Data Loading...
JETA_E_RE 2015-2 Flipbook PDF
JETA_E_RE 2015-2
490 Views
167 Downloads
FLIP PDF 1.23MB
Nr. 2, viti XLVI Prishtinë 2015
Viti i parë i botimit: 1949 Themelues dhe kryeredaktor i parë: Esad Mekuli
1
2
NR. 2 PRISHTINË 2015
NSH Revistat Rilindja Për botuesin: Demë Topalli Kryeredaktor Agron Y. Gashi Redaktorë Adil Olluri Bajram Karabolli Ardian Haxhaj Sazan Kryeziu Adresa e-mail:[email protected] [email protected] Design rrezeARTstudio.com Copyright © NSH Revistat Rilindja 3
4
P ë r m ba j t ja L I G J Ë R A T Ë.................................................................................... 7 Claudio MAGRIS: Q ë nga Odiseu i Homerit letërsia është udhëtim................................................................................................... 9
PROZË.................................................................................................... 21 Alice MUNRO: E dashur jetë: Një vizitë fëmijërisë........................... 23 Antonio TABUCCHI: Ëndrra e ëndrrave................................................. 39 Danilo KISH: Poeti.......................................................................................... 47 Klara KODRA: Dorëshkrimi........................................................................ 57 Rrahman PAÇARIZI: Çmendje.................................................................... 63 Arben RAMADANI: Hyrje në matematikën logjike........................... 75 Belfjore QOSE: Mbi bardhësinë................................................................. 81
POEZI..................................................................................................... 89 Roberto JUARROZ: Poezi vertikale.......................................................... 91 Valerio MAGRELLI: Leximi është mizor................................................ 101 Gottfried BENN: Një fjalë............................................................................. 107 Bohdan ZADURA: Lamtumirë Ostend.................................................... 113 dë MuRai: Diçka Siii vargzimiane............................................................. 119 Sali BASHOTA: Si 33 mëkatet e dashurisë............................................ 127 Adem GASHI: E shkrueme n’plus 39 gradë.......................................... 145 Lindita AHMETI: Dhoma ime pa dritaren dalëse.............................. 149 Ndue UKAJ: Gjithmonë diçka mungon................................................... 155
Intervista.......................................................................................... 163 Henry MILLER: Shumë shkrimtarë kanë natyrë demoniake (Intervistë)................................................................................ 165
5
dossier................................................................................................ 187 Roberto BOLAÑO: Atdheu i shkrimtarit është gjuha e tij.............. 192 Roberto BOLAÑO: Kurvat vrasëse........................................................... 200 Roberto BOLAÑO: Shëmbëllimi i Lalo Kuras*.................................... 212 Roberto BOLAÑO: Detektivët e egër....................................................... 224 Roberto BOLAÑO: Kudo ndihem i huaj (Intervistë)........................ 235 Roberto BOLAÑO: Mjeshtëria e të shkruarit....................................... 239
KRITIKA................................................................................................ 243 Harold BLOOM: Demonizimi apo kundërsublimja........................... 245 Keneth Burke: Llojet e kritikës............................................................... 257 Charles Harper Webb: Vlerat konkurruese në poezinë bashkëkohore................................................................................................... 269 Rusell Banks: Shënime për letërsinë dhe angazhimin.................. 283 Agron Y. GASHI: Letërsia e re në shekullin e ri................................... 293 Selvije REXHEPI: Struktura e tregimit modern shqiptar..................... 303 Lorenc HAJDARI: Përhapja dhe përkthimi i veprës së Herman Heses në gjuhën shqipe........................................................ 313
6
L I G J Ë R AT Ë
Claudio MAGRIS
7
8
ligj Ë rat Ë
Claudio MAGRIS:
QË NGA ODISEU I HOMERIT LETËRSIA ËSHTË UDHËTIM Fjala e mbajtur në manifestimin letrar PROZA fest në Novi Sad
Miq të dashur, nëse Danubi, siç tashmë është thënë, është libri im i jetës dhe, pra, mënyra si unë e ndjej dhe e rrëfej jetën, sot ndodhem pikërisht në zemrën e jetës e të shkrimësisë sime, sepse Novi-Sadi, kjo “Athinë serbe” dhe bota që e rrethon, përfaqësojnë qenësinë e universit danubian. Danubi im s’do të bëhej po të mos ishte shumëçka nga sa më sipër; akëcilit libër, madje edhe më të thjeshtit, i duhet shumëçka nga kjo botë, për t’u krijuar e për t’u pjekur. Mirëpo, zemra e Danubit është ai kreu qendror, titulluar “Gjyshe Anka”, veprimi i të cilit zhvillohet pothuajse tërësisht në Serbi, në Banat, Baçkë dhe Vojvodinë, me disa ekskursione në Banatin fqinj rumun. Danubi, si rrallë ndonjë lumë tjetër, mund të bëhet simbol i indentitetit të ndëriqshëm dhe të shumëfishtë i jetës dhe i historisë, sepse ky lumë nuk identifikohet vetëm me një vend, kulturë dhe gjuhë, por kalon nëpër shumë kufij, përthith zëra të ndryshëm, një shumësi gjuhësh e traditash dhe kjo shumësi nuk e zhbën njëjtësinë, përkundrazi e pasuron atë. Gjyshe Anka, serbe, më ka mësuar “ të mendoj përmes shumë popujsh”, siç ka vepruar edhe ajo, ndonëse nuk është ndier e as ka qenë më pak serbe. Miku im Edward Glison, shkrimtar francez me ngjyrë nga Atilet, thotë se viset lexojnë dhe viset kanë shtresën e nënvetëdijes së tyre, stratifikimin shumëshekullor të tyre; takimi me trevat e veçanta, njësoj sikurse me librat e mëdhenj, mund të jetë, madje shpesh dhe është – për mua gjithsesi ka qenë – vendimtar në formimin e ndonjë personi. Kështu, për mua, tash e prej shumë kohësh, takimi me këtë qytet të mrekullueshëm, me shumësinë e tij, me pamjen natyrore dhe arkitektonike të tij, letërsinë e tij, ka qenë takim vendimtar. Dëshiroj 9
të përmend vetëm një emër, e ky është Aleksandër Tishma, librat e të cilit kanë ndikuar dhe nxitur tek unë dashurinë për këto vende, të cilin m’u dha rasti ta takoja (në Berlin, në Deutsche Akademie der Kunste), ndërkaq, si simbol plurikulturor të këtij qyteti të madh serb dëshiroj ta kujtoj shkrimtarin hungarez, Ervin Shink, librat e të cilit përfaqësojnë pasqyrimin e jashtëzakonshëm të periudhës së tmerrshme të historisë së Europës. Si Tristien, në këtë qytet ndihem si në shtëpinë time; ndihem sikurse Shipio Zlataper, i cili, në fillim të shekullit të kaluar, 1912, sajoj trevën letrare të Triestes nëpërmjet librit Krasi im , tri pasueset e të cilit fillojnë me fjalët: “Do të doja t’ju thosha”. Zlataper dëshironte të thoshte që ka lindur në Kras, Moravi ose në Kroaci. Natyrisht, kjo nuk është e vërtetë. Ai ka lindur në Trieste, mirëpo kjo flet për dëshirën e tij për të rrëfyer për të tjerët, italianët; por dhe vetë ai është italian dhe jo shumë kohë pas kësaj ai do të vdesë në Luftën e Parë Botërore, për identitetin italian të Triestes. Zlataper na thotë që duke u përpjekur të përshkruajë pozitën vetjake të tij – pozitën e një italiani – por jo bash deri në fund, të veçantë në krahasim vendësit e tij – ai duhet të bëjë atë që, sipas grekëve, kryesisht e bëjnë poetët, të përdorë metaforen, pra të gënjejë. Borhesi flet për piktorin që përshkruan vendet – bjeshkët, lumenjtë dhe drunjtë – dhe në fund e kupton që e ka bërë portretin vetjak, jo për shkak se nëpërmjet imponimit subjektiv ka ndryshuar realitetin, por për arsye se qenia e tij, përbëhet pikërisht nga bota në të cilën ai e vështron realitetin.
