradimit të mjedisit, por sigurisht që nuk e kufizonin atë. Vihej re qartazi frika e çuditshme e hartuesve të Objektivave në lidhje me biodiversitetin (nuk ka dyshime se cënoheshin të drejtat më të mëdha të kompanive transnacionaleve!). Ata propozonin vetëm "të vëzhgonin" evolucionin e zonave të mbrojtura nga shkatërrimi i biodiversitetit! Por mbi të gjitha jo për ta ndaluar atë! Objektivi 8: “Zhvillimi i një partneriteti global për zhvillim”. Hartuesit, menjëherë vendosin një ekuivalencë midis këtij "partneriteti" dhe parimeve të liberalizmit duke deklaruar se objektivi ishte të krijohej një sistem komercial dhe financiar i hapur, multilateral! Partneriteti bëhej kështu sinonim me nënshtrimin ndaj kërkesave të fuqive imperialiste. Progresi në qasjen në treg matej nga pjesa e eksporteve në PBB (një rritje në këtë raport konsiderohej sinonim i progresit pavarësisht nga çmimi social!). Për të realizuar këtë "partneritet liberal" do të kërkohej, në fund, asgjë më shumë se lufta kundër varfërisë (i vetmi "qëllim social" i lejuar). Për këtë shtohej, "qeverisja e mirë", një frazë e favorizuar nga struktura amerikane që nuk është përcaktuar kurrë339 dhe është ngritur pa kritikë nga evropianët dhe institucionet e sistemit global (OKB, Banka Botërore etj). Shumë çështje u shtuan në këtë tekst tërësisht kontradiktor, i cili plotësonte boshllëqet e tij dhe ofronte rekomandime. Ndër to veçohen pesë prej tyre për shqyrtim të mëtejshëm: Së pari, rritja e lehtësimit të borxheve për vendet e varfëra. Në fakt, programi i zbatuar në këtë 339
https://unu.edu/publications/articles/what-does-good-governance-mean.html.
157
drejtim për vendet e varfëra të ngarkuara me borxhe impononte një tutelë të vërtetë koloniale mbi ta. Megjithëse, qeveritë e vendeve në fjalë e kanë brendësuar braktisjen e sovranitetit të tyre, kjo nuk ndryshon asgjë. Në të vërtetë, në të kaluarën, krerët e shteteve nuk kishin pranuar ndonjëherë kolonizimit. Por një nështrim i tillë kurrë nuk ishte pranuar si i ligjshëm nga popujt e përfshirë. Së dyti, në mënyrë gjithëpërfshirëse problemet e borxhit të vendeve në zhvillim përballoheshin përmes masave kombëtare dhe ndërkombëtare për ta bërë borxhin të qëndrueshëm dhe afatgjatë. Kjo nxitje nuk shoqërohej me ndonjë informacion të mëtejshëm lidhur me hapat që duheshin ndjekur (negociatat ndërkombëtare brenda kornizës së Marrëveshjes së Objektivave) ose parimet mbi të cilat duhet të themelohej një masë e tillë. Megjithatë, për këtë temë mund të thuhen gjëra të arsyeshme, të tilla si nevoja për një auditim që bënte të mundur klasifikimin e borxheve (imorale, të paligjshme, të pranueshme ...). Akoma më shumë nevojitej një elaborim i legjislacionit që bënte të mundur përcaktimin në të ardhmen të kushteve ligjore të borxheve dhe krijimin e gjykatave të ngarkuara me vendosjen e ligjit në këtë fushë. U bë krejtësisht e qartë se e gjithë kjo ishte injoruar nga hartuesit e OZHM-ve. Së treti, në bashkëpunim me kompanitë farmaceutike, të ofrohej akses në barna esenciale dhe të përballueshme për vendet në zhvillim. Domethënia e objektivit bujar për të siguruar akses ndaj barnave menjëherë anulohej nga specifikimi se kjo do të ishte "në bashkëpunim me industrinë farmaceutike", pikërisht ata që ndalojnë këdo që të vë në dyshim monopolin e tyre abuziv! Së katërti, në bashkëpunim me sektorin privat, do të viheshin në dispozicion përfitimet e teknologjive të reja, veçanërisht teknologjive të informacionit dhe komunikimit. Këtu përsëri një objektiv i nënshtrohet një kushti që e zbraz atë me çdo kuptim - "në bashkëpunim me sektorin privat"! Së pesti, do të ofroheshin ndihma më bujare për zhvillimin për vendet e angazhuara në reduktimin e varfërisë. A ka një komedi më të mirë se ky propozim, i përsëritur pafundësisht për pesëdhjetë vitet e fundit nga ata që kanë qënë përgjegjës për zbatimin e saj dhe ende asnjë here nuk e kryen?! Qëllimet reale të kapitalit. Një shqyrtim kritik i formulimit të objektivave, si dhe përcaktimi i mjeteve që do të duheshin të zbatoheshin për të çuar drejt përfundimit të OZHM-ve nuk mund të konsiderohej seriozisht. Dhe kur shprehja e këtyre shpresave të devotshme shoqërohej nga kushte që në thelb eliminonin mundësinë e realizimit të tyre, duhet të ngrihej pyetja: a nuk ishin autorët e dokumentit që ndiqnin përparësi të tjera që nuk kishin të bënin fare me "reduktimin e varfërisë"? Në këtë rast, a duhej ushtrimi të mos përshkruhej si hipokrizi e pastër, kundrejt atyre që jishin të detyruar të pranonin politikat e liberalizmit në shërbim të interesave mjaft të veçanta dhe ekskluzive të kapitalit dominant global? OZHM-të, ishin pjesë e një serie diskursesh që synonin të legjitimonin politikat dhe praktikat e zbatuara nga kapitali dominues dhe ata që e mbështesnin atë, pra në radhë të parë nga qeveritë e vendeve të pasura340. Qëllimet e vërteta, të njohura haptazi si të tilla, ishin: 1. Privatizimi ekstrem, që synonte hapjen e fushave të reja për zgjerimin e kapitalit. Një privatizim i tillë vinte në pikëpyetje ekzistencën e pronës shtetërore kombëtare, e cila duhej të likuidohej në tregje të hapura, midis të tjerave edhe nga kapitali i huaj. Përveç kësaj, privatizimi Bram Buscher&Murat Arsel, “Neoliberal Conservation, uneven Geographical Developmenet and the Dynamic of Contemporary Capitalism”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 2012, vol 103, No 2, shtëpia botuese: Blackwell Publishing LTD, Oxford, fq 129-135. 340
158
kishte për qëllim eliminimin e shërbimeve publike, veçanërisht në arsim dhe shëndetësi. Këtu, idetë e zhvilluara nga OZHM-të në lidhje me eliminimin e analfabetizmit dhe përmirësimit të shëndetit, humbisnin të gjithë besueshmërinë. Privatizimi i pronës dhe aksesi në burime të rëndësishme natyrore, veçanërisht nafta dhe uji, lehtësonte plaçkitjen e këtyre burimeve, duke ulur diskursin e zhvillimit të qëndrueshëm në retorikë të pastër dhe të zbrazët. 2. Gjeneralizimi i përvetësimit privat të tokës bujqësore. Ashtu si me produktet bujqësore dhe ushqimore, toka gjithashtu duhet t'i nënshtrohet ligjit të përgjithshëm të tregut. Kjo ofensivë e përgjithshme synonte asgjë më pak se zgjerimi i politikës së "kolektivizimit" (duke iu referuar "kolektivizimeve" të zbatuara në Angli në shekujt gjashtëmbëdhjetëtetëmbëdhjetë dhe më pas të shtrira edhe në pjesën tjetër të Evropës në shekulllin e nëntëmbëdhjetë) në të gjithë botën. Suksesi i tij do të çonte në shkatërrimin e shoqërive rurale që përbëjnë pothuajse gjysmën e njerëzimit. Ky shkatërrim, i cili është duke u zhvilluar (dhe liberalizmi do të donte të shihte ritmin e përshpejtuar), është ndër shkaqet kryesore të paqëndrueshmërisë në botën e tretë, gjë që rezulton me emigrimin nga fshatrat në lagjet e varfra urbane. Por kjo ka pak rëndësi, pasi pakica e të ashtuquajturave prodhues rural të modernizuar që do ti mbijetojnë masakrës dhe do t'i nënshtrohen kërkesave të agrobiznesit, do të prodhojnë superpërfitimet. 3. Hapja tregtare brenda një konteksti të çrregullimit maksimal. Kjo është një mënyrë për të hequr të gjitha pengesat për zgjerimin e tregtisë që është po aq e pabarabartë sa mund të jetë në kushte të karakterizuara nga një zhvillim i polarizuar i botës dhe një përqëndrim në rritje i pushtetit në duart e kompanive shumëkombësheve që kontrollojnë tregtinë e lëndëve të para dhe produktet bujqësore. Shembulli i kafesë ilustron efektet shkatërruese sociale të kësaj zgjidhjeje sistematike. Njëzet vjet më parë, të gjithë prodhuesit e kafesë ishin paguar nëntë miliardë dollarë dhe të gjithë konsumatorët paguan njëzet miliardë për këtë kafe. Sot këto dy shifra janë përkatësisht gjashtë dhe tridhjetë miliardë. Hendeku midis tyre është diferenca gjigante e fitimit e kapur nga një pjesë e vogël e ndërmjetësve oligopolistikë. Është e qartë se në këto kushte fushatat në favor të të ashtuquajturës tregti e ndershme, madje edhe kur promotorët e tyre lëvizin nga qëllimet më të pafundme morale, nuk janë në sfidë. Korrigjimi i këtyre kushteve përkeqësuese të tregtisë për prodhuesit mund të merrej vetëm nga ndërhyrja politike e autoriteteve qeveritare, si legjislacioni kombëtar, negociatat dhe legjislacioni ndërkombëtar. 4. Hapja e barabartë e pakontrolluar e lëvizjes së kapitalit. Preteksti i gabuar ishte se liberalizimi do të bënte të mundur tërheqjen e kapitalit të huaj. Megjithatë, dihet se Kina, e cila tërheq më shumë nga ky kapital se vendet e tjera, ka mbajtur një kontroll më të rreptë mbi ndërmarrjet e huaja. Nga ana tjetër, FMN-ja imponoi hapjen e "llogarive kapitale" me qëllim lehtësimin e borxheve të Shteteve të Bashkuara, lejimin e kapitalit spekulativ për t'u angazhuar në bastisjet dhe nënshtrimin e monedhave të vendeve të Jugut për nënvlerësim sistematik. Ky nënvlerësim, nga ana tjetër, bëri të mundur që asetet lokale në këto vende të bliheshin, në avantazhin e dukshëm të korporatave ndërkombëtare 5. Shtetet ndaloheshin në parim nga ndërhyrja në çështjet ekonomike. Brenda vendit, shteti reduktohet për të ngushtuar funksionet e politikave. Në nivel ndërkombëtar, ai reduktohet për të garantuar shërbimin e borxhit, si përparësia e parë (dhe pothuajse ekskluzive) në shpenzimet publike. Borxhi është pothuajse asgjë më shumë se një formë veçanërisht primitive 159
e shfrytëzimit dhe plaçkitjes. Ky model paraqitet si pa alternativë, sepse imponohet nga kërkesat "objektive" të globalizimit, të cilat e mohojnë fuqinë e shteteve kombëtare. Kjo është arsyeja pse të gjitha këto parime, të miratuara haptazi nga hartuesit e OZHM-ve, mund të prodhonin vetëm atë që ishte përshkruar diku tjetër si një aparteid në një shkallë botërore, duke riprodhuar dhe thelluar polarizimin global. Si kundërshtim, rivendosja e një hapësire autonomie për shtetet dhe njohja e legjitimitetit të ndërhyrjes së shtetit (definicioni edhe i demokracisë) brenda një perspektive shumëpolare kanë qënë kushtet e pashmangshme që kërkoheshin për të arritur objektivat sociale të shpallura nga OZHM-të. Në fakt, atëherë qëllimet sociale të shpallura nga OZHM-të nuk përbënin qëllimet e vërteta. “Paketimi i tyre demokratik” duhej, nga ana tjetër, t'i nënshtrohej ligjshmërisë. Asnjë demokraci nuk mund të zërë rrënjë nëse nuk mbështet në progresin social, por, në vend të kësaj, është e lidhur me regresionin social. Kjo padyshim ishte arsyeja pse termi "qeverisje e paqëndrueshme" shërbehente si një shoqërim me retorikën e OZHM-ve`341. Hartuesit e dokumentit duket se nuk i kishin kushtuar vëmendje fakteve. Gjatë tre dekadave pas Luftës së Dytë Botërore, u zhvillua shkalla më e lartë e rritjes ekonomike të njohur në histori, së bashku me punësim të plotë dhe lëvizje të dukshme sociale dhe, nëse jo duke sjellë gjithmonë një reduktim të pabarazisë, stabilizim të strukturave që synonin me të drejtë shpërndarjen e të ardhurave. Por duket se për sistemet ekzistuese këto procedura ishin "joracionale" dhe rezultatet e tyre ishin "të këqija". Gjatë këtyre tre dekadave, shoqërimi i liberalizimit të mirëpritur, ka pasur një rënie të rritjes, një rritje të papritur të papunësisë, paqartësisë dhe manifestimeve të tjera të paqëndrueshmërisë dhe rritjes së pabarazive. Megjithatë, duket se ky sistem është gjithsesi më i mirë dhe më racional. Kjo është padyshim, sepse në sistemet e mëparshme shkalla e kthimit për kapital ishte në rangun prej 4 deri në 8 % dhe që atëherë ajo është dyfishuar, duke u zhvendosur në mes të 8 dhe 16 %. Doktrina e re e liberalizmit. Pyetja qëndrore që ka të bëjë me konceptin e zhvillimit, në mënyrë eksplicite apo implicite, në Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit mund të formulohej në këtë mënyrë: në sistemet e njëpasnjëshme të ekonomisë dhe politikës së globalizuar të kohëve moderne, cilët u detyruan të përshtaten me kë? Subjektet në fjalë mund të jenë klasë ose grupe shoqërore, rajone ose kombe. Në logjikën kapitaliste të bazuar në pronën private, është kapitali që komandon dhe punëson. Punëtorët nuk kanë akses të drejtpërdrejtë në mjetet e prodhimit, të cilat nuk janë përdorur me pëlqimin e tyre. Në zgjerimin e tij global, kapitalizmi po polarizon, domethënë është i bazuar në rregullimet asimetrike. Periferitë janë formuar për t'i shërbyer modelit të akumulimit në qendrat dominante. Ideologjia e kapitalizmit injoron konceptin e zhvillimit substancial, pasi njeh vetëm tregjet në zgjerim. Është e rëndësishme që termi "zhvillim" të shfaqet vetëm pas Luftës së Dytë Botërore (gjatë periudhës koloniale), mbështetur nga qeveritë e shteteve aziatike dhe afrikane që dolën nga lëvizjet çlirimtare kombëtare.
Patrick Bond, “Civil society on global governance: Facing divergent analysis, strategy and tactics”, International Society for Third-Sector Research Bangkok, 10 July 2006, tek: http://ccs.ukzn.ac.za/files/Bond%20ISTR%20final.pdf, fq 23. 341
160
Në këtë kuptim, konferenca e vitit 1955 e shteteve aziatike dhe afrikane në Bandung342 (ishte vendi i lindjes së projektit të zhvillimit të botës së re të tretë), ishte një projekt shumëdimensional i modernizimit: i ekonomisë (përmes industrializimit), shoqërisë dhe shtetit. Ky projekt i modernizimit shfaqej brenda një lloji të globalizimit dhe nuk është aspak një ftesë për autarkinë ekonomike dhe kulturore. Por kjo nënkuptonte që në këtë proces Veriu do të përshtatej me kërkesat për zhvillimin e Jugut, zhvillim i konceptuar si një "mbërthim". Globalizimi në këtë kontekst njihej më pas si rezultat i tejkalimit të konflikteve të negociatave midis partnerëve që njohin divergjencën e interesave të tyre. Në Amerikën Latine, propozohej një model analog zhvillimi. Në secilën prej këtyre hapave, globalizimi kapitalist mbështetej në aleancat shoqërore transnacionale, pa të cilat modelet e akumulimit në qendrat mbizotëruese dhe periferitë e dominuara nuk mund të riprodhoheshin. Modeli "kolonial", i sfiduar pas Luftës së Dytë Botërore, përfshinte menaxhimin e shoqërive të periferive nga klasat lokale të një lloji të caktuar (ndërmjetës tregtar, pronarë të mëdhenj tokash). Modeli i ri që rezultoi nga dekolonizimi përfshinte reforma sociale që privonin klasat më të vjetra dhe zëvendësonin blloqet hegjemonike të një lloji të ri (populisti kombëtar). Ky model konsiderohej baza e sukseseve (jo dështimeve!) të transformimit ekonomik dhe shoqëror të botës së tretë në vitet 1950, 1960 dhe 1970. Por gjithnjë luftohej - me dhunë - nga fuqitë imperialiste. Kthesa në konjukturën politike që filloi në vitet 1980 na risolli përsëri në kohët e mëparshme, përpara zhvillimit. Është e rëndësishme që gjuha e re e ekonomisë dominuese madje e braktis këtë term dhe zëvendëson me "përshtatjen strukturore", domethënë, përshtatjen e shoqërive dhe ekonomive të Jugut ndaj kërkesave të ndjekjes së akumulimit të kapitalit në Veri. Njëkohësisht, kjo kthesë në bilancin e pushtetit në përfitim të kapitalit duket kudo - në Veri dhe Jug - si një forcim i nënshtrimit të punës në kapital. Liberalizmi i ri doktrinar pranon vetëm tregjet në zgjerim, jo transformimin e qëllimshëm politik të strukturave sociale dhe ekonomike. Megjithëse imponohet në shoqëritë e Jugut me brutalitet ekstrem, modeli i ri (disa thonë neokolonial, por termi është i varfër - është me të vërtetë një çështje e mendimit "paleokolonial") duhej të vishej me një diskurs që i jepte atij pamjen e legjitimitetit. Ishte e nevojshme të ripërtërihej fjala "zhvillim" (si në Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit). Kjo u bë duke e zvogëluar atë në luftën kundër varfërisë dhe për qeverisje të mirë. Një seri dokumentesh e përgatitën këtë rishikim në kuptimin e fjalëve. Agjencitë e krijuara për të menaxhuar pjesën tjetër të botës (85% e popullsisë së tokës, periferitë e dominuara) nga imperializmi kolektiv përmbushën funksionet që priteshin prej tyre. Banka Botërore prodhoi, në këtë frymë, dokumente shqetësuese të quajtura Dokumentet Strategjike për Reduktimin e Varfërisë. FMNja imponoi prioritetin e shërbimit të borxhit, vetë borxhi ishte mjeti për të imponuar përshtatje strukturore. OBT-ja, larg qëndrimit të një institucioni përgjegjës për menaxhimin e tregtisë botërore, i kushtohet objektivit të formimit të sistemeve prodhuese të periferisë, në nevojat e 342
http://www.ena.lu/final_communique_asian_african_conference_bandung_24_april_1955-2-1192.
Në këtë konferencë shtetet pjesmarrësë ishin: Afganistani, Liberia, Kamboxhia, Libia, Nepali, Republika Popullore e Kinës, Egjipti, Filipinet, Etiopia, Arabia Saudite, Bregu i Fildishtë, Sudani, Irani, Siria, Iraku, Tailanda, Japonia, Turqia, Jordania, Republika Demokratike e Vietnamit, Laosi, Libani, Jemeni.
161
zgjerimit tregtar të Veriut, që do të thotë të veprojë si një shërbim kolektiv i kolonive. Bashkimi Europian, integroi marrëdhëniet midis BE-së dhe Grupit të Shteteve të Afrikës, Karaibeve dhe Paqësorit (ACP) brenda këtij konteksti, duke ndjekur fjalë për fjalë konventën për zhvillimin e AKP-së343. Mund të kërkohet pse qeveritë e vendeve të Jugut i janë nënshkruar të gjitha këto urdhërime të hartuara në qendrat imperialiste. Përgjigja, në terma të përgjithshëm, është se duhet të shikojmë në bllokimet hegjemoniste shoqërore të përmendura më sipër, të cilat mundësojnë riprodhimin e globalizimit asimetrik. Ekziston një klasë e re në vendet e periferisë që në fakt nxjerr ekzistencën e saj nga modeli i ri i liberalizmit të globalizuar. Kjo klasë merr pjesë në marrëveshjet e reja qeveritare që pasuan erozionin e modeleve kombëtare. Ka nga ata që ndoshta janë unike për të ashtuquajturat vende në zhvillim (Kina në radhë të parë). Në këto vende, qeveritë jetojnë në iluzione: ata mendojnë rreth "rritjes" (përmes rritjes së fortë), ndërsa ato janë ndërtuar si periferitë e industrializuara të së nesërmes dhe dominohen nga monopolet e reja në bazë të të cilave qendrat imperialiste riprodhojnë dominim (monopolet e teknologjisë, qasja në burimet natyrore të planetit dhe armët e shkatërrimit në masë). Historia padyshim do t'i japë përgjegjësia për të shpërndarë këto iluzione. Diskursi i zhvilluar në këtë drejtim nga mendimi dominues është i njohur: Afrika është e margjinalizuar në globalizimin e ri. Kjo është për fajin e vet, duke u zhytur në një nacionalizëm të tepruar. Ajo mund të dalë nga kjo situatë e vështirë nëse pranon të jetë "më e integruar" në globalizim nga një hapje krejtësisht e pakontrolluar që do të lejojë që kapitali i huaj ta "zhvillojë" atë. Varfëria e lidhur me këtë opsion, për të cilën nuk ka alternativë, do të jetë vetëm "kalimtare" dhe mund të zbutet nga programet që "luftojnë kundër varfërisë." Ky opsion do të kërkojë, gjithashtu, menaxhimin politik demokratik të quajtur "qeverisje e mirë". Ky diskutim ka shumë kontradikta dhe papërshtatshmëri. Afrika nuk është më pak e integruar në globalizim sesa në rajone të tjera, por ajo ishte dhe është e integruar ndryshe. Format e integrimit të ri të propozuar, në bazë të specializimit agro-mineral, nuk janë të reja, por janë, përkundrazi, një kthim pas (paleo-kolonial). Këto forma vetëm mund të nxjerrin në pah varfërimin dhe përjashtimin e masave të mëdha të popullsisë, në veçanti zonat rurale. Por njëkohësisht dhe në mënyrë të pavarur, ato lehtësojnë grabitjen e burimeve natyrore të kontinentit (naftë, minerale dhe dru), që ndoshta është objektivi kryesor i kapitalit të madh multinacional në Afrikë. Investimet e huaja direkte nuk do të vijnë në Afrikë për asgjë tjetër. Përgjegjësia e ekipeve aktuale qeveritare nuk duhet të falet. Por kjo nuk shfajëson forcat dominuese në qendrat e kapitalit të sistemit global nga përgjegjësia. Partneriteti i ri për Zhvillimin e Afrikës (NEPAD)344 është padyshim pjesë e mendimit të ri liberal, por jo me qëndrime të forta. Duhet të mbahet mend se fillimisht pas kësaj iniciative ishte refuzimi i justifikuar i diskursit "afro-pesimist" racist dhe shpalljes nga Thabo Mbeky më 1998 se "afrikanët duhet dhe mund të përshtatin modernitetin", një mënyrë për të treguar 343
Partnership Agreement between the members of the African, Caribbean and Pacific Group of States of the one part, and the European Community and its Member States, of f the other part, signed in Cotonou on 23 June 2000, tek: https://eur-lex.europa.eu/resource.html?uri=cellar:eebc0bbc-f137-4565-952d-
3e1ce81ee890.0004.04/DOC_2&format=PDF New Partnership for Africa’s Development (NEPAD), http://siteresources.worldbank.org/INTAFRREGINICOO/Resources/NEPAD_Brief.pdf 344
162
rilindjen e Afrikës që ai kërkoi. Por Mbeky nxitoi në të njëjtën diskutim duke specifikuar se ky përvetësim duhet të bëhet "në bashkëpunim me vendet e zhvilluara", duke injoruar apo duke pretenduar të injorojnë, se kjo nuk ka qenë kurrë deri më tani. NEPAD-i madje përfshinte në titullin e saj termin "partneritet", i përdorur zakonisht për një kohë të gjatë nga Bashkimi Evropian dhe miratuar, nga ana tjetër, nga Diskutimi i Mijëvjeçarit i Kombeve të Bashkuara. Në përmbajtjen e tij, dokumenti themelues i NEPAD-it, Partneriteti i ri për Zhvillimin e Afrikës nuk ishte, në fakt, shumë koherent. Identifikonte pengesat që bllokonin zhvillimin në Afrikë, të cilat identifikonin në të gjitha aspektet e realitetit (infrastruktura dhe energjia, arsimi dhe shëndetësia, bujqësia familjare dhe mjedisi, dhe teknologjitë moderne, veçanërisht teknologjia kompjuterike), duke dhënë përshtypjen se ai merrte në konsideratë praktikat armiqësore të tregtisë botërore. Por, në të njëjtën kohë, dokumenti përputhej me mendimin dominant liberal: ai braktiste qendrën e industrisë që Plani i Lagosit për Veprim345, në kohën e tij dhe me arsye të mirë, mori si bosht të zhvillimit për këtë industry, të paktë të industrializuar të kontinenteve të tokës. Ajo i përmbahej një modeli agro-mineral të rritjes (paleo-kolonial), dhe miratonte diskursin mbi uljen e varfërisë. Padyshim edhe më seriozisht dokumenti i NEPAD-it ishte në të njëjtën linjë me mendimin liberal në diskursin e "qeverisjes së mirë". Ky ishte një koncept i dobishëm si një mënyrë për të shkëputur përparimin demokratik nga progresi social, për të mohuar rëndësinë e tyre të barabartë dhe lidhjen e pazgjidhshme me njëra tjetër, dhe për të reduktuar demokracinë në një menaxhim të mirë, duke ju nënshtruar kërkesave të kapitalit privat nga një menaxhim "apolitik". Ky diskurs vinte në momentin kur ndërprerja e ndërtimit të shtetit të imponuar nga rregullimet strukturore kishte krijua, jo kushtet për një avancim demokratik, por, në vend të kësaj, kushtet për zhvendosjen drejt përparësive të kombësive etnike dhe identiteteve fetare (para-etnike dhe para-fetar) që manipuloheshin nga mafiat lokale, përfituesit e huaj dhe shpesh degjeneronin në "luftëra civile" të egra. Ashtu si argumentonte edhe Bernard FounouTchuigoua, është më shumë një fazë e re në përshtatjen strukturore asimetrike se sa një çështje e një partneriteti Veri-Jug. Dokumenti i NEPAD e fitonte kuptimin e tij në formën hezituese të tij ose në frymën e butë të qëndrimeve. NEPAD-i gjithashtu propozonte një zhvillim "të integruar" Pan-Afrikan, ashtu si BE-ja, duke i dhënë përparësi përshtatjeve me grupet afrikane rajonale. Por, në fund, ky dokument kishte rëndësi, për sa i përket propozimeve të tij mbi tregtinë, transfertat kapitale, teknologjinë dhe patentat, i përafruar me dogmat liberale. Si përfundim një sistem i këtij lloji e kishte të vështirë të ardhmen. As OZHM-të as NEPAD-i nuk do të mundësonin zvogëlimin e seriozitetit të problemeve dhe frenimin e proceseve që rezultonin nga frenimi i zhvillimit politik dhe social. Legjitimiteti i qeverive oshte zhdukur. Prandaj kushtet ishin të pjekura për shfaqjen e hegjemonive të tjera shoqërore që bënin të mundur ringjalljen e zhvillimit të konceptuar ashtu siç duhet: kombinimi i pandashëm
ORGANIZARION OF AFRICAN UNITY, “Lagos plan of action for the economic development of Africa 1980-2000”, Reprinted by the OAU P.O. Box 3243 Addis Ababa Ethiopia. file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/Lagos-Plan-of-Action.pdf, fq 15-16. 345
163
i progresit social, avancimi demokratik dhe afirmimi i pavarësisë kombëtare brenda një globalizimi shumëpalësh të negociuar.
164
Kreu V. SFIDAT E DIPLOMACISË EKONOMIKE TË KOMBEVE TË BASHKUARA NË VIGJILJE TË MIJËVJEÇARIT TË RI. 5.1 Kombet e Bashkuara dhe Zhvillimi në vorbullën e Globalizimit. Marrëdhëniet ndërkombëtare paraqesin një fushë shumë dinamike. Realitetet e reja në botë pas rrënies së murit të Berlinit patjetër ndikuan në marrëdhëniet ndërkombëtare, politikën e jashtme dhe diplomacinë. Për shkak të prezencës konstante të marrëdhënieve VeriJug, ajo që njihet si një "internacionalizëm human", e karakterizuar nga një qëndrim më bujar ndaj problemeve të vendeve më pak të zhvilluara, po bëhet gjithnjë e më e theksuar sidomos në organizatat ndërkombëtare si Kombet e Bashkuara. Kjo tregon që globalizimi, i cili gjithnjë e më shumë është i pranishëm në të gjitha fushat si një proces i ndryshimeve strukturore, kryesisht zhvillohet në botën e tregjeve, të mallrave dhe të parave dhe është rezultat i përparimeve të reja në teknologjitë e komunikimit që çojnë në shfaqjen e një rrjeti global të informacionit. Globalizimi është rezultat i balancit të pushtetit, por sublimon si demokratizimin ashtu edhe demokracinë, tregtinë e lirë, të drejtën ndërkombëtare, bashkëpunimin dhe partneritetin. Kështu, globalizimi me konceptin e tij të "4 I-ve" të internacionalizimit, integrimit, individualizimit dhe informatizimit ka mundësuar ndryshime në bashkësinë ndërkombëtare. Ndarja e normave dhe ideve neoliberale së bashku me përkatësinë e komunitetit janë faktorët kryesorë në integrimin në tregun ekonomik botëror dhe në krijimin e aleancave apo marrëdhënieve të mira të punës me vendet e interesave të ngjashme. Kjo gjithashtu çon përmes miratimit të politikave liberale të tregtisë në ekonominë ndërkombëtare liberale dhe megjithëse kjo është thelbësore për vendet e vogla dhe të mesme, mund të jetë gjithashtu e vlefshme për fuqitë më të mëdha. Në botën e sotme globalizimi, integrimi dhe bashkëpunimi janë një mënyrë jetese dhe për të gjitha vendet që duan të konsiderohen si pjesë e familjes demokratike të kombeve, është e rëndësishme që politika e tyre e jashtme të jetë transparente, kjo kontribuon në një stabilitet dhe ndërtim të besimit midis kombeve. Duke patur këtë parasysh, diplomacia ekonomike po bëhet një nga aspektet e diplomacisë në përgjithësi. Kur flasim për diplomacinë ekonomike, është e rëndësishme të theksohet rëndësia në rritje e multilateralizmit dhe negociatave shumëpalëshe, roli i organizatave ndërkombëtare dhe grupeve të integrimit rajonal, si dhe domosdoshmëria për t'u marrë me të gjitha pjesët përbërëse të shoqërisë civile. Deri më tani diplomacia tradicionale ishte kryesisht e orientuar për t'u marrë me qeveritë, ndërkohë që ndërveprimi me shoqërinë civile në përgjithësi ishte i kufizuar në disa organizata joqeveritare me fushëveprim ndërkombëtar të veprimit. Komuniteti i biznesit, një pjesë përbërëse e rëndësishme e shoqërisë civile, u arrit kryesisht nëpërmjet qeverive të tyre përkatëse. Globalizimi i ekonomisë dhe zhvillimi gjithnjë në rritje i teknologjive të informacionit dhe komunikimit kanë vendosur mënyra të reja të sjelljes diplomatike që kanë të bëjnë me shoqërinë civile dhe veçanërisht biznesin. Globalizimi i ekonomisë botërore na ballafaqon me shumë sfida të reja. Globalizimi i dekadës së fundit është përshpejtuar në mënyrë dramatike dhe ka krijuar një botë gjithnjë e më të ndërlidhur dhe të ndërvarur. Globalizimi ka të bëjë me tregtinë ndërkombëtare, investimet dhe financat që janë rritur shumë më shpejt se të ardhurat kombëtare, në mënyrë që ekonomitë tona të jenë gjithnjë e më shumë të integruara. Po ashtu është edhe për teknologjinë, sëmundjet (HIV/AIDS) etj. Globalizimi gjithashtu ka një anë keqdashëse, duke shkaktuar lloje të ndryshme, shpesh kriminale, të dhunës dhe kërcënimeve ndaj sigurisë njerëzore346.Në të njëjtën kohë, globalizimi ka të bëjë me rreziqet, si dhe me mundësitë. Në nivel global, duhet të krijohet një arkitekturë më e fortë financiare 346
Jorge Heine and Ramesh Thakur, eds., “The Dark Side of Globalization”, New York, shtëpia botuese: United Nations University Press, 2011, fq 5.
165
ndërkombëtare, të luftohen sëmundjet, të mbrohen mjedisin etj. Dhe, siç ka cituar James Wolfensohn, ish Presidenti i BB tha: "Ne nuk mund ta kthejmë mbrapsht globalizimin. Sfida jonë është që globalizimi të bëhet një instrument i mundësisë dhe përfshirjes - jo frikës dhe pasigurisë. Ne duhet të punojmë së bashku për të shfrytëzuar përfitimet e globalizimit për të ofruar begati për shumë njerëz, jo vetëm për disa". Në këtë kontekst, duhet t'i kushtohet vëmendje e veçantë përcaktimit se çfarë lloj kuadri financiar nevojitet për institucionet rregullatore financiare ndërkombëtare dhe mbikombëtare si Banka Botërore, FMN-ja dhe OBT-ja për të trajtuar gamën e çështjeve që dalin nga një sistem i globalizuar Globalizimi i cili ka dimension ekonomik, social dhe politik, nuk është një fenomen i ri. Megjithatë, forcat dhe proceset që lidhen me të, si dhe mundësitë dhe sfidat, janë gjithnjë e më të dukshme në botën e sotme. Ndërsa globalizimi ekonomik jep shumë përfitime, veçanërisht për disa në vendet më të pasura, ose ndoshta për shumë në klasat e sipërme të të gjitha vendeve, gjithashtu ka sjellë një pabarazi të shumëfishtë. Ish-Sekretari i Përgjithshëm Kofi Annan reflektonte këtë problem tek "Ne popujt": Roli i Kombeve të Bashkuara në shekullin 21të: "Përfitimet e globalizimit janë të qarta: rritja më e shpejtë ekonomike, standardet më të larta të jetesës, përshpejtimi i inovacionit dhe përhapja e teknologjisë, zhvillimi i aftësive të menaxhimit, ofron mundësi të reja ekonomike për individët. Megjithatë, këto përfitime janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë. Ato janë "shumë të përqendruara midis një numri relativisht të vogël të vendeve dhe janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë brenda tyre"347. Ndikimi i globalizimit ndryshon në mënyrë dramatike nga rajoni në rajon dhe nga rasti në rast. Siç theksohet në një raport të mëparshëm nga Anan, "përvoja e vërtetë e globalizimit, në masë të madhe, ndryshonte me nivelin e zhvillimit në të cilin një vend e përjetoi atë"348. Në disa raste, ku ekonomitë kombëtare ishin pozicionuar mirë në aspektin e kapacitetit dhe orientimit ekonomik, ka ardhur rritja e shpejtë ekonomike. Diku tjetër rezultati ka qenë shumë më pak pozitiv, duke kontribuar në rritjen e varfërisë, pabarazisë, margjinalizimit dhe pasigurisë njerëzore, veçanërisht nëpërmjet papunësisë. Në disa vende, globalizimi në të vërtetë mund të dëmtojë shumë nga përpjekjet e zhvillimit nga agjencitë e Kombeve të Bashkuara. Deklarata e Mijëvjeçarit identifikoi disa sfida zhvillimore që janë përkthyer në tetë Objektiva Zhvillimi të Mijëvjeçarit. Ajo gjithashtu identifikoi globalizimin si një çështje kyçe që ballafaqohet me bashkësinë ndërkombëtare të shteteve. Shtetet anëtare të OKB-së në përputhje me këtë u zotuan të veprojnë "për të siguruar që globalizimi të bëhet një forcë pozitive për të gjithë njerëzit e botës"349. Por çfarë është globalizimi? Si duhet të vlerësojmë përgjigjet e sistemit të OKB-së ndaj tij? Si ndikoi globalizimi në OZHM-të dhe tensioni i përsëritur midis përpjekjeve të shteti dhe tregut për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor dhe sigurinë njerëzore? Nga njëra anë, globalizimi si një koncept është i dobishëm për të kuptuar çështjet bashkëkohore botërore. Nga ana tjetër, ai nuk ka një përkufizim të pranuar gjerësisht. Në thelbin e tij globalizimi i referohet lëvizjes së mallrave, shërbimeve, ideve dhe njerëzve përtej kufijve kombëtarë në një botë gjithnjë e më të vogël. Në këtë kuptim ai lidhet me ndërkombëtarizimin, ndërlidhjen, ndërvartësinë etj 350 . Në fillim të shekullit njëzet e një, transaksionet globale në tregjet valutore kishin arritur një nivel gati tetëdhjetë herë më të madh se tregtia botërore. Rritja e investimeve të huaja direkte dhe flukset e kapitalit në vendet në 347
Kofi A. Annan, “We the Peoples”: The Role of the United Nations in the 21st Century”, New York, shtëpia botuese: United Nations, 2000), fq 9–10. 348 UN document A.AC.253/25, March 22, 2000. 349 UN document A/RES/55/2, September 18, 2000 350 David P. Forsythe, Patrice C. McMahon, and Andrew Wedeman, eds., “American Foreign Policy in a Globalized World”, New York, shtëpia botuese: Routledge, 2006, fq 17.