S’është rastësi që unë zgjodha për moto të një libri parabollën e Borhesit, Mikrokozmose, i cili, sikurse dhe Danubi (1986), merret gjithashtu me kufijtë. Në moshën time djaloshare – kam lindur më 1939 në Trieste – kufiri në afërsinë e drejtpërdrejtë nuk ka qenë si çfarëdo kufiri, por kufi që ka ndarë botën në dy pjesë. Ka qenë Perde e hekurt. E kam parë këtë kufi në Kras, kur kam shkuar për të shëtitur e për të luajtur. Përtej tij ndodhej bota e panjohur, e madhe, e llahtarshme, bota e Lindjes nën dominimin e Stalinit, botë në cilën nuk mund të shkohej sepse ato vite, kufiri ishte i pakalueshëm, së paku deri më 1948, gjithnjë derisa u bë ndarja e Titos dhe e Stalinit dhe pastaj normalizimi i marrëdhënieve ndërmjet italianëve dhe jugosllavëve. Kjo ka qenë Lindja – Lindja aq 10
ligj Ë rat Ë
shpesh e lënë pas dore, e braktisur, e tmerrshme dhe e urryer. Secili vend e ka Lindjen e vet që e flakë. Njëkohësisht, përtej këtij kufiri ndodhej bota të cilën unë e njihja mjaft mirë, sepse bëhej fjalë për ato treva që përbënin një pjesë të Italisë e të cilat, në fund të Luftës së Dytë Botërore, i kishte okupuar Jugosllavia, viset në të cilat kam qëndruar si fëmijë, ndaj dhe ishte botë e afërt dhe e njohur. Në njëfarë mënyre, kisha ndjesinë se përtej kufirit ekzistonte diçka e njohur dhe e panjohur dhe besoj që kjo ka rëndësi thelbësore për letërsinë, e cila shpesh shpërfaq udhëtimin nga e njohura në të pa njohuren, por edhe nga e panjohura tek e njohura, tek e panjohura të cilën ia dalim ta pushtojmë. Përherë mund të ndodhë që diçka që deri në atë çast e kemi konsideruar të afërt, përnjëherësh ta shohim si të huaj dhe shqetësuese ose dikë a diçka që e kemi konsideruar të largët dhe ndryshme, të na bëhet e afërt dhe intime.
Egzili, ekzodi, humbja dhe vendosja e sërishme e kufijve kanë bërë dhe bëjnë një pjesë të përvojës së një tristieni. Mendoj për ekzodin e pothuajse 300,000 italianëve, të cilët qenë detyruar të braktisnin Istrinë, Riekën dhe viset e tjera që u bën jugosllave në momentin kur sllovenët, pasi kishin provuar dhunën nga italianët, përjetuan çastin e tyre ngadhënjimtar dhe, si gjithmonë, nisen hakmarrjen duke mos bërë fare dallim. Është kjo ngjarje që ka ngjizur shumë vepra letrare, nga romani i Tomice-s te libri i Marisa Madieri-t Verde Acqua, bashkudhëtares sime të jetës krejt deri në vdekjen e saj, para katërmbëdhjetë vjetësh, të cilat, falë kësaj odisejeje të dhimbshme, tregojnë se në ato vende të përziera e të ndërlikuara – sikurse edhe në çdo vend me kufij të përzier e të ndërlikuar – vetëm dialogu dhe kontakti ndërmjet kulturave dhe popujve mund të sigurojë një jetë të lirë dhe të qytetëruar. Kjo përvojë e humbjes së kufijve për të cilën kam rrëfyer në shënimet e shkurtra në shumë libra, kurse deri në fund jam zbrazur në romanin Qorrazi (Alla ciera), përbën edhe tregimin për ata 2000 dishepuj të idealeve komuniste, pjesë e punëtorëve nga Monfolkona, qytet afër Triestes, të cilët kanë njohur burgjet fashiste, luftën në Spanjë dhe kampet naziste dhe të cilët, në emër të besimit në komunizëm, menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, kanë shkuar vullnetarisht në Jugosllavinë e 11
Titos, në vendin gjeografikisht më të afërt, për të kontribuar në ndërtimin e socializmit. Të mbushur entuziazëm, ata morën pjesë në ndërtimin e Jugosllavisë së re, mirëpo, kur Titoja ndahet nga Stalini, më 1948, ngrihen kundër Titos, sepse në sytë e tyre Stalini ishte leva e revolucionit dhe e çlirimit të botës; u deportuan në dy ujdhesa misterioze dhe të tmerrshme në veri të Adriatikut, në Goli Otok dhe Shën Gërguri, ku qenë organizuar dy gulagë dhe ku ata iu nënshtruan mundimeve të ndryshme, dhunës dhe vdekjes, duke i përballuar të gjitha në emër të Stalinit, njeriut, i cili, po të ngadhënjente, tërë botën do ta shndërronte në gulag vetëm e vetëm për të thyer njerëzit e lirë dhe të guximshëm sikur ata. Kur pas qëndrimit prej vitesh në burg të mbijetuarit u liruan dhe u kthyen në Itali, ata u maltretuan nga policia italiane ngase ishin komunistë, kurse Partia Komuniste e Italisë ua bëri të vështirë jetesën në mënyra të ndryshme sepse ishin dëshmitarë të papërshtatshëm të politikës staliniste po të kësaj partie, të cilën ajo dëshironte ta flakte në pluhurin e harresës. Rrëfimi për këta njerëz më ka munduar deri në persekutim; këta njerëz që u gjenden në anën tjetër, në vendin dhe kohën e gabuar, që luftuan për qëllimin e gabuar dhe që i besuan mashtrimit, në të vërtetë Stalinit, por me aq fuqi morale, me aq gatishmëri për t’u flijuar në emër të të gjithë njerëzimit, paraqesin një trashëgimi të rëndësishme që duhet të bëhet jona, ndonëse nuk jemi të një mendimi me besimin dhe flamurin e tyre.Nisur nga ky rrëfim për këta heronj të mashtruar e njëkohësisht fajtorë, sepse për Qëllimin e tyre kanë flijuar jo vetëm veten e tyre, por edhe të tjerët (madje dhe dashurinë, sikurse në romanin tim), kam shkruar romanin Qorrazi (Alla cieca), i cili në dialogun e tij vërtitës, në çast pashmangshëm halucinant, paraqet deliriumin e këtij tregimi, e ndoshta nganjëherë edhe të vetë Historisë. E gjithë kjo ka nxitur tek unë interesimin e fuqishëm për ekzodet e cilitdo tip qofshin; historia e shekullit tonë ka qenë dhe, për fatin e keq, është edhe sot përplot me egzode, dyndje, humbje kufijsh, për sa e sa njerëz, popuj, shtresa shoqërore të përndjekur politikisht; kështu egzodi për mua erdhi e u bë pothuajse metaforë e jetës. Ai është, në thelb, gjithmonë është dalje nga vetjakësia jonë për të hyrë në dimensionin tjetër të qenies sonë. Nganjëherë, të themi në rrethana normale, e nganjëherë dramatike; egzodi është një humbje e dhimbshme, por edhe një dalje e domosdoshme nga vetvetja. Itaka merr rëndësinë e saj vetëm për shkak se Odiseu, pas shumë vjetësh kthehet në të; po të mos 12