166
zhvillim kanë tejkaluar edhe tregtinë ndërkombëtare. Zgjerimi i tregjeve globale dhe i prodhimit dhe aspekte të tjera të shpërndarjes në mbarë botën e kapitalizmit është vetëm një nga dimensionet e transformimeve sociale të përfshira në globalizim351. Zgjerimi i tregjeve, për shembull, sfidon shtetin dhe institucionet dhe ka çuar në ngritjen e lëvizjeve të reja shoqërore dhe politike352. Globalizimi po ndryshon thellësisht fytyrën e politikës botërore dhe natyrën e bashkëveprimit dhe ekzistencës shoqërore njerëzore, dhe kështu ai duhet të ndryshojë edhe fytyrën e multilateralizmit. Për shembull, natyra, struktura, modeli gjeografik dhe madhësia e tregtisë botërore dhe investimeve janë në transformim. Ndërsa kriza financiare e vitit 2008 në Shtetet e Bashkuara e bëri të qartë, globalizimi gjithashtu do të thotë që problemet serioze ekonomike në ekonominë më të madhe në botë shkaktoi probleme serioze ekonomike në shumë vende të tjera të botës. Në mënyrë të ngjashme, kriza e borxhit të vitit 2012 në Europë kërcënoi të hidhte tërë ekonominë botërore në recesion, ashtu si ngadalësimi i ekonomisë Kineze ishte shqetësues për ekonomitë aziatike në veçanti. Zhvillimi i tregjeve financiare dhe i institucioneve, së bashku me rritjen e jashtëzakonshme të investimeve të huaja direkte, investimet afatshkurtra të portofolit dhe flukseve të tjera transnacionale të kapitalit në rajonet në zhvillim, ka transformuar në mënyrë dramatike klimën ekonomike dhe politike353. Këto ndryshime kanë pasur një vështirësi ndikimi në vendet më të varfëra në zhvillim në drejtim të rritjes, varfërisë dhe pabarazisë në të ardhura. Koncepti i globalizimit siguron një kontekst brenda të cilit formulohen dhe ndërtohen çështjet dhe sfidat e qeverisjes globale në mënyrë që të vlerësohet puna e institucioneve ndërkombëtare në përmbushjen e mandateve të tyre në promovimin e sigurisë njerëzore dhe zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor. Sfida kryesore me të cilën ballafaqohen Kombet e Bashkuara është gjetja e mënyrave për të përdorur mundësitë e qenësishme në globalizim për të ndihmuar njerëzit gjithandej dhe përballen më mirë me efekte anësore të padëshirueshme. Mundësitë janë të lidhura me rritjen e aksesit në teknologjinë e informacionit dhe komunikimit, ekspozimin më të madh publik ndaj ndërgjegjësimit dhe ndërgjegjësimit të tyre dhe shkëmbimeve shoqërore "në kohë reale". Strategjia për zbatimin e OZHM-ve ilustronte të dyja mundësitë dhe sfidat që paraqiste globalizimi për arritjen e zhvillimit dhe sigurisë së qëndrueshme njerëzore. Strategjia e OKB-së për çrrënjosjen e varfërisë. Takimet ndërkombëtare gjatë dy dekadave të fundit kanë rezultuar me një strategji kryesisht konsensuale për vlerësimin e progresit drejt përballjes me ndikimet negative të globalizimit dhe çrrënjosjen e varfërisë. Në të njëjtën kohë, këto takime reflektuan një tension midis shteteve duke favorizuar një qasje më autoritare dhe rregullative për nxitjen e zhvillimit dhe atyre që kërkonin të shfrytëzonin forcat e tregut për këtë qëllim. Ky tension ka rezultuar në një kompromis të paqartë, ku të dy strategjitë janë ndjekur, megjithëse me burime asimetrike. Strategjia konsensuale ishte e organizuar rreth tetë objektivave kryesore të zhvillimit, OZHM-ve dhe tetëmbëdhjetë qëllimeve të ndërlidhur. Çdo objektiv ka patur një kornizë kohore dhe një objektiv të caktuar dhe një ose më shumë tregues që duhet të monitoroheshin për të vlerësuar lëvizjen drejt arritjes. Shtatë nga tetë objektivat kryesore përqëndrohen në objektivat thelbësore. Tetë OZHM-të merret me krijimin e kapaciteteve për të arritur shtatë të tjerët. Në mënyrë kumulative, OZHM-të mund të shihen si të përforcuara dhe të ndërthurura reciprokisht. Zhdukja e varfërisë së skajshme, për shembull, ka gjasa të zvogëlojë në mënyrë drastike vdekshmërinë foshnjore, të përmirësojë shëndetin e nënës dhe të 351
Jon Carlson, “Myths,State Expansion, and the Birth of Globalizations: A Comparative Perspective”, New Yor k, shtëpia botuese: Palgrave Macmillan, 2012, fq 4. 352 Ngaire Woods, “The Political Economy of Globalization, in The Political Economy of Globalization”, ed. Ngaire Woods, New York, shtëpia botuese: St. Martin’s, 2000, fq 1–19. 353 “Impact of Globalization on Social Development”, UN document A.AC.253/25, March 12, 2000, fq 3–8.
167
sigurojë më mirë qëndrueshmërinë mjedisore. Ngjashëm, arritja e arsimit fillor universal, promovimi i barazisë gjinore, fuqizimi i grave dhe lufta kundër HIV/AIDS, malaries dhe sëmundjeve të tjera, padyshim do të çojë përpara në drejtim të çrrënjosjes së varfërisë. U hartua një strategji e gjerë e sistemit të OKB-së për mobilizimin e mbështetjes dhe monitorimin e progresit drejt arritjes së OZHM-ve. Strategjia kishte katër komponentë kryesorë: Projekti i Mijëvjeçarit, Fushata e Mijëvjeçarit, Raportet e Mijëvjeçarit, dhe monitorimi në nivel vendi dhe aktivitetet në nivel kombëtar. Projekti i Mijëvjeçarit kërkonte të mobilizonte studiues nga e gjithë bota dhe të fokusonte dituritë e tyre kolektive dhe përpjekjet kërkimore në arritjen e OZHM-ve. Qëllimi i kësaj iniciative ishte të ndihmonte shtetet anëtare dhe agjencitë të zhvillonin strategjitë e zbatimit për arritjen e OZHM-ve. Ai u përpoq të identifikojë prioritetet, strategjitë e zbatimit dhe mjetet e financimit. Në fillim të tij, projekti drejtohej nga Jeffrey Sachs i Universitetit Columbia, i cili shërbeu si këshilltar i posaçëm për Sekretarin e Përgjithshëm. U ngritën dhjetë grupe pune ekspertësh për të kryer hulumtimet e nevojshme dhe për t'i raportuar rezultatet e tyre tek Sekretari i Përgjithshëm dhe Administratori i UNDP-së. Secila forcë e punës u fokusua në një grup specifik të objektivave të OZHM-ve. Pjesë e procesit ishte edhe Raporti i Zhvillimit Njerëzor i vitit 2003, i cili u përqëndrua në OZHM-të 354 . Gjithashtu, fushata synon të promovojë dhe të përforcojë bashkëpunimin ndërmjet agjencive të OKB-së, FMN-së, Bankës Botërore dhe OBT-së. Raporti përmbledhës përfundimtar i ekipit të Sachs, “Investimi në Zhvillim”, u botua në muajin Mars të vitit 2005 si sfond për Samitin Botëror dhe vuri në dukje se sistemi i ndihmës për zhvillim ende nuk ishte i bazuar në OZHMtë dhe nuk kishte një qasje koherente ndaj varfërisë. Të dhjetë raportet shoqëruese siguruan rezervë statistikore në një farë thellësie për argumentin. Megjithëse ka pasur një koordinim të nivelit të ulët, FMN-ja, Banka Botërore dhe bankat për zhvillim rajonal ende nuk ishin të lidhura mirë me agjencitë e OKB-së për projekte lokale355. Në vitin 2006, mbështetja e OZHM-ve zëvendësoi Projektin e Mijëvjeçarit dhe punoi me vendet për të zhvilluar dhe të zbatonte strategjitë e tyre kombëtare të zhvillimit. U ngritën dy grupe këshillëdhënëse për të ndihmuar në zbatimin e projektit. I pari është Grupi i Ekspertëve të OKB-së, i përbërë nga përfaqësues të lartë nga agjencitë e Kombeve të Bashkuara për të siguruar që dhjetë grupet e punës të kishin qasje dhe të shfrytëzonin plotësisht njohuritë, përvojën dhe kapacitetet e sistemit të OKB-së. I dyti ishte Paneli Këshillimor Ndërkombëtar i Ekspertëve në fushat përkatëse të interesit. Projekti përfundoi zyrtarisht punën e tij në vitin 2006 dhe në vitin 2007 u integrua në UNDP-në. Fushata e Mijëvjeçarit u hartua për të mobilizuar mbështetjen për OZHM-të. Kjo bëri që shtetet anëtare të përmbushnin zotimet e marra dhe t'i bindnin që një konsistencë më e madhe në tregti, financa, arsim, shëndetësi dhe zhvillim ishte vendimtare për suksesin e OZHM-ve. Të paktën një rezultat pozitiv i fushatës në Samitin Botëror të vitit 2005 ishte të siguronte mbështetjen e SHBA për OZHM-të, dhe ndihmoi në rifitimin dhe rifokusimin e OKB-së në Samitin e OZHM-ve në vitin 2010. Miguel d'Escoto Brockmann, President i seancës së gjashtëdhjetë e tre të Asamblesë së Përgjithshme, i mbështetur nga Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki-moon, shfrytëzuan një ngjarje të nivelit të lartë të liderëve botërorë, me përfaqësues të sektorit privat dhe partnerët e shoqërisë civile për të diskutuar mënyrat specifike të bashkëpunimit për të arritur Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Shërbimi ndërlidhës jo-qeveritar i OKB-së (NGLS) raportoi se "Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit, për një periudhë relativisht të shkurtër kohore, kishin fituar një mbështetje të jashtëzakonshme, kryesisht në qarqet e zhvillimit por gjithnjë e më shumë në qarqet e tregtisë dhe të financave. Shumë aktorë po kërkonin mënyrat për të nxitur agjendat 354
UNDP, Human Development Report 2003, New York, shtëpia botuese: Oxford University Press, 2003. Millennium Development Project, “Investing in Development: A Practical Plan to Achieve the Millennium D evelopment Goals”, New York, shtëpia botuese: UNDP, 2005. 355
168
zhvillimore të ndryshme dhe nganjëherë konkurruese dhe po imagjinin se si ato mund të bëheshin një mjet politik i fuqishëm për të mbajtur përgjegjësitë e qeverive dhe institucioneve ndërkombëtare"356. OZHM-të ofronin një kuadër të përdorur gjerësisht për shqyrtimin e punës së sistemi i OKB-së në përgjigje të globalizimit. Kriza financiare e vitit 2008 dhe pasojat e vazhdueshme ekonomike shkaktuan paqëndrueshmëri në ekonominë botërore, siç u tha edhe më lart. Recesioni në shumë pjesë të Evropës dhe pak ose aspak rritje në vende të tjera në ekonomitë e industrializuara të avancuara ka ndikuar gjithashtu në aftësinë e donatorëve për të zotëruar burimet e nevojshme për të përmbushur OZHM-të. Kjo përkthehet në një krizë të dyfishtë për shumë shtete në zhvillim357. Përkundër shqetësimeve fillestare që kriza do të kërcënonte përparimin e OZHM-ve358, efekti ka qenë i pabarabartë, me vendet në zhvillim më të integruar në ekonominë botërore (si Amerika Latine) më shumë se shtetet në Afrikën SubSahariane359. Departamenti i OKB-së për Çështjet Ekonomike dhe Sociale (DESA) ndoqi dhe monitoroi ndikimin e krizës. DESA ishte e shqetësuar se papunësia e lartë, sidomos tek të rinjtë dhe gratë, së bashku me kursimet dhe kërcënimi i një recesioni të dyfishtë do të pengonte reduktimin e varfërisë360. Përkundër këtyre sfidave, OKB-ja mbeti e fokusuar në zbatimin e OZHM-ve, rregullimin dhe përshtatjen përgjatë gjithë rrugës361. Zbatimi i OZHM-ve si sbatim i strategjisë për çrrënjosjen e varfërisë. Duke patur në vëmendje se OZHM-të ishin një nga format më të larta të shprehjes së diplomacisë ekonomike të OKB-së është më e dobishme të shpaloset progresi dhe mangësitë në implementimin e OZHM-ve nëpërmjet një vlerësimi të çdo objektivi/tematike. Së pari, çrrënjosja e varfërisë qëndron në thelbin e OZHM-ve dhe përpjekjeve të zhvillimit të qëndrueshëm të OKB-së. Organizata botërore e mat varfërinë ekstreme duke përcaktuar numrin e njerëzve që jetojnë me më pak se 1.25 dollarë në ditë (më parë niveli ishte 1.00 dollarë në ditë). Duke pasur parasysh këtë, Raporti i Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit 2012 (MDGR 2012) tregoi se normat e varfërisë kanë rënë në të gjitha rajonet që nga viti 1990. Numri absolut i jashtëzakonisht të varfërve në botën në zhvillim ra nga mbi 2 miliardë në vitin 1990 në mbi 1.4 miliardë në vitin 2008, dhe përqindja e njerëzve që jetojnë në varfëri të skajshme ra nga 47% në vitin 1990 në 24 % në vitin 2008362. Siç u reflektua në MDGR 2011, "pavarësisht pengesave të rëndësishme për rënien ekonomike 2008-2009, të përkeqësuar nga kriza e ushqimit dhe e energjisë, bota ishte ende në rrugë të mbarë për të arritur objektivin e reduktimit të varfërisë" 363 . Në fakt, vlerësimet paraprake për vitet e fundit të OZHM-ve tregonin se objektivi i reduktimit të varfërisë ekstreme në gjysmën e nivelit të saj të
356
NGLS Roundup, “MDGs: Moving Forward on the Millennium Development Goals”, November 2002. Michael Chibba, “The Millennium Development Goals: Key Current Issues and Challenges”, Development P olicy Review 29, no. 1 (2011), fq 75–90. 358 Joses M. Kirigia, Benjamin M. Nganda, Chris N. Mwikisa, and Bernardino Cardoso, “The Effects of Global F inancial Crisis on Funding for Health Development in Nineteen Countries of the WHO African Region”, Interna tional Health and Human Rights 11, no. 1 (2011): fq 1–10. 359 Frances Stewart, “The Impact of the Global Economic Crises on the Poor: Comparing the1980s and 2000s”, Journal of Human Development and Capabilities 13, no. 1 (2012): fq 83–105. 360 DESA, World Economic Situation and Prospects 2012 (New York: United Nations, 2012), http://www.un.org /en/development/desa//policy/wesp. 361Sakiko FukadaParr, “Millennium Development Goals: Why They Matter”, Global Governance 10, no. 4 (200 4): fq 395–402. 362 The Millennium Development Goals Report 2012, New York, shtëpia botuese: United Nations, 2012, fq 7, http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG%20Report%202012.pdf; hereafter MDGR 2012. 363 The Millennium Development Goals Report 2011, New York, shtëpia botuese: United Nations, 2011, fq 4, http://www.un.org/millenniumgoals/11_MDG%20Report_EN.pdf; hereafter MDGR 2011. 357
169
vitit 1990 do të arrihej në një nivel global përpara afatit kohor të vitit 2015"364. Megjithëse varfëria ekstreme në të gjithë botën ishte në rënie, përfitimet e masave të rritjes nga statistikat e përgjithshme fshehin shpërndarjen e pabarabartë të përfitimeve të tilla. Kina vazhdonte të bënte përparim mbresëlënës dhe së bashku me Indinë ishin statistikisht përgjegjëse për progresin e matur globalisht, sepse të dyja përbënin një të tretën e popullsisë së botës. Kina ishte vendi që kishte bërë hapat më të jashtëzakonshme gjatë viteve 90-të në zvogëlimin e numrit të popullsisë tejet të varfër. Ky sukses kinez korrespondon shumë me rritjen ekonomike të paprecedent, e cila është përshpejtuar në shekullin e njëzet e një. Një numër i vendeve të tjera të Azisë Lindore dhe të Paqësorit bënë përparime mbresëlënëse, duke reduktuar gjysmën e numrit të të varfërve në rajon365. Komuniteti ndërkombëtar në përgjithësi ishte në rrugën e duhur për të përmbushur objektivin e parë në vitin 2015. Megjithatë, Afrika Sub-Sahariane dhe Azia Jugore mbeteshin një shqetësim për të gjitha objektivat e OZHM-ve. Tetëdhjetë për qind e atyre që jetonin në varfëri të skajshme banoni në këto dy rajone. Së dyti, uria dhe kequshqyerja lidhen shumë me varfërinë. Qëllimi specifik ishte që të përgjysmohej përqindja e njerëzve që vuajnin nga uria midis viteve 1990 dhe 2015. Në vitin 1997, numri i njerëzve të uritur kronik ishte 791 milionë, që paraqiste një reduktim dramatik nga viti 1970, kur kjo shifër ishte 959 milionë. Megjithatë, në fund të viteve 1990, pati një ndryshim të fortë dhe deri në vitin 2002 numri ishte rritur në 852 milionë. Në vitin 2002, objektivi i urisë së OZHM-ve u përmbush në vetëm 3 % të vendeve dhe vetëm 46 % ishin në rrugën e duhur. Nga 5 % e mbetur, rreth gjysma (24 % e totalit) kishin mbetur shumë prapa. Në një shënim disi më pozitiv, uria e fëmijëve ishte në rënie në shumicën e rajoneve. Në vitin 2008, shifrat shkuan në 850 milionë - më shumë se 15 % e popullsisë së botës. Të dhënat e Organizatës së Ushqimit dhe Bujqësisë tregonin se mbi një e treta e njerëzve që jetonin në vendet më pak të zhvilluara (LDC) dhe 17 % e njerëzve në botën në zhvillim si një e tërë ishin të kequshqyer dhe shkalla e reduktimit reflektonte se situata ishte duke u përkeqësuar366. Sipas MDGR 2007, "globalisht, përqindja e fëmijëve nën moshën pesë vjeç që ishin nën peshë ranë me një të pestën në periudhën 1990-2005. Azia Lindore tregoi përmirësimin më të madh dhe po e tejkalonte objektivin e OZHM-ve, kryesisht për shkak të përparimeve të Kinës, ku kequshqyerja e fëmijës u përgjysmua midis viteve 1990 dhe 2006”367. MDGR 2012 theksonte se ende rreth 20 % e fëmijëve në botën në zhvillim ishin nën peshë, me fëmijët më të varfër në Azinë Jugore368. Parashikueshmërisht, Azia Jugore dhe Afrika Sub-Sahariane, duke u përmirësuar disi, ishin ende në nivele të papranueshme. Megjithatë ka edhe histori pozitive. Përballë urisë dhe kundërshtimit të disa donatorëve ndërkombëtarë, për shembull, qeveria e Malavit në vitin 2005 krijoi një program agresiv të subvencionimit për një milion fermerë të vegjël për kultivimin e misrit. Ky program dha rezultate të rëndësishme. Jo vetëm që vendi filloi të përballej me urinë, por edhe arriti të eksportonte misër në vendet fqinje. Rritja globale në çmimet e mallrave, duke përfshirë ushqimin, në 2007-2008 përkeqësoi urinë jo vetëm në Azinë Jugore dhe Afrikën Sub-Sahariane, por edhe në vende si Tajlanda, Malajzia dhe Vietnami. Për shumë vende në zhvillim, kriza ushqimore ishte më shqetësuese sesa kriza globale ekonomike dhe financiare. Rritja e çmimeve të ushqimeve në vitin 2012 përsëri kërcënoi përparimin drejt këtij Objektivi. 364
Shiko MDGR 2012, fq 7. Shiko Millennium Project, Investing in Development, fq 13–14. 366 Food and Agriculture Organization, “The State of Food and Agriculture 2007”, Rome,November 15, 2007, fq 130–134. 367 United Nations “The Millennium Development Goals Report 2007”, New York: , 2007, fq 8. 368 Shiko MDGR 2012, fq 17. 365
170
Së treti, Objektivi i arsimit (OZHM 2) ishte të siguronte që deri në vitin 2015 "fëmijët kudo, djemtë dhe vajzat, do të ishin në gjendje të përfundonin një kurs të plotë të arsimit fillor". Megjithatë, të dhënat treguan rezultate jo të mira drejt arritjes së objektivit. Normat e rregjistrimit të shkollave fillore në vendet në zhvillim ishin mesatarisht 90 %. Shumë përparime u bënë në shumë pjesë të botës në zhvillim, përfshirë CIS aziatike, Azinë Lindore, Amerikën Latine dhe Karaibet, dhe Afrikën e Veriut. Ka pasur gjithashtu progres në reduktimin e pabarazive gjinore në shumë rajone. Megjithatë, 121 milion fëmijë mbetën prapa, veçanërisht në Afrikën subsahariane, Azinë Jugore, Oqeanin, Azinë Perëndimore dhe vendet evropiane të CIS. Me normat e përfundimit prej rreth 50 %, Afrika nënsahariane është në fund të listës, e ndjekur nga Azia Jugore, e cila qëndron në rreth 70 %. Mbi gjysma e fëmijëve jashtë shkollës janë vajza369. Regjistrimi tregonte një rritje shumë të ngadalë, duke shfaqur një rritje me vetëm 8 % që nga viti 1999370. Për më tepër, shumica e kësaj rritjeje ka ndodhur para vitit 2004. Që atëherë, është shënuar një përparim i vogël. Afrika Sub-Sahariane ka bërë disa përmirësime të rëndësishme, me një rritje që nga viti 1999, por perspektivat për arritjen e objektivit deri në vitin 2015 ishin të pakta. Në Samitin Botëror 2005, shtetet anëtare rikonfirmuan angazhimin e tyre "që të gjithë fëmijët të kenë qasje dhe të përfundojnë arsimin fillor të lirë dhe të detyrueshëm të cilësisë së mirë, të eliminojnë pabarazinë gjinore dhe mosbalancimin dhe të rinovojnë përpjekjet për të përmirësuar arsimimin e vajzave" 371 . Për më tepër, shtetet angazhoheshin të mbështesinin përpjekjet kombëtare për të zbatuar iniciativat e “Arsimit për të Gjithë”. Siç tregoi MDGR 2011, "të qenit i varfër, femër ose që jeton në një zonë konflikti rrit probabilitetin që një fëmijë do të jetë jashtë shkollës"372. Rritja e popullsisë luan një rol të madh në lehtësimin ose kufizimin e aftësisë së një vendi për të ecur përpara. Në disa rajone, të tilla si Azia Lindore dhe Paqësori, ku popullsia në moshë shkollore parashikohej të binte me rreth njëzet e dy milionë në vitet në një dhjetëvjeçar, sigurimi i edukimit universal nuk ishte aq i frikshëm sa në rajonet e tjera në zhvillim. Nga ana tjetër, në Afrikën Sub-Sahariane, popullsia në moshën shkollore fillore parashikohej të rritej me mbi tridhjetë e katër milionë, duke shtuar edhe më shumë stres për infrastrukturat arsimore tashmë të mbingarkuara373. Për pasojë, Afrika Sub-Sahariane do të mbetej shumë prapa rajoneve të tjera. Një pjesë e madhe e atij rajoni nuk kishte gjasa të ishte afër arritjes së objektivit të edukimit të OZHM-ve. Analfabetizmi vazhdon edhe sot të mbetet një problem i madh, me më shumë se njëqind milionë njerëz në moshën 15 dhe 24 vjeç, të paaftë për të lexuar ose shkruar. Për të nxitur përpjekjet për shkrim-lexim universal, Asambleja e Përgjithshme shpalli periudhën 2003-2012 "Dekadën e OKB për Luftën kundër Analfabetizmit". Kjo përpjekje e OKB-së në mbarë sistemin, e koordinuar nga UNESCO-ja, përqendrohej në shtrirjen e shkrim-leximit për të gjithë ata që nuk ishin aktualisht të shkolluar. Kështu, segmentet më të varfra dhe të margjinalizuara të popullsisë ishin pika kyçe për fushatën, e cila po zhvillohet nën flamurin e "Leximi për të Gjithë: Zëri për të Gjithë, të Mësuarit për të Gjithë". Krijimi i mjediseve të qëndrueshme lokale të shkrim-leximit ishte një objektiv parësor 374 . Plani Ndërkombëtar i Veprimit për Dekadën e Shkrimit dhe Leximit përshkruan gjashtë rrugë kryesore. Së pari, ndryshimi i politikave ishte i nevojshëm në shumicën e vendeve për të siguruar një kornizë për 369
Millennium Project, Investing in Development, fq 13–14. Shiko MDGR 2011, fq 16. 371 United Nations General Assembly, 2005 World Summit Outcome Document, A/60/1,October 24, 2005, parag rafi 44. 372 Shiko MDGR 2011, fq 17. 373 “Education in A Better World for All”, Paris 21, 2000, http://paris21.org/better_world -for-all. 374 “Education: Literacy”, UNESCO, http://www.unesco.org/new/en/education/themes/education-buildingblocks/literacy. 370
171
rritjen e pjesëmarrjes lokale në programet e shkrim-leximit. Së dyti, programet e shkrimleximit duhet të ishin fleksibël, të përdorin materiale relevante dhe kulturore, të respektonin nevojat e nxënësve dhe të përdoreshin gjuhët e duhura. Së treti, vëmendja duhet t'i kushtohej ngritjes së kapaciteteve dhe lehtësuese të edukimit. Së katërti, politikat dhe veprimet e politikave duhet të bazoheshin në një hulumtim të shëndoshë empirik. Së pesti, pjesëmarrja e gjerë e komunitetit ishte e nevojshme për të ndërtuar një ndjenjë të pronësisë së komunitetit mbi programet e shkrim-leximit. Së fundmi, nevojiteshin indikatorë efektiv të progresit, siç janë sistemet e zgjeruara për monitorim dhe vlerësim. Nga të paktën një masë, shkalla e leximit në mbarë botën e të rinjve nga 15 deri në 24 vjeç u rrit nga 83 % në 90 %, me Azinë Jugore dhe Afrikën e Veriut që udhëhoqën rrugën375. Agjencitë e ndryshme të OKB-së u përpoqën të forconin përpjekjet globale për arritjen e OZHM-ve. Për shembull, ekzistonte një nismë e OKB-së në të gjithë sistemin, Iniciativa për Arsimin e Vajzave të Kombeve të Bashkuara, për të ndihmuar qeveritë në eliminimin e pabarazive gjinore. ILO-ja përqëndroi veçanërisht promovimin e arsimit falas dhe universal. Shteteteve anëtare j’u bë thirrje për shkollimin e detyrueshëm. FAO-ja dhe UNESCO-ja udhëhoqën një partneritet - Edukimi për Popullsinë Rurale - me agjencitë e tjera ndërkombëtare, qeveritë dhe shoqërinë civile për të reduktuar pabarazitë rurale-urbane dhe për të përmirësuar cilësinë e arsimit rural. UNESCO-ja, UNICEF-i, OBSH-ja, Banka Botërore dhe Edukimi Ndërkombëtar nisën një program: “Përqendrimi i Burimeve në Shëndetin Efektiv të Shkollës”. Progresi i vërtetë dhe i qëndrueshëm varej nga angazhimet dhe ndjekja në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar nga një mori partnerësh. Një nga çelësat për rritjen e regjistrimit në shkollës ishte heqja e taksave shkollore, që ka qenë veçanërisht kritike në Afrikë. Vetëm në një vit, midis 2004 dhe 2005, regjistrimi i shkollave publike në rrethet më të privuara të Ganës u rrit nga 4.2 milion në 5.4 milion. Në Kenia ndryshimi ishte edhe më dramatik: nga 2003 deri 2004, regjistrimi në shkollat fillore u rrit nga 1.3 milion në pak më shumë se 6 milionë. Vende të tjera afrikane, përfshirë Burundin, Republikën Demokratike të Kongos, Etiopin, Malawin, Mozambikun, Tanzanin dhe Ugandan, arritën rezultate të rëndësishme. Progres i konsiderueshëm u krye edhe në Benin, Butan, Burkina Faso, Mali dhe Niger, ku raporti i regjistrimit u rrit me 25 %376. Së katërtit, Gratë e varfra janë grupet më të margjinalizuara të shoqërisë që nuk përfitojnë nga globalizimi. Objektivi i tretë fokusohej në pabarazinë gjinore dhe fuqizimin e grave. Globalizimi mund të jetë një forcë e fuqishme për zhvillimin377, por gratë shpesh janë viktima të dhunës strukturore, sepse përjashtohen sistematikisht nga burimet e nevojshme për të zhvilluar potencialin e tyre njerëzor378. Ndërkohë që promovimi i barazisë gjinore është një objektiv i rëndësishëm në vetvete, statusi i gruas në shoqëri është gjithashtu i rëndësishëm për një sërë arsyesh. Reduktimi i dallimeve gjinore në arsim mund të çojë në efekte të tjera pozitive, si rritja e krijimit të jetesës së qëndrueshme dhe rritja e produktivitetit, përmirësimi i shëndetit të nënës etj.. Si administrator i UNDP-së, Mark Malloch Brown argumentonte me bindje, "Fuqizimi i grave nuk është vetëm një nga objektivat, ai luan një rol kritik në arritjen e shtatë të tjerëve". Ai vazhdonte," Gratë janë më të varfrit e të varfërve: në mënyrë disproporcionale, gratë nuk kanë qasje në tokë, ujë dhe burime energjie. Gratë nuk kanë qasje në arsim dhe shërbime të tjera sociale dhe shumë shpesh gratë mungojnë nga vendimmarrja, jo vetëm në 375
Shiko MDGR 2011, 19; and MDGR 2012, fq 19. Shiko MDGR 2011, fq 17. 377 Ian Goldin, “Globalization for Development: Meeting New Challenges”, Oxford, shtëpia botuese: Oxford University Press, 2012. 378 Joia Mukherjee, Donna J. Barray, Hind Satti, Maxi Raymonville, Sarah Marsh, and Mary Kay Smith Fawzi, “ Structural Violence: A Barrier to Achieving the Millennium Development Goals for Women”, Journal of Women ’s Health 20, no. 4 (2011), fq 593–597. 376
172
nivel kombëtar, rajonal apo lokal, por edhe brenda familjeve të tyre" 379 . Synimi kryesor i përcaktuar për këtë objektiv ishte eliminimi i pabarazisë gjinore në arsimin fillor dhe të mesëm. Deri në vitin 2005, një numër i madh i vendeve dukej të ishin në rrugën e duhur. Në Azinë Lindore dhe Juglindore, Amerikën Latine, Karaibet dhe CIS, barazia bazë ishte arritur, dhe pavarësisht problemeve, shumë përparim u bënë edhe në Azinë Jugore. Megjithatë, pabarazi të konsiderueshme vazhdonte të shfaqej në Afrikën subsahariane, Afrikën e Veriut, Lindjen e Mesme dhe Azinë Perëndimore. Në vitin 2005, 113 vende kishin dështuar në arritjen e barazisë në arsimin fillor dhe të mesëm, dhe vetëm 18 prej tyre ishin në rrugën e duhur për të arritur objektivin deri në vitin 2015. Situata në lidhje me arsimin e mesëm ishte më e zymtë. Vetëm rreth një e treta e vendeve në zhvillim kishin arritur barazi në arsimin e mesëm. MDGR 2012 njoftoi se parimi ishte arritur në arsimin fillor në botën në zhvillim si një i tërë380. Nga 131 vende në zhvillim që raportonin të dhëna sipas gjinisë, 71 kishin arritur barazi gjinore. Përsëri, megjithatë, Afrika Sub-Sahariane dhe Azia Perëndimore mbetën prapa. Gratë mbeten shumë prapa burrave në drejtim të punësimit në paga në sektorin jo-bujqësor. Edhe pse gratë përbëjnë gjysmën e orëve të punës në mbarë botën, vetëm rreth 30% e punës së tyre paguhet, krahasuar me 75% për meshkujt. Ndër përpjekjet e dukshme për të ndryshuar situatën ka qenë partneriteti i UNDP-së me Fondacionin Bill dhe Melinda Gates për të përdorur teknologji me kosto të ulët për të rritur nivelin e produktivitetit dhe të ardhurave të grave në Burkina Faso, Mali dhe Senegal. Pas vetëm dy vjetësh, gratë në program trefishuan të ardhurat e tyre dhe dëshmitë sugjerojnin se programi gjithashtu përmirësoi ndjeshëm nivelet e shkrimleximit midis grave. Një fushë në të cilën gratë udhëheqin ishte (dhe është) për fat të keq në numrin e lartë të të infektuarve me vurisin e HIV/AIDS. Në Afrikën Sub-Sahariane, gratë HIVpositiv janë më të shumta se meshkujt me HIV pozitiv në raport 3 me 1. Një raport i UNIFEM-it i Majit të vitit 2003, “Progresi i Grave të Botës 2002: Barazia Gjinore dhe Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit”, shpalosi se "edhe pse gratë kanë përparuar relativisht ngadalë në dy vitet e fundit në fushat e arsimimit, shkrim-leximit dhe punësimit, ka pasur shenja inkurajuese të përmirësimit të përfaqësimit të grave në legjislativ. Në Shtetet e Bashkuara, Francë dhe Japoni, ku përqindja e grave në parlament ishte respektivisht 12%, 11.8 % dhe 10%, shumë më pas se 13 vendet në zhvillim të Afrikës subsahariane, të cilat përjetonin varfërinë më të madhe rajonale në botë. Në Afrikën e Jugut dhe Mozambik, përqindja e grave në parlament ishte 30 %, ndërsa Ruanda dhe Uganda kanë përkatësisht 25.7 % dhe 24.7 %”381. Siç vuri në dukje MDGR 2007, ekzistenca e një sistemi kuotash të kërkuara nga qeveria bën të gjithë ndryshimin. Në vitin 2003, për shembull, Ruanda miratoi një kushtetutë të re, e cila urdhëronte që 30 % e vendeve të parlamentit të shkojnë tek gratë. Si rezultat, Ruanda tani ka pjesën më të madhe të grave në parlament në botë. Nënvizimi i punës së OKB-së në këtë fushë për dy dekadat e fundit ka qenë Konventa për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit Kundër Grave. Konventa detyron shtetet e pranuara për disa detyrime të rëndësishme. Shtetet palë bien dakord të përfshijnë parimet e barazisë së burrave dhe grave në sistemin e tyre ligjor, të shfuqizojnë të gjitha ligjet diskriminuese dhe të miratojnë ato të përshtatshme që ndalojnë diskriminimin kundër grave, të krijojë gjykata dhe institucione të tjera publike për të siguruar mbrojtjen efektive të grave kundër diskriminimit dhe të sigurojë eliminimin e të gjitha akteve të diskriminimit ndaj grave nga personat, organizatat etj382. Ndonëse Shtetet e Bashkuara janë nënshkruese, ato kurrë nuk 379
Mark Malloch Brown, “World’s Top Goals Require Women’s Empowerment”, Message from UN Developme nt Programme, March 8, 2003. 380 Shiko MDGR 2012, fq 20. 381 UNIFEM Press Release, May 1, 2003. 382 UN, Division for the Advancement of Women, “Convention on the Elimination of All Forms of Discriminatio n Against Women”, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw.
173
kanë ratifikuar konventën. Rreth 170 vende të tjera e kanë ratifikuar atë383. Angazhimi kolektiv i shteteve anëtare të OKB-së për të drejtat e grave u përforcua në Konferencën e Katërt Botërore të Kombeve të Bashkuara mbi Gratë në Pekin në vitin 1995, njëzet vjet pasi çështja ishte zyrtarisht dhe dukshëm e vendosur në agjendën ndërkombëtare në konferencën e parë globale mbi gratë në Mexico City. Komisioni i OKB-së për të Drejtat e Njeriut ishte një tjetër forum i rëndësishëm për promovimin e të drejtave të grave. Një pikë kyçe e procedurave të komisionit të vitit 2003 ishte një debat i hapur mbi "integrimin e të drejtave të njeriut të grave dhe një perspektive gjinore". Anëtarët e Komisionit adresuan një numër çështjesh kritike, duke përfshirë çrrënjosjen e dhunës kundër grave384. UN Women, e cila përfshiu UNIFEM-in që bashkon dhe ndërton punën e saj, luan një rol kyç në promovimin e të drejtave të grave dhe implementimin e konventës kundër diskriminimit të grave. UN Women është e angazhuar për të eliminuar diskriminimin kundër grave dhe vajzave dhe për të fuqizuar gratë në mënyrë që ata të mund të arrijnë barazinë si "partnerë dhe përfitues të zhvillimit, të drejtave të njeriut, veprimit humanitare, paqes dhe sigurisë"385. Objektivat e Mijëvjeçarit ishin në fokusin e UN Women, e cila planifikoi një strategji tre-palëshe. Së pari, ajo i vendosi OZHM-të në qendër të të gjitha programeve operacionale për të siguruar që ato të kontribuonin në përmbushjen e objektivave. Së dyti, UN Women monitoroi dhe analizoi progresin drejt OZHM dhe punoi me qeveritë dhe organizatat ndërqeveritare për të mbledhur të dhëna për të vlerësuar boshllëqet gjinore. Së treti, UN Women lozën rolin e avokatit për ngritjen e vetëdijes dhe mbështetjen për ndërtimin e OZHM sidomos kur ato lidhen me gratë dhe vajzat. Logjika është e thjeshtë: përmirësimi i statusit dhe cilësia e jetës së grave është çelësi për përmbushjen e OZHM-ve. Së pesti, Shëndeti Publik Ndërkombëtar. Tre OZHM-të u përkisnin tematikave të ndryshme shëndetësore: reduktimi i vdekshmërisë së fëmijëve, përmirësimi i shëndetit të nënës; dhe luftimin e HIV/AIDS, malaries dhe sëmundjeve të tjera. Përveç kësaj, një nga synimet e Objektivit të tetë bënte thirrje për një partneritet global me kompanitë farmaceutike për të siguruar qasje në barna të përballueshme dhe thelbësore në vendet në zhvillim. Të gjitha këto objektiva të lidhura me shëndetin ishin të përforcuara reciprokisht dhe ishin shumë të lidhura me objektivin e përgjithshëm të reduktimit të varfërisë. Sëmundjet dhe shëndeti i dobët siguronin një zvarritje në rritjen dhe zhvillimin ekonomik. HIV/AIDS ishte (dhe vazhdon të jetë) veçanërisht akut në këtë drejtim dhe kërcënonte të minonte përpjekjet e zhvillimit të të gjithë rajonit të Afrikës sub-sahariane. Çështja e rolit të vdekshmërisë së fëmijëve në vendet në zhvillim ishte kompleks dhe reduktimi i vdekshmërisë së foshnjave dhe fëmijëve ishte problematike për shkak të mungesës së trajtimit mjekësor dhe imunizimit, ujit të pijshëm, kanalizimeve të dobëta, konflikteve civile, sëmundjeve endemike dhe kequshqyerjes. Përafërsisht 70 % e vdekjeve të fëmijëve ishin të lidhura me një kombinim të sëmundjes dhe/ose të kequshqyerjes, me pneumoni që është shkaku kryesor i vdekjes. Hapat dhe përmirësimet e shpejta para vitit 1990 dhanë shpresë se shkalla e vdekshmërisë së fëmijëve nën pesë vjeç mund të ulej me dy të tretat në 25 vitet në vijim. Por përparimi u ngadalësua pothuajse kudo në vitet 1990, dhe në disa pjesë të Afrikës rriteshin normat e vdekshmërisë foshnjore"386. Që nga viti 1990, vdekshmëria nën pesë vjeç u reduktua me 35 %387. Megjithatë situata në lidhje me progresin drejt arritjes së objektivit të vdekshmërisë së fëmijëve në OZHM-të shihej si e zymtë. Më shumë fëmijë kanë vdekur nga 383
Shipëria nga ana e saj e ka ratifikuar Konventën në Maj të vitit 1994. UN Commission on Human Rights Press Release, April 9, 2003. 385 UN Women’s website: http://www.unwomen.org/about-us/about-un-women. 386 World Bank, “Millennium Development Goals Promote Gender Equality”, World Development Indicators 20 04,Washington: International Bank of Reconstruction and Development, 2004. 387 MDGR 2012, fq 26. 384
174
sëmundjet dhe kequshqyerja sesa numri i përgjithshëm i të rriturve që vdesin nga tre sëmundje të mëdha endemike: HIV/AIDS, malaria dhe tuberkulozi. Megjithatë, u bënë përparime, veçanërisht në Afrikën Veriore, ku shkalla e vdekshmërisë nën pesë vjeç ra me 68 %388. Për fat të keq, nivelet më të larta vazhduan të viheshin re në Afrikën subsahariane. Kequshqyerja konsideroj si shkaku kryesor i vdekjes së fëmijëve dhe në zonat e varfëra rurale vihej re një numër joproporcional i vdekjeve pa marrë parasysh vendndodhjen gjeografike. Malaria dhe sëmundje të tjera konsideroheshin gjithashtu shkaqe kryesore. Fruthi është një tjetër vrasës i fëmijëve, që godet rreth 30 milionë deri në 40 milionë fëmijë çdo vit dhe vret gati gjysmë milioni. Iniciativa për për vaksinimin e fëmijëve filloi në vitin 2001 dhe paraqiti një histori tjetër suksesi: vdekshmëria nga fruthi u ul me 68 % midis viteve 2000 dhe 2006. Në Afrikën subsahariane rezultatet shfaqeshin edhe më shpresdhënëse, me një reduktim prej 91 % të vdekjeve të fëmijëve nga fruthi . Programi i çrrënjosjes së fruthit në Bangladesh fitoi vëmendjen botërore në vitin 2006, kur 33.5 milionë fëmijë u vaksinuan në njëzet ditë. Deri në vitin 2009, bota dëshmoi një rënie prej 78% të vdekjes nga sëmundja e fruthit, megjithatë, OKB paralajmëronte se financimi i reduktuar mund të çonte në pengesa në vazhdimësi389. Për më tepër, fëmijët në zonat e vështirë për t'u aksesuar patën probleme në aksesin e vaksinës kundër fruthit. Objektivi i pestë, përqendrohej në përmirësimin e kujdesit shëndetësor të nënës. Objektivi ishte zvogëlimi i raportit të vdekshmërisë së nënave nga tre të katërtat, midis 1990 dhe 2015. Problemet e shëndetit të nënës ishin (dhe vazhdojnë të jenë) shkaku kryesor i vdekjes së grave në moshë riprodhuese dhe çdo minutë një grua vdes nga ndërlikimet e shtatzënisë ose të lindjes. Pothuajse të gjitha vdekjet që lidhen me nënën ndodhin në vendet në zhvillim dhe shumica janë të parandalueshme. Shërbimet jo të menjëhershme të shpërndarjes dhe kujdesit prenatal edhe pas lindjes, si dhe abortet e pasigurta përbëjnë një numër të madh vdekjesh të tilla. Progresi drejt arritjes së synimit të OZHM-ve për shëndetin e nënës ishte i përzier dhe shumë zhgënjyes në pjesë të Azisë dhe pothuajse në të gjithë Afrikën Sahariane. Afrika SubSahariane dhe Azia Jugore përbënin 85 % të vdekjeve të nënës në mbarë botën. Për shembull, në disa pjesë të Afrikës sub-sahariane, një grua kishte 1 deri në 16 raste të vdekjes gjatë shtatzënisë dhe lindjes, krahasuar me një shans 1 në 2,800 në vendet e zhvilluara. Shtatëzania e adoleshenteve tregonte rend rritës në Afrikën Sub-Sahariane, gjë që në vetvete paraqeste një problem tjetër, sepse vajzat e moshës dhjetë deri në katërmbëdhjetë vjeç kanë pesë herë më shumë gjasa të vdesin në shtatzëni dhe në lindje sesa gratë në moshën njëzet deri në njëzet e katër vjeç. Një pjesë e sfidës ishte se "asnjë ndërhyrje e vetme nuk mund të trajtonte shkaqet e shumta të vdekjeve të nënës". Studimi, i financuar nga Fondacioni Bill dhe Melinda Gates, duke përdorur të dhëna dhe metoda të ndryshme nga ato të përdorura nga OKB-ja, gjeti një rënie vjetore prej 1-3% në përqindjen e vdekshmërisë së nënave që nga viti 1980. Ndërsa disa vende treguan një rritje, psh Zimbabve, tregoi përparim të konsiderueshëm në përmbushjen e objektivit të pestë. Studimi gjithashtu zbuloi se më shumë se 50 % e vdekjeve të nënave në vitin 2008 ndodhën në gjashtë vende (Indi, Nigeri, Pakistan, Afganistan, Etiopi dhe Kongo). Arsyet për përmirësimin e përgjithshëm ishin normat më të ulëta të shtatzënisë, të ardhurat më të larta dhe arsimimi për gratë dhe rritja e disponueshmërisë së pjesëmarrësve të kualifikuar390. Rritjet në Afrikën lindore dhe jugore ishin rezultat i infektimit me HIV dhe mungesës së qasjes në barna antiretrovirale. 388
MDGR 2011, fq 24. Po aty, fq 27. 390 Denise Grady, “Maternal Deaths Decline Sharply Across the Globe”, New York Times, April 14, 2010, tek: https://www.nytimes.com/2010/04/14/health/14births.html?rref=collection%2Fbyline%2Fdenisegrady&action=click&contentCollection=undefined®ion=stream&module=stream_unit&version=latest&cont entPlacement=489&pgtype=collection 389
175
Gjetjet u panë fillimisht me skepticizëm, por OKB-ja konfirmoi gjetjet me raportin e vet, “Trendet në Vdekshmërinë e Nënave 1990-2010”, të nxjerra në maj 2012. Matja dhe vlerësimi i specializuar i vdekshmërisë së nënave ishte dhe është i vështirë për një sërë arsyesh. Shumica e vendeve nuk kanë sisteme të mirë të regjistrimit jetësor dhe nën-raportimi është akut në situata ku mungon një mjek i aftë shëndetësor. Përqindja e lindjeve të ndjekura nga personeli i kualifikuar shëndetësor përdoret si një tregues i rëndësishëm për shkak të korrelacionit të lartë midis vdekshmërisë së nënave dhe mungesës së personelit të kualifikuar. Brenda vendeve, ekzistojnë boshllëqe të mëdha. Në Indi, për shembull, të pasurit kanë shtatë herë më shumë të ngjarë se të varfërit që të kenë qasje në një mjek të kualifikuar dhe në Etiopi raporti është 281. Fondi i Kombeve të Bashkuara për Popullsinë (UNFPA) nisi një fushatë për t'i dhënë fund fistulës në vitin 2006. Fistula obstetrike godet shumë gra në vendet në zhvillim dhe është shumë e ndërlidhur me vdekjen e nënës. Fistula obstetrike është një ndërlikim i shtatzënisë në zonat me rrezik të lartë ku organet sekretore i bashkëngjiten organeve riprodhuese, duke helmuar gruan. Edhe nëse vdekja nuk rezulton, gruaja shpesh përballet me mosmbajtje dhe paaftësi për të kontrolluar lëvizjet e zorrëve. Fushata veproi në dyzet vende në Afrikën subsahariane, Azinë Jugore dhe shtetet arabe. Në fund të vitit 2008, një përparim i rëndësishëm u raportua në njëzet e pesë prej këtyre vendeve. Disa OJQ po punonin gjithashtu për të luftuar problemin. Vdekshmëria e nënave lidhet gjithashtu me HIV/AIDS, malaries dhe sëmundje të tjera endemike. Kjo lidhje është një nga arsyet pse lufta kundër këtyre sëmundjeve u transformua në Objektivin e Gjashtë. HIV/AIDS është aktualisht pandemia më shkatërruese shëndetësore e kohës sonë391. HIV/AIDS është shkaku i katërt më i madh i vdekjeve në botë. Objektivi i OZHM-ve në lidhje me AIDS është që të ndërpritet dhe të fillonte të ndryshonte ritmin e përhapjes së HIV/AIDS deri në vitin 2015. Megjithatë, kjo detyrë dukej e frikshme, sidomos në Afrikë dhe vende të tjera me të ardhura të ulëta. Sipas MDGR 2012, infeksionet e reja të HIV patën rënie dhe numri i njerëzve që jetonin me HIV vazhdonte të rritej392. Në Raportin Global të vitit 2011 për HIV/AIDS, UNAIDS raportonte se 34 milionë persona jetonin me AIDS në vitin 2010 nga 33.3 milionë një vit më parë dhe vdekjet nga SIDA kishin rënë nga 1.9 milion në vitin 2009 në 1.8 milion në vitin 2010. Numri i personave të infektuar kishte rënë me 2.7 milion në vit393. Këto shifra tregojnë se numri i personave që merrin trajtim ishte rritur ndjeshëm. Në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme, për shembull, 47 % e atyre që kishin të drejtë për trajtim e merrnin atë në vitin 2010. Në vitin 2009 kjo shifër ishte 36 %. Marrëdhënia ndërmjet HIV/AIDS dhe krizave humanitare në Afrikë ishte veçanërisht e lidhur me njëra tjetrën, pasi nivele jashtëzakonisht të larta të HIV bashkëjetojnë me një krizë të rëndë ushqimore. Mbi katërmbëdhjetë milionë persona ishin në prag të urisë në gjashtë vende të Afrikës jugore, përfshirë Lesoto, Svaziland dhe Zimbabve, ku prevalenca e rritur e HIV tejkalonte 30%. Situata në Afrikë ilustronte qartë se si implikimet e AIDS për zhvillim shkonin shumë larg faktorëve ekonomikë. Një nga ndikimet më të rëndësishme ka qenë në sistemet arsimore. Raporti i projektit të mijëvjeçarit Sachs dhe raporti i HLP mbi kërcënimet, sfidat dhe ndryshimet, theksuan nevojën për të zotëruar burimet e nevojshme për të trajtuar në mënyrë efektive dhe të shpejtë AIDS. Pothuajse të gjitha rekomandimet lidhur me AIDS në këto raporte gjendeshin në raportin e Sekretarit të Përgjithshëm të vitit 2008 për Asamblenë e Përgjithshme mbi Progresin e bërë në Zbatimin e Deklaratës së Angazhimit për HIV/AIDS. Një nga rekomandimet kryesore të Sekretarit të Përgjithshëm ishte përqendruar në nevojën për të 391
Leon Gordenker, Roger A. Coate, Christer Jönsson, and Peter Söderholm, “International Cooperation in Res ponse to AIDS”, London, shtëpia botuese: Pinter Pub ltd, 1995. 392 MDGR 2012, fq 38. 393 UNAIDS, AIDS Epidemic Update, Dhjetor 2011.
176
mobilizuar burimet financiare të nevojshme për të financuar një përgjigje gjithëpërfshirëse ndaj pandemisë. Ai argumentonte se rreth 18 miliardë dollarë më shumë se ajo që aktualisht ishte zotuar do të kërkohej për të financuar përpjekjet në mbarë botën për luftën kundër HIV/AIDS gjatë tre viteve, duke përfshirë trajtimin, kujdesin dhe parandalimin. Mes viteve 1998 dhe 2007, ka pasur një rritje të dhjetëfishtë të financimit për programet anti-HIV/AIDS në nivel global. Kjo shumë, megjithatë, përfaqësonte më pak se gjysmën e asaj që vlerësohej të ishte e nevojshme çdo vit për të bërë përparim në luftën kundër sëmundjes. Kryesisht si rezultat i rritjes së fondeve nga Fondi Global për të luftuar SIDA, Tuberkulozin dhe Malarian (Fondi Global), në vitin 2007 ka pasur një rritje prej 42 % në aksesin në terapinë antiretrovirale. Përkundër rritjes, më pak se një e treta e atyre që kishin nevojë për trajtim kishin akses. Në vitin 2003, ish Presidenti Xhorxh W. Bush njoftoi nisjen e Planit Emergjent të Presidentit për Ndihmën e SIDA (PEPFAR) për të siguruar 15 miliardë dollarë për pesë vjet. Kongresi iu përgjigj pozitivisht planit, megjithatë Shtëpia e Bardhë vazhdimisht e nënshtroi nivelin e financimit të nevojshëm për të përmbushur premtimin. Gjithashtu, edhe nëse financohej plotësisht, të gjitha, përveç 1 miliardë dollarë nga 15 miliardë dollarë të premtuara, duhet të shpenzoheshin në programet dypalëshe në vetëm 15 vende të synuara. Nga 1 miliardë dollarë të Fondit Global për Luftën kundër SIDA, Tuberkulozit dhe Malarisë (një partneritet i financimit shëndetësor midis qeverive, shoqërisë civile, sektorit privat dhe komuniteteve të prekura), vetëm 20 % mund të përdoreshin për parandalimin e HIV. Në vitin 2008, Kongresi rriti programin PEPFAR-i në 48 miliardë dollarë dhe zgjeroi mandatin e tij. Në vazhdën e rënies ekonomike që nga viti 2008, situata financiare është errësuar. Në nëntor 2011, për shembull, Fondi Global njoftoi se ishte detyruar të ngrinte shpenzimet për programet e reja për tre vjet. Disa vende të mëdha donatore pezulluan kontributin e tyre në agjenci pas një skandali mbi keqmenaxhimin e fondeve dhe mashtrimeve, ndërsa donatorë të tjerë kishin ulur kontributet e tyre si pasojë e rënies ekonomike globale. Statusi më i ulët i grave ka çuar në "feminizimin" e HIV/AIDS. Përzierja e problemit është kujdesi për jetimët e ashtuquajtur fëmijët e AIDS. Siç thekson MDGR 2007, "Përkujdesja për jetimët është një problem i madh shoqëror, i cili do të përkeqësohet vetëm kur më shumë prindër vdesin nga SIDA"394. OKB vlerësonte se deri në 2010, mbi njëzet milionë njerëz do të kenë humbur një ose dy nga prindërit e tyre nga AIDS, shumica dërrmuese e tyre në Afrikën subsahariane395. Është e qartë se kjo do të sfidonte përpjekjet lokale, kombëtare dhe globale për të reduktuar varfërinë dhe urinë e fëmijëve, si dhe për të ofruar arsim fillor dhe të mesëm. Synimi i dytë për Objektivin e Gjashtë është që deri në vitin 2015 malaria dhe sëmundjet e tjera të rënda të stopohen dhe të filloj reduktimi i përhapjes së tyre. Malaria është sëmundja më e përhapur tropikale në botë, me ndërmjet 200 milionë dhe 500 milionë raste në vit, duke rezultuar në rreth 1 milion vdekje. Edhe pse malaria gjendet në 109 vende, rreth 90 % e rasteve ndodhen në Afrikën Sub-Sahariane. Shkalla e vdekshmërisë nga malaria në Afrikën subSahariane është vërtet tronditëse. Rreth 90 % e këtyre vdekjeve janë fëmijë nën moshën pesëvjeçare396. OKB ka ndjekur një sërë masash profilaktike, më premtuese prej të cilave është përdorimi i rrjetave të krevatit të trajtuara me insekticide397. Qëllimi i OKB-së ishte të rriste mbulimin e njerëzve që përdorin këto rrjeta në 80 % deri në vitin 2010. Në vitin 2010, 76% e 765 milion njerëzve në rrezik në Afrikën subsahariane u mbuluan. Ndërsa progresi ishte duke u bërë, asnjë rajon nuk ishte në rrugë të mbarë për arritjen e objektivit të ndalimit ose përmbysjes së përhapjes së malaries deri në vitin 2015. Një e treta e popullsisë së botës - mbi 394
World Bank, Education and HIV/AIDS: A Window of Hope, http://go.worldbank.org/QFZ5LJ5K00, fq 20. Po aty, fq 20. 396 MDGR 2011, fq 42–23. 397 MDGR 2007, fq 20. 395
177
2 miliardë njerëz - ishin i infektuar me tuberkuloz (TB). Për fat të mirë, shumica e individëve të tillë, veçanërisht në vendet më të pasura, kurrë nuk do të zhvillonin tuberkuloz aktiv. Bota në zhvillim përbënte rreth 90 % të të gjitha rasteve aktive. Për sa i përket ndikimit, TB konsiderohej si sëmundja më e madhe shkatërruese tek të rriturit në botën në zhvillim, ku Afrika nën-Sahariane dhe Azis Jugore janë rajonet më të prekura. Në Afrikën Sub-Sahariane, tre të katërtat e atyre të infektuar me HIV/AIDS zhvillojnë TB aktiv. Asnjë rajon nuk vlerësohej në rrugën e duhur për arritjen e synimit të OZHM për TB. Në të njëjtën kohë, një nga tregimet e suksesit në shëndetin ndërkombëtar ka qenë beteja kundër poliomelitit. Nga të gjitha rastet e mbetura, 99 % janë të vendosur në tre vende - Indi, Nigeri dhe Pakistan - me shumicën e 1% të mbetur të vendosur në vetëm katër vende të tjera. OBSHja, UNICEF-i, Qendrat Amerikane për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve dhe Rotary International krijuan Iniciativën e Re të Zhdukjes së Poliove në vitin 2003. Ky program përqendronte përpjekjet e saj në shtatë vendet më të prekura dhe në gjashtë të tjerë ku ekzistonte rreziku i rëndësishëm për reinfektim398. Në pavarësisht nga progresi, rastet e reja u raportuan në 2012, duke bërë që ish Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki-moon të bënte një apel publik për më shumë fonde, pasi Iniciativa e Zhdukjes së Poliove kishte vetëm gjysmën e 2 miliardë dollarëve të nevojshëm për vaksinat dhe stafin. Sigurimi i Qëndrueshmërisë Mjedisor. Objektivi i Shtatë përqëndrohej në sigurimin e qendrave të qëndrueshmërisë mjedisore, në integrimin e parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm, në përpjekjet e zhvillimit dhe kthimin e humbjes së burimeve mjedisore. Lista e problemeve mjedisore që shqetësojnë të varfrit në botë është e frikshme, duke përfshirë aksesin në ujë të pastër dhe të pijshëm dhe kanalizime, furnizime moderne të energjisë, shpyllëzimi dhe shkretëtirëzimi. Ndryshimi global i klimës është shfaqur si një problem i madh mjedisor me të cilin përballet komuniteti ndërkombëtar. Siç është artikuluar nga Paneli Ndërqeveritar për Ndryshimet Klimaterike (IPCC), ndryshimet klimatike kryesisht shkaktohen nga djegia e lëndëve djegëse fosile, e cila kontribuon në krijimin e gazrave serrë si dioksidi i karbonit dhe metani në atmosferë. Ndryshimi i klimës gjithashtu përkeqësohet nga probleme të tjera mjedisore si shpyllëzimi dhe përparimi i shkretëtirave. Në vitin 1989, OKB-ja mbajti një konferencë në Holandë për të hartuar një strategji për trajtimin e ndryshimeve klimaterike. Strategjia trepalëshe, i propozonte të gjitha shteteve të angazhoheshin për stabilizimin dhe reduktimin e emetimeve të dioksidit të karbonit me një datë të caktuar. Së dyti, vetëm shtetet e industrializuara të avancuara do të kishin objektiva të detyrueshme dhe duhet të paguanin për teknologjitë e reja miqësore me ambjentin që do të përdoreshin nga vendet në zhvillim për t'i ndihmuar ato të reduktonin emetimet e tyre pa kompromentuar zhvillimin e tyre ekonomik. Pjesa e tretë ishte për kryerjen e kërkimeve për të arritur një konsensus shkencor lidhur me shkaqet dhe efektet e ndryshimeve klimaterike. Kjo strategji shërbeu si bazë për Samitin e Tokës të vitit 1992 në Rio de Janeiro, i cili u zhvillua më tej në Konventën Kornizë të vitit 1992 mbi Ndryshimet Klimaterike dhe traktatin pasues, Protokolli i Kiotos i vitit 1997. Protokolli i Kiotos ishte i ri në shumë aspekte. Së pari, ai vendosi reduktime të detyrueshme për emetimet e gazrave serrë në shtetet e zhvilluara, ku Bashkimi Evropian, Shtetet e Bashkuara dhe Japonia ranë dakord të ulnin emetimet e tyre me 8 %, 7 % dhe 6 % nën nivelin e viti 1990. Për të inkurajuar efikasitetin dhe për të inkurajuar rritjen, Protokolli i Kiotos gjithashtu përfshinte leje për emetimet e transferueshme që do t'u lejonin shteteve të blejnë dhe të shesin të drejtën për të ndotur. Kjo do të funksiononte duke i caktuar secilit vend një sasi të caktuar të të drejtave emetuese, të përcaktuara nga kontributet e tyre ndaj PBB-së botërore në për[jekje për të vendosur një kapak në emetimet globale. Për shembull, Kina, e cila 398
UNICEF Press Release, May 13, 2003, tek: https://www.unicef.org/media/media_7929.html
178
po përjetonte një zhvillim të jashtëzakonshëm ekonomik (dhe si rrjedhojë emetonte më shumë gazra serrë), nuk do duhej të sakrifikonte rritjen ekonomike sepse kishte tejkaluar kufirin e emetimeve. Përkundrazi, Kina mund të blinte të drejtat e ndotjes së një vendi të Afrikës subsahariane, i cili ndoshta lëshonte shumë pak emetime. Nën këtë lloj aranzhimi, Kina mund të vazhdonte zhvillimin e saj ekonomik pa i ulur kostot, dhe vendet sub-sahariane fitonin para që mund të përdoreshin për të arritur qëllimet e veta zhvillimore. Pengesa kryesore e Protokollit të Kiotos rezultoi nga një koncesion negociues, domethënë që vendet në zhvillim kishin vetëm objektiva reduktimi "vullnetar". Përkundër të metave, administrata e ish Presidentit Klinton pranoi protokollin, por nuk e paraqiti atë në Senatin e SHBA, pasi perspektivat për ratifikim ishin të pakta. Në vitin 2001, administrata e ish Presidentit Bush e kundërshtoi protokollin. Me emetuesin më të madh të gazit serrë në botë, komuniteti ndërkombëtar luftoi së bashku me një sërë konferencash në Marrakech (2001) dhe në Montreal (2005). Shtetet e Bashkuara morën pjesë në këto konferenca. Në vitin 2007, tema e hapjes vjetore të Asamblesë së Përgjithshme ishte ndryshimi i klimës. Ngrohja globale dhe ndryshimet klimatike sot konsiderohen pothuajse universalisht si një problem qëndror me të cilin ballafaqohet njerëzimi. Para se të mbaronte mandati, George W. Bush gjithashtu e njohu seriozitetin e ngrohjes globale. 399 Përpjekjet shumëpalëshe për trajtimin e ndryshimeve klimatike u rritën disi në vitin 2007, kur Kevin Ruud u zgjodh si Kryeministër i Australisë dhe ra dakord të nënshkruajnë Protokollin e Kiotos. Ai gjithashtu mori pjesë plotësisht në Konferencën e Bali në vitin 2007, e cila prodhoi një "udhërrëfyes" për prodhimin e një traktati të detyrueshëm në Kopenhagë në 2009 dhe zëvendësimin e Protokollit të Kiotos në vitin 2012. Megjithatë, këto përpjekje dhe zgjedhja e Barak Obamës nuk përbënin ndonjë përparim thelbësor në negociatat e bazuara në OKB pasi Ruud u detyrua të largohej nga posti dhe Obama nuk ka ndërmorri veprime të konsiderueshme. Të lidhura ngushtë me ndryshimet klimatike janë shpyllëzimi dhe humbja e biodiversitetit. Mes viteve 1990 dhe 2005, kishte një reduktim prej 3 % në mbulimin global të pyjeve, ku Amerika Latine dhe Afrika Sub-Sahariane humbën respektivisht 7% dhe 9 % të totalit të pyjeve të tyre. Në njëzet e pesë vende, të gjitha sistemet pyjore janë zhdukur, dhe në njëzet e nëntë të tjerë ato janë reduktuar me 90 %. Një shpyllëzim i tillë kërcënonte biodiversitetin dhe ishte një faktor i rëndësishëm në përkeqësimin e ndryshimeve klimatike. Mbi 60 % e ekosistemeve botërore janë të dëmtuara ose të degraduara dhe humbja e biodiversitetit është në rritje. Megjithëse në vitin 2002 Samiti Botëror mbi Zhvillimin e Qëndrueshëm u zotua të reduktojë ndjeshëm humbjen e biodiversitetit deri në vitin 2010, humbja vazhdoi e pandryshuar, dhe mbi dhjetë mijë specie janë ende nën kërcënimin e zhdukjes. Në mjedisin detar, për shembull, speciet e peshkut në shënjestër të tregtisë kanë rënë për rreth 90 % që nga viti 1960. Edhe pse ndryshimet klimatike dhe humbja e biodiversitetit gjenden dhe marrin pjesën më të madhe të vëmendjes mjedisore, shqetësimi më i madh i menjëhershëm për një pjesë të madhe të njerëzve është mungesa e ujit të pijshëm dhe mungesa e kanalizimeve. Deri në vitin 2010 objektivi i OZHM-ve për të përgjysmuar përqindjen e popullsisë së botës pa qasje të qëndrueshme në ujë të pijshëm të sigurt ishte përmbushur - pesë vjet përpara afatit - por sfida është që mbi 750 milionë njerëz ende nuk kanë akses në ujë të pijshëm të sigurt. Në mbarë botën mbi 2.8 miliardë njerëz, ose rreth 40 % e popullsisë së botës, po përjetojnë mungesa fizike ose ekonomike të ujit. OBSH-ja vlerëson se gjysma e shtretërve spitalorë në botë janë të zëna nga pacientët që vuajnë nga sëmundjet që lidhen me ujin dhe gati dy milionë njerëz vdesin nga diarreja dhe sëmundjet tjera të shkaktuara nga uji i ndotur çdo vit. Në shumë vende, të gjitha komunitetet janë të ekspozuar ndaj rreziqeve të konsiderueshme shëndetësore si pasojë e kushteve të papërshtatshme sanitare. Megjithëse përmirësimi i 399
Steven Lee Meyers, “Bush to Skip U.N. Talks on Global Warming”, New York Times, September 24, 2007, tek: https://www.nytimes.com/2007/09/24/world/24warming.html
179
higjienës në shumicën e vendeve në zhvillim, pothuajse gjysma e njerëzve në rajonet në zhvillim nuk kanë qasje në lehtësira të përmirësuara sanitare, dhe 15% nuk përdorin asnjë lehtësi sanitare dhe përdorin defekacion të hapur që i sjell njerëzit në kontakt të drejtpërdrejtë me mbetjet njerëzore. Së gjashti, fokusi i Objektivit të tetë ishte përqëndruar në ndërtimin e një partneriteti global për zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor. Në thelb, ai trajtonte hapat që bashkësia ndërkombëtare duhet të marrë për të arritur shtatë objektivat e tjera. Ky objektiv specifikon synime që lidhen me: zhvillimin e një sistemi tregtar dhe financiar të hapur, të parashikueshëm dhe jo-diskriminues, adresimin e nevojave të veçanta të vendeve më pak të zhvilluara, duke përfshirë aksesin më të mirë në tregjet e vendeve të zhvilluara, rritjen e ndihmës, lehtësimin e borxhit dhe anulimin e borxhit zyrtar bilateral, adresimin e nevojave të shteteve të mbyllura (të rrethuara nga deti) dhe shteteve të vogla ishullore, rritjen e ndihmës për zhvillim që trajtonë në mënyrë efektive dhe gjithëpërfshirëse problemet e qëndrueshmërisë së borxhit, zhvillimin dhe zbatimin e strategjive për punësimin e të rinjve, ofrimi i qasjes në barna thelbësore të përballueshme duke u siguruar që përfitimet e teknologjive të reja të ishin të disponueshme për të gjithë. Për të përmbushur këto synime nevojiteshin forma të reja të bashkëpunimit dhe partneriteteve ndërmjet shteteve, tregjeve, sektorit privat, organizatave vullnetare dhe qytetare, komuniteteve lokale dhe aktorëve të tjerë. Kjo u vu në dukje veçanërisht në lidhje me të drejtat e njeriut dhe çështjet humanitare, ku u diskutua roli i OJQ-ve dhe korporatave ndërkombëtare. Përpjekja për të krijuar partneritete të reja për zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor ose sigurinë njerëzore ka marrë forma dhe komplekse të ndryshme. Në përgjithësi, ka pasur një lëvizje për të forcuar përfshirjen direkte të agjencive të OKB-së me elementë të ndryshëm të shoqërisë, duke përfshirë OJQ-të, sektorin privat dhe shumë lloje të tjera të organizatave të shoqërisë civile. Përpjekje të ngjashme janë bërë edhe nga institucionet e Bretton Woods. Bashkëpunimi i OKB-së me aktorë të tjerë ndryshonte nga çështja në çështje, me disa shembuj të bashkëpunimit të ngushtë dhe disa shembuj të kundërt. Së shtati, aktivitetet e partneritetit të OKB-së me aktorët fitimprurëse-më së shumti përmes Global Compact-kanë përfshirë mendime dhe veprime të reja. Supozimi kryesor që qëndron në themel të Global Compact, të cilin e kemi analizuar në detaje më lart, është se zhvillimi nuk mund të ndodhë vetëm nëpërmjet organizatave qeveritare, ndërqeveritare dhe joqeveritare dhe as nuk mund të bazohet vetëm në forcat e tregut. Krijimi i mjediseve lehtësuese lokale, kombëtare dhe ndërkombëtare është thelbësor dhe për këtë nevojitet një partneritet i gjerë me të gjitha palët relevante. Sjellja e sektorit privat në Kombet e Bashkuara ka sjellë me vete disa shqetësime dhe kundërshtime. Shumë qeveri akoma qëndrojnë të palëkundura ndaj parimeve të sovranitetit dhe i kundërshtojnë veprimet nga agjencitë shumëpalëshe që nuk e respektojnë shenjtërinë e asaj norme. Qeveritë e tjera, duke përfshirë Kinën si më të dukshmet dhe ekonomikisht të suksesshme, kanë arritur të përqafojnë këtë nocion të partneriteteve me shumë palë. Korporatat gjithashtu mund të jenë pjesë e problemit, në atë pjesë që aktivitetet e tyre mund të kontribuojnë në degradimin dhe nënvlerësimin e mjedisit. Korporatat gjithashtu mund të shkelin të drejtat e njeriut ose të punojnë në bashkëpunim me rregjime jo demokratike. Sipas pikëpamjes së disa kritikëve, Global Compact është shumë i dobët për t'i adresuar këto çështje. Nga ana tjetër, zhvillimi i qëndrueshëm nuk mund të mbështetet vetëm në ndihmën dhe kreditë e huaja, ai kërkon investime të konsiderueshme financiare nga sektori privat, lokal dhe ndërkombëtar. Partneritetet publik-private kështu mund të jenë një nga "mënyrat" që kërkohen për të marrë investimet e nevojshme dhe likuiditetin në ekonomitë e varfra. Së teti, qëllimi i parë i Objektivit të tetë ishte të "zhvillonte më tej një sistem tregtar dhe financiar të hapur, të parashikueshëm, jo diskriminues, të bazuar në rregulla"400. Ky qëllim 400
http://www.un.org/en/development/desa/policy/mdg_gap/mdg8_targets.pdf, fq 1.
180
përmbante një angazhim për qeverisjen e mirë, zhvillimin dhe uljen e varfërisë, si në nivel kombëtar ashtu edhe ndërkombëtar. Megjithatë, një nga problemet kryesore që ballafaqohet me sistemin e OKB-së pothuajse që nga fillimi i tij ka qenë që menaxhimi i tregtisë dhe financave. Sistemi i OKB-së është vetëm një prej grupeve të institucioneve ndërkombëtare të ndërlidhura dhe të formatuara për të punuar drejt arritjes së një serie të qëllimeve të përbashkëta që lidhen me sigurimin e paqes, sigurisë dhe mirëqenies njerëzore ndërkombëtare. Kështu, sistemi u projektua për të funksionuar si një sistem normash dhe rregullash të institucioneve. Një qeveri liberale, e hapur, e bazuar në rregull, e parashikueshme, jo diskriminuese dhe brenda sistemit financiar, shërben si baza e këtij rendi të ri. Kriza financiare e vitit 2008 dhe paqëndrueshmëria rezultuese ekonomike dëmtuan themelin, pasi parimet e tregjeve të lira dhe shtetit të kufizuar u bënë të kundërshtueshme. Kriza ofroi një mundësi për të riparë dhe qartësuar rregullat e tregtisë dhe financave 401 . Parashikueshmërisht, shtete anëtare më të rëndësishme nuk mund të pajtoheshin se çfarë duhej të ishin këto rregulla dhe në masën për të cilat duhet të ketë rregullore kombëtare dhe ndërkombëtare. Brenda vendeve të rëndësishme si Shtetet e Bashkuara, ka pasur mosmarrëveshje të forta nëse rregullat e mëtejshme janë të nevojshme dhe nëse po, çfarë lloj. MDGR 2011 thotë se ndërkohë që u shmangën masat mbrojtëse më të mëdha, sfidat e mëdha mbeten përpara, pasi vendet reagojnë janë vazhdimisht në reagim402. Ndërkohë që tregtia botërore po hynte në fazën e rikuperimit nga kriza, shumë vende në zhvillim u rimëkëmbën me forcë. Në vitin 2004, Banka Botërore propozoi një iniciativë të "Tregtia për Ndihmë" për të ndihmuar në uljen e varfërisë nëpërmjet përfshirjes së tregtisë në zhvillim. Në Takimin e Ministrave së Tregtisë të vitit 2005 në Hong Kong, kjo iniciativë u miratua dhe u vendos zyrtarisht në agjendën e OBT-së në vitin 2007. Megjithatë, me kalimin e kohës u ngritën shumë pyetje nga shumë shteteve në zhvillim. Sipas Drejtorit të përgjithshëm të OBT-së, Pascal Lamy, " Tregtia për Ndihmë " u projektua për të "thyer lidhjet që kanë penguar potencialin tregtar të shumë vendeve të varfra, siç janë përmirësimi u infrastrukturës, mungesa e teknologjisë bashkëkohore dhe financimi i pamjaftueshëm". Vendet në zhvillim e shihnin këtë si një mënyrë që kërcënonte OBT-në për t'i bërë ato të bënin lëshime tregtare për shërbimet në lidhje me reduktimin e subvencioneve bujqësore në vendet e industrializuara të përparuara403. Një shpresë e vogël u shfaq në Qershor të vitit 2007, kur bisedimet e tregtisë rifilluan dhe G4-Brazili, Bashkimi Europian, India dhe Shtetet e Bashkuara-u përpoqën të arrinin mbylljen e çështjeve kritike, por përsëri bisedimet u ndërprenë dhe marrëveshja dështoi. Që nga viti 2009, me krizën globale financiare dhe politikat proteksioniste, negocimet e Dohas u ngadalësuan ndjeshëm. Ndërkohë që tregtia u rimëkëmb, vendet më pak të zhvilluara kanë përfituar nga aranzhimet preferenciale në tregtinë me vendet e pasura të industrializuara, gjë që ka ardhur si rezultat i natyrës së marrëveshjeve preferenciale që kanë prirur të përqëndrohen më shumë në eksportet. Siç është shpjeguar në MDGR 2012, "Kjo është për shkak se eksportet e LDC përfitojnë nga një marzh preferencial në raport me produktet e tjera konkurruese, të cilat duhet të paguajnë tatimin në detyrë të kombit më të favorizuar (MFN)"404. Për më tepër, vlen për të theksuar se ka pasur një rënie të ndjeshme të tarifave në produktet bujqësore. Së nënti, zhvillimi i qëndrueshëm njerëzor kërkon burime, veçanërisht ato financiare. Pas gati dy dekadave rënie, ndihma për zhvillim arriti pikën më të ulët në vitin 1997. Por pastaj u kthye dhe për tetë vitet në vazhdim u rrit. Pas arritjes së Konsensusit të Monterrey të vitit 401
Eric Helleiner, “A Bretton Woods Moment? The 2007/2008 Crisis and the Future of Global Finance”, Interna tional Affairs 86, no. 3, 2010, fq 619–636. 402 MDGR 2011, fq 60. 403 “WTO Places Aid for Trade on Its Agenda”, Bangkok Post, November 16, 2007, B7. 404 MDGR 2012, fq 59.
181
2002, ODA arriti një nivel të ri në vitin 2005 prej 106.8 miliardë dollarësh. Në vitin 2006, pati një rënie përsëri, dhe ODA shkoi në 5.1 %, dhe 2007 vazhdoi këtë model me një rënie prej 8.4 %. Megjithëse G8 ishte rikthyer në vitin 2005 për të dyfishuar ndihmën ndaj Afrikës deri në vitin 2010, ODA në rajon (duke përjashtuar lehtësimin e borxheve në Nigeri) u rrit vetëm 2 % ndërmjet 2005 dhe 2006. Vetëm pesë vende donatore: Danimarka, Luksemburgu, Holand, Norvegji dhe Suedia - arritën 0.7 % të objektivit. Në vitin 1996, Banka Botërore dhe FMN-ja nisën një plan për të siguruar lehtësimin e borxheve për vendet më të varfra dhe me borxhe më të larta në botë. Nën këtë iniciativë të vendeve të varfra të borxhit (HIPC), kreditorët lëvizën kolektivisht për të ofruar ndihmë të jashtëzakonshme me qëllim sjelljen e vendeve debitore në një pozicion qëndrueshmërie të borxhit. Deri në vitin 2005, programet e reduktimit të borxheve ishin miratuar për njëzet e tetë nga dyzet vendet e pranueshme. Reduktimi total i borxhit kolektiv në atë datë ishte 33 miliardë dollarë, me mundësinë e një totali kumulativ prej 61 miliardë dollarësh, nëse trembëdhjetë vendet e mbetura do të arrinin pikat e tyre të vendimeve për marrjen e lehtësimit. Rreth gjysma e shumës vinte nga huadhënësit dypalësh dhe pjesa tjetër nga IFI405. Në takimin e G8 në Korrik të vitit 2005, krerët e qeverive propozuan një iniciativë të re për Likuidimit e Borxhit Shumëpalësh për të plotësuar HIPC. Sipas këtij plani, FMN-ja, Banka Botërore (veçanërisht Shoqata për Zhvillim Ndërkombëtar) dhe Banka Afrikane për Zhvillim do të lejoheshin të siguronin 100 % lehtësim të borxheve për vendet që përfundonin procesin HIPC 406 . Sipas MDGR 2007, "Në Prill të vitit 2007, 22 nga 40 vendet e HIPC-së kishin përmbushur të gjitha kushtet dhe kishin marrë lehtësim nga borxhet. Tetë kishin përfunduar fazën e parë të procesit dhe kishin përfituar lehtësim borxhi në baza të përkohshme"407. Për vendet e pranuara, 90 % e borxhit të jashtëm të tyre do të anullohej. Progres shumë i rëndësishëm ishteë bërë, por kishte ende shumë punë për të bërë. Kriza globale ekonomike dhe financiare e viti 2008 dhe rënia e mprehtë e eksporteve nga vendet në zhvillim në vitin 2009 ndërpreu progresin drejt reduktimit të raporteve të shërbimit të borxheve408. Por, në vitin 2010, kur të ardhurat e eksporteve u rikthyen me 23.4 %, rifilloi trendi i uljes së raporteve të borxhit të vendeve në zhvillim. Strategjia e OZHM-ve gjithashtu i kushtonte rëndësi të veçantë situatës së vendeve në zhvillim në det të hapur dhe vendeve të vogla ishullore. Këto dy grupe u sfiduan nga veçoritë e situatave të tyre gjeografike dhe kanë tërhequr vëmendjen ndërkombëtare gjerësisht që nga fillimi i viteve 1970, por veçanërisht që nga fillimi i viteve 1990. OKB kishte përmbledhur situatën e veçantë të vendeve të mbyllura në det në mënyrë të përmbledhur: mungesa e qasjes territoriale në det, largësia dhe izolimi dhe kostot e larta të transitit vazhdojnë të imponojnë kufizime serioze në të gjitha zhvillimet socioekonomike të shteteve në zhvillim pa dalje në det. Vendet në zhvillim pa dalje në det janë përgjithësisht në mesin e vendeve më të varfëra dhe me zhvillim të dobët, dhe zakonisht janë shumë të varura nga një numër shumë i kufizuar i mallrave që eksportojnë. Mungesa e qasjes territoriale në det, largësia dhe izolimi nga tregjet botërore janë shkaku kryesor i varfërisë së tyre409.