ligj Ë rat Ë
e kishte lënë, ajo s’do të kishte atë kuptimin e vërtetë, autentik të atdheut, të cilin ajo e merr vetëm pas kthimit. Edhe në rrëfimin biblik egzodi është parakusht i shpëtimit, rrugë drejt Tokës së Premtuar. Mendoj se e gjithë kjo i ka dhënë shtysë prirjes sime për temat e egzodit, të shtypjes, humbjes dhe të vendosjes së sërishme të kufijve: e gjithë kjo përshkon tej e tej atë që unë kam shkruar. Ndërkaq, në Torino ku kam studiuar, ka lindur libri im i parë, Miti Habsburgian (Il mito Absburgio, 1963), libri të cilin e shkrova midis moshës njëzet dhe njëzet e tre vjeçe, por pa e ditur mirë çfarë libri dëshiroja të shkruaja. Miti Habsburgian më ka magjepsur sepse këtë botë austriake, në njërën anë, e kanë përlavdëruar dhe kanë vuajtur për të si për një botë të rendit, harmonisë, unitetit dhe totalitetit të jetës, dhe, pra, epike, mirëpo kjo botë, në anën tjetër, ka krijuar një letërsi që tregon zbrazëtinë, jorregullin dhe krizën e qytetërimit. Këto tema kanë lindur edhe të tjerë libra të mi, ndër të cilët Unaza e Klarisës ( La nello di Clarissa, 1984), Itaka e përtej ( Itaca e oltre, 1982). Titulli i këtij të fundit shenjon dy udhëtime të mundshme; shtrohet pyetja a thua përgjatë udhëtimit-udhëtimit jetësor, natyrisht, sepse udhëtimi nga Odiseu e tutje është simbol par excellence i jetës – protagonisti, sikurse ai i Homerit dhe i Ulisit të Xhojsit, nga përvojat që ka përjetuar gjatë rrugës, kthehet i ndryshuar në shtëpi, por me identitetin e vërtetësuar të tij, meqë ka dëshmuar kuptimin dhe unitetin e ekzistencës së tij, ose së paku, sikurse te Muzili, përvoja e udhëtimit jetësor është shndërruar në udhëtim drejtvizor, sepse duke vazhduar gjithnjë tutje, humbim derisa udhëtojmë, humbim pjesët e vetes sonë, nuk mund të kthehemi kurrë në shtëpi dhe kështu provojmë pakuptimësinë dhe inherencën e botës. Duke shkruar Mitin Habsburgian, takova edhe qytetërimin he braiko-lindor; kështu u ngjiz libri Larg nga këtu (Lontano da dove, 1971), që ka origjinën nga interesimi im për Rotin, por në radhë të parë për Singerin, të cilin e kam njohur personalisht, dhe është njëri prej takimeve të mëdha të jetës sime. Libri është pikërisht fryt i një tregimi hebraikolindor, i tregimit për dy hebrenj në një qytezë në lindje të Europës. Njëri e takon tjetrin me një grumbull valixhesh dhe e pyet: “Për ku po shkon? Kurse tjetri thotë: “Po shkoj në Argjentinë”. E ai tjetri: “Po shkoj larg”, kurse tjetri “Larg nga ku”. Kjo është një përgjigje talmundiane, vërtet përgjigje përmes pyetjes; do të thotë, nga njëra anë, çifuti që jeton në ekzil 13
gjithmonë ndodhet larg sepse nuk ka atdhe, jeton pikërisht në ekzil, kurse në anën tjetër, pasi atdheun e ka jo në hapësirë, por në kohë, në Librin, në traditën, në Zakonin, ai kurrë nuk është larg prej asgjësendi. Ky qytetërim më ka intersuar shumë dhe ende më intereson. Ky qytetërim ka përjetuar dhunë të madhe, shtypjen, ekzilin, përndjekjet, rrezikun nga zhdukja e identitetit, por që u është kundërvënë me një rezistencë individuale të paparë. Tema e endacakërisë, e egzilit, e humbjes së uni-it personal, që ndërlidhet me qëndresën e paparë, gjithmonë më ka tërhequr ose, si me thënë, më ka persekutuar. Tregimi im i parë ose romani i shkurtër Ilazioni su una sciabolla( 1984), zë fillin nga përvoja e humbjes dhe e vendosjes së sërishme të kufijve. Në dimrin 1944-45, në vitin e fundit të luftës, kam qenë së bashku me nënën në Udine, sepse babai ishte i sëmurë, i shtrirë në spital, ndërsa Udinet ishin nën okupimin e gjermanëve dhe të kazakëve të Krosnovit, pak nga të cilët gjermanët i kishin tubuar si ushtarë të zënë robë gjatë sulmit të Bashkimit Sovjetik, pak në mesin e azilantëve të bardhë që kishin braktisur Rusinë. Gjermanët iu kishin premtuar atyre shtetin kazak, Kosakkenland, që sipas planit të parë , duhej të ishte në BRSS, por sa më shumë që gjermanët tërhiqeshin, ky shtet zhvendosej gjithnjë e më në perëndim, derisa për disa muaj e vendosen në Itali, në Frili, në Kranj, afër shtëpisë sime, shtetin fantom, pothuajse shtetin kazak. Në hotelin e vogël në Villën Di Versenjis – atamani kazak, të cilin gjermanët e nxorën nga harresa dhe e vunë në krye të ushtrisë – e vendosi në një shtëpi të mjerueshme oborrin e vogël mbretëror kazak. Një situatë groteske kjo në të cilën dëshira legjitime – për të pasur shtet, rrënjë – e shtrembëruar, nëpërmjet aleancës me të keqen naziste, u kthye në të kundërtën e saj . Kazakët kanë ardhur t’ia vjedhin atdheun tjetrit,kurse kjo dëshirë për autencitet është shndërruar në diçka të rreme dhe artificiale, sepse s’ka gjë më artificiale se shteti kazak në Frilinë italian. Më ka mahnitur në këtë tregim kazak në radhë të parë fundi i tmerrshëm (kazakët iu dorëzuan anglezëve, por ata shkuan pas sovjetikëve, kështu që disa, së bashku me familjet, u hodhën në Danub, madje bashkë me kuajt), sidomos i Krasnovit. Për shumë kohë qe ngulitur besimi se Krasnovi ishte vrarë gjatë betejës së fundit, derisa po ikte, veshur me uniformë të rëndomtë ushtari. Pastaj, kur qenë hapur arkivat, u bë e njohur se Krasnovi u ishte dorëzuar sovjetikëve dhe ishte 14
ligj Ë rat Ë