405
IMF, Fact Sheet: “Debt Relief Under the Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) Initiative”, December 200 5, http://www.imf.org/external/np/exr/facts/hipc.htm. 406 IMF, Fact Sheet: “The Multilateral Debt Relief Initiative (MDRI)”, December 2005,http://www.imf.org/exter nal/np/exr/facts/mdri.htm. 407 MDGR 2007, fq 30. 408 MDGR 2011, fq 62. 409 UN Office of the High Representative for the Least Developed Countries, LandlockedDeveloping Countries a nd the Small Island Developing States (UNOHRLLS), “LandlockedDeveloping Countries,” n.d., http://www.un. org/special-rep/ohrlls/lldc/default.htm.
182
Në vitin 2001, Rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme 56/180 thirri Konferencën Ndërkombëtare Ministrore të Shteteve të Zhvillimit të Mbërritjes dhe të Transitit. Në përgatitje për konferencën e Gushtit 2003 në Almaty, Kazakistan, Sekretari i Përgjithshëm publikoi një raport në Gusht të vitit 2002 për Asamblenë e Përgjithshme. Ai përmblodhi gjashtë objektiva të vendeve në zhvillim në det të hapur në lidhje me nevojat e tyre të tranzitit: të sigurohej qasje të lirë në det, të zvogëloheshin shpenzimet e transportit dhe të përmirësoheshin shërbimet për të rritur konkurrencën, të zvogëloheshin shpenzimet e importeve, të përcaktoheshin rrugët e qarta tregtare, të reduktoheshin humbjet e mallrave gjatë tranzitit, dhe të ofroheshin mekanizma për zgjerimin e tregtisë410. Shtetet e vogla ishullore kanë tendencë të kenë baza të vogla të burimeve, ti nënshtrohen kushteve klimatike dhe fatkeqësive natyrore dhe mjedisore, kanë burime të kufizuara të ujërave të ëmbla, të varen nga burime konvencionale të energjisë si edhe kanë tregje të vogla vendase dhe popullata të vogla me ritme të shpejta rritjeje. Situata me të cilën përballen vendet e vogla ishullore u trajtua në Samitin e Tokës në Rio në vitin 1992 dhe ka qenë një çështje vazhdimisht përpara Komisionit për Zhvillimin e Qëndrueshëm që nga krijimi i tij. Një shtytje e madhe për një agjendë ndërkombëtare për trajtimin e SIDS, megjithatë, filloi me Konferencën Globale për Zhvillim të Qëndrueshëm të Shteteve, të mbajtur në Bridgetown, Barbados, gjatë muajve Prill dhe Maj të vitit 1994. Konferenca miratoi Programin e Veprimit të Barbados (BPOA), i cili përcaktoi rekomandime dhe veprime specifike për të promovuar zhvillimin e qëndrueshëm të SIDS411. Pesë vjet më vonë, në seancën e njëzet e dytë speciale të Asamblesë së Përgjithshme, vendet anëtare të OKB-së kryen një vlerësim të zbatimit të programit të veprimit dhe bënë thirrje për veprim më të bashkërenduar për ta zbatuar atë. Samiti Botëror i 2002 për Zhvillimin e Qëndrueshëm i rekomandoi shteteve anëtare që të merren me kushtet e veçanta që të ballafaqoheshin me SIDS. Planin e Veprimit i Johanesburgut që rezultoi nga Samiti bëri thirrje për një rishikim gjithëpërfshirës në afat dhjetëvjeçar të BPOA-së. Ky takim u mbajt në Mauritius në Janar të 2005 dhe shtetet anëtare të mbledhura unanimisht miratuan një deklaratë politike, Deklaratën e Mauriciusit dhe një strategji të rishikuar, Strategjinë e Mauricius, për zbatimin e mëtejshëm të BPOA412. BPOA-ja mbetet projekti kryesor dhe SIDS mori hapa të prekshëm drejt qëndrueshmërisë. Një nga rezultatet më të rëndësishme të Konferencës të vitit 2012 për arritjen e energjisë së qëndrueshme për të gjithë, në Konferencën SIDS u ndërmorr një angazhim për të zvogëluar varësinë nga lëndët djegëse fosile dhe për të rritur investimet në energjinë e rinovueshme. Konferenca gjithashtu njohu kontributet e UNDP-së, Bankës Botërore, Japonisë dhe Norvegjisë për të ndihmuar SIDS të financojë projekte të energjisë së rinovueshme dhe për të promovuar efiçiencën e energjisë. Së dhjeti, një çelës për trajtimin e sëmundjeve endemike si HIV/AIDS, malaria dhe tuberkulozi është ofrimi i aksesit të përballueshëm ndaj ilaçeve dhe trajtimeve mjësore. Edhe pse situata në botën e zhvilluar nuk është e përsosur, qasja në barna të përballueshme në një bazë të qëndrueshme nuk është në dispozicion për më shumë se një të tretën e popullsisë së botës në zhvillim. Në vendet në zhvillim, vetëm 35 % e medikamenteve të klasifikuara si "esenciale" janë në dispozicion përmes sektorit publik. Në Afrikën Sub-Sahariane dhe në Azinë Jugore Qëndrore, më pak se 50% kanë mundësi të tillë. Natyrisht, situata është shumë më e keqe për pjesët jashtëzakonisht të varfra dhe të margjinalizuara të këtyre popullatave. Zgjidhja e këtij problemi është sfiduese sepse çdo zgjidhje është e lidhur me një sërë çështjesh ekonomike, politike, ligjore dhe morale. Qasja në ilaçe për të trajtuar ata që vuajnë nga 410
UN document A/57/340, August 23, 2002. UN document A/CONF.167/9, part I, Annex I (1994). 412 UN document A/S–22/9/Rev.1 and Supplement no. 3 (A/S–22/9/Rev.1), 2005. 411
183
HIV/AIDS ka shkaktuar një debat të nxehtë midis vendeve në zhvillimi dhe vendeve më të zhvilluara. Megjithatë, pothuajse të gjitha barnat që janë zhvilluar për të trajtuar sëmundjen e HIV/AIDS dhe simptomat e saj prodhohen dhe kontrollohen me licencë nga kompanitë farmaceutike në botën e zhvilluar. Në qendër të debatit mbi çështjen e aksesit në vitet e fundit ka qenë Marrëveshja për Aspektet Tregtare dhe të Drejtat e Pronësisë Intelektuale (TRIPS). Negociuar në kontekstin e OBT-së, TRIPS përfaqësonte një përpjekje për të arritur një ekuilibër mes mbrojtjes së të drejtave pronësore të shpikësit dhe ofrimit të aksesit ndaj konsumatorit. Neni 7 i TRIPS-it njeh se mbrojtja e pronësisë intelektuale kontribuon në promovimin e inovacionit teknologjik dhe në transferimin dhe shpërndarjen e teknologjisë, në avantazhin reciprok të përdoruesve dhe prodhuesve të njohurive teknologjike. Në të njëjtën kohë, TRIPS përpiqet të balancojë nevojat sociale dhe njerëzore të vendeve të varfëra. TRIPS dolën nga një proces i mirëfilltë negociues, në të cilin nevojat për ekuilibrin ishin shumë të rëndësishme413. Marrëveshja TRIPS ka tre aspekte kryesore. Së pari, marrëveshja përcakton standardet minimale të mbrojtjes dhe detyrimet për çdo vend anëtar. Së dyti, ajo përcakton parimet e përgjithshme që duhet të ndiqen në të gjitha procedurat e zbatimit të të drejtave të pronësisë intelektuale. Së fundmi, të gjitha mosmarrëveshjet në të janë objekt i procedurave të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve në OBT. Në kontekstin e shëndetit ndërkombëtar, TRIPS ka synuar të përpiqet të gjejë një ekuilibër midis interesave të kompanive farmaceutike dhe shteteve të tyre të origjinës, dhe vendeve jo të avancuara teknologjikisht, të cilat dëshirojnë akses më të madh ndaj barnave që janë thelbësore për shkaqe shëndetësore publike. Sipas nenit 31 të marrëveshjes TRIPS, anëtarëve u lejohet të ushtrojnë "licencim të detyrueshëm" pa autorizimin e bartësit të së drejtës pronësore në kushte të caktuara, siç janë nevojat për shëndetin publik. Megjithatë, natyra e kësaj të drejte është e paqartë dhe mund të jetë e diskutueshme. Për më tepër, shumë vende në zhvillim nuk kanë aftësi të specializuara për prodhime farmaceutike për t'u mundësuar atyre që të përdorin në mënyrë efektive licencimin e detyrueshëm. Në Konferencën Ministrore të OBT-së në Doha në Nëntor të 2001, kjo çështje u vu në krye të diskutimeve. Qeveritë e vendeve në zhvillim, duke kërkuar akses më të madh ndaj medikamenteve për trajtimin e HIV/AIDS, tuberkulozit dhe sëmundjeve të tjera endemike, ishin në gjendje për të pranuar një kompromis. Në miratimin e Deklaratës së Dohas mbi Marrëveshjen TRIPS dhe Shëndetin Publik, shtetet anëtare pohuan se "Marrëveshja TRIPS nuk duhet anëtarët nga marrja e masave për mbrojtjen e shëndetit publik. Prandaj, duke përsëritur angazhimin tonë ndaj Marrëveshjes TRIPS, ne pohojmë që Marrëveshja mund dhe duhet të interpretohet dhe të zbatohet në një mënyrë që mbështet të drejtën e anëtarëve të OBT për të mbrojtur shëndetin publik dhe në veçanti për të promovuar aksesin në ilaçe për të gjithë"414. Megjithatë, Deklarata e ka lënë të pazgjidhur çështjen se si vendet që nuk kanë aftësi të mjaftueshme prodhuese farmaceutike, mund t'i mundësonin atyre përdorimin efektiv të licencimit të detyrueshëm. Në Korrik të 2007, Ruanda u bë vendi i parë që njoftoi se, për shkak të mungesës së kapacitetit prodhues vendor, do të importonte ilaçe të lira të bëra diku tjetër nën licencimin e detyrueshëm. Kjo çështje mbeti e kontestuar, me Këshillin e OBT-së për TRIPS që përpiqeshin të krijonin një kompromis midis Shteteve të Bashkuara dhe vendeve të tjera të avancuara teknologjikisht, si dhe atyre vendeve më pak të përparuara në aspektin teknologjik që kërkonin rregulla më fleksible të patentave për rastet e kërkesave kombëtare të shëndetit publik. Mungesa në Evropë dhe në Shtetet e Bashkuara të një medikamenti të patentuar që 413
WTO, “Pharmaceutical Patents and the TRIPS Agreement,” September 21, 2006,http://www.wto.org/english/ tratop_e/trips_e/pharma_ato186_e.htm. 414 WTO, “Doha WTO Ministerial 2001: Ministerial Declaration,” November 20, 2001,http://www.wto.org/engli sh/thewto_e/minist_e/min01_e/mindecl_e.htm.
184
trajton simptomat e gripit të shpendëve tek njerëzit nxiti shumë prej vendeve të industrializuara të përparuara të rishikonin parësinë e të drejtave të pronësisë intelektuale përballë një epidemie. Në globalizëm teknologjia e informacionit dhe komunikimit nxitet, në një pjesë të madhe, nga revolucioni i vazhdueshëm i teknologjive të informacionit dhe komunikimit (TIK)415. Sfida përqendrohet në përfitimin e TIK për të gjithë, veçanërisht duke pasur parasysh pabarazitë e qenësishme në rendin e tanishëm të informacionit - të ashtuquajturit ndarje dixhitale. Sipas MDGR 2011, pak më shumë se 90 % e banorëve të botës u mbuluan nga një sinjal celular në vitin 2010, me mbi 5.3 miliardë abonentë416. Megjithatë, dy të tretat e popullsisë së botës nuk kanë ende akses në internet. Edhe më befasuese është pabarazia gjinore, me gratë dhe vajzat që kanë akses shumë më pak sesa meshkujt417. Sa i përket promovimit të zhvillimit njerëzor, TIK ka një kontekst më të madh. Siç sugjerohet në raportin përfundimtar të Iniciativës për Mundësi Dixhitale të UNDP-së, "TIK mund të ketë një ndikim dramatik në arritjen e qëllimeve specifike të zhvillimit social dhe ekonomik, si dhe të luajë një rol kyç në zhvillimin më të gjerë kombëtar të strategjive" 418. Në epokën e informacionit shumë të globalizuar, zhvillimi nuk mund të ndodhë pa rrjete të tilla sociale dhe ekonomike. Sistemi i OKB-së në shumë mënyra përthithte energji nga mundësitë që TIK paraqiste për promovimin e zhvillimit njerëzor dhe arritjen e OZHM-ve. Siç është dëshmuar gjatë procesit dyvjeçar të Samitit Botëror për Shoqërinë e Informacionit, shumë probleme të mprehta politike dëmtonin rrugën për krijimin e një vizioni të përbashkët global të normave dhe parimeve që qëndronin në themel të shoqërisë së informacionit. Për disa vite, UNDP-ja ka punuar me shtetet anëtare dhe agjencitë e tjera për ta bërë TIK një pjesë integrale të strategjive dhe politikave të zhvillimit. Pjesa më e madhe e kësaj pune është fokusuar në ndihmën e vendeve për të integruar dhe prioritizuar planifikimin e TIK në kuadrin e politikave të tyre dhe në Dokumentet e Strategjisë për Reduktimin e Varfërisë. Gjithashtu, UNDP-ja thekson përdorimin e TIK për të përmirësuar qeverisjen dhe kapacitetin e qeverive për të arritur më efektivisht OZHM-të dhe për t'i ndihmuar ato të nxisin pjesëmarrje më të madhe nga shoqëria civile dhe sektori privat. Krijimi i partneriteteve efektive në lidhje me TIK midis institucioneve ndërkombëtare, qeverive, shoqërisë civile dhe sektorit privat është rritur. Disa nga këto partneritete janë iniciuar nga agjencitë e Kombeve të Bashkuara. Për shembull, Task Forca e Teknologjive të Informacionit dhe Komunikimit të OKB-së (Task Force për TIK) u krijua nga Sekretari i Përgjithshëm në përgjigje të kërkesës së ECOSOC në Mars të vitit 2001. Task Forcës së TIK-së iu dha detyra e ofrimit të lidershipit të përgjithshëm në OKB dhe krijimi i partneriteteve strategjike me industrinë private, fondacionet, donatorët dhe aktorë të tjerë. Task Force e TIK punoi në bashkëpunim të ngushtë me një numër gjithnjë e më të madh të iniciativave të TIK për krijimin e rrjeteve dhe ndërtimin e kapaciteteve të
415
John Mathiason, “Internet Governance: The New Frontier of Global Institutions”, London, shtëpia botuese Routledge, 2009, fq 98-100. 416 MDGR 2011, fq 63. 417 Rekha Pande and Theo van der Weide, “Globalization, Technology Diffusion and Gender Disparity”, Hershey, PA: Information Science Reference, 2012. 418 Digital Opportunity Initiative, “Creating a Development Dynamic: Final Report of the Digital Opportunity In itiative”, United Nations Development Programme, 2001, tek:http://3nw.com/doi/index.htm#02_executive_sum mary.
185
sistemit të Kombeve të Bashkuara, duke përfshirë Iniciativën për Mundësitë Digjitale (iniciuar nga UNDP, Banka Botërore, Accenture dhe Fondacioni Markle), Iniciativën për Gatishmërinë dhe Burimet e Rrjetit (Fondacioni i OKB, IBM, Fondacioni Markle, Forumi Ekonomik Botëror, Universiteti i Harvardit dhe partnerë të tjerë), Shërbimin e Teknologjisë së Informacionit të Kombeve të Bashkuara të Programit të Vullnetarëve të Kombeve të Bashkuara, WHO Health InterNetwork, dhe Netaid.org. Lista vetëm nënkupton se sa i gjerë është rrjeti që duhet të hidhet në mënyrë rutinore madje edhe për të formuar një forcë pune me ekspertizë relevante dhe shtrirje. Konsensusi formal rreth OZHM-ve, siç dëshmohet nga Samiti Botëror i 2005, nuk ishte universal. Por një orientim i përbashkët, i mbështetur nga kuptimet e përbashkëta dhe vlerat e përbashkëta, duket të ishte i pranishëm419. Mosmarrëveshjet përqendroheshin në strategjinë dhe angazhimet. Qeveritë e Zimbabves apo Sirisë mund të votonin për OZHM-të në Nju Jork, por politikat dhe vendimet e tyre nuk pasqyronin asgjë, për një angazhim të thellë për të bërë atë që ishte e nevojshme për të rritur sigurinë njerëzore. Qeveritë në Uashington dhe Paris gjithashtu mund të votonin për OZHM-të, por nëse ato ishin të gatshme të rrisnin ndihmën e tyre për zhvillimin dhe të bënin lëshime kuptimplotë tregtare për vendet në zhvillim nuk ishte gjithmonë e dukshme. Bashkimi Evropian vazhdonte të mbrote prodhuesit bujqësorë evropianë në dëm të vendeve të varfëra që përpiqeshin të shisnin eksportet e tyre në Evropë. Progresi drejt arritjes së OZHM-ve ishte i përzier, sidomos kur statistikat globale nuk ishin të unifikuara. Duke folur para Forumit Ekonomik Botëror të vitit 2002, Kofi Anan e cilësoi varfërinë si një kërcënim të madh për sigurinë globale. Në raportin e tij të parë vjetor se si shtetet anëtare kanë ndjekur Deklaratën e Mijëvjeçarit, ai pasqyroi me zhgënjim se "Bota po bie”. Nëse vazhdojmë me mënyrën se si jemi, shumica e zotimeve nuk do të përmbushen". Ai iu referua progresit të OZHM-ve si një rekord i përzier, me dallime të rëndësishme në të gjithë rajonet e botës420. Seritë e raporteve të dërguar nga ekipi i Jeffrey Sachs për Samitin Botëror të vitit 2005 gjithashtu theksonin se gota nuk ishte as gjysma e plotë. Ish Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki-moon konkludoi se "ndërmjet të tashmes dhe vitit 2015, ne duhet të sigurohemi që premtimet e bëra të bëhen premtime të mbajtura. Pasojat për të bërë ndryshe janë të thella: vdekja, sëmundja dhe dëshpërimi, vuajtja e panevojshme, mundësitë e humbura për miliona e miliona njerëz"421. Sukseset dhe dështimet në arritjen e OZHM-ve dhe synimeve të ndërlidhura do të çonin në objektive të reja, mendime të reja dhe strategji të reja. Në Maj të 2012, Sekretari i Përgjithshëm njoftoi se Presidenti Indonezian Susilo Bambang Yudhoyono, Presidenti i Liberisë Ellen Johnson Sirleaf dhe Kryeministri Britanik David Cameron do të udhëhiqnin një panel të nivelit të lartë për të këshilluar bashkësinë ndërkombëtare në rrugën pas vitit 2015. Si një udhërrëfyes për të menduarit dhe politikën, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor do të vazhdonte të evoluonte dhe ky panel do të përpiqej të përqafonte edhe rekomandimet e Rio+20. Studimet mbi organizatat ndërkombëtare duhet të bëjnë një përpjekje për të kuptuar se si dhe pse proceset dhe strukturat evoluojnë në Kombet e Bashkuara, dhe gjithashtu duhet 419
David Held, “Toward a New Consensus: Answering the Dangers of Globalization”, Harvard International Re view 27 (Summer 2005): fq 14–17. 420 United Nations, “Report of the Secretary/General on the Implementation of the Millennium Declaration”, Sep tember 2003. 421 MDGR 2011.
186
të marrin në konsideratë se cilat drejtime mund të ndërmarrin aktivitetet zhvillimore në të ardhmen. Një pikë fillestare tradicionale për një vlerësim të tillë është të ekzaminojmë aktivitetet e zhvillimit të qëndrueshëm nëpërmjet lenteve funksionaliste që kemi diskutuar më herët. Funksionalistët argumentojnë se "rritja e teknologjisë përhapja dhe intensifikimi i dëshirës për standarde më të larta të mirëqenies materiale" çojnë në një bashkëpunim më të madh ndërkombëtar në kërkim të autoritetit politik të zgjeruar 422 . Funksionalistët më tej sugjerojnë se interesi popullor në zhvillimin e qëndrueshëm vjen nga bashkëpunimi teknik i zgjeruar në zhvillimin dhe shqetësimet mjedisore. Prandaj, bashkëpunimi teknik për zhvillim është investuar në zonën e mjedisit dhe bashkëpunimi teknik për shqetësimet ekologjike ka ardhur për të përfshirë çështjet e zhvillimit. Bashkëveprimi mes tyre është bërë kaq i përhapur saqë mjedisi dhe zhvillimi nuk janë më koncepte të ndara. Përkrahësit e kësaj rradhe të arsyetimit i referohen procesit në zhvillim, duke filluar në fillim të viteve 1970 rreth periudhës së konferencës së Stokholmit, ku koncepti i zhvillimit ekologjik erdhi në agjendën globale. Në përpjekjen për të hedhur themelet e një plani global të veprimit për t'u marrë me çështjet e mjedisit, Maurice Strong dhe zyrtarë të tjerë të OKB-së shpejt arritën të perceptojnë pandashshmërinë e dy çështjeve që më parë ishin të ndara. Ky orientim u zhvillua gjatë dekadave të mëvonshme, pasi komuniteti shkencor i mjedisit, praktikuesit e ndihmës për zhvillim dhe studiuesit, financuesit ndërkombëtarë, zyrtarët e qeverisë dhe shumë të tjerë arritën të shohin punën e tyre të arritshme vetëm në kontekstin e një botëkuptimi më holistik të zhvillimit të ekosistemeve. Dy shpjegimet tona për përhapjen e bashkëpunimit në arenën e të drejtave të njeriut - domethënë komunitetet e njohjes konsensuale dhe të mësuarit social - rriten nga kjo perspektivë funksionaliste. Shpjegimi i parë sugjeron që konvergjenca e zhvillimit dhe mjedisit në zhvillim të qëndrueshëm dhe konvergjenca e mëvonshme e zhvillimit të qëndrueshëm, zhvillimit njerëzor dhe sigurisë njerëzore në zhvillimin e qëndrueshëm njerëzor në agjendën globale të politikës publike rritet nga marrëveshja për zhvillimin ekologjik në komunitetet e dijes. Shpjegimi i dytë thekson rëndësinë e mësimit institucional dhe argumenton se konvergjenca normative është produkt i një procesi në të cilin aktorët shtetërorë kanë njohur (ose "kanë mësuar") indiferencën e pandarë të dy çështjeve. Përkrahësit e qasjes së njohurive konsensuale tregojnë për rritjen dhe përfshirjen e të paktën aktorëve të Veriut, në politikat e zhvillimit të qëndrueshëm në nivel global, ndërqeveritar. Ata gjithashtu tregojnë për evoluimin e rolit të OJQ-ve që nga Stokholmi, aktiviteteve të OJQ-ve në Rio dhe proceset pasuese të konferencës dhe ndikimit të komuniteteve të dijes mbi çështje të tilla si mbrojtja e shtresës së ozonit si dëshmi se kjo qasje është e vlefshme 423 . E njëjta mund të zbatohet edhe për ngrohjen globale dhe ndryshimet klimatike. Natyra e evolucionit të përfshirjes së OJQ-ve në arenën e zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor, sidoqoftë, hedh dyshime mbi vlefshmërinë e kësaj pikëpamjeje. Ekzistojnë mijëra komunitete të opinionit që merren me zhvillimin e qëndrueshëm. Megjithatë, shumëllojshmëria dhe shpesh antagonizmi i plotë midis këtyre komuniteteve sfidon nocionin se një trupë konsensuale dominante e njohurive nënvizon ngjarjet brenda proceseve të zhvillimit të 422
Harold Jacobson, “Networks of Interdependence: International Organizations and theGlobal Political System ”, 2nd ed. New York, shtëpia botuese: Knopf, 1984, fq 62–63. 423 Peter Haas, “Banning Chlorofluorocarbons: Epistemic Community Efforts to ProtectStratospheric Ozone” Int ernational Organization 46, no. 1 (1992): fq 187–224.
187
qëndrueshëm global. Dritaret e thyera dhe dyqanet e plaçkitura në qytete të tilla si Seattle, Genova, Montreal, Evian dhe Hong Kong (vendet e G8 ose OBT) vërtetuan këtë realitet. Kjo nuk do të sugjeronte mungesën e konvergjencës së interesave mbi çështjet e qëndrueshmërisë. Në të vërtetë, koncepti ka ardhur për të dominuar shumë nga debati mbi zhvillimin dhe mjedisin. Megjithëse konsensusi në rritje mund të vërehet në fusha të veçanta të shqetësimit mjedisor, ajo ende duhet të përkthehet në një konsensus global koherent shkencor rreth zhvillimit të qëndrueshëm. Për më tepër, një hendek i madh ende ndan shkencëtarët mbi shumë çështje të zhvillimit ekologjik. Nocioni se një proces i mësimit shoqëror koherent dhe i identifikueshëm mbështet aktivitetet e zhvillimit global të qëndrueshëm është i dyshuar, por mund të mbajë premtime disi më shumë për të ardhmen. Ideja e zhvillimit të qëndrueshëm ka shërbyer si një emërues i përbashkët, duke ndihmuar në kapërcimin e ndarjes së terreneve dhe ideologjive, të cilat përndryshe i ndajnë IFI nga anëtarët e tjerë të familjes së OKB-së424. Në debatet globale, delegatët nga Veriu zakonisht e përcaktojnë qëndrueshmërinë në mënyrë të ngushtë si mbrojtja e mjedisit dhe ruajtja e resurseve. Jugu nga na tjetër, zakonisht e përcakton konceptin me referencë të veçantë për të përmbushur nevojat themelore të njeriut dhe reduktimin e varfërisë. Fokusi këtu është tek njerëzit, në promovimin e rritjes ekonomike që prodhon punësim dhe inkurajon pjesëmarrjen më të gjerë të njerëzve në proceset ekonomike425. Ekonomistët kanë përkufizimin e tyre. Ata thonë se zhvillimi i qëndrueshëm është "një proces ekonomik në të cilin sasia dhe cilësia e stoqeve tona të burimeve natyrore (si pyjet) dhe integriteti i cikleve biogeokimike (si klima) janë të qëndrueshme dhe kalojnë në brezat e ardhshëm”426. Konferenca në dukje të pafundme dhe marrëdhëniet gjithnjë e më të përhapura ndërmjet agjencive më parë të diskutueshme - veçanërisht institucionet e Bretton Woods dhe anëtarët e tjerë të sistemit të OKB-së - mund të kenë shërbyer mirë për të krijuar një mjedis të mirëfilltë të të mësuarit. Po aq e rëndësishme, Global Compact ishte nga origjina e saj një përpjekje normative e dizajnuar për të krijuar të mësuarit shoqëror. Një nga arkitektët e saj, John Ruggie, theksoi se: Kompanitë paraqesin studime të rasteve për atë që kanë bërë për të përkthyer angazhimin ndaj parimeve të Global Compact në praktika konkrete të korporatave. Kjo paraqet një dialog midis pjesëmarrësve të Global Compact në të gjithë sektorët – OKB-së dhe organizatave të shoqërisë civile. Një rrjet kërkimor, i udhëhequr nga Njësia e Qytetarisë së Korporatës e Universitetit Warwick, lehtëson dialogun. Qëllimi i tij është të arrijë një përkufizim më të gjerë në bazë të konsensusit të asaj që përbën praktika të mira se çdonjëra nga palët mund të arrijë vetëm. Këta shembuj nuk japin dëshmi konkrete për një proces efektiv studimi. Megjithatë, ata theksonin mundësinë që mësimi organizativ po ndodhte dhe ndihmonte në shpjegimin e konvergjencës në rritje rreth kornizës konsensuale të OZHM-ve. Duke pasur parasysh burimet e kufizuara dhe mungesën e udhëheqjes reale të qëndrueshme nga ana e anëtarëve më të fuqishëm të saj, Kombet e Bashkuara megjithatë kanë bërë disa gjëra të mrekullueshme. Organizata botërore ka përmirësuar jetën e qindra miliona njerëzve dhe ka
424
Lynton K. Caldwell, “International Environmental Policy: Emergence and Dimensions”, 2nd ed. Durham, N. C: shtëpia botuese Duke University Press, 1991, fq 81. 425 Alvaro de Soto, “The Global Environment: A Southern Perspective”, International Journal15, no. 8 1992: fq 679–705 426 Anil Agarwal, “What Is Sustainable Development?” Concordare (Spring 1993): fq 2.
188
iniciuar një mori idesh që kanë ndryshuar botën427. Bota është shumë më mirë me Kombet e Bashkuara sesa pa të. Disa vëzhgues dhe studjues të marrëdhënieve ndërkombëtare kanë argumentuar se OKB-ja duhet të jetë në qendër të qeverisjes globale në atë që është organizata e vetme e pozicionuar në mënyrë unike për t'iu përgjigjur dhe për të menaxhuar forcat e globalizimit428. Megjithatë, OKB-ja nuk mund të ndryshojë prioritetet e shteteve anëtare kështu që thekson gjithashtu se Kombet e Bashkuara janë në qendër të qeverisjes globale. Organizata botërore mund të sugjerojë përparësitë, të kërkojë angazhime, të koordinojë veprimet dhe të përpiqet të kapërcejë ndarjet përmes krijimit të normave. Por në fund të fundit qeveritë e shteteve anëtare duhet të zgjedhin të punojnë dhe me OKB-në për të menaxhuar probleme të ngutshme globale si sëmundjet pandemike, varfëria ekstreme dhe degradimi i mjedisit. Burimet e ofruara për OKB-ja në përgjithësi, dhe OZHM-të në veçanti, treguan dhe vërtetuan se OKBja dhe OZHM-të nuk u vlerësuan lartë në listën e prioriteteve. Derisa prioritetet e shteteve anëtare të ndryshojnë, roli i OKB-së në promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor do të jetë, në rastin më të mirë, modest. 5.2 “Qeverisja e Mirë” dhe sfida për realizimin e programeve zhvillimore të Kombeve të Bashkuara nga Institucionet Ndërkomëtare Financiare. Qeverisja e mirë, ndër të tjera, ishte produkte i periudhës pas Luftës së Ftohtë, por sot mund të konsiderohet si viktima e kësaj periudhe. Analiza e kontekstit është vendimtare përpara se të analizojmë konceptet. Duke pasur parasysh periudhën në të cilën tani jetojmë, mund të kthehemi pas me nostalgji në fillim të viteve 1990, kur u përpunua gradualisht një kornizë e zgjeruar normative për çështjet ndërkombëtare nën ombrellën e OKB-së. Në fillim të dekadës, një sërë konferencash ndërkombëtare u përpoqën të gjeneronin një agjendë globale për çështjet që varionin nga popullsia dhe zhvillimi i qëndrueshëm deri në të drejtat e njeriut dhe gjinia. Këto konferenca shërbyen për të nënvizuar rëndësinë e qasjeve shumëpalëshe për të adresuar problemet globale dhe për të afirmuar rolin e Kombeve të Bashkuara si një instrument i rëndësishëm i qeverisjes globale. Në shumë mënyra, Deklarata e Mijëvjeçarit ishte kulminimi i këtyre proceseve dhe siguroi një plan global të veprimit për t'u marrë me problemet më të rëndësishme në botë. E gjithë kjo pati një qasje ndërkombëtare inovative për çështjet ndërkombëtare të bazuara fuqimisht në konceptin e "liberalizmit" si ideologji themelore për paqen dhe ekonominë. Sipas kësaj qasjeje të rrënjosur në historinë perëndimore, liberalizimi politik dhe ekonomik do të ishte një antidot i efektshëm ndaj konflikteve të dhunshme, varfërisë dhe moszhvillimit, të gjitha nën kujdesin e vendeve të pasura dhe në veçanti nga Kombet e Bashkuara të rivitalizuara pas zhdukjes së Bashkimit Sovjetik. Kështu, promovimi i të drejtave të njeriut, demokracia, zgjedhjet, konstitucionalizmi, sundimi i ligjit, të drejtat pronësore, qeverisja e mirë, ekonomia neo-liberale janë bërë pjesë e projektit ndërkombëtar për ndërtimin e paqes dhe qeverisjes së mirë, si dhe baza për një rritje të shpejtë sociale dhe ekonomike.