varur më 1947 në Moskë. Por edhe pasi u vendos e vërteta historike, shumë njerëz dëshironin të besonin – dhe ende kanë dëshirë të besojnë –se Krasnovi është ai ushtari i panjohur i vrarë, kurse dhe unë vetë, ashtu me tmerr, zbulova që në njëfarë mënyre doja ta besoja këtë version të rremë historik. Dhe atëherë shtrova pyetjen se çfarë e vërtete poetike fshihet pas kësaj dëshire për të besuar në versionin historik të rremë të rrëfimit. Këtë tregim desha t’ia dhuroja Borhesit, sepse është shumë borhesian, por kur njëherë ia rrëfeva në Venedik, ai më qe përgjigjur që ky është tregimi i jetës sime dhe gjithsesi këtë duhet ta shkruajë vetë. Ndodhi kështu dhe letërsia e përbotshme humbi një kryevepër, mirëpo kjo qe arsyja që unë vendosa të shkruaja, dëbova frikën dhe shkrova fiction-in tim të parë. Kështu ka lindur Danubi, pa një plan të verifikuar qysh më parë; në fillim, sikurse dhe për mitin habsburgian, nuk e kam ditur saktësisht ç’dua të bëj. Danubi edhe njëherë është simbol kufijsh, sepse është lumë që kalon nëpër aq kufij, prandaj, si i tillë, ai është simbol i domosdoshmërisë dhe i vështirësisë për kapërcimin e kufijve, jo vetëm kombëtarë, politikë, shoqërorë, por dhe psikologjikë, kulturorë, fetarë. Udhëtimi i Danubit është udhëtim në ferrin vetjak dhe në Kullën e Babilonit të botës së sotme, e cila në Europën Qendrore zbulon simbolin e vet të veçantë, mirëpo paraqet Babilonin e tërë botës. Nëse Danubi në njëfarë mënyre është simbol i përqendruar i tërë botës, atëherë thelbi më i hollë i asaj bote të Danubit në cilën ndodhemi tash, është kjo pjesë e universit ndërmjet Novi Sadit dhe Beogradit, ndoshta dhe me një histori tejet të begatë, me madhësinë, por edhe me vuajtjet, konfliktet, jetesën e vështirë dhe mbijetesën. Një lloj jete dhe historie e kondenzuar, me madhësinë dhe vështirësitë e saj – dhe mu në këto krajata dhe në mënyrën sesi ne i pëballojmë ato, qëndron madhështia e jetës. E ndjej veten të shqetësuar që ndodhem këtu, sepse kjo domethënë se unë pothuajse jam kthyer në fillimet e Danubit tim, i cili paraqet vetë fillimin, burimin e rrëfimit tim. Të flasësh për trevat, qytetet dhe vendet e vogla, autorët, këtë jam përpjekur ta bëj në Danubin, edhe sot do ta përsërisja këtë, natyrisht në një mënyrë tjetër, sepse që nga koha kur e kam shkruar Danubin, shumë nga këto tragjedi, padrejtësi, vështirësi që kanë rënë pingul mbi këto vende, janë larë me tragjedi të tjera, për t’u bërë atdheu akoma më i trishtë i njerëzimit. 15
Danubi derdhet në det. Udhëtimi drejt detit është paksa çlirim nga barra e mbrojtjes; udhëtim nga gjërat e parafundit drejt atyre të fundit. Deti është dimensioni im konstant; ka aq shumë ujë në atë që unë shkruaj. Romani Deti tjetër (un altro Mare) ka lindur nga nostalgjia për detin. Në këtë libër rrëfej tregimin për njeriun që përpiqet të jetojë jetën e pastër, absolute, duke pastruar atë nga çdo gjë joautentike, që s’është absolute; deri në një pikë, kjo e pasuron jetën, mirëpo kjo jetë, e privuar nga çdo gjë e tepërt, e rrudhur në thelbin e pastër, të pakuptimtë, ka rrezik të nisë t’i ngjasojë hiqit. Nëse Danubi përfshin një hapësirë të madhe gjeografike dhe historike, Mikrokozmosi janë zbulim i vendeve të vogla, i vendeve gjithnjë më të rrudhura. Mikrokozmose-t janë botë të vogla, nganjëherë miniaturore, por janë edhe kundërvënie çdo nominalizmi neglizhues, sepse në to shkëlqen kuptimi i madh, i rëndësishëm dhe i papërsëritshëm i çdo ekzistence. Nuk kanë asgjë të përbashkët me partikularizmin e ashpër të “atdheve të vegjël”; me njërin prej fenomeneve më të prapambetura të këtyre viteve, sepse përfaqësojmë figurën konkrete në të cilën shpërfaqet dhe paqyrohet bota e madhe. Mikrokozmose-t janë rrëfim për njeriun dhe udhëtimin e njeriut nëpër jetë, nëpër vende – reale dhe simbolike – nëpër ekzistencën e tij, janë pushimore të përkohshme dhe njëkohësisht vatra besnike banimi në Tokë. Sikurse dhe shumë nga personazhet e mia, ky njeri nuk ka emër, është anonim. Për këtë personazh, i cili pothuajse kurrë nuk thotë “unë”, dihet fare pak, por në fund ndoshta dihet shumë. Kjo është sikur kur shohim gjurmë në rërë dhe përpiqemi t’i kuptojmë – duke shikuar përreth, vendin dhe personat, duke dëgjuar për ngjarjet që kanë ndodhur në këto vende – kush dhe me ç’ndjenja, me ç’fat ka kaluar këtej, ç’kuptim ka pasur jeta e tij. Besoj – siç e thotë dhe titulli i librit tim me ese ( 1999), Utopi dhe zhgënjim (Utopi e disineante), – në utopinë e bashkuar pikërisht me zhgënjimin. Utopia që beson se tashmë është jetësuar dhe që tregon për qëllimin e qartë që duhet mbërritur, është e rreme dhe e rrezikshme, ushtron dhunë mbi realitetin dhe njerëzit. Zhgënjimi na tregon se nuk jemi në Tokën e Premtuar, se sahani i berberit nuk është, siç beson Don Kishoti, helmeta magjepëse e Membrinit, se Dulqinja është Aldonca dhe bota nuk është e riblerë dhe e tillë nuk do të jetë as 16
ligj Ë rat Ë
nesër. Megjithatë, e gjithë kjo e forcon marshin drejt Tokës së Premtuar, sikurse Mojsiu që kurrë nuk ka shkelur në të, mirëpo ka vazhduar marshutën drejt saj. Utopia dhe zgënjimi, të bashkuar, paraqesin vetëdijen se bota mundet dhe duhet të jetë më e mirë, ndonëse kurrë në formën përfundimtarë dhe duke lëvizur rrugës përmes shumë rëniesh
. Pse dikush shkruan? Për shumë arsye: nga besimi, që ka për të sjellë ndonjë rend, nga frika prej harresës, për të luftuar kundër saj, nga protesta. Në rastin e fundit, shkruhet pa dëshirë, por nga ndjesia se kjo duhet të bëhet, gati për arsye të ndonjë imperativi kategorik moral. Nxitur nga kjo ndjesi e borxhit dhe e angazhimit zënë fillin artikujt dhe shkrimet etiko-politike më shumë se katër dekada në gazetën “Corriere de la Sera”, sidomos në kohën e re në luftën kundër kthimit politik mbrapa të viteve të fundit. Prej këtyre artikujve kanë dalë disa libra, ndër të cilët më i riu Historia nuk ka pëfunduar. Erneto Sabato, shkrimtari i madh argjentinas, ka bërë një dallim me të cilin unë pajtohem plotësisht, ndërmjet dy mënyrave të shkrimit, të “natës” dhe të “ditës”. Në shkrimin e ditës autori, ndonëse personazhet dhe situatat e tyre i imagjinon lirisht, i lejon ato të flasin në pajtim me logjikën e tyre, në njëfarë mënyre paraqet kuptimin e botës që ai vetë e pranon; shpreh ndjenjat dhe vlerat e tij; lufton për atë në të cilën ai beson dhe kundër asaj që ai e konsideron të ligë.