427
Richard Jolly, Louis Emmerij, and Thomas G. Weiss, “UN Ideas That Changed the World”, Bloomington, shtëpia botuese Indiana University Press, 2009. 428 Yannis A. Stivactis, ed., “International Order in a Globalizing World”, Burlington, shtëpia botuese Vt.: Ashgate, 2007);
189
Problemet normative të qeverisjes së mirë. Në pjesën më të madhe të debatit të zhvilluar sot, nocioni i qeverisjes është paraqitur si lidhja që mungon për rritjen e suksesshme dhe "reformën" ekonomike 429. Por qeverisja ka kuptime të ndryshme. Ekziston kuptimi që është e përqendruar tek njerëzit dhe ekziston një tjetër - për fat të keq mbizotërues - që na largon nga demokracia dhe mundësitë e zhvillimit të vërtetë. Në thelb, një nocion i gabuar i "qeverisjes së mirë" na largon nga objektivat, sepse përfshin vendosjen e shtetit dhe shoqërisë në shërbim të tregut, nën supozimin se vetëm rritja ekonomike do të sjelli zhvillimin. Një diskutim mbi qeverisjen është i rëndësishëm, sepse ai ndikon jo vetëm mekanizmat, por edhe strategjitë, të cilat secila nga ana e tyre i përgjigjen supozimeve ideologjike rreth zhvillimit dhe mjeteve për të arritur demokraci më të gjerë ekonomike. Udhëheqja e Bankës Botërore gjatë hartimit të debatit për qeverisjen e mirë, si me partneritetin e PNUD-it dhe Bankës Botërore për të zbatuar programet e Kombeve të Bashkuara, tenton të ngushtojë mundësitë për një shqyrtim kritik të rolit të Bankës Botërore në rritjen e varfërisë dhe qeverisjen e vogël nëpërmjet programeve të tyre të përshtatjes strukturore dhe skemave të "modernizimit të shtetit". Vendosja në pyetje e regjimit global të tregtisë, financave dhe politikave të keq qeverisjes globale është qartazi jashtë parametrave hegjemonikë të diskutimit - për të shmangur qasjen e keq qeverisjes, urisë dhe varfërisë së skajshme si çështje politike, duke preferuar që t'i lënë ato në duart e ekspertëve "teknikë". Varfëria, uria dhe qeverisja e keqe nuk mund të eliminohen pa demokratizimin e politikbërjes në nivelin më të mundshëm lokal. Kjo në thelb do të ishte një element kritik i qeverisjes demokratike. Për fat të keq, vendimmarrja po shkon në drejtimin tjetër, pasi ajo gjithnjë e më shumë përqendrohet në duart e disa institucioneve shumëpalëshe. Konsensusi i Uashingtonit dhe Qeverisja e mirë. Në këtë pjesë, do të përqendrohem në linjën zyrtare që institucionet e Bretton Woods ndjekin për qeverisjen, duke e shqyrtuar atë në termat e tyre. Sipas Konsensusit të Uashingtonit, qeverisja e mirë konsiston kryesisht në administrimin politik të politikave ekonomike: derregullimin e sistemeve të këmbimit, tregtisë dhe çmimeve, trajtimin preferencial të investitorëve individualë dhe të korporatave, duke eliminuar përfshirjen qeveritare në alokimin e kredive. Shkurtimisht, përfshihen të gjitha masat e nevojshme për të plotësuar dhe përforcuar politikat ekonomike neo-liberale duke lënë modelin social të paprekur. Qëndrimi kryesor është se tërheqja e investimeve dhe "ndihma" është kritike për zhvillimin afatgjatë, dhe se qeverisja e mirë është lidhja mes tyre. Shteti është aktori tjetër kritik në këtë debat mbi qeverisjen e mirë. Shteti ishte një nga viktimat e para të ofensivës ideologjike dhe kulturore të Luftës së Ftohtë, ku pothuajse "demonizohej" shteti ndërsa lartësonte virtytet e tregut. Intelektualët dhe në një farë mase popujt arritën të besonin se qeveritë ishin përgjegjëse për të gjitha të këqijat. Ideologjia liberale përçonte supozimet se shteti është i keq dhe joefikas ndërsa tregjet janë të mira dhe efikase. Rizbulimi i shtetit nga donatorët (qeverisja e mirë) është disi e dyshimtë. Përballë shumëfishimit të zonave të konfliktit dhe rritjes së varfërisë, pas më shumë se një dekade të përshtatjeve të politikave neoliberale, nuk është për t'u habitur që agjencitë multilaterale kërkojnë shpjegime. Natyrisht neoliberalizmi nuk është për t'u fajësuar. Në vend të kësaj, ka një shpjegim të ri për përkeqësimin e mjedisit social: mungesës së "qeverisjes së 429
M. Mallock Brown, “Deepening Democracy in a Fragmented World”, Human Development Report 2002.
190
mirë" dhe ekzistencës së korrupsionit. Kështu bashkësia ndërkombëtare vjen me një rregullim të ri. Në realitet, rritja e shqetësimit mbi qeverisjen i përgjigjet nevojës për t'i dhënë përgjigje pyetjes së pashmangshme se çfarë duhet bërë nën dritën e dështimit të përshtatjes strukturore dhe "reformave ekonomike" për të ofruar stabilitet politik. Në një kuptim tjetër, megjithatë, neoliberalizmi po korrë shpërblime, në këtë fazë të re, nga ristrukturimi i fuqisë politike dhe ekonomike që ndodhi gjatë dekadës së viteve 90të. Duke shtuar pabarazinë ekonomike dhe duke rritur në të njëjtën kohë fuqinë e negociatave të elitës qeveritare dhe burokratike (ndërkohë që nënvlehtësohen rëndë organizatat shoqërore), institucionet multilaterale tani janë të gatshme të negociojnë me shtetin i cili është në gjendje të dobësuar. Funksionimi i institucioneve dhe tregjeve. Nocionet e efektivitetit të masave të qeverisjes së mirë në aspektin e reformave miqësore ndaj tregut dhe zhvillimit të sektorit privat ende i drejtojnë vendet në kahun e kundërt. A janë tregjet e nënshtruara kundrejt institucioneve demokratike apo, siç sugjeron titulli i “Raportit Botëror të Zhvillimit” të Bankës Botërore të vitit 2002,” çdo gjë ka të bëjë me ndërtimin e institucioneve në shërbim të tregjeve”?430 Raporti i Zhvillimit Botëror i vitit 1997, “Shteti në një botë në ndryshim”, pranon se shteti ka një rol vendimtar në nxitjen e zhvillimit, në kontrast të drejtpërdrejtë me politikat të viteve 1980. Raporti parashikon shtetin "jo si ofrues të drejtpërdrejtë të rritjes ekonomike, por si partner, katalizator dhe lehtësues" 431 . Mirëpo, politikat e qeverisjes së mirë të paraqitura nga fuqitë ekonomike dhe të kërkuara nga korporatat shumëkombëshe shmangin me kujdes ngritjen e pyetjeve rreth natyrës dhe sferës së zhvillimit, politikave të shembullit dominuese të rritjes ekonomike dhe forcave që kontrollojnë zhvillimin sipas vetë interesit të tyre. I njëjti model zhvillimi korporativ i neoliberalizuar është përgjegjës për përqendrimin e madh të pasurisë dhe aseteve. Raporti i Zhvillimit Njerëzor pranoi se gjatë viteve 90-të, të ardhurat për kokë ranë në jo më pak se 54 vende në zhvillim, vite këto të zbatimit të "reformës ekonomike" 432. Institucionet e Bretton Woods mbanin qëndrimin se problemi nuk ishin reformat, por "faktorët institucionalë". Për Bankën Botërore "qeverisja e mirë" merr formën e krijimit të agjendës miqësore ndaj kapitalit, duke ndërtuar një marrëdhënie pozitive mbështetëse midis shtetit, tregut dhe shoqërisë civile në vendet pritëse të huasë. "Shteti minimalist" duhet ti hapi rrugën një "shteti efektiv" në mënyrë që të arrijë objektivat parësor në mënyrë të pandryshueshme. Një shtet efektiv, për Bankën Botërore, është ai që menaxhon dhe rregullon tregun kundrejt institucioneve në një mënyrë jo-konfrontuese dhe mbështetëse. Sa i përket varfërisë dhe problemeve të tjera sociale, këto do të lehtësohen si rezultat i marrëdhënieve të reja, reformave ligjore dhe masave anti-korrupsion të cilat janë tërheqëse për kapitalin e madh. Më konkretisht, qeverisja e mirë për Bankën Botërore merr formën e sigurimit të krijimit të një ekonomie tregu "të mirëfunksionuar" me të drejta të qëndrueshme pronësore, kontrata të zbatueshme, nivele të larta transparence dhe nivele të ulëta të 430
World Development Report, “Building Institutions for Markets”, Washington, 2002. World Development Report, “The State in a Changing World”, Washington, 1997, fq 1. 432 Politikat neoliberale kanë rritur numrin e të varfërve dhe shumë të varfërve si edhe kanë zgjeruar boshllëkun ndërmjet të pasurve dhe të varfërve. Në bazë të raportit të ECLA: varfëria është sfida më e madhe për ekonomitë e Amerikës Latine dhe vendeve të Karaibeve. Ndërmjet 1980 dhe 1990 varfëria është përkeqësuar si rezultat i politikave përshtatëse duke fshirë pjesën më të madhe të progresit në reduktimin e varfërisë të arritur ndërmjet viteve 1960 dhe 1970. Të dhënat flasin për një numër rreth 130 deri në 196 milion të varfër. Reçensioni dhe përshtatjet strukturore në vitet 1980 e rritën pabarazinë mbi të ardhurat në të gjithë rajonin. 431
191
korrupsionit. Krijimi i institucioneve efektive shihet si një kundërpeshë ndaj veprimeve arbitrare ose "populiste" të shtetit, në të cilin institucionet financiare ndërkombëtare do të ndjehen të mbështetura nga brenda vendit përmes një programi të zgjeruar demokratizimi dhe pjesëmarrjeje - kryesisht në adresimin e problemeve të korrupsioni. Trajtimi i korrupsionit megjithatë nuk bëhet si pjesë e një agjende demokratizimi, por më tepër në funksion të sigurimit të "stabilitetit" makroekonomik (forcimin e sektorit financiar, privatizimin etj). Banka Botërore kishte vendosur marrëdhënien midis shtetit dhe tregut jo vetëm në thelbin e agjendës së "qeverisjes së mirë" por dhe si një mjet për të avancuar drejt materializimit të OZHM-ve. Por në çdo rast agjenda e qeverisjes mbetej e orientuar drejt tregut dhe jo drejt shtetit. Besimi i Bankës në mekanizmat e tregut nënvlerëson sfidat e mëdha që paraqiten nga ndërtimi i institucioneve dhe nevoja për të mbrojtur shtresat në nevojë"433. Por si duhej të adresoheshin këta faktorë institucionalë? Shkolla ideologjike e orientuar drejt tregut, e njohur si Konsensusi i Uashingtonit, e ka paraqitur nocionin e "qeverisjes së mirë" si një komponent i rishikuar i shembullit neoliberal duke e vendosur theksin në ndërhyrje më të thella politike për të qënë në koherencë me ndërhyrjet ekzistuese ekonomike. Recetat e reja kërkonin përmirësimin e teknikave të menaxhimit dhe sigurimin e bashkëpunimit të të gjithë aktorëve të ndryshëm shoqëror (shoqërisë civile dhe biznesit). Në këtë mënyrë, tregjet mund të lulëzonin pasi të gjitha "palët e interesit" vendosën të krijojnë "atmosferën" që favorizon investimet private dhe të huaja. Nocionet e qeverisjes së mirë masin efektivitetin në aspektin e reformave miqësore ndaj tregut dhe zhvillimit të sektorit privat. Atëherë ngrihet pyetja, a janë tregjet, pra, të nënshtruara kundrejt institucioneve demokratike apo, siç sugjeron titulli i Raportit Botëror të Zhvillimit të Bankës Botërore 2002, çdo gjë ka të bëjë me ndërtimin e institucioneve në shërbim të tregjeve?434 Politikat e qeverisjes së mirë të paraqitura nga fuqitë ekonomike dhe të kërkuara nga korporatat shumëkombëshe shmangin me kujdes ngritjen e pyetjeve rreth natyrës dhe fushës së zhvillimit, politikave dominuese të shembullit të zhvillimit ekonomik dhe forcave që kontrollojnë zhvillimin në interesin e tyre vetjak. I njëjti model i zhvillimit neoliberal është përgjegjës për përqendrimin e madh të pasurisë dhe aseteve në duart e disa njësive ndërkombëtare, duke shkaktuar shpërndarje masive sociale dhe mjedisore jo propocionale. Ndërsa miratimi ose vendosja e modeleve janë akte të hapura politike, ka një refuzim për të njohur rezultatet e tyre në aspektin politik. Vihet re një përpjekje për të depolitizuar zhvillimin dhe qeverisjen, duke i rikuadrizuar ato si probleme kryesisht teknike të cilat kanë zgjidhje teknike, duke mohuar rrënjët strukturore dhe politike të konflikteve. Ndarja e nocionit të qeverisjes nga demokracia dhe sovraniteti nuk është thjesht e pasaktë, por është me risk. Për shembull, në Çad, komuniteti ndërkombëtar liberal aprovoi politikat imponuese të Bankës Botërore për zhvillimin e fushave të naftës në atë vend, duke përfshirë një plan në të cilin të ardhurat mbahen në ruajtje jashtë vendit dhe do të shpenzohen drejtpërsëdrejti në shëndetësi, arsim dhe programe rrugore. Një komision i mbikëqyrjes së të ardhurave të qytetarëve monitoroi procesin. Pa marrë parasysh qëllimet, një praktikë e tillë do të thotë një kthim në praktikat e menaxhimit kolonial. Kjo është veçanërisht e vërtetë, pasi "qeverisja e mirë" ka 433 434
Vivian Collingwood, ed., “Good Governance and the World Bank”, www.brettonwoodsproject.org World Development Report, “Building Institutions for Markets”, Washington, 2002.
192
paraqitur më shumë kushte në vendet e Jugut për të fituar akses apo për të ristrukturuar kreditë. Pranohet gjerësisht se kushtëzimi për kredi, ka luajtur një rol kyç në zbatimin e agjendës së qeverisjes së mirë. Qëllimi i kushtëzimit të qeverisjes është të ushtrojë presion mbi vendet e huamarrjes për të përmirësuar politikat e tyre dhe për të rritur efektivitetin e ndihmës. Gjatë viteve 1980 numri i kushteve të qeverisjes së mirë i bashkëngjitur kredive të Bankës Botërore u rrit në mënyrë dramatike, nga një mesatare prej 21 kushtesh për kredi në vitin 1980, në 55 në vitin 1990, duke rënë gradualisht në 33 kushte mesatarisht për kredi deri në vitin 2000. Ky jo efektivitet rrjedh pjesërisht nga paqartësia e vetë konceptit të qeverisjes së mirë dhe nga fakti se ekziston një konfuzion i vërtetë në qendër të agjendës qeverisëse në lidhje me faktin nëse qeverisja e mirë është një parakusht për zhvillimin ekonomik të suksesshëm apo është objektivi në vetvete i zhvillimit435. Domosdoshmëria e forcimit të modelit të zhvillimit. Duke veçuar teorinë e zhvillimit, "qeverisja e mirë", në këtë kontekst, po forcon shembullin dhe diskursin e zhvillimit hegjemonik që përjashton sfidat ndaj neoliberalizmit ortodoks për sa i përket lidhjes midis rritjes ekonomike dhe demokracisë. Diskutimet mbi qeverisjen kanë tendencë të ndodhin brenda kornizës së vet duke i përjashtuar me kujdes sfidat e modelit ekonomik. Banka Botërore rregullon udhëzimet e politikave (dhe kushtëzimet) mbi qeverisjen, ashtu siç bën për mjedisin, konfliktet, uljen e varfërisë, gjininë dhe zhvillimin e qëndrueshëm duke siguruar hulumtime, shpërndarje dhe trajnime të mjaftueshme në mbështetje të politikave. Këto udhëzime të hartuara me kujdes i shërbejnë gjithashtu qëllimit të lejimit të Bankës Botërore të paraqitet si një entitet që i përgjigjet presioneve të lëvizjeve shoqërore në mbarë botën. Pyetja është nëse lloji i qeverisjes që zhvillohet nga institucionet financiare ndërkombëtare dhe "donatorët" për politikat e tyre të kreditimit dhe të zhvillimit kufizohen në definicionet procedurale të demokracisë, duke vendosur theksin e saj korrespondues në rëndësinë e institucioneve politike për stabilitetin ekonomik dhe zhvillimin, në mënyrë indirekte duke imponuar politikat ekonomike neoliberale si pjesë e vlerave politike liberale. Nën një qasje të tillë fokusi përqendrohet në luftimin e korrupsionit dhe sigurimin e llogaridhënies - në praktikë ekziston një transferim i mëtejshëm i fuqisë drejt nivelit të lartë social dhe burokratik, pasi strukturat qeveritare publike bëhen të pafuqishme. Një nocion i tillë bie ndesh me shembujt pozitivë që vendosen në vendet e Jugut ku fuqitë progresive po ndërtojnë pushtet dhe arrijnë suksese në nivel lokal. Është politika - dhe jo menaxhimi i tregut si do e shprehte Banka Botërore - ajo që është në qendër të debatit dhe praktikës së qeverisjes lokale pjesëmarrëse, duke krijuar stile novatore të demokracisë dhe përparësive socioekonomike. Ajo që mungon është aftësia për të reflektuar dhe respektuar realitetet e përjetuara nga njerëz jashtë perceptimeve të ngushta të zhvillimit kapitalist dhe një sistemi hegjemonik të bazuar në lakminë, imponimin ekonomik dhe militarizmin. Në versionin e tij të qeverisjes së mirë, Fondi Monetar Ndërkombëtar vendos në punë fuqinë e tij - që është kushtëzimi - të shtyjë "ndërtimin e institucioneve" dhe jep "këshilla" politike mbi kuadrin ligjor bankar, kontratat dhe rolin e gjyqësorit, mekanizmat e arbitrazhit të modeluara në jurisprudencën e vendeve. Reformat institucionalizohen përmes ligjeve kombëtare dhe kërcënimit me sanksione. Largimi nga normat e qeverisjes mund ti privojnë 435
Vivian Collingwood, ed., “Good Governance and the World Bank”, www.brettonwoodsproject.org
193
qeverive miratimin e FMN-së, i cili për "donatorët" është një parakusht për kreditimin e mëtejshëm. Në mënyrë të ngjashme, kuptimi i Bankës Botërore për qeverisjen e mirë vazhdon të pasqyrojë një shqetësim mbi efektivitetin e shtetit sesa për barazinë e sistemit ekonomik dhe legjitimitetin e strukturës së pushtetit436. E thënë ndryshe, të drejtat e kapitalit janë të mbyllura, duke mbyllur kështu kontrollin demokratik mbi aspektet kyçe të ekonomisë politike. Siç argumenton politologu Stephen Gill, "në kuadrin e ri kushtetues të neoliberalizmit disiplinor, qëllimi i politikës publike gjithnjë e më shumë po krijohet për qëllimin e rritjes së sigurisë së pronës (pronarëve) dhe minimizimin e pasigurisë së investitorëve, pjesërisht përmes vendosjes së popullsive dhe qeverive nën survejim konstant"437. Donatorët vazhdimisht insistojnë që qeveritë Afrikane të marrin përsipër punën si gardiane rajonale. Dokumenti i Partneritetit të ri për Zhvillimin e Afrikës (NEPAD) paraqitur nga qeveritë kryesore Afrikane në G8 dhe mishëruar në platformën e re të Unitetit Afrikan, e vendos theksin në agjendën e qeverisjes së mirë. Por disa vende Afrikane shtronin pyetje të pakëndshme nëse kjo ishte me të vërtetë një agjendë "Afrikane" apo thjesht një ndihmë e vendeve të Veriut në këmbim të më shumë ndihme, lehtësimi të borxheve dhe zvogëlimi të barrierave tregtare. Pavarësisht theksit të NEPAD mbi demokracinë, sundimin e ligjit dhe instrumentet e tjera politike, NEPAD do të dështojë për shkak se ajo është ekonomikisht e dobët. Qëndrimet ekonomike të NEPAD për zhvillimin e Afrikës janë pikërisht burimi i problemeve të Afrikës438. Ndërsa ka shumë për t'u lëvduar në mekanizmiat e shpallur nga komiteti drejtues i NEPAD, veçanërisht në rishikimin e të dhënave mbi të drejtat e njeriut dhe praktikën demokratike, elemente të tjera të tilla si transparenca ekonomike dhe mekanizmat mbrojtës të pronës (menaxhimi ekonomik) i përgjigjen agjendës së korporatës. A i solli këto 34 vendet afrikane qëishin LDC më afër OZHM-ve? Në të vërtetë, mund të thuhet se arritja e objektivave ekonomike dhe shoqërore ishte e pamundur. Eksportet u rritën, pasi janë flukset neto të burimeve, por institucionet ndërkombëtare financiare duket se ngurronin të kanalizonin burimet e reja në politikat sociale. Është e habitshme se NEPAD po shkonte në të dy drejtimet njëherazi - UNCTAD paralajmëronte se numri i njerëzve në LDC që jetonin me një dollar ose më pak në ditë mund të rritej nga 335 milionë në vitin 2000 në 471 milionë deri në vitin 2015439. Demokracia dhe qeverisja e mirë. Ekonomisti politik nga Uganda, Yash Tandon propozonte një teori "kryesore" e cila kërkon "fshehjen e shkaqeve sistematike të varfërisë dhe konfliktit në Afrikë"440. Sipas Tandon, diskutimi dominues mbi shkaqet e konfliktit në Afrikë e vendoste theksin në mungesën e rritjes ekonomike dhe qeverisjen e dobët. Natyrisht, thotë Tandon, këto aspekte të qeverisjes së mirë janë të rëndësishme jo sepse Perëndimi i përfshin këto si pjesë të kushteve për ndihmën në 436
Santiso, C, “Governance Conditionality and the Reform of Multilateral Development Finance”, G8 Governance no.7, tek http://www.g7.utoronto.ca/g7/governance/santiso2002-gov7.pdf. 437 Stephen Gill, “American Transparency Capitalism and Human Security: A Contradiction in Terms. Global Change, Peace & Security”, Volume 15, No. 1, February 2003, fq.40. 438 “Until the last diamond—Civil Wars in Africa”, Supplement, Alternatives, Alternative Information & Development Centre, Vol. 2, No. 5, April, 2003, fq 2. 439 UN Department of Public Information, “Strong growth amid poverty”, Africa Renewal, Vol. 18, no. 2, July 2004, fq 24. 440 Yash Tandon, “Root Causes of Peacelessness and Approaches to Peace in Africa”, Peace & Change, Volume 25, No. 2, April, 2000, fq 166-187.
194
Afrikë, por sepse Afrikanët gjithashtu e vlerësojnë jetën, lirinë, ashtu si gjithëkush tjetër. Ndërsa miratimi i modeleve zyrtare të qeverisjes së mirë është akt i hapur politik, ka një refuzim për të njohur rezultatet e tyre në aspektin politik. E thënë me fjalë të tjera, ne jemi dëshmimtar të një përpjekje për të depolitizuar zhvillimin dhe qeverisjen, duke i riformuar ato si probleme kryesisht teknike me zgjidhje teknike, duke mohuar rrënjët strukturore dhe politike të konflikteve. Ndarja e nocionit të qeverisjes nga demokracia nuk është thjesht e pasaktë, është e rrezikshme. Administrata më e mirë publike dhe njohuritë teknologjike nuk janë të mjaftueshme për të nxitur ndryshime rrënjësore në politikat qeveritare, duke lënë mënjanë ndikimin social. Fuqizimi i popujve mund të shënohet si një objektiv, por në mënyrë kontradiktore, e tillë është edhe nevoja dhe kërkesa për vigjilencë, kushtëzim ose ndikimi politik i jashtëm i shprehur nga Banka Botërore dhe bashkësia e donatorëve. Shkallët e ndikimit të jashtëm dhe madje edhe të kontrollit ndryshojnë nga një vend i varfër në tjetrin, por kjo përfshirje përbën një pjesë të dinamikës së politikës lokale duke përfshirë edhe shtypjen. Por dinamika të tilla shumë herë përfshijnë paqëndrueshmëri afatgjatë dhe konflikte të reja. Në të njëjtën mënyrë, nëse varfëria siç përcaktohet nga Amartya Sen është "privimi i aftësive"441, duhet të kërkohet mashtruesi dhe sistemi i gjenerimit të privimit gjithashtu edhe në terma historikë globalë, duke përfshirë identifikimin e (keq) qeverisjes ndërkombëtare. Ashtu si në regjimet politike globale, regjimet globale të tregtisë dhe financave janë shumë të pabarabarta dhe jo transparente dhe anojnë në mënyrë joproporcionale në anën e vendeve të pasura. Megjithatë, shumica e qasjeve ndaj qeverisjes e linin mënjanë këtë realitet qëndror. Qeveritë dhe qeverisja duket se janë të mbyllura në mundësinë e eksplorimit të modeleve të tjera zhvillimore dhe politike, të cilat në mënyrë strukturore i japin prioritet eliminimit të varfërisë dhe urisë, së bashku me politikat e rishpërndarjes për të luftuar thellimin e pabarazisë dhe apatinë politike. Shumë komponentë të agjendës zyrtare të qeverisjes së mirë kanë qenë të pranishëm për një kohë të gjatë në përpjekjet e vazhdueshme për demokratizimin (si pjesëmarrja, përgjegjësia dhe transparenca). Por në botën moderne beteja për qeverisje demokratike nuk mund dhe nuk ndalet në nivel lokal apo kombëtar. Kërkimi për qeverisjen e njerëzve nënkupton trajtimin e shpërndarjes së padrejtë të pushtetit dhe sigurimin e shërbimeve bazë për popullatën. Në të shumtën e rasteve kjo nënkupton se i kundërvihet privatizimit të shërbimeve të ujit dhe energjisë elektrike, ose liberalizimit të bujqësisë, të cilat merren nga "donatorët" dhe qeveritë si parime të "qeverisjes së mirë". Përveçse në rastin nëse "qeverisja e mirë" dhe OZHM-të mund t'i adresonin qartazi shkaqet kryesore që krijonin dhe forconin paqëndrueshmërinë, varfërinë dhe urinë, ato ishin të parëndësishme. Lehtë mund të arrihet në përfundimin se qeverisja e promovuar nga agjencitë multilaterale është në kundërshtim me politikat e tjera që gjithashtu pretendojnë se ato mbështesin. Qeverisja e mirë siç interpretohej nga organizatat ndërkombëtare financiare ndante të njëjtin qëndrim, se rritja e shpejtë ekonomike do të adresonte në mënyrë efektive aspiratat e tyre përkatëse. Studimet e ndryshme megjithatë kanë vënë në dukje kufizimet e "përgjigjes rreth zhvillimit" që tregon se theksi mbi zhvillimin e shpejtë ka ardhur në kurriz të barazisë,
441
Amartya Sen, “Development as Freedom”, New York, shtëpia botuese: Anchor books, 1999, fq 13.
195
akoma më tej edhe në kurriz të qeverisjes demokratike442. Nëse nuk zbatohen kritere të ngushta menaxheriale dhe numerike për të përcaktuar se çfarë është varfëria ose çfarë është qeverisja e përshtatshme, atëherë rezultati nuk është i kënaqshëm nga pikëpamja sociale. Në të njëjtën kohë, politikat e qeverisjes së mirë dekurajojnë fuqimisht ndërhyrjen e drejtpërdrejtë nga qeveritë për të rregulluar, për të zbutur dhe parandaluar ndikimet negative sociale. Për këtë arsye ekziston një kontradiktë themelore midis çrrënjosjes së varfërisë nga njëra anë dhe zbatimit të ngushtë të strategjive të zhvillimit të qeverisjes së mirë nga ana tjetër. Këto kontradikta duhet të pranohen dhe të analizohen për të arritur në një diskutim të mirëfilltë rreth alternativave të mundshme. Rrjedhimisht, ka nevojë të zhvendoset ose të zgjerohet diskutimi i qeverisjes për të përfshirë natyrën dhe gjendjen operative të institucioneve multilaterale dhe të kapitalit të korporatës. Pak gjëra mund të jenë aq të rrezikshme sa të besojnë se natyra e orientuar nga fitimi i kapitalit privat dhe korporatat për të cilat ajo i përket, mund të përmbushë kërkesat në rritje të të varfërve për shërbime më të mira. Për fat të keq, trendi i "ekspertëve" të zhvillimit në Veri (me ndjekësit e tyre të shumtë në Jug) është se një strategji e nxitur nga fitimi mund të "fuqizojë" të varfërit dhe madje të ulë çmimet më të larta që janë të detyruara të paguajnë443. 5.3 Diplomacia ekonomike e Shqipërisë dhe sfidat e saj. Zhvillimet e tranzicionit të shkaktuara nga periudha post komuniste kanë ndikuar shumë në situatën politike, ekonomike, diplomatike të Shqipërisë. Shqipëria duhej që të përballej me një situatë emergjente brenda vendit por në të njëjtën kohë duhet të ridimesiononte të gjithë profilin dhe të orientonte të gjitha fushat e saj drejt sistemit liberal dhe ekonomisë së tregut. Gjithashtu Shqipërisë, i nevojitej të vendoste marrëdhëniet me të gjitha vendet e rajonit në baza të reja dhe të pozicionohej kundrejt tyre në aspektin ekonomik dhe tregtar. Pas viteve 1990, Shqipëria ndodhej përballë sfidave të mëdha por edhe risqeve. Ashtu si edhe sektorët e tjerë si politik, ekonomik, social ashtu edhe diplomacia e Shqipërisë ka përshkruar tallaze të shumta për të arritur objektivat e saj në shërbim të ndërtimit të marrëdhënieve të suksesshme dhe të qëndrueshme me fqinjët, rajonin, rrugëtimin drejt integrimit në Bashkimin Europian si edhe akoma me gjerë. Për të arritur këtë Shqipëria, ka përdorur elemente të politikës së jashtme dhe diplomacisë tradicionale por edhe forma të reja. Një prej tyre është edhe diplomacia ekonomike e cila ka marr një zhvillim dhe prioritet të qënësishëm për arritjen e objektivave politik dhe ekonomik të vendit. Zhvillimi i diplomacisë ekonomike konsiderohet si mjet efikas për rritjen e të ardhurave kombëtare për zhvillimin e shpejtë dhe të qëndrueshëm ekonomik dhe çuarjen përpara të interesave ekonomike dhe tregtare të vendit.444 442
Politikat dhe trategjitë ekonomike të promovuara nga Institucionet Financiare Ndërkombëtare, bankat rajonale dhe kredidhënësit bilateral shpesh kundërshtojnë konventat e Kombave të Bashkuara rreth zhvillimit dhe të drejatave të njeriut, si edhe nënvleftësojnë zotimet e Kombeve të Bashkuara kundrejt Objektivave të Mijëvjeçarit Focus on the Global South, “Anti-Poverty or Anti-Poor: The Millennium Development Goals and the eradication of extreme poverty and hunger”, (Bangkok, 2003) fq 13, http://focusweb.org/pdf/MDG2003.pdf. 443 C.H. Prahalad, “Face Value, Profits and Poverty”, The Economist, August 21st, 2005. 444 Në bazë të “Strategjisë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020 “ të Republikës së Shqipërsisë, Maj 2016 një nga Objektivat Strategjikë të Politikës së Jashtme është pikërisht zhvillimi I Diplomacisë Ekonomike (pika 6 ),
196
Në formën e sotme diplomacia ekonomike e Shqipërisë vepron në tre nivele: dypalëshe, rajonale dhe multilaterale. Diplomacia ekonomike dypalëshe luan një rol të rëndësishëm në marrëdhëniet ekonomike me vendet e tjera. Ajo bazohet ndër të tjera në marrëveshje bilaterale mbi tregtinë, investimet, punësimin, tatimet, si edhe angazhohet në trajtimin e një sërë çështjesh ekonomike formale apo informale mes dy vendeve. Marrëveshjet Bilaterale të Tregtisë së Lirë janë prej kohësh “në rend të ditës” dhe një numër i madh vendesh nëpër botë zbatojnë të tilla marrëveshje. Bashkëpunimi rajonal përbën një dimension me rëndësi të veçantë dhe në rritje për diplomacinë ekonomike. Praktika ka treguar se interesat kombëtare dhe liberalizimi i ekonomive vendase janë lehtësuar dhe favorizuar ndjeshëm në kuadër të mekanizmave dhe instrumentave me një fokus të qartë rajonal. Heqja e kufijve dhe hapja e tregjeve arrihet më lehtë dhe me sukses në një kontekst rajonal. Diplomacia ekonomike shumëpalëshe zhvillohet në kuadër të Organizatës Botërore të Tregtisë, si edhe një sërë organizmash ndërkombëtare ekonomike dhe financiare si Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar dhe agjenci të ndryshme të Organizatës së Kombeve të Bashkuara etj445. Në aspektin e marrëveshjeve dy palëshe Shqipëria është përpjekur të ndërtoj marrëdhënie ekonomike, tregtare me vende të ndryshme kryesisht jashtë rajonit Ballkanik. Këtu mund të përmenden lobimi i fortë ekonomik për tërheqjen e investime nga Kanadaja, Italia, Holanda, Turqia, Kina, Austria etj. Të dhënat e Bankës së Shqipërisë446 tregojnë një rritje të investimeve nga këto shtete më kalimin e viteve. Investimet e huaja direkte janë të përqëndruara kryesisht në sektorët e nxjerrjes së naftës, energjitikës, telekomunikacioneve, bankar, në industrinë tekstile, call center etj. Diplomacinë ekonomike rajonale Shqipëria e ka zhvilluar nëpërmjet mbështetjes së Planit shumëvjecar të veprimit për një zonë ekonomike rajonale në Ballkanin Perëndimor 6 si edhe nëpërmjet Agjendës Rajonale e Reformës së Investime. Politikat e Investimeve Bazuar në Standardet e BE-së dhe në Praktikat më të Mira Ndërkombëtare. Draft Plani Shumëvjeçar i Veprimit për një Zonë Ekonomike Rajonale në Ballkanin Perëndimor (MAP REA)447 është hartuar me kërkesë të Gjashtë Kryeministrave të Ballkanit Perëndimor me qëllim përgatitjen e një “propozimi për një qasje të përbashkët për bashkëpunim të mëtejshëm ekonomik në Ballkanin Perëndimor” në kontekstin e procesit të Berlinit dhe Samitin e Triestes. MAP parashtron një agjendë të strukturuar për integrimin ekonomik rajonal, sipas linjave të propozuara nga Takimi i Liderëve, përkatësisht: nxitjen e integrimit të mëtejshëm të tregtisë, prezantimin e një hapësire rajonale dinamike për investime, lehtësimin e lëvizshmërisë rajonale dhe krijimin e një agjende dixhitale të integrimit. MAP rrjedh nga angazhimet e ndërmarra në kuadër të Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë të Evropës Qendrore (CEFTA) dhe Strategjisë së Evropës Juglindore 2020 (SEE2020) dhe bazohet në rregullat dhe parimet e CEFTA-s dhe BE-së, sikurse pasqyrohen në Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit (MSA). Plani parashikon zbatimin e masave në të gjitha nivelet gjatë periudhës 2017 dhe 2020 (me disa masa që zgjasin deri në vitin 2023).
445
http://punetejashtme.gov.al/diplomacia-ekonomike/ https://www.bankofalbania.org/?crd=0,8,1,8,0,17027&uni=20181001205451791061269413921792&ln=1&m ode=alone 447 http://punetejashtme.g ov.al/wp-content/uploads/2018/08/map-rea.pdf 446
197
Zbatimi i masave të renditura këtu synon të finalizohet në një Zonë Ekonomike Rajonale në Ballkanin Perëndimor 6, bazuar në rregullat e CEFTA-s dhe në përputhje me BEnë. Kjo do të mundësojë lëvizjen e lirë të mallrave, shërbimeve, kapitalit dhe punësimit me kualifikim të lartë, duke e bërë rajonin më tërheqës për investime dhe tregti, duke përshpejtuar konvergjencën me BE-në dhe duke sjellë prosperitet për të gjithë qytetarët e saj. Zona Ekonomike Rajonale bazohet në parimet e mos-diskriminimit, duke krijuar një fushë të barabartë për të gjithë brenda rajonit. Nga ana tjetër, Agjenda Rajonale e Reformës së Investimeve448 përcakton rrugën për krijimin e një hapësire investimi dinamike në Ballkanin Perëndimor 6 sipas MAP REA, nën kontekstin e Strategjisë së Evropës Juglindore 2020 dhe kuadrit ligjor të CEFTA-s dhe në përputhje me MSA-të e ekonomisë individuale. Agjenda i vë prioritetet e sektorit privat në qendër të saj dhe njëkohësisht njeh edhe prioritetet individuale të zhvillimit të ekonomive të 6 vendeve të Ballkanit Perëndimor. Në përputhje me këto objektiva të dyfishta, agjenda përqendrohet në fushat kryesore të politikës së investimeve dhe politikave përkatëse që kanë rëndësi më të madhe për sektorin privat dhe qeveritë e rajonit. Ajo garanton një kornizë gjithëpërfshirëse për arritjen e harmonizimit më të madh të politikave të investimeve të ekonomive të vendeve të BP me standardet e BE-së dhe praktikat më të mira ndërkombëtare, duke u fokusuar në një sërë reformash të synuara që janë politikisht të realizueshme, ekonomikisht të nevojshme dhe që do të gjenerojnë rezultate të prekshme në një kohë të afërt. Agjenda rajonale e reformës së investimeve synon të kontribuojë dhe të shtojë vlerë për përpjekjet individuale, të ndërmarra nga ekonomitë e rajonit, për reformën në investime. Agjenda mban parasysh bazat e ndryshme për fillimin e reformës, si dhe kapacitetet zbatuese në të gjithë ekonomitë e rajonit, si dhe fazat e ndryshme të procesit të integrimit në BE. Në mbështetje të një zbatimi efektiv të agjendës së reformave, do të zhvillohen qasje të përshtatura për adresimin e gamës së kufizimeve me të cilat ballafaqohen ekonomitë e rajonit, duke përfshirë aktivitetet e shkëmbimit të njohurive të të nxënit dhe të shkëmbimit të njohurive, ndërtimin e kapaciteteve të synuara, mbështetjen zhvillimore institucionale, si dhe përmes marrjes së udhëzimeve të nevojshme nga praktikat më të mira për të arritur reformat. Agjenda rajonale e reformës së investimeve do të sigurojë konkurrencë transparente dhe të ndershme midis ekonomive duke zbutur “konkurrencën jo të ndershme”, në të njëjtën kohë duke mos penguar interesat e ekonomive të BP. Qëllimi përfundimtar i agjendës është të përmirësojë situatën për ta bërë rajonin më tërheqës për biznesin e huaj dhe ndër-rajonal dhe për rrjedhojë të lehtësojë përthithjen më të madhe të investimeve dhe të gjenerojë aktivitet sipërmarrës, tregti dhe rrjedhimisht, vende pune. Agjenda Rajonale e Reformës së Investimeve (RIRA), u miratua nga Ministrat e Ekonomisë së 6 vendeve të Ballkanit Perëndimor me një Deklaratë të Përbashkët në Maj 2018, në Tivat, Mal i Zi. Diplomacia ekonomike shumëpalëshe e Shqipërisë zhvillohet në kuadër të Organizatave ndërkombëtare ekonomike dhe financiare ku aderon si Organizata Botërore të Tregtisë, Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar si edhe agjenci të ndryshme të Organizatës së Kombeve të Bashkuara etj. Në këtë kuadër, Shqipëria ka tregur angazhimin e 448
http://punetejashtme.gov.al/wp-content/uploads/2018/08/seeic-ministerial-statement-final-11-may-2018.pdf
198
saj maksimal për arritjen e një prej sfidave më të mëdha të njerëzimit të trupëzuara në Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit. Me lindjen e Mijëvjeçarit të ri Shqipëria ishte një prej shteteve të cilat adoptuan Deklaratën e Mijëvjeçarit (Shtator 2000) dhe u dakortësua që të përmbushi Objektivat në afatet e përcaktuara në Deklaratë. Gjatë gjithë periudhës së përcaktuar për realizimin e objektivave, Shqipëria përgatiti dhe dorëzoi pesë Raporte Kombëtare në lidhje me arritjet e vendit. Një raport i gjashtë u përgatit nga Programi i Zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (UNDP Albania). Shqipëria ishte vendi i cili i nëpërmjet një rezolute që u miratua në Parlamentin e vendit shtoi edhe një Objektiv më shumë për të arritur, vendosjen dhe fuqizimin e qeverisjes së mirë. Parlamenti i Shqipërisë, në vitin 2003, miratoi rezolutën ku mbështeste Deklaratën Mijëvjeçarit. Duke marr si referencë vitin 2002, Shqipëria ka kryer një progres të rëndësishëm drejt arritjes dhe përmbushjes së Objektivave të Mijëvjeçarit. E gjithë përpjekja e Shqipërisë ishte edhe në kuadrin e procesit të ingrimit të vendit në Bashkimin Europian si edhe Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin ku përfshiheshin strategji sektoriale në nivel kombëtar dhe rajonal. Në mënyrë të përmbledhur mund të themi si Shqipëria, deri në vitin 2015 kur edhe u shënua afati kohor për arritjen e Objektivave, ka përmbushur pritshmëritë për reduktimin e vdekshmërisë fëminore (MDG 4), në përmirësimin e shëndetin të nënave (MDG 5), dhe luftën kundër HIV/AIDS dhe tuberkulozit (MDG 6). Gjithashtu progres i rëndësishëm u krye edhe në arritjen e qëllimeve për sigurimin e zhvillimit të qëndrueshëm mjedisor (MDG 7), ndërsa rezultate të kënaqshme u shënuan në lidhje me reduktimin e varfërisë ekstreme (MGD 1), sigurimin e edukimit universal me cilësitë lartë (MDG 2), dhe në promovimin e barazisë gjinore dhe fuqizimin e grave (MDG 3). Më pak rezultate pati në adresimin e e sfidave për zhvillimin e një partneriteti global për zhvillimin (MDG 8) dhe në përmirësimin e e qeverisjes për të gjithë qytetarët dhe veçanërisht për grupet e margjinalizuara. Pra, mund të thuhet se Shqipëria ka përmbushur objektivat për pesë qëllime dhe ishte shumë afër përmbushjes për katër të tjerë, megjithëse nuk arriti objektivat për dhjetë qëllime nga njëzet e dy që ishin vendosur nën nëntë qëllimet për çdo Objektiv të Mijëvjeçarit449. Për një analizë dhe perceptim sa më të mirë në vazhdimësi do të trajtohet në mënyrë analitike arritja e secilit objektiv duke u bazuar në raportin e Kombeve të Bashkura për arritjet e Objektivave të Mijëvjeçarit 2005-2015. Objektivi 1: Çrrënjosja varfërisë ekstreme dhe reduktimi i riskut të përjashtimit social. Objektivat kryesore të OZHM 1, pavarësisht rëndësisë së tyre të madhe ndaj shoqërisë shqiptare, dhe përparimit të padiskutueshëm të bërë gjatë viteve të fundit, nuk janë përmbushur. Situata ekonomike e vendit, e prekur nga ndikimi i krizës globale financiare, kontribuoi në një ngadalësim të zbutjes së varfërisë që ka treguar progres, sidomos në periudhën 2004-2009. Reduktimi i varfërisë dhe pabarazisë përbëjnë përparësi strategjike për Shqipërinë, ashtu siç edhe pasqyrohet në Strategjitë Kombëtare për Zhvillimin dhe Integrimin 2007-2013 dhe 20142020, ndërsa Strategjia e Mbrojtjes Sociale 2015-2020 adreson pabarazitë socio-ekonomike duke rritur efikasitetin në skemat e asistencës ekonomike. Ndërkohë, reformat e vazhdueshme 449
Millenium Development Goals Albania 2000-2015 report, tek: http://www.globalamalen.se/wpcontent/uploads/2016/05/From-MDGs-to-SDGs-Lessons-of-15-years-of-practice.pdf, fq 8.
199
të menaxhimit të sistemit të pensioneve, shërbimit të punësimit dhe shërbimeve sociale shtetërore kanë synuar të mbështesin përfshirjen sociale si një objektiv kryesor të zhvillimit të qëndrueshëm të vendit. Modeli i ri i zhvillimit me fokus në rritjen ekonomike të balancuar rajonale ka synuar të jetë pjesë e zhvillimit afatgjatë dhe të qëndrueshëm të Shqipërisë, duke siguruar gjithashtu punësimin dhe përfshirjen sociale. Objektivi 2: Arritja e cilësisë së lartë në edukimin bazë universal. Me përjashtim të përparimit të suksesshëm të bërë me regjistrimin në arsimin bazë, shumica e synimeve të OZHM 2 ishin nën objektivat e pritura për vitin 2015, duke paraqitur një tjetër sfidë të rëndësishme që duhet të adresohet përmes Objektivave Zhvillimor të Qëndrueshëm. Një sistem arsimor i qëndrueshëm dhe cilësor si një objektiv afatgjatë konsiston në përmirësimin e cilësisë së arsimit dhe produkteve të saj në tregun e punës dhe në gjithë ekonominë, siç përcaktohet në Strategjinë Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim (SKZHI) 2015-2020. Koordinimi i autoriteteve qëndrore dhe lokale ka ndikuar në instrumentet e ofertës për arritjen në qasje të barabartë në sistemin arsimor. Investimet në sistemin e arsimit mbeten ndër prioritetet kryesore të zhvillimit, ndërkohë që politika fiskale ka kufizime me shtrëngimin e mundshëm të shpenzimeve. Strategjia Kombëtare për Arsimin e Lartë 2014-2020 si pjesë e Strategjisë Kombëtare të Arsimit është vendosur të përmirësojë cilësinë në sektorin e arsimit. Arsimi gjithëpërfshirës (si pjesë e qasjes së përfshirjes sociale) së bashku me edukimin efikas mbeten çështje kyçe të politikave dhe zgjedhjeve publike, siç përmenden në mënyrë të veçantë në Projekt-Strategjinë e Arsimit Parauniversitar 2014- 2020. Objektivi 3: Promovimi i barazisë gjinore dhe fuqizimi i grave. Shqipëria ka bërë përparim të rëndësishëm në promovimin e barazisë gjinore dhe fuqizimin e rolit të gruas në shoqëri, por rezultati i OZHM 3 përfshin rezultate të përziera450. Arritjet e dukshme në vitet e fundit për të rritur pjesëmarrjen e grave në jetën politike dhe nivelet e larta të administratës kanë qenë të pamjaftueshme për të përmbushur objektivat për vitin 2015, ndërsa progresi në drejtime të tjera ka rezultuar edhe më pak i suksesshëm. Progresi me barazinë gjinore dhe fuqizimin e gruas ka përparuar në Shqipëri duke krijuar mjediset e një kuadri adekuat rregullator dhe dispozitave ligjore, duke ruajtur një perspektivë gjinore dhe duke u fokusuar në dokumentet kryesore të politikave për fusha specifike të reformave. Sfida për Shqipërinë mbetet zbatimi i kuadrit rregullator, duke përfshirë buxhetimin pro-gjinor në nivel kombëtar dhe lokal. Koordinimi i përmirësuar ndërmjet institucioneve publike, lokale dhe qëndrore, duke përfshirë sektorin privat, është thelbësor për zbatimin e iniciativave që sigurojnë transferime të mbrojtjes sociale ose të mallrave të konsumit për të varfrit, duke i mbrojtur ata nga rreziqet dhe duke përmirësuar statusin e tyre shoqëror, duke reduktuar dobësitë ekonomike dhe sociale. Një përmirësim më i thellë në planifikimin, alokimin dhe procedurat e zbatimit të buxhetit për të promovuar fokusin gjinor është i nevojshëm për të ndërtuar kapacitete të forta institucionale mbi rezultatet e arritura. Progres i mëtejshëm mbetet në drejtim të trajtimit të fuqisë punëtore të fëmijëve dhe masave për rritjen e përfshirjes së romëve.
UNDP Albania, “Shqipëria Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit Raport 2007”, Gusht 2008, tek: http://www.undp.org/content/dam/albania/docs/MDG%20report2007%20-%20shqip.pdf, fq 10-11. 450
200
Objektivi 4, 5 dhe 6: Reduktimi i vdekshmërisë foshnjore, përmirësimi i shëndetit të nënave dhe Lufta kunder HIV/AIDS dhe tuberkulozit. Përpjekjet për arritjen e OZHM-ve të lidhura me shëndetin (4-6) kanë dhënë rezultate pozitive për shumicën e treguesve të zgjedhur. Suksesi i arritur në zvogëlimin e përqindjes së vdekshmërisë së nënave ka ardhur si rezultat i një kuadri të fortë të politikave shëndetësore, shërbimeve të zgjeruara dhe të përmirësuara dhe rritjes së aksesit në këto shërbime.. Këto janë arritje domethënëse dhe fokusimi i vazhdueshëm, investimi dhe trajnimi do të rezultojë në ulje të konsiderueshme të vdekshmërisë foshnjore dhe vdekshmërisë së nënës, me qëllim arritjen e niveleve mesatare të Bashkimit Europian. Përmirësimi i mëtejshëm i cilësisë së shërbimeve shëndetësore dhe zgjerimi i qasjes në këto shërbime, veçanërisht në zonat rurale dhe të varfra të vendit, mbetet një sfidë kryesore. Me rritjen e numrit të rasteve të HIV/AIDS, diagnoza e hershme dhe zbatimi i masave parandaluese, duke përfshirë mirëkuptim dhe informacion më të mirë për sëmundjen, si dhe trajtimi i stigmës dhe diskriminimit që rrjedhin prej saj, janë sfidat kryesore për dekadën e ardhshme. Në një masë të vogël, të njëjtat parime zbatohen për epidemiologjinë e tuberkulozit, megjithëse duke pasur parasysh normën e vogël të incidencës në Shqipëri shpesh e dëmton vëmendjen e nevojshme për t'u marrë me sëmundjen. Sfidat e tilla janë përforcuar nga administrimi ende i dobët i shërbimeve shëndetësore, mungesa e infrastrukturës moderne dhe mbulimi i plotë i vendit, si dhe nivelet e larta të korrupsionit dhe ryshfetit të raportuara në këtë sektor. Objektivi 7: Sigurimi i zhvillimit të qëndrueshëm mjedisor. Siç u përmend më lart, Shqipëria arriti të përmbushë qëllimet kryesore lidhur me mjedisin, në sajë të politikave dhe kuadrit ligjor dhe punës së institucioneve mbështetëse dhe burimeve unike natyrore të vendit, pavarësisht nga sfidat zhvillimore me të cilat ballafaqohet vendi. Prandaj, qëllimet kryesore të OZHM 7, përveç qasjes në ujë të pijshëm të sigurt, janë kryer me sukses. Përkundër përmirësimeve të mësipërme, zhvillimi i kapaciteteve të nevojshme institucionale dhe njerëzore mbetet një sfidë e madhe, së bashku me një kapacitet bazë për të zbatuar projekte dhe programe, të kombinuara me financim të qëndrueshëm. Komisioni Europian në raportin vjetor të progresit të vitit 2014 vëren se: Nevojiten përpjekje të mëtejshme në të gjitha fushat për të forcuar kapacitetet administrative dhe për të siguruar zbatimin e duhur të legjislacionit dhe përafrimin e mëtejshëm të tij me acquis communiatire451. Menaxhimi i mbeturinave është veçanërisht i dobët dhe cilësia e ujit dhe ajrit është e ulët. Në përgjithësi, burimet mbeten të kufizuara dhe nevojiten investime të konsiderueshme. Për të gjitha fushat e mbuluara nga OZHM 7, zbatimi i ligjit mbetet një sfidë serioze për të siguruar qëndrueshmërinë e mbrojtjes së mjedisit në vend. Objektivi 8: Zhvillimi i një partneriteti global për zhvillimin. Shqipëria ka përmirësuar mrekullisht infrastrukturën e IT dhe, si rezultat, ky objektiv specifik nën OZHM 8 është arritur për shumicën e treguesve. Progresi në forcimin e bashkëpunimit me bashkësinë e donatorëve pasqyron angazhimin rreth këtij funksioni të rëndësishëm, duke mbështetur rritjen ekonomike dhe zhvillimin në vend. Megjithatë, Shqipëria duhet të japë më shumë për të lidhur përparimin me objektivat e deklaratës së Parisit. Detyra 451
Komisioni Europian, “Dokument Pune i Stafit të Komisionit. Progres Raporti 2104 për Shqipërinë”, Bruksel, më 8.10.2014, {COM(2014) 700 final}, fq 66.
201
më sfiduese mbetet niveli i lartë i borxhit publik, i cili nën presionin e faktorëve që rrjedhin nga ndikimi i krizës globale, rrezikon gjithnjë e më shumë aftësinë e qeverisë për të hyrë në një rrugë të zhvillimit të qëndrueshëm. Sfidat e tjera kanë të bëjnë me arritjen, veçanërisht të synimit 8.2 për përmirësimin e aksesit në tregjet tregtare të vendeve të zhvilluara. Këto përfshijnë si në vijim: Kapacitetet e ulëta absorbuese për ndihmën e huaj vazhdojnë të jenë një çështje kryesore. Në dritën e rreziqeve të vazhdueshme financiare dhe ekonomike, qeveria do të përdorë më mirë ndihmën e jashtme për të ndihmuar në eliminimin e barrierave tregtare për të tërhequr investime të huaja në mbështetje të zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik dhe social. Me mbarimin e afatit kohor të përcaktuar për arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit, komuniteti ndërkombëtar ripërtëriu përjekjet për vazhdimin e përjekjeve duke miratuar Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm. Shqipëria, në Shtator të viti 2015 ishte ndër shtete të cilat cilat pranuan të ishin pjesë e vazhdimësisë së OMZH-ve. Kështu, Shqipëria u bë pjesë e Agjendës 2030 për Zhvillimin e Qëndrueshëm. Në të njëjtën kohë Parlamenti i Shqipërisë ratifikoi një rezolutë452 në të cilën theksohej angazhimi i vendit me Agjendën 2030. Në këtë kuadër Shqipëria, zotohet që të ndërmarri një sërë hapash kundrejt realizimit të OZHQ-ve. Për realizimin e këtyre Objektivave, Shqipëria ka përgatitur një udhërrëfyes për fuqizimin e zhvillimit institucional në të gjitha nivelet qeverisëse. Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020 është dokumenti politik kryesor që shpreh vizionin e Shqipërisë. Rreth 140 qëllime të OZHQ-ve janë direkt të lidhur me komponent direkt të SKZHI 2015-2020. Rreth 134 qëllime të OZHQ-ve gjithashtu janë të llidhur me objektiva specifik të kuadrit të politikave strategjike kombëtare. Shqipëria, po punon për përfshirjen e OZHQ-ve në kontekstin kombëtar duke u bazuar në prioritet e vendosura dhe ato të cilat dalin si produkt i procesit të integrimit të vendit në BE. Veçanërisht, përmirësimi i mekanizmave dhe proceseve monitoruese dhe kapaciteteve statistikore janë në fokusin e vendit. Gjithashtu, Shqipëria jo vetëm që ka vendosur në prioritet të shfytëzoj në mënyrë efikase mjetet e saj financiare për arritjen e OZHQve por është e vendosur që të lozi një rol aktiv në rajon duke i dhënë përparësi përmbushjes së Agjendës 2030. Ndërkohë, vihet re një lidhje e forte e Objektivave 3, 7, 8 dhe 9 me politikat kombëtare. Shqipëria në këtë kontekst është përballë sfidave të reja të cilave duhet ti tejkaloj nëpërmjet adoptimit të strategjive të reja dhe zhvillimit të politikave të cilat do të jenë në koherencë të plotë me procesin e integrimit europian si edhe detyrimeve kundrejt institucioneve ndërkombëtare ku aderon. Në periudhën 2014-2015, Shiqpëria u bë një nga 5 vendet vullnetare (së bashku me UK, Indonezinë, Tunizinë, Ruandën), për të zbatuar një projekt pilot për të përgatitur dhe testuar synimet dhe treguesit e mirëqeverisjes (OZHQ 16), me qëllim, nga njëra anë për të ushqyer kuadrin e OZHQ-ve të Kombeve të Bashkuara për axhendën e pas OZHM-ve, nga ana tjetër për të krijuar një kalim nga OZHM-të tek OZHQ-të. Projekti pilot ofroi ekspertizë për integrimin e masave dhe treguesve të qeverisjes së mirë në SKZHI-II, duke ndikuar në rritjen e kapaciteteve të qeverisë për të grumbulluar, monitoruar dhe analizuar të dhënat për bashkësinë e përzgjedhur të treguesve. Projekti pilot shërbeu për qeverinë në shkëmbimin e përvojave për të informuar përgatitjen e OZHQ-ve për axhendën pas-2015 në fushën e “shtetit 452
Rezoluta për objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm të Agjendës 2030 të shteteve anëtare të Kombeve të Bashkuara.
202
ligjor, institucioneve efikase dhe të afta”, ose OZHQ 16. Gama e projektit pilot fokusohej kryesisht në parimet themelore të qeverisjes novatore dhe të mirë: llogaridhënia, transparenca, pjesëmarrja dhe parashikueshmëria. Si rezultat i këtij pilotimi, u përzgjodhën 21 tregues të qeverisjes së mirë (nga mbi 120 që u morën në konsideratë), të përcaktuar me të dhënat bazë, burimet e informacionit, si edhe synimin për 2020, duke u grupuar sipas shtyllave të SKZHI. Nga këto tregues, 7 janë treguesit e përfshirë në listën e treguesve në Shtojcën 1 dhe 2 të SKZHI-II, kryeisisht për (i) drejtësinë; (ii) antikorrupsionin; (iii) administratën publike efektive; (iv) nivelin e shërbimeve; (v) transparencën; (vi) lirinë e medias453. Sidoqoftë, progresi i Shqipërisë kundrejt OZHQ-ve do të reflektohet gjatë shqyrtimeve periodike vullnetare kombëtare që do të kryhen nga qeveria Shqiptare. 5.4 Nga Objektivat Zhvillimor të Mijëvjeçarit drejt Objektivave Zhvillimor të Qëndrueshëm. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit shënonin një moment historik dhe efektiv të mobilizimit global për të arritur një sërë prioritetesh të rëndësishme sociale në mbarë botën. Ato shprehnin shqetësim e gjerë publik rreth varfërisë, urisë, sëmundjeve, arsimimit, pabarazisë gjinore dhe degradimit të mjedisit. Duke i grumbulluar këto prioritete në një grup të mirëpërcaktuar me tetë objektiva të matshëm dhe me afate kohorë, OZHM-të ndihmuan në nxitjen e vetëdijes globale, llogaridhënies politike, përmirësimit të të dhënave, reagimeve sociale dhe presioneve publike. Siç përshkruhej edhe nga Bill Gates, “OZHM-të ishin një ëndërr me afat kohor”454, një raportim global për luftën kundër varfërisë për 15 vitet 20002015. Ashtu si në shumicën e raportimeve, ato krijuan stimuj për të përmirësuar performancën e vendeve kundrejt objektivave. Vendet në zhvillim bënë progres thelb֝ësor drejt arritjes së OZHM-ve, megjithëse progresi ishte shumë i ndryshëm për vendet dhe rajonet e botës. Kryesisht për shkak të rritjes ekonomike të jashtëzakonshme në Kinë, vendet në zhvillim si një e tërë e kanë ulur nivelin e varfërisë duke përgjysmuar atë midis vieteve 1990 dhe 2010. Disa vende do ti arrinin të gjitha ose shumicën e OZHM-ve, ndërsa të tjerët do të arrinin shumë pak. Deri në vitin 2015, shumica e vendeve bënë përparim kuptimplotë drejt shumicës së objektivave. Për më tepër, për më shumë se një dekadë, OZHM-të mbetën në qendër të debateve të politikave globale dhe planifikimit të politikave kombëtare. Ato u përfshinë në punën e organizatave joqeveritare dhe në shoqërinë civile në përgjithësi. Mosarritja e OZHM-ve është me të vërtetë serioze, keqardhëse dhe thellësisht e dhimbshme për njerëzit me të ardhura të ulëta. Mosarritja paraqiti një sërë dështimesh operacionale që implikonin shumë palë të interesuara, si në vendet e varfëra Republika e Shqipërisë, Këshilli Ministrave, “Strategjia Kombëtare për Zhvillim dhe Integrim 2015-2020”, Maj 2016, tek: file:///C:/Users/GERMAN/Downloads/Strategjia%20SKZHI%20me%20ndryshime%20sipas%20porosise%20se %20mbledhjes%20se%20KM%20(1).pdf, fq 36-37. 454 Bill Gates, “Dream with a Deadline: The Millennium Development Goals”, September 18, 2013, tek: https://www.gatesnotes.com/Development/MDGs-Dream-with-a-Deadline 453
203
ashtu edhe në ato të pasura. Për shembull, nuk u mbajtën premtimet për ndihmë financiare nga shtetet e pasura. Në një botë që tashmë është duke kaluar nëpër ndryshime të rrezikshme klimaterike dhe probleme të tjera të rënda mjedisore, ekziston gjithashtu një kuptim i përhapur se objektivat mjedisore në mbarë botën kanë nevojë për një përfitim më të lartë krahas objektivave të reduktimit të varfërisë. Për këto arsye, qeveritë botërore hyn në procesin e një raundi të ri të objektivave globale për të pasuar periudhën pesëmbëdhjetë vjeçare të OZHMve. Paneli i nivelit të lartë të qëndrueshmërisë globale i drejtuar nga Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së Ban Ki-Moon, i emëruar mbas Samitit Rio+20 në Qershor të vitit 2012, nxorri një raport që rekomandonte miratimin e një sërë Objektivash për Zhvillimin e Qëndrueshëm (OZHQ). Në të njëjtën pranverë, ish Sekretari i Përgjithshëm Ban tregoi se pas samitit Rio+20 ai planifikonte të emëronte një panel të nivelit të lartë për të shqyrtuar detajet e objektivave pas vitit 2015, me Kryeministrin e Mbretërisë së Bashkuar David Cameron, Presidentin Indonezian Susilo Bambang Yudhoyono dhe Presidentin e Liberisë Ellen Johnson Sirleaf si bashkëkryesues të panelit në fjalë. Një skenar ishte se Samiti i Rio+20 do të mbështeste idenë e OZHQ dhe udhëheqësit botërorë do t'i miratonin ato në një sesion të posaçëm të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së gjatë shqyrtimit të raportit të OZHM-ve në Shtator të vitit 2013. OZHQ-të ishin një ide shumë e mirë për ta çuar botën drejt një trajektoreje të re. Mësime të nxjerra nga OZHM-të. Objektivat për Zhvillimin e Qëndrueshëm mund të përfitojnë nga sukseset dhe mangësitë e OZHM-ve. Sukseset janë të dukshme. Ndryshe nga shumë objektiva të mëparshëm të OKB-së, OZHM-të angazhuan pjesën më të madhe të botës për 15 vjet. Ky angazhim ishte i rrallë. Ndër të tjera tre pika të forta të OZHM-ve mund të shpjegojnë jetëgjatësinë e mbështetjes dhe vetëdijes publike rreth tyre. Së pari, OZHM-të ishin mjaft të lehta për tu deklaruar-tetë objektiva të thjeshta që lexoheshin lehtë në një letër! Në të kundërt, Agjenda 2, e miratuar në konferencën e OKB-së në Rio de Janeiro në 1992, ishte 351 faqe. Këto tetë objektiva ishin ato që mbetën në mendjen e publikut, jo 18 synimet dhe 48 treguesit. Thjeshtësia ishte ajo që ka punuar në mënyrë të efektshme në këtë rast nga pikëpamja e vetëdijes publike, mobilizimit, avokimit dhe vazhdimësisë. Së dyti, OZHM-të nuk ishin një grup angazhimesh ligjërisht detyruese, por më tepër një sërë angazhimesh morale dhe praktike. Angazhimet ligjërisht të detyrueshme konsiderohen pothuajse universalisht si standardi i artë i diplomacisë ndërkombëtare, por numri i viteve që investohen shpesh në arritjen e traktateve të detyrueshme ligjërisht për zhvillimin e qëndrueshëm është relativisht i lartë. Edhe kur arrihen marrëveshje të tilla ligjore (siç është rasti i Protokollit të Kiotos), ato shpesh injorohen në praktikë për shkak të mungesës së mekanizmave efektivë të zbatimit. Së treti, OZHM-të mund të ndiqeshin përmes masave praktike dhe specifike të miratuara nga qeveritë, bizneset dhe shoqëritë civile në mbarë botën. Ështe e vërtetë se shumë prej OZHM-ve nuk arritën të përmbushen nga shumë vende - megjithatë shumë përparime u arritën dhe natyra praktike e OZHM-ve lozi një rol të fuqishëm në këtë sukses. Por OZHM-të gjithashtu kanë pasur pjesën e tyre të dobësive, dhe këto duhet të njihen për të përmirësuar performancën e OZHQ-ve. Sipas Jeffrey D. Sachs455, katër janë fushat në të
Jeffrey D. Sachs, “From Millennium Development Goals to Sustainable Development Goals”, Earth Institute, Columbia University, New York, NY 10027, USA, file:///C:/Users/User/Desktop/MDGs-to-SDGs-Lancet.pdf 455
204
cilat OZHQ-të duhej të përmirësoheshin në krahasim me organizimin e OZHM-ve. Së pari, periudha 15-vjeçare e OZHM-ve nuk pati objektiva të ndërmjetme. Pesëmbëdhjetë vitet e OZHQ duhet të përfshijnë objektiva të ndërmjetëm dhe pika të rëndësishme me afate kohore të qarta. Pesëmbëdhjetë vjet është një shtrirje e mirë kohore për krijimin e politikave serioze, por fazat e ndërmjetme gjatë rrugës do të siguronin reagime më të ngushta ndërmjet politikave dhe rezultateve. Së dyti, OZHQ-të duhet të prodhojnë të dhëna të sakta, në kohë dhe në dispozicion të menaxherëve, krijuesve të politikave dhe publikut. Një nga pengesat më të mëdha të OZHM-ve ishte se të dhënat shpesh ishin të vjetra. Qeveritë duhet të investojnë me vetëdije në një sistem raportimi në kohë reale për OZHQ-të për të prodhuar të dhëna të besueshme jo më shumë se një vit, nëse jo në afate tremujore. Ky investim do të forcojë shumë programet në disa mënyra: avokim, reagime dhe menaxhim në kohë reale. Së treti, sektori privat duhet të jetë shumë i angazhuar që nga fillimi. As OZHM-të dhe as OZHQ-të nuk do të arrihen pa udhëheqjen e kompanive private, të mëdha dhe të vogla. Kompanitë multinacionale sjellin përparësi unike: një arritje mbarë botërore, teknologji të fundit dhe një kapacitet masiv për të arritur zgjidhje në shkallë të gjerë, të cilat janë thelbësore për suksesin. Po, shumë kompani të mëdha janë gjithashtu lobiste për politikat antagoniste ndaj zhvillimit të qëndrueshëm, kështu që angazhimi me biznesin duhet të bëhet me kujdes, por duhet të jetë aktiv, i avancuar dhe intensiv. Së katërti, dhe së fundmi, OZHQ-të do të kenë nevojë për shoqëritë në mbarë botën për të investuar në mënyrë adekuate për suksesin e tyre. Zhvillimi i qëndrueshëm është rruga e vetme e mundshme për njerëzimin, por nuk do të arrihet nëse një pjesë e vogël e shpenzimeve të konsumit nuk do të kthehet në investime për mbijetesë afatgjate. Përmbushja e objektivave kryesore të reduktimit të varfërisë, ruajtjes së biodiversitetit, zbutjes së ndryshimeve klimatike dhe kujdesit të shëndetit parësor për të gjithë kërkon ndoshta 2-3% të të ardhurave globale. Kjo shumë e vogël, nëse investohet siç duhet, do të ishte transformuese. OZHM-të u mbështetën në mekanizmat e financimit vullnetar, veçanërisht në shpenzimet e ndihmave të huaja të votuara nga secili parlament. Vetëm një pjesë e vogël e vendeve kanë respektuar premtimet e tyre për të dhënë 0,7% të prodhimit të tyre të brendshëm bruto si ndihmë për zhvillim të mirëfilltë. Edhe më specifikisht, premtime të tilla si zotimi në Samitin e G8 të Gleneagles në 2005 për të dyfishuar ndihmën e zhvillimit të Afrikës nuk u përmbushën. OZHQ-të duhet të jenë më të fokusuara dhe realiste sa i përket financimit sesa ishin OZHM-të456. Në vend që të mbështeten në të ashtuquajturën vullnetarizëm të ndihmës vendet duhet të bien dakord me standardet transparente dhe specifike të financimit, siç janë kuotat dhe vlerësimet (p.sh, kuotat e Fondit Monetar Ndërkombëtar dhe detyrimet e OKB) në lidhje me të ardhurat kombëtare dhe taksat mbi emetimet kombëtare të gazrave serrë (p.sh. disa dollarë për ton dioksid karboni të emetuar në vit). Shumat janë të vogla, të menaxhueshme dhe thelbësore për suksesin.
Stephen McCloskey, “From MDGS to SDGS: We need a critical awakening to succeed”, Policy & Practice: A Development Education Review, Centre for Global Education, 2015, tek: https://www.developmenteducationreview.com/sites/default/files/Issue%2020A4%20(1).pdf#page=189, fq 187188. 456
205
Por pse u nevojitën Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm? Ideja e vazhdimësisë së Objektivave të Mijëvjeçarit me Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm shpejt fitoi terren për shkak të rritjes së urgjencës së zhvillimit të qëndrueshëm për të gjithë botën. Pothuajse të gjitha shoqëritë e botës pranojnë se synojnë një kombinim të zhvillimit ekonomik, aftësisë së qëndrueshme mjedisore dhe përfshirjes sociale. Natyrisht që ende nuk është arritur koherenca në lidhje me tregtinë dhe sinergjitë për objektivat ekonomikë, mjedisorë dhe socialë. Megjithatë, një fokus i përbashkët mbi këto objektiva është një shenjë dalluese e zhvillimit të qëndrueshëm dhe përfaqëson një konsensus të gjerë mbi të cilin bota mund të investojë. Bota ka hyrë në fakt një epokë të re gjeologjike, në të cilën aktiviteti njerëzor ka ardhur për të luajtur një pjesë qëndrore dhe kërcënuese në dinamikën themelore të tokës. Rritja ekonomike globale për person e udhëhequr nga ekonomitë në zhvillim dhe një popullsi ende në rritje, që arriti në 7 miliardë (dhe që pritet të arrijë 8 miliardë deri në vitin 2024)457, po kombinohen për të vënë theksin në mbrojtjen e ekosistemeve të tokës. Periudha e tanishme dallon nga fakti se presionet janë globale dhe lokale dhe se ato ndeshen njëkohësisht në disa sisteme të ndryshme tokësore, përfshirë ciklin e karbonit, azotit dhe ujit. Njerëzimi përballet jo vetëm me një, por me shumë kriza të mbivendosjes së qëndrueshmërisë mjedisore, duke përfshirë: ndryshimin e klimës si rezultat i emetimeve të gazrave serrë të shkaktuara nga njeriu, ndotja masive e mjedisit (p.sh., helmimi i ekosistemeve si rezultat i pesticideve të rënda, të plehrave të bazuara në azot dhe fosfor), acidifikimi i oqeaneve, shkaktuar kryesisht nga rritja e përqendrimit të dioksidit atmosferik të karbonit, i cili është gazi më i rëndësishëm i prodhuar nga njeriu, humbja masive e biodiversitetit të shkaktuar nga kërkesa të paqëndrueshme në pyje (p.sh. prerja e drurit ose lëndës djegëse të drurit) dhe konvertimi i vazhdueshëm i pyjeve dhe shkretëtirës së mbetur në ferma dhe kullota si edhe shterimi i burimeve kryesore fosile, duke përfshirë energjinë (naftën, gazin, qymyrin) dhe ujërat nëntokësore. Duke pasur parasysh këto sfida të tmerrshme, duhet të jetë e qartë nevoja për objektiva globale urgjente. Njerëzimi ka filluar të ndiejë se frekuenca në rritje e ngjarjeve ekstreme të klimës është tregues i një tendence të rrezikshme themelore të ndryshimeve afatgjata. Raportet e hollësishme të Panelit Ndërqeveritar mbi Ndryshimet Klimatike i kanë mundësuar komunitetit botëror që të vazhdojë të përmbahet nga zbulimet më të fundit të ndërhyrjeve antropogjene në sistemin e klimës. Për më tepër, ngarkesat në rritje të çmimeve të larta ushqimore dhe të paqëndrueshme po ballafaqohen me miliarda njerëz në ditë Përtej kërcënimeve mjedisore, njerëzimi përballet me kërcënime të tjera serioze që janë pjesë e agjendës së zhvillimit të qëndrueshëm. Popullata njerëzore vazhdon të rritet me shpejtësi, rreth 75-80 milionë njerëz në vit, dhe është në një trajektore që arrin në 9 miliardë nga mesi i shekullit të 21të dhe madje 10 miliardë deri në fund të shekullit. Madje parashikimi i mesëm i Divizionit të Popullsisë të OKB-së458 (i cili parashikon një popullsi botërore prej 10 miliardë në 2100) mund të rezultojë e ulët, pasi ajo është e bazuar në një rënie të pjerrët të normave të lindshmërisë në vendet me të ardhura të ulëta. Këto prirje demografike duhet të merren seriozisht dhe nivelet e fertilitetit të lartë duhet të fuqizohen për të miratuar reduktime të shpejta
457
United Nations, DESA, Population Division, tek: https://esa.un.org/unpd/wpp/Graphs/Probabilistic/POP/TOT/ 458 Po aty
206
dhe vullnetare të pjellorisë. Kombinimi i një popullsie në rritje botërore dhe rritja me shpejtësi e të ardhurave për person në ekonomitë e mëdha në zhvillim, si Kina dhe India, sugjerojnë se kërkesa për ushqime do të vazhdojë të rritet, përforcuar nga rritja e konsumit të mishit në ekonomitë në zhvillim. Në dy dekadat e fundit, shumë nga teknologjitë kryesore të rritjes së fitimit të revolucionit të gjelbër kanë ndjekur rrugën e tyre, rritjet në produktivitetin e ushqimeve janë ngadalësuar në mbarë botën. Një pjesë e konsiderueshme e prodhimit të misrit të SHBA është shndërruar në biokarburant. Rritja e prodhimit të drithërave po rritet gjithnjë e më shumë, dhe kërcënon shkatërrimin e vazhdueshëm të habitateve natyrore, ndryshimin e klimës, mungesën e ujit, ndotjen e plehrave në rritje, uljen e biodiversitetit etj. Rezultatet sociale mund të jenë thellësisht destabilizuese, sepse rritja e ndjeshme e çmimeve të ushqimeve kërcënon të shtyjë qindra miliona njerëz në uri të vazhdueshme.
Burimi: Departamenti i Marrëdhënieve Ekonomike dhe Sociale të OKB, Divizioni i Popullsisë. http://esa.un.org/undp/wpp/
Ndërsa bota po kalon periudhën më intensive të globalizimit që nga viti 1980, së bashku me ardhjen e epokës digjitale, pabarazitë në të ardhura përgjithësisht janë rritur. Boshllëku i të ardhurave midis punonjësve me arsim të lartë dhe atyre të pa arsimuar janë zgjeruar ndjeshëm. Rrogat e punëtorëve me arsim të lartë dhe të trajnuar janë rritur ndjeshëm, ndërsa të ardhurat e punëtorëve me arsim të ulët me më pak vite arsimim kanë tendencë të ulen. Brishtësia e punësimit fitimprurës për pjesë të mëdha të fuqisë punëtore të botës, si në vendet e pasura ashtu edhe në ato të varfra, ka kontribuar në rritjen e trazirave publike dhe madje edhe rrëzimin e qeverive. Natyrisht, rritja e pabarazisë e shkaktuar nga arsimi shton pabarazi të mëdha në dimensione të tjera. Objektivi i barazisë gjinore midis burrave dhe grave (OZHM 3) nuk u përmbush në mbarë botën, megjithëse u krye progres në regjistrimin e vajzave dhe pjesëmarrjen e grave në politikë dhe biznes. Grupet e pakicave (etnike, fetare, racore) vazhdojnë të përballen me vështirësi në të gjitha vendet. Por edhe të rinjtë e gjejnë veten të pakënaqur. 207
Qeverisja e mirë e reflektuar në OZHM-të ishte kryesisht për vendet e varfëra, për të cilat shtetet e pasura duhet të shtonin solidaritetin dhe ndihmën e tyre nëpërmjet financave dhe teknologjisë. Nga na atjetër OZHQ-të do të duhet të shprehin, domosdoshmërisht, një mbështetje të rëndësishme për to. Zhvillimi i qëndrueshëm po përfshin tërë planetin. OZHQ-të paraqesin objektiva dhe sfida për të gjitha vendet, jo atë që të pasurit duhet të bëjnë për të varfërit, por që të gjitha vendet duhet të bëjnë së bashku për mirëqenien globale të këtij brezi dhe të atyre që do të vijnë. Ekonomitë me zhvillim të mesëm, si Brazili, Kina, India dhe të tjerët, do të jenë liderë kryesorë të OZHQ-ve dhe do të kenë sfidat e tyre të brendshme për të balancuar rritjen dhe qëndrueshmërinë mjedisore, dobësitë ndaj tendencave të pafavorshme siç janë ndryshimet klimatike si edhe rolet në rritje gjeopolitike, rajonale dhe globale.