Shkrimësia e dytë, ajo e natës, ballafaqohet me ato të vërteta shkatërruese të cilat nuk e marrim gjykimin t’i pranojmë haptazi, për të cilat ndoshta edhe nuk jemi të vetëdijshëm ose të cilat madje – siç thotë Sabato – vetë autori i flakë dhe i konsideron “të padenja dhe të urryera”. Ky është të shkruarit që e befason dhe vetë shkrimtarin, sepse mund t’ia zbulojë atij atë që as ai vetë nuk e di që ekziston dhe e ndien; ndjenjat dhe epifanitë që janë në kundërshtim me qëllimet dhe parimet e tij si autor, duke u zhytur atë në këtë botë të errët, tjetërfare nga ajo që ai do dhe në cilën do të donte të lëvizte dhe të jetonte, por nganjëherë ndodh që për ta takuar këtë, duhet të zbresin nëntokë dhe ta takojnë Meduzën me kokën gërshetuar me gjarpërinj, të cilën në këtë çast nuk mund ta dërgojnë 17
te flokëtari për ta hijeshuar. Ky soj shkrimi, nganjëherë kreativ dhe i çuditshëm, është takim me kipcin ose së paku me pjesën e personalitetit tonë të njohur që flet me një zë tjetër. Shkrimtari i vërtetë i lejon vetes të flasë madje edhe atëherë kur do të donte të thoshte diçka tjetër, ta citoj Sabaton, kur në bindjet e fuqishme morale të tij ndihet i tradhtuar për shkak të asaj për të cilën ai flet. Nga të shkruarit natën – ose siç është thënë, nga të shkruarit me dorën e majtë ose të shkruarit e çmendur – lindi Ekspozita (La mostra), por dhe teksti Tashmë kemi qenë (Essere gia stati, 2001). Libri Qorrazi, i publikuar më 2005, është tragjik dhe zhgënjyes, por zhgënjimi e bën më të fortë utopinë, ndjesinë për domosdoshmërinë për ta ndryshuar botën. Libri për humbjen, për rënien e idealeve, por edhe i besimit në këto ideale. Ky është udhëtimi nëpër të gjitha tmerret e shekullit XX, duke mos harruar me këtë rast edhe të gjitha lëvizjet përmirësuese. Titulli Qorrazi rrjedh prej një anekdote për Nelsonin. Thuhet se gjatë një beteje kundër flotës daneze para Kopenhagës, kur danezët, pas luftimeve disaorëshe, u thyen dhe u dëbuan, ata ngrenë flamurin e bardhë, ndërkaqNelsoni vazhdoj edhe për dy orë të tëra ta bombardonte qytetin pothuajse të pajetë. Kur admirali tjetër anglez e pyeti përse e kishte bërë këtë, përgjigjja e tij ishte se nuk e kishte parë flamurin e bardhë sepse derisa shikonte me dylbi, syrin e kishte të lidhur me shami. Në libër ky bëhet simbol i krimit të kryer qorrazi, mosparje e krimit që kryhet, dëshira që ai të mos shihet; dhe jeta qorrazi, ecja qorrazi, dashuria qorrazi e të tjera. Ju, pra, do të kuptoni ( Lei dunque capira), teksti i fundit krijues që kam shkruar, është monolog femre. Një femër flet pas vdekjes nga një shtëpi misterioze e pleqve, sigurisht simbol i jetës përtej varrit; i flet presidentit enigmatik të shtëpisë, që si duket është aluzion në Zotin, dhe i shpjegon pse nuk ka dashur të dalë nga kjo shtëpi, t’i kthehet jetës, ndonëse këtë e ka dëshiruar dhe ndonëse pas saj ka shkuar njeriu që ajo e ka dashur. Ky është një hulumtim modern i mitit për Orfeum dhe Euridiken, por këtë herë – dhe besoj për herë të parë në letërsi – fjala i është dhënë femrës, Euridikës; Euridika është ajo që shpjegon, është ajo që ka vendosur. Femra të cilën mashkulli e do me pasion kryesisht ka një 18
ligj Ë rat Ë
ndjenjë të fuqishme, por për ta mbrojtur, ai edhe e shfrytëzon. E vendosur si mburojë ndërmjet mashkullit dhe stuhisë së jetës, për të qenë ajo e para që do ta marrë goditjen, që gjoksi i saj të jetë rreth mbrojtës në cilin do të ngulen shigjetat e helmuese, duke e mbrojtur kështu mashkullin. Bashi i anijes – tema tashmë e pranishme në romanin Qorrazi – ku ajo sikur është vendosur me qëllim për të marrë goditjen e kohë së pakohë, të historisë dhe të jetës.