208
Përfundime Gjatë zhvillimit të këtij disertacioni u përpoqa të kryej një analizë sa më të plotë të funksionimit të diplomacisë ekonomike të Kombeve të Bashkuara. Studimet ndërkombëtare rreth diplomacisë ekonomike përqëndrohen kryesisht rreth asaj që vlerësohet si diplomacia ekonomike e shteteve kombëtare ose ajo rajonale. Hulumtimi i diplomacisë ekonomike të organizatës së vetme globale është sfiduese duke marr parasysh se gjatë studimit jam përpjekur te prek territore studimore të reja. Analiza e mësipërme jep mundësinë e një sërë mendimesh kritike dhe kritikash mbi temat përkatëse. Studimi i diplomacisë ekonomike është një prej fushave e cila po përpiqet që të vërtetoj veten si një fushë e mëvetme studimore dhe akademike. Diplomacia ekonomike tashmë konsiderohet gjerësisht si pjesë e pandarë dhe integrale e diplomacisë së vendeve por edhe mjet i domosdoshëm i organizatave ndërkombëtare, të cilat nëpërmjet saj po përpiqen ti përgjigjen realiteteve ndërkombëtare vazhdimisht në lëvizje dhe zhvillim. Sot ekonomia është motorri lëvizës i politikave kombëtare dhe ndërkombëtare. Mirëqënia ekonomike sjell zhvillim, rrit kohezionin social, sjell shmangien e përplasjeve dhe konflikteve midis vendeve por edhe ato rajonale. Për këtë arsye, diplomacia ekonomike është një vegël shumë e rëndësishme në duart e shteteve kombëtare për të realizuar bashkëpunim sa më të frytshëm me vendet e tjera dhe për integrimin e konomive të tyre. Kjo vlen akoma më shumë për vendet në zhvillim dhe pritëse të mbështetjes nga vendet e zhvilluara, nga institucionet financiare ndërkombëtare por edhe nga OKB-ja dhe trupat e saj institucionale që janë të specializuara në ndihmën ndërkombëtare. Fokusimi i studimit u përpqëndrua tek rëndësia që ka diplomacia ekonomike për Kombet e Bashkuara dhe se si kjo e fundit e integroi atë në organizmat e saj dhe në politikat e saj më të rëndësishme gjatë gjithë ekzistencës së saj. Gjatë periudhës moderne ekonomia ka filluar të lozi një rol kryesor në formimin e skenës politike ndërkombëtare. Ishte e dukshme në një shkallë të madhe që prej viteve të para të krijimit të Kombeve të Bashkuara se balancat botërore do të varej nga faktorë siç janë shpërndarja e pasurisë botërore, varja e disa shteteve nga shtete më të fuqishme se to dhe shfytëzimi i burimeve natyrore të planetit Në kuadrin e kësaj kthese të Kombeve të Bashkuara drejt diplomacisë ekonomike dhe të zhvillimit bën pjesë dhe Deklarata e Mijëvjeçarit, në të cilën u adoptuan tetë Objektivat e Mijëvjeçarit (Millennium Development Goals, MDGs) brenda një game të gjerë veprimi që prej kufizimit drastik të numrit të të varfërve nëpër botë deri tek lufta kundrejt HIV/AIDS. Përpjekjet për të përmbushur Objektivat e Mijëvjeçarit nënkuptonin qasje specifike të përzgjedhura dhe të krijuara në përputhje me situatën e vendit për të garantuar një zbatim të suksesshëm të tyre. Një theks specifik i është dhënë studimt të rolit të rëndësishëm që i është dhënë politikave zhvilluese, të cilat kanë në të njëjtën kohë kanë karakter ekonomik, social, politik, kulturor dhe humanitar. Gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit Kombet e Bashkuara i kanë dhënë një rëndësi të veçantë faktorit ekonomik duke investuar për përmirësimin e ekonomive të vendeve. Vendet me ekonomi të shëndoshë kanë dhe qëndrueshmëri më të madhe politike. Akoma më tepër, kthimi drejt politikave ekonomike të caktuara fitoi një bazë ideologjike, duke bërë të 209
qartë se vendet perëndimore nuk mund të qetësohen duke u kënaqur me arritjet e tyre, dhe në të njëjtën kohë të mbyllin sytë kundrejt problemeve të mëdha me të cilat përballen shumë vende të botës, pikërisht sepse këto do të jenë ato që do të sjellin rrezikun për sigurinë dhe progresin e të gjithë planetit. Sigurisht që e gjithë përpjekja për zhvillim u përball me shumë vështirësi, shumë nga të cilat u bënë pengesë në rrugën e saj kundrejt disa drejtimeve, me rrezultat që arritja e Objektivave të Mijëvjeçarit të bëhj gjithnjë e më e vështirë. Përveçse faktorëve të jashtëm që u bënë pengesë, për tu analizuar është nëse vetë Deklarata kishte dobësi të brendëshme qoftë në perceptimin e përgjithshëm të saj qoftë në disa objektiva konkrete. Pavarsisht nëse mund të flasim ose jo rreth suksesit të objektivave në lidhje me vështirësitë praktike, e rëndësishme ështe të gjendet se sa politikat zhvilluese si koncept por edhe si akt kontribuan në vendosjen e themeleve të forta për mirëqënien e planetit në përgjithësi. Kontributi i studimeve rreth diplomacisë ekonomike mbulon shumë aspekte të ekonomisë diplomatike e parë nga kënde dhe prespektiva të ndryshme. Në fushat kërkimore siç janë, marrëdhëniet ndërkombëtare, marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare, studimet diplomatike, janë shfaqur shumë koncepte të ndryshme për studimin e diplomacisë ekonomike. Për arsye të ndërkombëtarizimit dhe mbivendosjeve, dallimet ndërmjet këtyre koncepteve shpesh janë të paqarta. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për terma si qeverisja ekonomike, siguria ekonomike, diplomacia komerciale, financiare apo diplomacia e ndihmës. Diplomacia ekonomike nuk është e kufizuar vetëm në fushën ekonomike por as vetëm në atë diplomatike. Qasja duhet duhet të jetë shumë dimensionale. Aspektet historike, organizative, kulturore janë faktorë për drejtimin dhe suksesin e diplomacisë ekonomike. Është e vërtetë se konceptimi i diplomacisë ekonomike është i vështirë dhe shumë pak përpjekje janë janë kryer për zhvillimin e një qasje më të gjerë për kuptimin dhe ndërtimin e një kuadri analitik dhe konceptual Diplomacia ekonomike është një subjekt ndërdisiplinor në fushat e ekonomisë ndërkombëtare, ekonomisë politike ndërkombëtare dhe marrëdhënieve ndërkombëtare dhe ka për qëllim të ndikojë në vendimet ndërshtetërore rreth aktiviteteve ekonomike të ndjekura nga qeveritë dhe aktorët e ndryshëm joshtetërorë ku përfshihen aktivitetet e qeverive dhe rrjetet e tyre ndërkombëtare. Diplomacia ekonomike kështu mund të përkufizohet si përdorimi i marrëdhënieve qeveritare dhe ndikimi i qeverive për të nxitur tregtinë dhe investimet ndërkombëtare nëpërmjet përfaqësive shtetërore (ambasadat, konsullatat), institucioneve të brendshme (zyrat e investimeve dhe promovimit të eksporteve), dhe aktiviteteve diplomatike dypalëshe (vizitat tregtare dhe shtetërore). Shfaqja e konceptit të sotëm të diplomacisë ekonomike është një zhvillim relativisht i ri në studimet ndërkombëtare. Çështja kryesore në studimin e diplomacisë ekonomike është se sa ajo është e lidhur me shtetin dhe interesin publik. Nëse diplomacia është e lidhur me aktorët shtetëror dhe interesin shtetëror atëherë diplomacia ekonomike ka tendencë të limitohet tek përdorimi i veglave tradicionale të diplomacisë për të arritur qëllimet ekonomike të shtetit. E perceptuar në këtë kuadër realist shtet centrik, diplomacia ekonomike shihet së pari si ndërqeveritare, e ushtruar nga zyrtarët e shërbimit të jashtëm me qëllim zhvillimin e interesave ekonomike të shtetit në shtetet e tjera dhe në ekonominë globale. Kjo linjë argumentuese konvencionale e diplomacisë ekonomike shikon një marrëdhënie konstitucionale ndërmjet diplomacisë dhe sovranitetit shtetëror. Në përgjithësi, diplomacia (duke përfshirë edhe 210
diplomacinë ekonomike) konceptohet si “mënyrat me të cilat shteti zbaton politikat e tij të jashtme”. Diplomacia ekonomike është zbatimi i sigurisë ekonomike brenda sistemit anarkik ndërkombëtar. Arti i qeverisjes ekonomike përfshin përdorimin e sanksioneve pozitive dhe negative ekonomike si psh, embargo por edhe ndihmat ekonomike që zbatohen nga shtetet dhe aktor të tjerë ndërkombëtar (Kombet e Bashkuara). Për këtë arsye diplomacia ekonomike e konceptuar në këtë qasje realiste është e gërshetuar me agjendën ekonomike në diplomaci e cila duhet të dallojë nga agjenda politike. Marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare u zgjeruan për të përfshirë sferën politike, duke krijuar fokusin e sotëm të marrëdhënieve ndërkombëtare mbi politikat ekonomike ndërkombëtare të cilat gjeneruan studime mbi ekonominë ndërkombëtare, internacionalizmin dhe globalizmin. Brenda kësaj bote moderne do duhet të theksohet se veglat e Diplomacisë Ekonomike përfshihen brenda kaudrit të teorisë tradicionale të marrëdhënieve ndërkombëtare, si një tërësi institucionesh, kontaktesh dhe marrëdhëniesh që formatohen midis shteteve, institucioneve ndërkombëtare dhe kanë të bëjnë me politikën e jashtme e cila përbën një shprehje të sjelljes së tyre si aktorë qëndror në arenën ndërkombëtare. Ndikimi i politikave të diplomacisë ekonomike është e dukshme në rëndësinë që kanë fituar fenomenet ndërkombëtare në kohën tonë dhe se ato nga ana e tyre ndikojnë në kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare si një fushë bashkëpunimi dhe përplasjesh që tejkalon kufinjtë por edhe natyrën e gjerë të këtyre marrëdhënieve. Zhvillimi ka dominuar shumë në diskursin dhe praktikat në të gjithë sistemin e OKBsë. Nocioni i zhvillimit, megjithatë, nënkupton gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm dhe është i kontestuar në shumë nivele. Me zhvillim mund të nënkuptojmë rritje ekonomike e definuar në terma makroekonomikë (produkti i brendshëm bruto, PBB), shifrat e importeksportit dhe nivelet e industrializimit. Zhvillimi mund të përfshijë elemente njerëzore, të tilla si aftësia e njerëzve për të përmbushur nevojat e tyre bazë përmes iniciativës së tyre. Zhvillimi mund të nënkuptojë gjithashtu qëndrueshmëri, në masën që rritja ekonomike dhe aftësia e njerëzve për të përmbushur nevojat e tyre themelore nuk duhet të zhdukë burimet natyrore deri në atë masë që këto burime të mos jenë në dispozicion për gjeneratat e ardhshme. Meqenëse zhvillimi ka shumë koncepte të kontestuara, bashkësia ndërkombëtare është me të vërtetë e sfiduar që me sukses të arrijë strategjitë për të ndjekur nocionet e dakorduara të zhvillimit. Roli i OKB-së në promovimin e zhvillimit ekonomik dhe social ka evoluar duke imponuar kompromis, duke përcaktuar agjendat, duke krijuar norma dhe duke ndërtuar konsensus relativ. Në fund të fundit, asnjë nga këto koncepte apo përkufizime të zhvillimit nuk janë ekskluzivisht reciproke. Në thelb, OKB-ja ka provuar katër teori ose qasje të përgjithshme për zhvillimin që pasqyrojnë evolucionin e mendimit ekonomik dhe politik që nga Lufta e Dytë Botërore. Në OKB, situata ekonomike globale, të paktën në botën perëndimore, është parë si neutrale ose e mirë, edhe pse e prirur ndaj jostabilitetit periodik. Nëse do të merreshin vendime të duhura kombëtare, atëherë rritja kombëtare makroekonomike do të ndodhte me kalimin e kohës. Roli i organizatave ndërkombëtare përqendrohet në infrastrukturën ndërkombëtare, siç janë marrëveshjet për kursin e këmbimit monetar, komunikimet etj. Shtetet ishin të obliguara nga Karta e OKB-së të bashkëpunonin ndërkombëtarisht në çështjet e zhvillimit dhe të raportonin në Kombet e Bashkuara. Organet kryesore të OKB-së, duke përfshirë Këshillin 211
Ekonomik dhe Social (ECOSOC), shihen si institucione me një rol të madh operacional në avancimin e zhvillimit. Rrjeti i organizmave dhe institucioneve të Kombeve të Bashkuara të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin ekonomik dhe social është mjaft i përbërë, kompleks dhe i decentralizuar. Ashtu si edhe kam përmendur më lart, burimet kryesore të OKB-së shkojnë për zbatimin e programit ekonomik dhe social. UNCTAD, është një prej programeve më të rëndësishme të Kombeve të Bashkuara për zhvillimin. UNCTAD është i njohur botërisht kryesisht për rolin që ka në studimin, regjistrimin dhe përpunimin e të dhënave në lidhje me tregtinë ndërkombëtare, investimet e huaja të drejtpërdrejta, dhe kryesisht në analizën e statusit të vendeve në zhvillim gjatë dhjetëvjeçarëve të fundit në tregun e globalizuar. Një nga detyrat bazë të UNCTAD është ndihma kundrejt Vendeve më pak të Zhvilluara (VPZH), në të cilat përfshihen vendet me sipërfaqe të kushtëzuar (Landlocked Developing Countries), si dhe ishuj-shtete të vogla në zhvillim (Small Island Developing States). Programi i Kombeve të Bashkuara për zhvillimin u krijua ne vitin 1965, kur Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara vendosi shkrirjen në një program me natyrë teknike i cili vepronte që prej 1949 dhe Arkës Speciale e cila u krijua në vitin 1958 për financimin e veprave të mëdha zhvilluese. Në këtë drejtim punon me njësitë e tjera të OKB-së në një larmi të konteksteve tematike. Krijimi i tij përkoi me periudhën e dekolonizimit të shumë shteteve për këtë qëllim krijimi i tij u shoqërua me një frymë shpresëdhënëse, duke marë dhe për bazë përparësitë që i kishin dhënë Kombet e Bashkuara në fushën e zhvillimit. Programi shpejt u shndërrua në rregullatorin bazë të veprimeve në sektorin e ndihmës teknike. Vepra kryesore e UNDP-së është planifikimi, koordinimi dhe financimi i programeve për ndihmë teknike nga Kombet e Bashkuara. Në rastet kur qeveritë e vendeve në zhvillim nuk kanë mundësi për zbatimin e planeve të caktuara atëherë UNDP-ja ngarkon për zbatimin e këtij plani një prej organizatave të specializuara të Kombe të Bashkuara për zbatimin e këtij plani. Organizata Ndërkombëtare e Punës (OBP) është organizata e specializuar e OKB-së e cila i jep përparësi të drejtës sociale dhe del në mbrojtje të të drejtave ndërkombëtare të punës. U krijua në vitin 1919 me Traktatin e Versajës dhe është organizata ndërkombëtare më jetëgjatë brenda kuadrit të komunitetit të organizuar ndërkombëtar dhe e vetmja organizatë që mbijetoi nga Lidhja e Kombeve. FAO-ja është organizata e Kombeve të Bashkuara, veprimtaria e së cilës është profilizuar kryesisht në luftën kundër urisë. Është vendosur në shërbim sa të vendeve të zhvilluara aq edhe të atyre në zhvillim dhe është një forum i pavarur, ku të gjitha kombet kanë të drejtë të marrin pjesë, të diskutojnë problemet ndërkombëtare, të negociojnë marrëveshje dhe nëse është e mundshme të caktojnë një politikë ekonomike me interes të përbashkët. Një element bazë që theksohet nga FAOja është dhënia e shanseve të barabarta të përfaqësimit nga të gjitha shtetet, barazia në negociata dhe marrja në konsideratë e mendimeve të të gjithë palëve. Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial u krijua në vitin 1965. Është një organizatë e Kombeve të Bashkuara e specializuar në temat e zhvillimit dhe bashkëpunimit ndërkombëtar industrial. 212
UNEP-i u krijua në vitin 1972 dhe është e vetmja organizatë e specializuar në kuadrin e Kombeve të Bashkuara me fushë të vetme mjedisin. Veprimtaria e tij shtrihet nga grumbullimi i informacioneve, informimit dhe trajnimit deri në thirrjen e samiteve ndërkombëtare për marrjen e masave të caktuara parandaluese. Veçanërisht vepra e tij përfshin gjykimin dhe vlerësimin në nivel global, periferik dhe kombëtar për situatat dhe tendencat mjedisore, kontributin në krijimin e organeve studimore dhe mbikëqyrëse ndërkombëtare dhe kombëtare, në mbështetjen e institucioneve për administrimin e mjedisit, në lehtësimin e lëvizjes së dijes, zhvillimi të teknologjive të cilat janë në shërbim të mjedisit si dhe zhvillimin e bashkëpunimit me organizata të tjera ndërkombëtare dhe periferike qoftë qeveritare qoftë jo qeveritare. Fondi i Fëmijëve i OKB-së në të vërtetë është më i njohur nga akronimi i tij dhe puna e tij varion nga kujdesi shëndetësor i nënës dhe edukimi bazë deri në aksesin në ujë të pijshëm dhe kanalizime. UNICEF ka nisma të veçanta që kanë të bëjnë me HIV/AIDS, pjesëmarrjen dhe të drejtat e vajzave adoleshente, rininë e lirë, shëndetësinë dhe zhvillimin e adoleshentëve, si dhe higjienën dhe ushqimin. Gjithashtu inicion apele specifike për të përballuar krizat sfiduese. Shtetet klasifikohen në bazë të industrializimit të tyre nëse janë të zhvilluara ose në zhvillim. Në disa raste të tjera klasifikimi vlerësohet si para industrial, industrial dhe pas industrial. Një metodë tjetër klasifikimi i ndan shtetet në të nën zhvilluara, gjysëm të zhvilluara dhe të zhvilluara. Në shumicën e rasteve të gjithë studjuesit bien dakortë se dy të tretat ose tre të katërtat e të gjithë popullatës jetojnë në vende në zhvillim. Profili i vendeve në zhvillim na shfaq disa karakteristika të përbashkëta. Këto vende, me dallime të vogla, kanë dalë nga procesi e dekoloniazimit dhe kanë fituar pavarësinë e tyre politike. Një pjesë e madhe e popullsisë së tyre vuan në shkallë të theksuar nga përmbushja e të drejtave të njeriut dhe realizimin e prosperitetit të tyre. Kështu varfëria, analfabetizmi, mungesat në të mira, uria, sëmundjet, mungesa e ujit janë disa prej problematikave më të cilat përballen popullsitë e këtyre vendeve. Pjesa më e madhe e popullsisë kanë si burim kryesor të ardhurash punën në bujqësi duke përdorur metoda primitive, punën e krahut, dhe pajisje të pakta. Një karakteristikë tjetër është tregtia e ulët, ndërsa eksportet në shumicën e rasteve janë produkte bujqësore ose burime minerale të pa përpunuara. Mungesa e industrisë përpunuese çon në një ekonomi e cila bazohet në produkte të cilat kanë vlerë të ulët në tregun e jashtëm. Produktet industriale janë të rralla dhe pjesa më e madhe e tyre importohen. Shumë nga programet të cilat u përmendën më lartë ofrojnë shuma të konsiderushme me qëllim zhvillimin. Shumat që shpërndahen çdo vit nga UNDP-ja nuk mund të jenë totalisht për programe zhvillimore. Mbështetje për aktivitete zhvillimore vijnë edhe nga buxheti faktik i Kombeve të Bashkuara dhe të shumë organizmave të tjerë të specializuar. Por këto programe nuk ofrojnë asnjë burim real financiar, në formën e borxheve apo grandeve, që kanë nevojë vendet në zhvillim që të vënë në lëvizje zhvillimin e tyre ekonomik. UNDP-ja dhe organizmat e specializuar mjaftohen në përmbushjen e nevojave para investuese duke ofruar informacione, kërkime, këshilla specialistësh, dije, gjëra të cilat janë pararendëse për investimet në bujqësi, industri, industrinë e rrugëve, ndërtimin e digave, shkollave por edhe shumë elementëve për ndërtimin e një ekonomie më produktive. 213
Objektivi primar për zhvillimin, është kapitali, megjithëse është e dukshme se mund të shpenzohet ose mos të shkojë në drejtimin e duhur. Burimet kryesore të kapitalit i përkasin katër kategorive. Në kushte afat gjata, kursimet e brendshme që investohen përbëjnë kategorinë më të rëndësishme, nëse një ekonomi dëshiron të jetë e shëndetshme dhe ka një dinamikë të brendshme që zotërojnë të gjitha ekonomitë e zhvilluara industriale. Deri në arritjen e momentit të “fluturimit” borxhi i huaj dhe grandet janë parakushte të domosdoshme. Këto para e kanë prejardhjen nga marrëveshje dy palëshe, shumë palëshe ose kanale private. Sasia kryesore e këtyre parave vijnë nga burime marrëveshjesh dy palëshe, por theksi kryesor i këtij studimi do ti jepet burimeve shumë palëshe. Organizmat e parë ekonomik të familjes së organizmave specifik të Kombeve të Bashkuara janë: Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim ose e thënë ndryshe Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. Që të dyja organizatat filluan punën brenda marrëveshjes së Bretton Woods. Kombet e Bashkuara janë mbështetur vazhdimisht gjatë gjithë ekzistencës së tyre në mbështetjen dhe bashkëpunimin me dy prej institucioneve financiare më të rëndësishme në botë siç janë Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar. Krijimi i sistemit të Bretton Woods është mbështetur në idealet klasike të ekonomisë politike. Kështu ky sistem lindi si një reagim kundrejt politikave protekstioniste të shtetit gjatë viteve 1930. Veçmas kësaj, tregtia dhe bashkëpunimi ekonomik krijojnë ndërvartësi, dmth vartësinë e një shteti nga sistemi ekonomik botëror. Ndërvartësia i ofronte çdo shteti një lloj force të caktuar. Asnjë vend nuk do të mund të kishte kontrollin total të sistemit. Marrëdhënia ndërmjet trëgëtisë dhe paqes ose e thënën ndryshe marrëdhënia ndërmjet shkëmbimeve ekonomike dhe pushtetit politik do të sillte jo vetëm paqen e shumë pritur por edhe do të shmangte në të ardhmen luftën midis kombeve. Perceptimi klasik, se tregtia dhe marrëdheniet e shëndosha ekonomike ndërmjet vendeve pengojnë luftën, ishte prezent në planin e Bretton Woods. Institucionet e Bretton Woods u ndërtuan që të funksiononin në bazë të principeve të aprovuara në lidhje me administrimin e çështjeve ekonomike. Ashtu si edhe përmendet në Nenin 1 të marrëveshjes qëllimi i FMN-së ishte “lehtësimi i zgjerimit dhe zhvillimit të barazpeshuar të tregtisë ndërkombëtare dhe në këtë mënyrë do të rritet kontributi i tij në rruajtjen e nivele të larta të punësimit dhe të ardhurave si edhe zhvillimin e burimeve prodhuese të të gjithë anëtarëve. Për realizimin dhe suksesin e politikave të diplomacies ekonomike dhe atyre zhvillimore Kombet e Bashkuara mbështeten në atë që quhet kuadri konsensual. Kuadri konsensual i zhvillimit të qëndrueshëm njerëzor është produkt i diplomacisë së gjerë multilaterale të zhvillimit dhe proceseve të lidhura institucionale të dekadave të fundit dhe sidomos të konferencave globale ad hoc të viteve 1990. Duke u bazuar në aktivitetet e tre dekadave të para të zhvillimit të Kombeve të Bashkuara (1960-1989), diskutimet ndërkombëtare që nga përfundimi i Luftës së Ftohtë kanë transformuar debatin e zhvillimit global dhe diskursin e OKB-së në përgjithësi. Samiti i Mijëvjeçarit i vitit 2000 dhe Samiti Botëror i vitit 2005 përfaqësojnë vetëm dy - megjithëse dy lidhje shumë të rëndësishme në një zinxhir në rritje të konferencave dhe aktiviteteve multilaterale globale që përqëndrohen në çështjet dhe problemet e lidhura me zhvillimet, ndërtimi i kapaciteteve, qeverisja e mirë dhe pjesëmarrja popullore janë të gjitha përbërësit thelbësorë për promovimin e qëndrueshmërisë. OZHM-të qëndrojnë në qendër të kësaj agjende të zhvillimit global. Ato janë pranuar 214
përgjithësisht në të gjithë sistemin e OKB-së, dhe nga IFI, si një prej formave më të larta tës hprehjes së diplomacisë ekonomike si edhe një kuadër për udhëheqjen e politikave zhvillimore dhe vlerësimin e progresit. Procesi i krijimit të normave filloi në vitin 1971 në Stokholm, me Konferencën e Kombeve të Bashkuara mbi Mjedisin Njerëzor. Gjatë përgatitjeve për këtë konferencë, ekspertët në Founex, Zvicër, të udhëhequr nga Sekretari i Përgjithshëm i UNCHE, Maurice Strong, kërkuan konceptin e zhvillimit ekologjik, duke integruar kështu zhvillimin dhe mjedisin. Klubi i Romës dhe të tjerët kishin paraqitur gjithashtu edhe nocione të ngjashme, megjithëse këto ushtrime kryesisht intelektuale nuk bartnin të njëjtën forcë apo ndikim sikurse raporti i Founex. Konferencës së OKB-së për Mjedisin dhe Zhvillimin (UNCED) të vitit 1992, e njohur gjithashtu si Samiti i Tokës, që u mbajt në Rio de Janeiro. Samiti i Tokës tejkalonte pothuajse të gjitha konceptet normale të një konference. Në vitet menjëherë pas Samitit të Tokës, u ngritën dy sfida kryesore. E para ishte se si të gjeneroheshin dhe të mbështetej bashkëpunimin efektiv. Ky problem kishte dy përmasa horizontale dhe vertikale. Bashkëpunimi efektiv do të kërkohej horizontalisht në fusha të ndryshme organizative autonome, juridiksione juridike dhe sektorë të shoqërisë, si dhe vertikalisht në nivele të ndryshme të bashkimit shoqëror, nga individët në rolet e tyre në grupe dhe komunitete për qeverisje përfaqësuese në forume ndërkombëtare. Sfida e dytë ishte se si të riorientohej diskursi dhe praktika e OKB-së për të kapërcyer kufizimet e qenësishme në themelet ligjore të organizatës në sovranitetin e shtetit. Përfshirja e OKB-së në eko-zhvillim bashkonte trajtimin e aktiviteteve të saj në çështjet e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare dhe të të drejtave të njeriut. Roli që zhvillimi i qëndrueshëm ka luajtur në kalimin e trafikut dhe ndarjes ideologjike që ndan aktorët në arenën globale, siguron një pasqyrë për të ardhmen e punës së OKB-së për zhvillimin. Në procesin e Rios dhe më gjerë, qëndrueshmëria ka shërbyer si një urë e rëndësishme në bisedimet institucionale. Proceset politike të lidhura me të janë karakterizuar nga bisedime ndërmjet pjesëmarrësve autonom që synojnë konsensus. Duke vepruar nën një vello të pasigurisë në lidhje me efektet e mundshme të alternativave të tyre alternative, pjesëmarrësit angazhohen në formimin e aleancës transnacionale dhe në politikat që lidhen me çështjet. Shumë prej tyre mund të shoqërohen me komunitete specifike të dijes, por procesi politik është pluralist në të cilin grupet e pjesëmarrësve perceptojnë dhe veprojnë në perceptime të ndryshme për problemet, vlerat, interesat dhe aksionet. Historia dhe rëndësia e Objektivave të Mijëvjeçarit. Kur Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara miratoi Deklaratën e Mijëvjeçarit në vitin 2000, objektivat dhe synimet e vendosura në seksionin mbi zhvillimin u bënë të njohura si Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Megjithatë, OZHM-të ashtu si edhe kemi argumentuar nuk ishin pjesë e një agjende të re, por një përpjekje shumëvjeçare për të rifokusuar debatin dhe përpjekjet për të çuar përpara zhvillimin ekonomik dhe social të kombeve më të varfra të botës. Reduktimi i varfërisë dhe urisë, arritja e arsimit fillor universal dhe promovimi i barazisë gjinore kanë qenë gjithmonë në ballë të axhendës së zhvillimit të Kombeve të Bashkuara. Gjatë viteve, Asambleja i shqyrtoi këto dhe çështje të tjera të lidhura me zhvillimin individualisht ose në kombinim, dhe kishte nisur disa fushata për t'i adresuar ato. Sidoqoftë, OZHM-të përfaqësonin një përpjekje më të përqendruar për të bashkuar të gjitha ato 215
aktivitete, ndërmarrje dhe iniciativa në një fokus të përbashkët, duke nënvizuar ndërlidhjet e tyre dhe nevojën për të bërë përparim në të gjitha fushat në mënyrë që të ketë sukses në cilindo prej tyre. Shumë objektiva zhvillimi janë vendosur nga Kombet e Bashkuara që nga "Dekada e parë të zhvillimit" e viteve 1960. Por çfarë është e re në lidhje me Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit (OZHM)? Së pari, një mbledhje e pa krahasueshme me të shkuarën e krerëve të shteteve botërore me objektiv gjetjen e gjuhës së përbashkët në lidhje me zhvillimin. Së dyti, objektivat vendosën zhvillimin njerëzor – varfërinë, njerëzit dhe jetët e tyre - në qendër të agjendës së zhvillimit global për mijëvjeçarin e ri. Së treti, OZHM-të nuk ishin thjesht aspirata, por ofronin një kuadër për llogaridhënien, ato nuk deklaronin ideale, por përcaktonin objektiva konkrete që mund të monitoroheshin. Së katërti, ato nuk adresonin vetëm rezultatet e zhvillimit por edhe kontributet nga vendet e pasura, duke formuar kështu një qëndrim që mban qeveritë e pasura dhe të varfra përgjegjëse për hapjen e tregjeve, duke dhënë më shumë ndihmë dhe lehtësim të borxheve dhe duke zhvilluar teknologjinë. Objektivat janë një agjendë për zhvillimin njerëzor. OZHM-të nuk ishin një strategji e re, por një instrument i ri për mobilizimin e veprimeve. OZHM-të nuk janë një grup objektivash të përcaktuara teknikisht që dolën nga një analizë e kufizimeve të zhvillimit të shoqëruar nga një grup i përshtatur me imtësi të recetave të politikave. Përkundrazi, OZHM-të u konsideruan si një angazhim global dhe një kuadër përgjegjësie. OZHM-të ndryshonin nga objektivat e mëparshme ndërkombëtare në një aspekt politik. Për herë të parë, inputet e vendeve të pasura u konsideruan së bashku me objektivat e vendeve të varfëra. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit u vlerësuan si premtimi më i madh në botë një marrëveshje globale për të reduktuar varfërinë dhe privimin e njerëzve me normat më të ulta historike nëpërmjet bashkëpunimit. Ato dallonin nga të gjitha premtimet e tjera globale për reduktimin e varfërisë nga natyra e tyre gjithëpërfshirëse si dhe nga përpjekjet sistematike të ndërmarra për ti financuar, zbatuar dhe monitoruar ato. Ndërsa OZHM-të u mbështollën me një atmosferë të ngrohtë rreth tyre, nga ana tjetër ka patur debate të ashpra në qarqet akademike dhe profesionale rreth vlerave të tyre. Këto debate variojnë nga modernistët, të cilët ishin optimist dhe mbështesinin mendimet se ato (OZHM-të) ishin një plan për transformimin e situatës së vështirë që ndodhej njerëzimi, deri tek realistët strategjikë, të cilët nuk besonin se OZHM-të ishin një projekt për veprim, por besonin se ato ishin thelbësore për të shtrirë ambiciet dhe për të mobilizuar angazhimin politik dhe mbështetjen publike. Kritikët, nga ana tjetër i shihnin ato si objektiva me qëllime të mira, por të planifikuara keq. Kritikët radikalë, i shihnin si një konspiracion që errësonte të vërtetat rreth çështjeve thelbësore të rritjes së pabarazisë globale, alternativave ndaj kapitalizmit dhe fuqizimit të grave. Megjithëse këto këndvështrime arrijnë në përfundime të ndryshme në mënyrë dramatike në lidhje me OZHMtë, të gjithë ndanin një qasje të ngjashme. Të gjithë i konsideronin OZHM-të si të qëna dhe më pas, nëpërmjet kuadreve të ndryshme analitike, bënin parashikime për rezultatet dhe pasojat e tyre të mundshme, Kombet e Bashkuara dhe Globalizimi. Globalizimi i cili ka dimension ekonomik, social dhe politik, nuk është një fenomen i ri. Megjithatë, forcat dhe proceset që lidhen me të, si dhe mundësitë dhe sfidat, janë gjithnjë e 216
më të dukshme në botën e sotme. Ndërsa globalizimi ekonomik jep shumë përfitime, veçanërisht për disa në vendet më të pasura, ose ndoshta për shumë në klasat e sipërme të të gjitha vendeve, gjithashtu ka sjellë një pabarazi të shumëfishtë. Ish-Sekretari i Përgjithshëm Kofi Annan reflektonte këtë problem tek "Ne popujt": Roli i Kombeve të Bashkuara në shekullin 21të: "Përfitimet e globalizimit janë të qarta: rritja më e shpejtë ekonomike, standardet më të larta të jetesës, përshpejtimi i inovacionit dhe përhapja e teknologjisë, zhvillimi i aftësive të menaxhimit, ofron mundësi të reja ekonomike për individët. Megjithatë, këto përfitime janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë. Ato janë "shumë të përqendruara midis një numri relativisht të vogël të vendeve dhe janë të shpërndara në mënyrë të pabarabartë brenda tyre". Globalizimi gjithashtu ka një anë keqdashëse, duke shkaktuar lloje të ndryshme, shpesh kriminale, të dhunës dhe kërcënimeve ndaj sigurisë njerëzore. Ndikimi i globalizimit ndryshon në mënyrë dramatike nga rajoni në rajon dhe nga rasti në rast. Në disa raste, ku ekonomitë kombëtare ishin pozicionuar mirë në aspektin e kapacitetit dhe orientimit ekonomik, ka ardhur rritja e shpejtë ekonomike. Diku tjetër rezultati ka qenë shumë më pak pozitiv, duke kontribuar në rritjen e varfërisë, pabarazisë, margjinalizimit dhe pasigurisë njerëzore, veçanërisht nëpërmjet papunësisë. Në disa vende, globalizimi në të vërtetë mund të dëmtojë shumë nga përpjekjet e zhvillimit nga agjencitë e Kombeve të Bashkuara. Në këtë kuadër, Deklarata e Mijëvjeçarit identifikoi disa sfida zhvillimore që janë përkthyer në tetë Objektiva Zhvillimi të Mijëvjeçarit. Ajo gjithashtu identifikoi globalizimin si një çështje kyçe që ballafaqohet me bashkësinë ndërkombëtare të shteteve. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit dhe qeverisja e mirë, ndër të tjera, ishin produkte të periudhës pas Luftës së Ftohtë, por sot mund të konsiderohen si viktima të periudhës së pas Luftës së Ftohtë. Në shumë mënyra, Deklarata e Mijëvjeçarit ishte kulminimi i këtyre proceseve dhe siguroi një plan global të veprimit për t'u marrë me problemet më të rëndësishme në botë. OZHM-të u bënë pjesë e një qasje ndërkombëtare inovative për çështjet ndërkombëtare të bazuara fuqimisht në konceptin e "liberalizmit" si ideologji themelore për paqen dhe ekonominë. Sipas kësaj qasjeje të rrënjosur në historinë perëndimore, liberalizimi politik dhe ekonomik do të ishte një antidot i efektshëm ndaj konflikteve të dhunshme, varfërisë dhe moszhvillimit, të gjitha nën kujdesin e vendeve të pasura dhe në veçanti nga Kombet e Bashkuara të revitalizuara pas zhdukjes së Bashkimit Sovjetik. Kështu, promovimi i të drejtave të njeriut, demokracia, zgjedhjet, konstitucionalizmi, sundimi i ligjit, të drejtat pronësore, qeverisja e mirë, ekonomia neo-liberale janë bërë pjesë e projektit ndërkombëtar për ndërtimin e paqes dhe qeverisjes së mirë, si dhe baza për një rritje të shpejtë sociale dhe ekonomike. Objektivat e Zhvillimit të Mijëvjeçarit shënonin një moment historik dhe efektiv të mobilizimit global për të arritur një sërë prioritetesh të rëndësishme sociale në mbarë botën. Ato shprehnin shqetësim e gjerë publik rreth varfërisë, urisë, sëmundjeve, arsimimit, pabarazisë gjinore dhe degradimit të mjedisit. Duke i grumbulluar këto prioritete në një grup të mirëpërcaktuar me tetë objektiva të matshëm dhe me afate kohorë, OZHM-të ndihmuan në nxitjen e vetëdijes globale, llogaridhënies politike, përmirësimit të të dhënave, reagimeve sociale dhe presioneve publike. Ashtu si në shumicën e raportimeve, ato krijuan stimuj për të përmirësuar performancën e vendeve kundrejt objektivave. Viti 2015, shënoi dhe afatin fundor të realizimit ose jo të OZHM-ve. Rruga që hapën dhe udhëhoqën në luftën për një botë më të mirë, më të begatë, më të të zhvilluar duhej të 217
vazhdonte më tej. Për këtë arsye ish Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki Moon tregoi se pas samitit Rio+20 emëroi një panel të nivelit të lartë për të shqyrtuar detajet e objektivave pas vitit 2015. Një skenar ishte se Samiti i Rio+20 do të mbështeste idenë e Objetivave Zhvillimor të Qëndrueshëm dhe udhëheqësit botërorë do t'i miratonin ato në një sesion të posaçëm të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së gjatë shqyrtimit të raportit të OZHM në Shtator të vitit 2013. Objetivave Zhvillimor të Qëndrueshëm ishin një ide shumë e mirë për ta çuar botën drejt një trajektoreje të re. Ideja e vazhdimësisë së Objektivave të Mijëvjeçarit me Objetivave Zhvillimor të Qëndrueshëm shpejt fitoi terren për shkak të rritjes së urgjencës së zhvillimit të qëndrueshëm për të gjithë botën. Pothuajse të gjitha shoqëritë e botës pranojnë se synojnë një kombinim të zhvillimit ekonomik, aftësisë së qëndrueshme mjedisore dhe përfshirjes sociale. Natyrisht që ende nuk është arritur koherenca në lidhje me tregtinë dhe sinergjitë për objektivat ekonomikë, mjedisorë dhe socialë. Megjithatë, një fokus i përbashkët mbi këto objektiva është një shenjë dalluese e zhvillimit të qëndrueshëm dhe përfaqëson një konsensus të gjerë mbi të cilin bota mund të investojë. Në këtë kuadër edhe Shipëria ka dhënë kontributin e saj modest kundrejt sfidës së përbashkët globale për arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit duke u fokusuar kryesisht në tregues dhe qëllime specike të cilat ishin të lidhura edhe me specifikat e vendit, rajonit por edhe përpjekjes së vendit për integrimin në Bashkimin Europian. Shqipëria i arriti objektivat plotësisht ose pjesërisht duke u vlerësuar kryesisht për punën kundrejt reduktimit të varfërisë në rajone të ndryshme të vendit ku problemi ishte më i theksuar në bazë të raporteve periodike kombëtare dhe ndërkombëtare, reduktimit të vdekshmërisë foshnjore dhe kujdesit të shëndetit të nënave, promovimi i barazisë gjinore dhe fuqizimi i grave etj. Ndërkohë, Shqipëria me mbarimin e afatit kohor të përcaktuar për arritjen e Objektivave të Mijëvjeçarit, si pjesë e pandarë e iniciativave të komuniteti ndërkombëtar ripërtëriu angazhimin për vazhdimin e përjekjeve duke miratuar Objektivat e Zhvillimit të Qëndrueshëm. Shqipëria në këtë kontekst është përballë sfidave të reja të cilave duhet ti tejkaloj nëpërmjet adoptimit të strategjive të reja dhe zhvillimit të politikave të cilat do të jenë në koherencë të plotë me procesin e integrimit europian si edhe detyrimeve kundrejt institucioneve ndërkombëtare ku aderon.
218
Përmbledhje: Ky studim ka si qëllim kryesor të analizojë aktivitetin e diplomacisë ekonomike si nga institucionet kombëtare ashtu edhe nga ato ndërkombëtare. Studimi është fokusuar tek roli që lozin organizmat dhe agjencitë kryesore të Organizatës së Kombeve të Bashkuara si edhe institucioneve financiare mbështetëse të saj në promovimin e diplomacisë ekonomike dhe zhvillimit ekonomik në mbarë botën. Diplomacia ekonomike përveçse përmbajtjes së saj politike është gjithashtu edhe subjekt i studimeve akademike. Së pari, është një aktivitet që zbatohet nga institucionet shtetërore por dhe nga ato ndërkombëtare. Në përgjithësi konsiderohet dhe vlerësohet si një proces se sa si strukturë. Së dyti, është e përqëndruar kryesisht në metodat dhe proceset e vendimarrjes dhe negociatave. Implementimi i kuadrit të diplomacisë ekonomike nga vendet në zhvillim është shumë i ndryshëm duke u krahasuar me vendet e zhvilluara. Sigurish, diplomacia ekonomike është një tërësi mjetesh për zbatimin e politikës së jashtme dhe duhet të jetë në sinkron të plotë me objektivat strategjik të shtetit, në mënyrë që të jetë e sukseshme. Nga ana tjetër mungesa e peshës specifike të këtyre vendeve si dhe niveli dytësor i burimeve e vendos theksin tek nevoja e gjetjes së metodave të veçanta në proceset e vendimarrjes dhe negociatave. Ndërkohë në të njëjtën kohë rritet nevoja për ndërmarrjen e veprime të kujdesshme diplomatike. Në këtë kuadër Organizata e Kombeve të Bashkuara loz një rol parësor në arenën e negociatave ndërkombëtare. Megjithëse, Kombet e Bashkuara janë gjerësisht të njohura si një organizatë e cila është e dedikuar kundrejt paqes dhe sigurisë, në të njëjtën kohë ka një përkushtim të barabartë për problemet globale të lidhura me ekonominë, shoqërinë, problemet mjedisore dhe shëndetësore, ato kulturore dhe të drejtave të njeriut. Objektivat e Mijëvjeçarit për Zhvillimin janë shprehja më domethënëse e përpjekjeve të vazhdueshme të kesaj organizate për promovimin e paqes nëpërmjet zhvillimit ekonomik dhe diplomacia ekonomike është forma e promovimit të politikave të saj globale. Së fundmi, studimi përfundon me përqasjen se Kombet e Bashkuara konsiderohen si një organizatë ndërkombëtare e cila ka investuar me këmbëngulje për një kohë të gjatë energji dhe përpjekje për diskutimet e problemeve ekonomike dhe ka mbështetur bashkëpunimin ndërkombëtar. Çështjet ekonomike janë konsideruar si pjesë integrale e bisedimeve dhe shqetësimeve të Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Fjalë kyçe: Diplomacia Ekonomike, Marrëdhënie Ndërkombëtare, Zhvillimi Ekonomik, Organizata Ndërkombëtare, Organizata e Kombeve të Bashkuara, Objektivat e Mijëvjeçarit.