Në të shkrimësinë time kam lëvizur kryesisht rreth kufijve të un-it tonë. Rreth të qenët unik të tij ose shumësi. Un-i, që prej kohësh të shën Augustinit, pyet kush është ai. Unë jam Kimi, thotë protagonisti i romanit të Kiplingut me këtë titull, por dhe shton menjëherë: “Kush është Kimi?” Un-i i njeriut e kupton që është i pasigurt, i pakapshëm; kërkon qendren dhe ia hyn rrezikut që, sikurse Per Grint i Ibzentit, t’i heqë njërën pas tjetrës guaskat nga limani duke kërkuar qendren e vet për të kuptuar se qendër nuk ka, se ekzistojnë vetëm leskrat. Unë nuk i besoj kësaj, mirëpo besoj se kjo pasiguri është çështje e madhe, sipas meje sfidë e madhe me rëndësi thelbësore për letërsinë. Në tregimin e njohur të Hofmanit, Der Sandmann, nganjëherë Un-i, kur flet, pyet i kujt është ky zë. Nisur gjurmëve të Niçës, pyesim a thua Un-i është unik apo shumësi pa kontura të qarta; qysh Dostojevski shtroi pyetjen a thua karakteri dhe vetëdija, në të cilat ndodhet Uni unik dhe ndërdija, me të vërtetë është një lloj sëmundjeje. Nganjëherë identiteti përnjësohet me kombin; nganjëherë duket kompakt, e nganjëherë ndërkaq, si, bie fjala, në perandorinë e vjetër Habsburge, i shumëfishtë, ose më mirë, si rezultat i rrëmbimit; Muzili ka thënë se austriaku austro-hungarez ka qenë më pak hungarez, ai faktori i përbashkët për të gjitha nacionalitetet e Perandorisë, i cili ndërkaq nuk identifikohet me asnjërin prej tyre. Urzidili, shkrimtar i Pragës, ka thënë se është “hinternacional”, duke luajtur me fjalën gjermane hinter, që do të thotë “përtej”. Qysh atëherë kur Odiseu i Homerit e ka përkufizuar veten si Askushi në kërkim të përmbajtjeve ose të zbrazjes së Un-it të tij, letërsia është udhëtim. Ndoshta historia bashkëkohore e ka fuqizuar këtë problem, jo vetëm për shkak të zbulimeve shkencore dhe psikologjike që i përkasin kompleksitetit të psikës, por edhe për shkak të fatit historik që ka shkaktuar kaq shumë shpërngulje dhe, prandaj, në atë që i përket letërsisë, përgjysmimin ndërmjet gjuhës me të cilën jetojnë dhe gjuhës 19
në të cilën shkruajmë. Po shtohet gjjithnjë e më shumë numri i atyre që, sikurse Xhozef Konradi, fillimisht i përkasin një kombi, i cili nuk është i njëjtë me atë që i përkasin si shkrimtarë; Poljaku Jozef Krzeinovski është shkrimtari anglez Xhozef Konradi. Ka shkrimtarë që shkruajnë në gjuhën që është e ndryshme nga ajo të cilën ata e flasin, kur dalin në vendin e ekzilit të tyre për të blerë cigare. Ka shkrimtarë që shkruajnë në gjuhën e ndryshme nga ajo në të cilën ata e kanë njohur botën si fëmijë. Nganjëherë ky përgjysmim, shpesh i frytshëm në kuptiminn poetik, shndërrohet në kundërthënie morale; Pol Celani ndihej i shqetësuar kur shkruante në gjuhën e tij amtare, gjermanishten, në gjuhën e vrasësit të nënës së tij të vdekur në Aushvic. Çdo identiteti – individual, kulturor, shoqëror, nacional, fetar, politik – sa vjen e i kanosen ssrreziqe të panumërta: dhuna fizike, mjerimi të cilin miliona e miliona njerëz e kanë të vështirë ta mbijetojnë, tjetërsimi; jetës sonë i kanoset rreziku t’i ngjajë videolojës, që dikush me një të prekur të tastierit mund ta fshijë. Çdo periudhë historike ka kanosjet e veçanta me vdekje dhe modalitetet e veçanta të ekzistencës dhe të shpëtimit. Të gjitë në këtë botë ulen, ulemi skaj grykës së vullkanit. Mirëpo mund të ngushëllohemi me thënien e vjetër haside sipas së cilës njeriu vjen nga pluhuri dhe në pluhur do të shndërrohet, por ndërkohë mund të pihet ndonjë gotë vere e mirë. Përktheu: D. TOPALLI
20
Alice MUNRO Antonio TABUCCHI
Danilo KISH
PROZA
Klara KODRA Rrahman PAÇARIZI Arben RAMADANI Belfjore QOSE
21
22
P R O Z Ë
Alice MUNRO
Munro (1931) është shkrimtare e njohur kanadeze. Konsiderohet se me veprën e saj është duke e revolucionalizuar arkitekturën e tregimeve të shkurtra, sidomos në prirjen e saj për të ecur përpara dhe prapa në kohë. Proza letrare e Munro-s është e vendosur në vendlindjen e saj, në Provincën e Huronit, në pjesën jugperëndimore të Ontario-s. Tregimet e saj eksplorojnë kompleksitetin e njeriut në një stil proze të pakomplikuar. Vepra e Munro-s e ka bërë atë si njërën “prej shkrimtarëve më të mëdhenj të prozës” apo siç thotë Cynthya Ozick, “Çehovin tonë”. Më 10 tetor 2013 Munro është shpërblyer me Çmimin Nobel për Letërsi për punën e saj si “mjeshtre e tregimit të shkurtër modern”. Fituesja e Çmimit Nobel për Letërsi për vitin 2013 dhe e Çmimit Man Booker International Prize më 2009, për vepër jetësore, është po ashtu fituese e trefishtë e çmimit the Governor Generals’ Award for fiction. Monro është e njohur për lexuesit shqiptar me tregimin/novelën Virgjërshat shqiptare të përkthyer e të botuar në shqip para katër vjetësh në Tiranë.