219
Abstract: This paper has as main objective to analyze the activities of economic diplomacy both by national and international organizations. The main focus is given to the role that the specific bodies of the United Nations (UN) and their financial institutions are playing in the support of economic development worldwide. The Economic diplomacy besides its political content is a subject of academic study as well. First, it is an activity which is implemented by national and international bodies. It is considered generally as a process rather than as a structure. Second, it is focused mainly on the methods and processes of decision-making and negotiation against the impact exerted by the existing structures. The implementation of the framework of economic diplomacy by developing countries is very different from the developed ones. Certainly economic diplomacy is a set of tools for the practice of foreign policy and should be in synchrony with the main strategic objectives of the state, in order to be successful. On the other hand the lack of specific weight as well as the subordination of resources highlights the need to find that special methods and processes for decision making and negotiations and at the same time raise the needs for diplomatic careful movements. Although the United Nations are widely recognized as an organization that is dedicated to peace and security, meanwhile there is an equal commitment to the global problems related to economy, social, environmental and health problems, cultural and human rights. The Millennium Development Goals are the most significant expression of the continuous efforts of the UN for the promotion of peace through economic development and the economic diplomacy is the tool of promoting the global policies of the Organization. Finally, the study concludes with the approach that the United Nations are considered as an international organization which has invested for long time energy and efforts for the discussion of the world economy issues and has supported international cooperation with such determination. Economic issues are considered as an integral part of the discussions and concerns of the United Nations. Key words: Economic Diplomacy, Foreign affairs, Economic Development, International Organizations, United Nations, Millenium Development Goals.
220
Bibliografia
A.LeRoy Bennett-James K. Oliver, “Organizatat Ndërkombëtare, Parimet dhe Problemet”, botimet: Gutenberg, Athens, 2006. Alchian, Armen A., and Harold Demsetz. “Production, Information Costs, and Economic Organization”, the American Economic Review 62 (5), 1972. Andrew Chadwick, “Internet Politics: States, Citizens, and New Communication Tech nologies”, New York, botimet: Oxford University Press, 2006. Annan, K. A. We the Peoples: The Role of the United Nations in the 21st Century. New York, botimet: United Nations Department of Public Information, 2000. Anthony R de Souza and Frederik P. Stutz, “The World Economy, Resources, Trade and Development” 2nd edition, New Jersey, botimet: Prentice Hall, Enlewood Cliffs, 1994. Assaf Razin, Efraim Sadka, ed “The Economics of Globalization, Policy Prespectives from Public Economies”, New York, botimet: Cambridge University Press, 1999. Baldwin, D.A, “Economic Statecraft”, Princeton, botimet: Princeton University Press, 1985. Barnett, Michael N, and Martha Finnemore, “The Politics, Power, and Pathologies of International Organizations” 1999, International Organization 53 (4). Barston, R.P, “Modern Diplomacy” 2nd edition, London & New York, botimet: Longman. 1997. Bayne, N, & Woolcock, S, “The New Economic Diplomacy: Decision Making and Negotiation in International Economic Relations “, 2nd edition. Aldershot, botimet: Ashgate, 2007. Benneto Confforti, “The law and practice of the United Nations”, U.S.A, botimet: Kluwer Law International, 1997. Bello, W, “Deglobalization: Ideas for a New World Economy”, London, botimet: Zed Books, 2003. Berer, M. “Images, reproductive health and the collateral damage to women of fundamentalism and war”. Reproductive Health Matters 9(18), 2001. Berridge, G.R. “Diplomacy: Theory and Practice” 3rd edition, Houndmills, botimet: Palgrave, 2005. Berridge, G.R. & James, A, “A Dictionary of Diplomacy” 2nd edition, Houndmills, botimet: Palgrave, 2003. Betten L, “International Labour Law “, Boston, botimet: Kluwer Pbl, 1993. Blake, D. H and R. S. Walters, “The politics of Global Economic Relations”, New Jersey, botimet: Prentice Hall, 1987. Block, F. L, “The origns of Internation Economic Disorder: A study of United States International Monetary Policy from World War II to the Present”, Berkley, botimet: Univeristy of Californai Press, 1977.
221
Bradford, C. “Towards 2015: From Consensus Formation to Implementation of the MDGs – The Historical Background, 1990-2002”. Mimeo. Washington, DC, botimet: The Brookings Institute, 2002. Bram Buscher&Murat Arsel, “Neoliberal Conservation, uneven Geographical Developmenet and the Dynamic of Contemporary Capitalism”, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 2012, vol 103, No 2, botimet: Blackwell Publishing LTD, Oxford. Carraro Carlo, “Governing the Global Environment”, Cheltenham, botimet: Edward Elgar Pub, 2003. Chang, H, J, “Bad Samaritans. Rich Nations, Poor Policies and the Threat to the Developing Wolrd, London, botimet: Random House, 2007. Chen, M. “Engendering world conferences: The international women’s movement and the UN”. Third World Quarterly 16(4), 1995. Christopher C. Joyner, ed, ”The United Nations and the International Law”, Cambridge, botimet: Cambridge University Press, The American Society of International Law, 1999. Crosette, B. “Reproductive Health and the Millennium Development Goals: The Missing Link”. Report commissioned for the Population Program of the William and Flora Hewlett Foundation. California: William and Flora Hewlett Foundation, 2004. Clemens, M. A. “The Long Walk to School: International education goals in historical perspective”. Centre for Global Development Working Paper No. 37, 2004. Clinton, B. “My Life”. London, botimet: Arrow Books. 2005. Cornia, G, A., R. Jolly and F. Steward “Adjusment with a Human Face”, New York, botimet: Oxford University Press, 1987. Croome, J. “Reshaping the World Trade System: A History of the Uruguay Round 2nd revised edition”, botimet: Kluwer Law International, 1999. Croos, S, J. Bell and W. Graham, “What you Count is what You Target: The Implicantions of Maternal Death Classification for Tracking Progress Towards Reducing Maternal Mortality in Developing Countries”, Bulletin of the World Health Organization 88(2): http://.who.int/bulletin/volumes/88/2/09-0635337/en/. 2010. Curzon, G, “Multilateral Commercial Diplomacy: The General Agreement on Tariffs and Trade andf it’s Impact on National Commercial Policies and Techniques” London, botimet: Michael Joseph, 1965. DAC (1995a). “Development Partnerships in the New Global Context”. Paris: OECD. DAC (1995b). “Summary of the Thirty-Third High Level Meeting, held on 3-4 May 1995 atthe Chateau de la Muette”, Paris. DCD/DAC/M(95)4/PROV. Paris: OECD. DAC (1996). Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Cooperation. Paris. Dan Caldwell, “Vortex of Conflict. U.S Policy Towards Afghanistan, Pakistan and Iraq”, Standford-California, botimet: Standford University Press, 2011. David Hulme, “Global Poverty: How Global Governance Is Failing the Poor”, Londo n, botimet: Routledge, 2010. 222
David J. Whittaker, “United Nations in the Contemporary World|”, London, botimet: Routledge, 1997. David P. Forsythe, Patrice C. McMahon, and Andrew Wedeman, eds.,” American For eign Policy in a Globalized World”, New York, botimet: Routledge, 2006. D. Morse. “The Politics of Interdependece, International Organization”, vol 23, 1969. Drazen, Alan, “Conditionality and Ownership in IMF Lending: A Political Economy Approach”, IMF Staff Papers 49, 2002. Duncan French, ed. “Global Justice and Sustainable Development”, Boston, botimet: Martinus Nijhoff, 2010. Edward Mc Whinney, “The United Nations and the World Order for a New Millenium, Self Determination, State Succession and Humanitarian Interventions”, Boston, botimet: Kluwer Law, 2000. E. Dwight Phaup, “The World Bank: How it can serve U.S interests”, Washington, botimet: The Heritage Foundation, 1984. Eyben, R. “The road not taken: International aid's choice of Copenhagen over Beijin”’. Third World Quarterly 27(4), 2006. Frances Stewart, “The Impact of the Global Economic Crises on the Poor: Comparing the1980s and 2000s”, Journal of Human Development and Capabilities 13, no. 1 (201 2). Fukuda-Parr. “Are the MDGs Priority in Development Strategies and Aid Programmes? Only Few Are!”, International Poverty Centre Working Paper No. 48, Brasilia: UNDP, 2008. Garner R.N, “Sterlind – Dollar diplomacy in Current Prespective: The Origins and Prospects of International Economic Order”, New York, botimet: Columbia University Press Pbl, 1980. Gary Clyde Hufbaer, Jeffrey J. Scott, Kimberly Ann Elliott, “Economic Santions Reconsidered. History and Current Policy, second edition”, Washington, botimet: Institut for International Economics, 1990. Gatzke E and Quan Li, “War, Peace and the Invisible Hand: Positive Political Externalities of Economic Globalization”, Internal Studies Quaterly 47 (2003). Gerald K. Helleiner, “The new global economy and the developing countries: Essays in international economics and development”, Vermont USA, botimet: Edward Elgar, 1990. Giffen J, “After the MDGs-What then?”, Oxford, Policy Breifing Paper No 28, International NGO Training and Research Centre, 2011. Gilpin Robert, “Ekonomia Politike Boterore: Rendi ekonomik Ndërkombëtar”, botimet: Piotita, Athinë, 2002. Gilpin Robert, “The political Economy of International Relations”, botimet: Princeton University Press, 1987. Glennie, J “The Trouble with Aid: Why Less Could Mean More for Africa”, London, botimet: Zed Books, 2008. Gwin, C, “US relations with the World Bank, 1945-1992”, vëll 1, Washington, botimet: Brookings Institution Press, 1997. 223
Friedmann Th, “The Lexus and the Olive Tree: Understanding Globalization “, botimet: Harpercollins, 2000. Hans J, Morgenthau, “Politics among Nations: The struggle for Power and Peace”, New York, botimet: Albert A. Knopf, 1968. Harrison, Makiko, Jeni Klugman, and Eric Swanson, “Are Poverty Reduction Strategies Undercutting the Millennium Development Goals?” An Empirical Review. Washington, D.C.: World Bank, 2005. Hatorri T, “The Moral Politics of Foreign Aid “, Review of International Studies, botimet: Cambridge University Press, 2003. Henk-Jn Brinkman, “International Economic Diplomacy at the United Nations”, James Muldoon Jr.; Joan Fagot Aviel, Richard Reitano, Earl Sullivan (eds), Multilateral Diplomacy and the United Nations today, botimet: Westview press, 2005. Hirchman, A. O, “National Power and the structure of Foreign Trade”, Berkley, botimet: University of California Press, 1945. Hobsbawn, E. J, “The Age of Empire 1875-1914”, New York, botimet: Vintage, 1987. Huliaras Ast, “The Tied Aid Paradox, Agora without Frontiers”, vol 6 (3). Hulme, D. (2008). “The Making of the Millennium Development Goals: Human Development Meets Results-Based Management in an Imperfect World”. BWPI Working Paper No. 16, University of Manchester: BWPI. Ian Goldin, “Globalization for Development: Meeting New Challenges”, Oxford, botimet: Oxford University Press, 2012. Industrial Labour Office Geneva, “World Labour Report: Industrial Report Relations Democracy and Social Stability 1997-1998”. IDS, “The MDGs and Beyond”, IDS bulletin, Vol 41, no 1, 2010. IMF, “International Reserves and Liquidity: A study by the Staff of the International Monetary Fund”, Washington, 1958. IMF, “What is the International Monetary Fund”, Washington, 1998 a. IMF 2005a. “Review of the PRGF Program Design-Overview”. Washington, D.C:International Monetary Fund. IMF 2004. “Evaluation of the IMF's Role in Poverty Reduction Strategy Papers and the Poverty Reduction Growth Facility”. Washington, D.C.: International Monetary Fund. IMF 2005b. The Macroeconomics of Managing Increased Aid Inflows: Experiences of Low -Income Countries and Policy Implications. Washington, D.C, botimet: International Monetary Fund. James E. Dougherty, Robert. L. Platzgraffi Jr, “fourth edition, “Condenting theories of International Relations. A Comprehensive Survey”, US, botimet: Longman, 1997. Jan Melissen, ed “The New Public Diplomacy, Soft Power in International Relations”, New York, botimet: Palgrave MCMillan, 2005. Jawara, F., & Kwa, A, “Behind the Scenes at the WTO; The Real World of International Trade Negotiations”, London, botimet: Zed Books, 2003. Johan Kaufmann, “The Diplomacy of International Relations, Selected Writtings”, The Hague, London, Boston, botimet: Kluwer Law International, 1998. John Foster, “The Millennium Declaration: Engaging Civil Society Organisations”, New York, botimet: World Federation of United Nations Associations, 2002. 224
John H. Dunning, “Governments, Globalization and International Bussiness” ed, New York, botimet: Oxford University Press, 1997. John Mathiason, “Internet Governance: The New Frontier of Global Institutions”, Lon don, botimet: Routledge, 2009.1 John W. Burton, “World society”, Cambridge, botimet: Cambridge University press, 1972. Joia Mukherjee, Donna J. Barray, Hind Satti, Maxi Raymonville, Sarah Marsh, and M ary Kay Smith Fawzi, “Structural Violence: A Barrier to Achieving the Millennium D evelopment Goals for Women”, Journal of Women’s Health 20, no. 4 (2011). Jon Carlson, “Myths,State Expansion, and the Birth of Globalizations: A Comparative Perspective”, New York, botimet: Palgrave Macmillan, 2012. Jonson, B. T and B.D. Schaefer, “The International Monetary Fund: Outdated, Ineffective, and Unnecessary”, Washington, botimet: Heritage Foundation, 1999. Jose E. Alvarez, “International Organizations as Law Makers”, Oxford, botimet: Oxford University Press, 2005. Juliet Kaarbo, James Lee Ray, “Global Politics, tenth edition”, Boston, botimet: Wadsworth, 2010. Kabeer N, “Can the MDGs provide a pathway to social justice? The challenges of intersecting inequalities”, Brighston, botimet: Institute of Development Studies, 2010. Kapur D, J.P Lewis and R. Webb, “The World Bank: Its first half century”, Washington, botimet: Brookings Institution Press. 1997. Καρακώστα, Ι , « Ambjenti dhe e Drejta », Athinë, botimet: Sakkoula, 2000. Keeley, J. and Scoones, I. “Understanding Environmental Policy Processes: Cases from Africa”. London, botimet: Earthscan. 2003. Keohane Robert O, Nye Joseph S, “Power and Interpendence”. Boston, botimet: MIT press, 1975. Khamal M. Hangras,” United Nations Conference on Trade and Development: A case study in UN Diplomacy”, Washington and London, botimet: Frederick A. Praeger, 1965. Kiely, R, “Neo-liberalism revied? A critical account of World Bank concepts of goods governance and market-friendly intervention”, botimet: Capital and Class, 64”, 1998. Κονδύλης Παναγιώτης, “Teoria e Luftës”, Athinë, botimet: Θεμέλιο, 1999. K. Holsti, “International Politics: A framework for Analysis. Economic Instruments of Policy”, botimet: Prentice/Hall international, 1974. Langford. M, “A Poverty of Rights: Six Ways to Fix the MDG.S”, IDS Bulletin, Vol 41, No 1, 2010. Lee D and Hudson D, “The Old and the New Significance of Political Economy in Diplomacy “, Riview of International Studies, botimet: Cambridge University Press, 2004. Lee, D, “The Cotton Club: The Africa Group in the Doha Development Agenda. In Lee, D., & Wilkinson, R. (eds.) The WTO after Hong Kong”, London, botimet: Routledge, 2007. 225
Lisen Bashkurti, “Kombet e Bashkuara dhe Rendi i Ri Botëror”, Tiranë, botimet: Geer, 2010. Luard E, “The Evolution of International Organizations “, New York, botimet Praeger Pbl, 1966. Louis Emmerij, Richard Jolly, and Thomas G. Weiss, “Ahead of the Curve? UN Ideas and Challenges”, Bloomington, botimet: Indiana University Press, 2001. Mark McGillivray ed, “Achieving the Millennium Development Goals”, New York, botimet: Pallgrave Macmillan, 2008. Martin Khor, “Implications of some WTO rules on the realization of the MDGs”, Third World Network, August 2005. Maurice Bertrand, “The United Nations: Past, Present and the Future”, London&Boston, botimet: Kluwer Law International, 1994. Maurice Strong, “Where on Earth Are We Going?”, New York, botimet: Norton, 2001. Muldroon James Jr, “The Challenges of theof the Global Economy for Post Cold War Diplomacy “ed, J Muldroon. Oxford, botimet: Wiley Blackwell Pbl, 2005. Μπαμπανάση Στ, “Ekonomia Ndërkombëtare e re “, Athinë, botimet: Papazisi, 2004. Μπαμπανάση Στ, “Sistemet ekonomike moderne”, Athinë, botimet: Papazisi, 2001. Μπρεδήμα Αντ, “Sistemet e Organizatave Ndërkombëtare”, Athinë-Komotini, botimet: Papazisi, 1990. Melissen, J. (ed.), “The New Public Diplomacy: Soft power in International Relations”, Houndmills, botimet: Palgrave, 2005. Michael Chibba, “The Millennium Development Goals: Key Current Issues and Chall enges”, Development Policy Review 29, no. 1 (2011). Michael D. Borto and Barry Eichengreen ed, ”A Restrospective on the Bretton Woods System. Lesoons for International Monetary Reform”, Chicago and London, botimet: The University of Chicago Press, 1993. Michael G. Schechter, “United Nations Global Conferences”, London, botimet: Routledge, 2005. Michael McCoy and Patrick McCully, “The Road from Rio: An NGO Guide to Envi r onmentand Development”, Amsterdam, botimet: International Books, 1993. Milanovic B. (2002a), “Can we discern the effect of globalization on income distribution? : Evidence from household budget surveys”, World Bank Policy Research Working Papers, 2876,m Prill. Modelski G, Thomson W, “Leading Sectors and World Powers: The Co-evolution of the Global Economies and Politics”, Columbia, botimet: University of South Carolina Press, 1995. Narayan, D, “Voices of the Poor: Can anyone hear us?”, New York, botimet: Oxford University Press, 2000. Nennenkamp P, “To What Extend can FDI Help achieve International Development Goals “, N.Y, botimet: Blachkwell pbl, 2004. Ngaire Woods, “The Political Economy of Globalization, in The Political Economy of Globalization”, ed. Ngaire Woods, New York, botimet: St. Martin’s, 2000. 226
Nikos Kotzias, “Globalizimi, pozicioni historik, e ardhmja dhe rëndësia politike”, Athinë, botimet: Κastanioti, 2003. Obadiah Mailafia, “Europe and Economic Reform in Africa, Structural Adjustment and Economic Diplomacy”, London and New York, botimet: Routledge, 1997. Odell, J.S. “Negotiating the World Economy.”, Ithica, botimet: Cornell University Press, 2000. OECD Development Assistance Committee (2000), “On common ground, Converging views on development cooperation at the turn of the century”, www.Worldbank.org/cd/oncommonground.htm. OECD, “Economic Outlook, No 61”, Paris, OECD publications, June 2000. Urlix Bek, “Çfarë është Globalizimi: perceptime të gabuara dhe përgjigje” Athinë, botimet: Kastanioti, 2002. Peter A. G van Bergeijk, Maaike Okano-Heijmans and Jan Melissen ed” Economic Diplomacy, Economic and Political Perspective”, botimet: Martinus Nijhoff Publishers, Leiden Boston, 2011. Peter A. G. Van. Bergeijk, “Economic Diplomacy trade and commercial Policy. Possitive and negative sanctions in a new world order”. Hague, botimet: Erdward Elgar Publishing Limited, 1994. Pigman, G.A. “The World Economic Forum: A Multistakeholder Approach to Global Governance”, London, botimet: Routledge, 2006. Rakouna Emanuil, “E Drejta Ndërkombëtare III”, Αthinë, botimet: Sakkoula, 1983. Rahman Mhfuzur, “World economic issues at the United Nations: Half a Century of Debate”, Boston, botimet: Kluwr, 2002. Reneo Lukic and Allen Lynch, “Europe from Balkans to the Ural. The Disisntegration of Yugoslavia and Soviet Union”, Oxfrod, botimet: Oxford University Press, 1996. Richard A. Higgott, Geoffrey R. D. Underhill and Andreas Bielered “Non State Actors and Authority in the Global System”, London and New York, botimet: Routledge, 2000. Richard Jolly, Louis Emmerij, Dharam Ghai, “UN Contributions to Development Thinking and Practice”, Bloomington, botimet: Indiana University Press, 2004. Richard Jolly, Louis Emmerij, and Thomas G. Weiss, “The Power of UN Ideas: Lesso ns fromthe First Sixty Years”, New York, botimet: United Nations Intellectual History Project, 2005. Richard Peet, “Unholy trinity the IMF, World Bank and WTO, shtëpia botuese: Α.Α Livani, 2009. Rosamond B, “Babylon and On? Globalization and International Political Economy“, Riview of International Political Economy, London, botimet: Routlegde Pbl, Nov 2003. Robert C. Feestra and Alan M. Taylor, “Internationl Economics”, New York, botimet: Worth Publishers, 2008. R.J Jones (ed) “Routledge Encyclopedia of International Political Economy”, London, botimet: Routledge, 2001. Sachs, J. D. and McArthur, J. W. “The Millennium Project: A plan for meeting the Millennium Development Goals”. botimet: The Lancet 365(9456), 2005. Sachter O, Joyner Chr, “United Nations Legal Order “, ASIL, 1995. 227
Saith, A. “From Universal Values to Millenium Development Goals: Lost in Translation, Development and Change”, 37(6): 1197-200.2006. Saith, A. “From universal values to millennium development goals: Lost in translation”. Revista Development and Change 37(6), 2006. Saith, A. “Millenium Development Golas and the Dumbing down of Development Golas set for the Poor, Goalposts set by the Rich”, International Institute of Asian Studies, Newsletter 45:12-13, 2007. Sakiko Fukuda-Parr and A. K. Shiva Kumar, eds., “Readings in Human Development: Concepts, Measures, and Policies for a Development Paradigm”, New York, botimet: Oxford University Press, 2003. Sands Ph, Klein P, “Bowett”s Law of International Institutions “, New York, botimet: Sweet and Maxwell Pbl, 5th edition, 2001. Saner R, Yiu L, “International Economic Diplomacy: Mutations in Post Modern Times, referat i mbajtur gjatë takimit vjetor të Drejtorëve të Akdemive Diplomatike në Vienë, 2001. Sato T, “Evolving Constitutions of International Organizations”, The Hague/London/Boston, botimet: Kluwer Law International Pbl, 1996. Scamel, W.M, “International Monetary Policy: Bretton Woods and After”, London, botimet: Publishing Macmillan, 1973. Schechter, M. G. “United Nations Global Conferences”. London, botimet: Routledge. 2005. Schermes H, Blokker N, “International Institutional Law”, The Hague/London/Boston, botimet: Martinus NijhoffPublishers, 1995. Sell, S., “Private Power, Public Law: The Globalization of Intellectual Property Rights”, Cambridge, botimet: Cambridge University Press, 2003. Selwyn J.V. Moons&Peter A.G van Bergeijk, “A meta-analyses of economic diplomacy and its effect on international economic flows”, working paper no 566, International Institute of Social Studies, October 2012. Sen, G. “Gender equality and human rights: ICPD as a catalyst?’ In UNFPA (Ed.), The ICPD Vision: How Far has the 11-Year Journey taken Us?” New York, botimet: United Nations Population Fund, 2005. Shanna Halpren, “The United Nations Conference on Environment and Development: Processand Documentation”, Providence, R.I.: Academic Council on the United Natio ns System, 1992. Sharp, P, “Diplomatic theory of international relations”. Cambridge botimet: Cambridge University Press, 2009. Simma Br, “The Charter of the UN, A Commentary “, Oxford, 1995. Stemmet, A. “Globalisation, Integration and Fragmentation: Forces shaping Diplomacy in the New Millennium”, botimet: Politeia 21 (3), 18-38, 2002. Stern, D.I and M.S Common, “The Wold Bank as “Intellectual acftor”, tek Kapur and others (1997), vëll 2, 1997. Stephen Gill, “American Transparency Capitalism and Human Security: A Contradiction in Terms. Global Change, Peace & Security”, Volume 15, No. 1, February 2003. 228
Stiglitz, J. E, “The World Bank at the millennium”, Economic Juornal, 109: F557-559, 1999. Stiglitz, Joseph E. “Globalization and its Discontents”. 1st ed. New York, botimet W. W. Norton, 2002. Stone, D. “Global public policy, transnational policy communities, and their networks”. Policy Studies Journal 36(1), 2008. Suezz P, Magdoff H, Foster J.B, Chensey R, “The New Face of Capitalism: Slow Growth, Excess Capital and a Mountain of Debt”, rev no11, vol 53, Apr 2002. Stefanideis G, “Shekulli i fundit Europian” Αthinë, botimet: Proskinio, 1997. Spero J and Hart J, “The Politics of International Economic Relations”, London, botimet: Routledge Pbl, 1997. Talberg, Jonas, “Delegation to Supranational Institutions: Why, How and with What Consequences?”, West European Politics 25 (1), 2002. Talta G, “Afrika dhe Zhvillimi”, Αthinë, botimet: Papazisi, 2004. Taylor J, “Private Sector Diplomats in the Global Economy”: Skills for Survival, ch 3, International Economic Diplomacy, Multirateral Diplomacy and the UN Today “, ed J. Muldroon, Oxford, botimet: Wiley Blackwell Pbl, 2005. Thucydides, “The History of the Peloponesian War”, New York, botimet: Modern Library, 1951. Tirole, Jean, “The Internal Organisation of Government”, Oxford Economic Papers 46 (1), 1994. Touraine, A, “The return of the Actor”, Mineapolis, botimet: Univeristy of Minnesota Press, 1998. Toye, J. and Toye, R. “From new era to neo-liberalism: US strategy on trade, finance and development in the United Nations, 1964-82”. Forum for Development Studies 1, 2005 b. Tsakogiani P, “Historia Moderne Europiane”, Athinë, botimet: Sideri, 2000. Calta G, “Afrika dhe Zhvillimi, Sfida dhe shansi i fundit”, Αthinë, botimet: Papazisi, 2004. Tsardanidi X, “Poltika e Jashtme dhe Ndihma për Zhvillimin: Motivet e donatorëve”, Athinë, botimet: Proskinio, 2001. Tsoukalis, Loukas (ed.), “Europe, America and the World Economy”, Oxford, botimet: Basil Blackwell, 1986. Tsoukalis, Loukas (ed.), “The European Community: Past, Present and Future”, Oxford, botimet: Basil Blackwell, 1983. Tsoukalis, Loukas, “The New European Economy: The Politics and Economics of Integration”, Oxford, botimet: Oxford University Press. 1991. United Nations. 2005. The Millennium Development Goals Report 2005. New York: United Nations. United Nations. “The Millennium Development Goals Report 2006”. New York, botimet: United Nations, 2006. United Nations, “Report of the Secretary/General on the Implementation of the Millen nium Declaration”, September 2003. 229
UN Department of Public Information, “Strong growth amid poverty”, Africa Renewal, Vol. 18, no. 2, July 2004. UNCTAD 1998, World Investment Report: Trends and Determinants, Geneva 1998. UNCTAD 2000, “The least Developed Countries 2000 Report: New York, United Nations. UNDP (1997). Human Development Report 1997: Human Development to Eradicate Poverty. Oxford, Oxford University Press. UNDP, Human Development Report 2003, New York, botimet: Oxford University Press, 2003. UNEP, “Development and Environment: The Founex Report in Defense of the Earth”, The Basic Texts on Environment, UNEP Executive Series 1, Nairobi, 1981. United Nations, “The History of UNCTAD 1964-1984”. New York, 1985. United Nations, United Nations Statistical Yearbook, 1978. United Nations, “OECD, International Monetary Fund and the World Bank: a better World for All”, New York, UN, 2000. The Millennium Development Goals Report 2007, New York: United Nations, 2007. The Millennium Development Goals Report 2011, New York, botimet: United Nations, 2011. World Bank, “Millennium Development Goals Promote Gender Equality”, World De velopment Indicators 2004,Washington: International Bank of Reconstruction and De velopment, 2004. Van Dormael, A, “Bretton Woods: Birth of a Monetary System”, New York, botimet: Holmes and Meier, 1978. Vandana Desai, Robert B. Potter, ed “The Companion to Development Studies”, second editon, London and New York, botimet: Routledge, 2008. Wade R, “Us Hegemony and the World Bank: the Fight over People and Ideas”, Riview of Political Economy 9:2, summer 2002. Wade. R, “Governing the Market: Economic Theory and the role of government in East Asian Industrialization”, Prinston, New Jersey: botimet: Princeton University Press, 1990. Waltz Kenneth, ‘Theory of International Politics”, botimet: Addison-Wesley, California, 1979. Watkins, K. “Debt relief for Africa”, Review of African Political Economy, 1994. Watson, A, “Diplomacy: The Dialogue between States”, London, botimet: Routledge, 1982. Williams, Marc, “International Economic Organisations and the Third World”, New York and London, botimet: Harvester Wheatsheaf, 1994. Williamson, J. (ed), “Latin America Adjusment: How much has happened?”, Washington, botimet Institute for International Economics, 1990. Wilkinson, R.” The WTO: Crisis and the Governance of Global Trade”, London, botimet: Routledge. 20006. Wolfrum R, “United Nations: Law, Policies and Practice”, Muenchen, botimet: Beck Verlag Pbl, 1995. 230
Zahariadi-Soura, “Organizatat Ndërkombëtare ekonomike”, Athinë-Oire, botimet: Stamlouli, 1999. Zimmerman, R.F “Dollars, Diplomacy, and Dependency: Dilemmas of US Economic Aid”, London, botimet: Lynne Rienner, 1993. Raporte dhe Dokumentacion i Organizatave Ndërkombëtare IDS, “The MDGs and Beyond”, IDS bulletin, Vol 41, no 1, 2010. IMF, “International Reserves and Liquidity: A study by the Staff of the International Monetary Fund”, Washington, 1958. Industrial Labour Office Geneva, “World Labour Report: Industrial Report Relations Democracy and Social Stability 1997-1998”. OECD Development Assistance Committee (2000), “On common ground, Converging views on development cooperation at the turn of the century”. OECD, “Economic Outlook, No 61”, Paris, OECD publications, June 2000. SAPRIN (SAPRI Network), “The policy roots of economic crisis and poverty: a multicountry participatory assessment of structural adjustment”, Washington:Saprin. 2002. UN, “Roadmap towards the implementation of the United NATIONS Millenium Declaration: Report of the Secretary General”, A/56/326. UNCTAD 1998, World Investment Report: Trends and Determinants, Geneva 1998. UNCTAD 2000, “The least Developed Countries 2000 Report, New York. United Nations, United Nations Statistical Yearbook, 1978. United Nations, “OECD, International Monetary Fund and the World Bank: a better World for All”, New York, UN, 2000. World Bank, “Accelerated Development in Sub-Saharian Africa: An Agenta for action”, Washington, World Bank, 1981. World Bank, “World Development Report”, New York, Oxford University Press, 1981. World Bank, “World Development Report”, New York, Oxford University Press, 1984. World Bank, “World Development Report”, New York, Oxford University Press, 1987. World Bank, “World Development Report”, New York, Oxford University Press, 1991. World Bank, “Effective implementation: key to development impact”, Portfolio management task force report, (WAPPEN HANS report), Washington: World Bank, 1992 a. World Bank, World Bank, Structural and Sectoral Adjusment Operations: The Second OED Overview, OED Report 10870, Washington: World Bank. 1992 b. World Bank, “Reducing Poverty in Southern Africa: Options for Equitable and Sustainable Growth”, Washington, World Bank, 1994. World Bank, World Development Report, Washington, 1995. World Bank, World Development Report, New York, Oxford University Press.1999 a. World Bank (2000 a), “Background and overview of the conmprehensive development framework”. World Bank, World Developmnet Report 2000/20001: Attacking Poverty, New York, botimet Oxfrod University Press. 2000 c. 231
World Bank (2006), Global Monitoring Report 2006: Strengthening Mutual Accountability – Aid, Trade and Convergence. Washington, DC. World Bank, Global Monitoring Report 2008, Washington, DC: The World Bank, 2008. Burimet arkivore online të Organizatave Ndërkombëtare.
ECOSOC, ECOSOC Resolution 2005/44, “Implementation of the Programme of Action for the Least Developed Countries for the Decade 2001-2010”, http://www.un.org/en/ecosoc/docs/2005/resolution%202005-44.pdf ECOSOC Resolution 2004/64 , “International Conference on Financing for Development”, 16 September 2004. http://www.un.org/en/ecosoc/docs/2004/resolution%202004-64.pdf ECOSOC, Ministerial Declaration-2001 “Ministerial declaration of the high level segment submitted by the President of the Council: The role of the United Nations in support of the efforts of African countries to achieve sustainable development”. http://www.un.org/en/ecosoc/docs/declarations/ministerial_declaration-2001.pdf ECOSOC News, Newsletter on the work of the United Nations Economic and Social Council Volume 4-Number 3, 31 October 2005. http://www.un.org/en/ecosoc/news/ecosoc.newsletter.v4nr.3.pdf News form ECOSOC, Newsletter on the work of the United Nations Economic and Social Council Volume 4-Number 1, 31 April 2005. http://www.un.org/en/ecosoc/news/ecosoc.newsletter.v4nr.1.pdf News form ECOSOC, Newsletter on the work of the United Nations Economic and Social Council Volume 3-Number 3, 31 Septembre 2004. http://www.un.org/en/ecosoc/news/ecosoc.newsletter.v3nr.3.pdf Resolution adopted by the General Assembly “United Nations Millennium Declaration” 18 September 2000. 55/2. http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm
SAPRIN (SAPRI Network) (200b), “SAPRIN, challenges World Bank on failure of adjustment programs”, www.igc.apc.org/dgap/saprin.april2000.html. SAPRI (Structural Adjustmen Participatory Review Initiative)(2000), “Project description”, www.worldbank.org/research/sapri/saprdescnew.htm UNDP, Human Development Report 2005, International Cooperation at a crossroads. Aid, trade and security in an unequal world. http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/266/hdr05_complete.pdf UNDP, Human Development Report 2003, “Millennium Development Goals: A Compact Among Nations to End Human Poverty”, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/264/hdr_2003_en_complete.pdf UNDP, Human Development Report 2000, “Human Rights and Human Development”. http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/261/hdr_2000_en.pdf http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/55/2
232
United Nations, Resolution adopted by the General Assembly, 60/1. 2005 World Summit Outcome, 24 October 2005, http://www.unmillenniumproject.org/documents/UNworldsummit.pdf United Nations, Report of the World Summit on Sustainable Development Johannesburg South Africa, 26 August- 4 September 2002, http://www.unmillenniumproject.org/documents/131302_wssd_report_reissued.pdf United Nations,” We the Peoples. The role of the United Nations in the 21st Century”, 2000. http://www.unmillenniumproject.org/documents/wethepeople.pdf. United Nations A/56/326 General Assembly Report of the Secretary-General “Road map towards the implementation of the United Nations Millennium Declaration” 6 September 2001. http://www.un.org/millenniumgoals/sgreport2001.pdf?OpenElement United Nations, “The Millenium Development Goals Report”, 20005. http://unstats.un.org/unsd/mi/pdf/mdg%20book.pdf The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank “Global Monitoring Report. Millenium Devlopment Goals: from Consensus to Momentum, 2005. http://pubdocs.worldbank.org/en/77341442415870402/GMR2005-Full-Report.pdf The World Bank: http://www.worldbank.org/en/news/press-release/2012/06/29/world-bankgroup-support-promote-growth-overcome-poverty-developing-countries-hits-nearly-billion2012
General Assembly of UN. Approval for World Food Proramm. http://undocs.org/A/RES/1714(XVI). General Assembly of UN. Approval for United Nations Development Decade. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/1710%20(XVI) General Assembly of UN. Approval for the continuation of the World Food Proramm. http://undocs.org/A/RES/2095(XX) Millennium Summit (6-8 September 2000) http://www.un.org/en/events/pastevents/millennium_summit.shtml The Charter of the United Nations http://www.un.org/en/charter-united-nations/index.html High-level event on the Millennium Development Goals 25 September 2008 Committ ing to action: achieving the Millennium Development Goals:http://www.un.org/millen niumgoals/2008highlevel/pdf/commitments/Commitments%20compilation%20ENGL ISH.pdfhttp://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG%20Report%202012.pdf; herea fter MDGR 2012. United Nations and Disability http://www.un.org/disabilities/documents/historyinfographic.pdf. The Seattle Ministerial Conference http://www.meti.go.jp/english/report/downloadfiles/gCT0017e.pdf. The Millennium Development Goals: Progress Chart 2005 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/mdg2005progresschart.pdf The Millennium Development Goals Report 2006 http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Resources/Static/Products/Progress2006/MDGReport20 06.pdf 233
The Millennium Development Goals Report 2007 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/mdg2007.pdf The Millennium Development Goals Report 2008 http://www.un.org/millenniumgoals/2008highlevel/pdf/newsroom/mdg%20reports/M DG_Rep ort_2008_ENGLISH.pdf The Millennium Development Goals Report 2009 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG_Report_2009_ENG.pdf The Millennium Development Goals Report 2010 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG%20Report%202010%20En%20r15%2 0-low%20res%2020100615%20-.pdf The Millennium Development Goals Report 2011 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG%20Report%202012.pdf The Millennium Development Goals Report 2012 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG%20Report%202012.pdf The Millennium Development Goals Report 2013 http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/report-2013/mdg-report-2013-english.pdf The Millennium Development Goals Report 2014 http://www.un.org/millenniumgoals/2014%20MDG%20report/MDG%202014%20En glis h%20web.pdf The Millennium Development Goals Report 2015 http://www.un.org/millenniumgoals/2015_MDG_Report/pdf/MDG%202015%20rev %20(July%201).pdf Where Are We in the Doha Round? https://www.iisd.org/sites/default/files/publications/trade_doha_status.pdf. Resolution adopted by the General Assembly. United Nations Millennium Declaration. http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.pdf. Resolution adopted by the General Assembly: Agenda for Developmen, tek http://www.un.org/documents/ga/res/51/ares51-240.htm DAC Development Assistance Committee Shaping the 21st Century: The Contribution of Development Co-operation, OECD, May 1996, tek:
https://www.oecd.org/dac/2508761.pdf First United Nations Decade for the Eradication of Poverty, Report: A/52/628/Add.6 tek: http://www.un.org/ga/documents/gares52/res52193.htm
International Monetary Fund Factsheet, “IMF and the Millenium Development Goals”, tek:
https://www.imf.org/external/np/exr/facts/pdf/mdg.pdf,
Faqe Web të shfrytëzuara
www.un.org www.undp.org www.unep.org www.unctad.org www.ilo.org www.fao.org www.unido.org www.biotrade.org www.empretec.org 234
www.un.org/milleniumgoals www.earthsummit2002.org www.oecd.org www.unsummit.org wwww.empretec.net www.wedo.org. www.whitehouse.gov. www.unmillenium project.org www.worldbank.org www.imf.org www.internationalrelations.com www.who.int www.aidwatchers.com www.saprin.org www.actioninafrica.com www.fao.org
235