E DASHUR JETË: Një vizitë fëmijërisë
Gjatë fëmijërisë kam jetuar në fund të një rruge të gjatë apo të një rruge që mua më dukej e gjatë. Prapa meje, teksa kthehesha në shtëpi nga shkolla fillore dhe pastaj nga shkolla e mesme, shtrihej qyteti me tërë lëvizjet e veta dhe trotuaret dhe dritat e rrugëve pasi binte errësira. Për të shënuar përfundimin e qytetit qenë dy ura mbi Lumin Maitland: ura e ngushtë e hekurit, ku veturat nganjëherë futeshin në telashe, njëra duhej të tërhiqej për t’ia lëshuar kalimin tjetrës dhe vigu i drurit, të cilit nganjëherë i mungonte ndonjë dërrasë, kështu që mund të shikoja poshtë në ujin e kthjellët, të rrëmbyeshëm. Më pëlqente kjo, por gjithmonë dikush vi nte dhe e zëvendësonte dërrasën e munguar. Pastaj vinin disa shtëpi të vockla boshe, rrangullina që lumi i vërsho nte çdo pranverë, por, sidoqoftë, njerëz – njerëz të ndryshëm – gjithmonë 23
vinin dhe jetonin aty. Pastaj edhe një urë tjetër, mbi vijën e mullirit, që ishte e ngushtë, por mjaft e thellë për t’ju mbytur. Pas kësaj, rruga ndahej, njëra shkonte në jug deri te një kodër dhe prapë mbi lumë për t’u bërë autoudhë e vërtetë dhe tjetra që vraponte përreth vendit të panairit të vjetër për t’u kthyer nga perëndimi. Rruga e perëndimit ishte e imja. Po ashtu ishte edhe një rrugë që shkonte në veri, që kishte një trotuar të shkurtër, por të vërtetë dhe disa shtëpi të ngjitura me njëratjetrën, sikur të ishin në qytet. Njëra nga to e kishte një shenjë ku shkruante “Salada Tea”, dëshmi që sendet ushqimore shiteshin doherë aty. Pastaj, aty ishte një shkollë, ku kisha kaluar dy vjet të jetës sime dhe nuk kisha dashur ta shihja më. Pas atyre viteve, nëna e nxiti babanë ta blinte një strehë të vjetër në qytet, ashtu që të mund të paguante taksa të qytetit dhe unë të mund të shkoja në shkollën e atjeshme. Siç doli, ajo nuk do të kishte pasur nevojë ta bënte këtë, për shkak se atë vit, pikërisht në muajin kur fillova shkollën në qytet, shpërtheu lufta kundër Gjermanisë dhe, sikur me magji, shkolla e vjetër, ku ngucakeqët ma kishin marrë drekën dhe më kishin kërcënuar të më rrihnin dhe ku dukej se askush nuk kishte mësuar ndonjë gjë në mes të asaj zhurme, qe shpërbërë, duke mbetur me vetëm një klasë dhe një mësues, i cili sigurisht që nuk drejtohej nga dera kur vinte pushimi. Doli që të njëjtit djem që ma kërkonin në mënyrë retorike dhe alarmuese, ishin po aq të etur të gjenin punë sikur vëllezërit e tyre më të mëdhenj që kishin shkuar në Armatë. Nuk e di nëse tualetet e shkollës janë përmirësuar a jo që nga ajo kohë, por ato ishin për tmerr. Jo që ne kishim ndonjë gjë të mirë në shtëpi, por tualeti ishte ngjitur me të, i pastër dhe kishte dysheme të linoleumit. Në atë shkollë, ndërkaq, për arsye të neveritjes apo çfarëdo qoftë tjetër, askush nuk mërzitej për atë birë. Gjithashtu, për shumë vite, nuk kishte qenë lehtë për mua në qytet, për shkak se të gjithë të tjerët kishin qenë së bashku që nga klasa e parë dhe kishte shumë gjëra që ende nuk i kisha mësuar, por ishte ngushëllim të shihja karriget jo të ndotura të shkollës sime të re dhe të dëgjoja tingullin urban, fisnik të gurgullimës së ujit të tualeteve. Gjatë kohës në shkollën e parë, bëra një shoqe. Një vajzë që do ta quaj Dianë ia behu në gjysmë të vitit tim të dytë. Ishte moshatare me mua dhe jetonte në njërën nga ato shtëpitë me trotuare. Një ditë më pyeti nëse mund të bëja vallëzimin malësorçe dhe kur thashë jo, ajo më 24
P R O Z Ë
bëri ofertë të më mësonte. Duke pasur këtë në mendje, pasi përfunduam orët, shkuam te ajo. Nëna e saj kishte vdekur dhe ajo kishte ardhur të jetonte me gjyshërit. Për ta mësuar vallëzimin malësorçe, duhet të keni këpucë kërcitëse, tha ajo, të cilat unë natyrisht që nuk i kisha, por këmbët tona ishin përafërsisht të numrit të njëjtë, kështu që mund t’i ndërronim këpucët dhe ajo të përpiqej të më mësonte. Ndërkohë, etja na mori dhe gjyshja e saj na dha ujë, por ishte ujë i lemerishëm nga pusi i kafshëve, po sikurse në shkollë. I tregova për ujin e mrekullueshëm që merrnim nga pusi i shtëpisë dhe gjyshja e saj tha, pa u fyer aspak, se do të dëshironte që edhe ata të kishin ujë të tillë. Pastaj shumë shpejt, nëna ime, duke shkuar në shkollë, e zbuloi lojën time. Ajo i ra burisë së makinës për të më thirrur dhe madje as që iu përgjigj përshëndetjes miqësore të gjyshes. Nëna ime nuk voziste shpesh dhe kur e bënte këtë, i shfaqej njëfarë solemniteti nervoz. Gjatë rrugës së kthimit në shtëpi, më tha që më kurrë nuk duhej të hyja në atë shtëpi. (U pa që kjo nuk ishte e vështirë, për shkak se Diana, pas disa ditësh, nuk erdhi më në shkollë – e kishin dërguar diku tjetër). I thashë nënës se e ëma e Dianës ishte e vdekur dhe ajo tha që po, e dinte. I tregova për vallëzimin malësorçe dhe ajo tha që mund ta mësoja siç duhej ndonjëherë, por jo në atë shtëpi. Atëbotë nuk e dija që nëna e saj kishte qenë prostitutë dhe kishte vdekur nga një sëmundje që e merrnin prostitutat. Ajo kishte dëshiruar të varrosej në shtëpi dhe meshtari i kishës sonë e kishte kryer shërbimin. Pati kundërthënie për këtë. Disa njerëz mendonin se ai nuk do të duhej ta kryente shërbimin, por nëna ime mendonte se ai e kishte bërë gjënë e duhur. Paga e mëkatit është vdekja. Ajo ma tha këtë shumë kohë më vonë apo që dukej shumë kohë më vonë, kur isha në periudhën e urrejtjes së shumë gjërave që thoshte ajo, posaçërisht kur e përdorte atë zërin ngjethës, madje të tronditur të të bindurit, me një drithërimë që dukej se i vinte çdo herë e më e rregullt, bërë me qëllim a jo. Shkoja te gjyshja herë pas here. Ajo gjithmonë e kishte një buzëqe shje të rrudhosur për mua. Thoshte që ishte gjë e mrekullueshme që po vazhdoja të shkoja në shkollë dhe më tregonte për Dianën, e cila gjithashtu e kishte vazhduar shkollën për një kohë të mirë, kudo që ishte – ndonëse 25
jo aq gjatë sa unë. Sipas gjyshes së saj, ajo pastaj ishte punësuar në një restorant në Toronto, ku mbante veshur një kostum me xhixha. Isha mjaft e rritur në atë kohë dhe mjaft e ligë për ta marrë vesh se ai ishte një vend ku po ashtu e zhvishte atë kostum me xhixha. Nuk ishte vetëm gjyshja e Dianës që mendonte se po vazhdoja të kaloja kohë të gjatë në shkollë. Përgjatë rrugës sime, kishte një numër shtëpish të vendosura më larg njëra-tjetrës se që do të ishin në qytet, por megjithatë nuk kishin shumë pronë përreth. Njëra nga to, në një kodër të vogël, i përkiste Waitey Streets-it, veteran pa njërën dorë i Luftës së Parë Botërore. Ai mbante do dele dhe e kishte një grua, të cilën e kisha parë vetëm një herë, teksa po e mbushte kovën e ujit të pijshëm në pompë. Waitey-it i pëlqente të bënte shaka me numrin e viteve që kisha shkuar në shkollë dhe shtonte se ishte për keqardhje që kurrë nuk mund t’i kaloja provimet dhe ta përfundoja atë. Dhe unë ia ktheja shakanë, duke u shtirë se kjo ishte e vërtetë. Nuk isha e sigurt se çka ai në të vërtetë besonte. Kjo ishte mënyra si i njihje njerëzit në rrugë dhe si të njihnin ata ty. Do të thoshit tungjatjeta dhe do të thoshin tungjatjeta dhe diçka për motin dhe nëse kishin makinë e ju ishit më këmbë, do t’ju merrnin. Nuk ishte tamam fshat, ku njerëzit zakonisht i dinë punët e brendshme të njëri-tjetrit dhe secili ka, pak e shumë, mënyrë të ngjashme të jetesës. Jo gjithsecili i kalonte pesë vitet e plota të shkollës së mesme. Por, disa nxënës e bënin këtë. Askush nuk priste që i njëjti numër i nxënësve që kalonin në klasën e nëntë do të dilnin, të mbushur me dituri, në fund të klasës së trembëdhjetë. Njerëzit kishin punë me gjysmë orari dhe këta ngadalë u bënë me punë me orar të plotë. Vajzat u martuan dhe lindën fëmijë. Me vetëm çerekun e klasës së fillimit mbetur në klasën e trembëdhjetë, kishim një ndjenjë të shkollimit, të arritjeve serioze apo mbase vetëm një lloj të veçantë të pazbatueshmërisë së qetë që varej gjithkund, pa marrë parasysh se çfarë do të ndodhte më vonë. U ndjeva sikur të kisha qenë për një jetë të tërë larg njerëzve që kisha njehur në klasën e nëntë, lëre më në atë shkollën e parë. Në qoshkun e dhomës sonë të ngrënies ishte diçka që paksa gjithmonë më befasonte kur merrja fshesën elektrike për ta pastruar dyshemenë. E dija se çfarë ishte – një çantë shumë e re golfi, me shkopinj e topa brenda. Unë vetëm pyesja veten se çfarë bënte ajo në shtëpinë tonë. Mezi dija diçka për atë lojë, por i kisha idetë e mia për llojin e njerëzve që 26
P R O Z Ë
e luanin. Nuk ishin njerëz që vishnin rroba pune, si babai im, ndonëse ai kishte filluar të vishte pantallona më të mira për të shkuar në qytet. Deri diku mund të imagjinoja nënën të veshur me rroba sportive dhe me një shirit të lidhur përreth flokëve të saj të shkëlqyera. Por jo duke u përpjekur ta godiste një top drejt vrimës. Kotësia e një veprimi të tillë sigurisht që ishte përtej mundësive të saj. Ajo do të ketë filluar të mendonte ndryshe. Do të ketë filluar të mendonte që ajo dhe im atë do ta shndërronin veten në një tjetër lloj të njerëzve, që gëzonin një shkallë të argëtimit në kohën e lirë. Golf. Ndeja darkash. Ndoshta e kishte bindur veten që nuk kishte kufij të caktuar atje. Ajo ia kishte arritur ta nxirrte veten nga ferma e rajonit të Mburojës Kanadeze – fermë shumë më e dobët se ajo nga vinte im atë – dhe qe bërë mësuese, e cila fliste në atë mënyrë saqë kushërinjtë e saj nuk ndiheshin rehat përreth saj. Do të mund të ketë pasur idenë se pas atyre përpjekjeve, do të mirëpritej kudo. Im atë kishte ide të tjera. Ai nuk mendonte që njerëzit e qytetit apo çfarëdo njerëzish ishin më të mirë se ai. Por, ai besonte se ata mendonin se ishin. Dhe ai preferonte që kurrë të mos u jepte shansin ta tregonin këtë. Duket që, sa i përket golfit, ishte babai im ai që kishte fituar. Nuk ishte i kënaqur të jetonte siç kishin pritur prindërit e tij, duke u kujdesur për fermën e tyre të mirë. Kur ai dhe nëna ime braktisën bashkësitë e tyre dhe blenë këtë ngastër toke në fund të një rruge pranë qytetit, nuk e dinin, ideja e tyre ishte që me siguri do të përparonin duke rritur dhelpra të argjendta dhe, më vonë, vizona. Si i ri, im atë ishte më i lumtur të përcillte kurthet sesa të ndihmonte rreth punëve të fermës apo të shkonte në shkollë – dhe të bëhej më i pasur, gjithashtu – dhe kjo ide e tij e pushtoi, siç mendonte, për tërë jetën. I investoi tërë paratë që kishte mbledhur, kurse nëna kontribuoi me kursimet e saj të punës si mësuese. Ndërtoi tërë kotecet dhe strehët ku duhej të jetonin kafshët dhe vendosi rrethojë telash që do të rrethonin jetën e tyre të robëruar. Ngastra e tokës, dy hektarë e madhe, ishte e mjaftueshme, me një livadh sane dhe me një kullosë të mjaftueshme për lopën tonë dhe kuajt e vjetër që do të përdoreshin për t’i ushqyer dhelprat. Kullota shkonte teposhtë deri te lumi dhe kishte dymbëdhjetë vidhë atje që bënin hije. Qenë bërë goxha shumë vrasje derisa fillova të mendoja për këtë gjë. Kuajt duhej të bëheshin mish dhe kafshët gëzof-mbajtëse reduktoheshin 27
çdo vjeshtë për t’i lënë vetëm ato që shumëzoheshin. Por, qeshë mësuar të mendoja për këtë dhe mund ta shpërfillja lehtësisht, duke krijuar për veten skena të ngjashme me librat që pëlqeja, si për shembull nga “Ana e çative të gjelbra” apo “Pat-i i kaçubave të argjendta”. E kisha ndihmën e drurëve të vidheve, që qëndronin mbi kullosë dhe mbi lumin shkëlqyes dhe befasinë e pranverës që erdhi nga bregu mbi kullosën, duke sjellë ujë për kuajt e dënuar dhe lopën dhe gjithashtu për mua, që e pija ujin nga një kupë e vogël që kisha gjetur. Përreth kishte gjithmonë pleh të freskët, por e shpërfillja, sikur që bënte Ana në Çatitë e gjelbra. Atyre ditëve, nganjëherë e ndihmoja babanë, meqë vëllai im ende nuk ishte i rritur sa duhet. Pompoja ujë të freskët dhe ecja poshtë e përpjetë koteceve, duke pastruar koritat e ujit të kafshëve dhe duke i rimbushur. Më pëlqente kjo gjë. Rëndësia e punës dhe vetmia më pëlqenin. Më vonë, m’u desh të rrija në shtëpi për t’i ndihmuar nënës dhe isha tërë inat dhe vërejtje grindavece ndaj saj. “Me ia kthy fjalën” quhej kjo. Ia lëndova ndjenjat, tha ajo dhe rezultati ishte se ajo do të shkonte te grunari për t’i treguar babait tim për këtë gjë. Pastaj ai duhej ta ndërpriste punën për të më dhënë një mësim me rripin e tij. Më vonë, do të rrija shtrirë në shtrat duke qarë dhe duke bërë plane për të ikur. Por, kjo fazë gjithashtu kaloi dhe u bëra e përdorshme, madje gazmore, e dalluar për rrëfimin e gjërave që kisha dëgjuar në qytet apo atë çfarë ndodhte në shkollë. Shtëpia jonë ishte e madhësisë së mjaftueshme. Nuk e dinim se kur ishte ndërtuar saktësisht, por duhej të ishte më pak se një shekull e vjetër, për shkak se viti 1858 ishte viti kur ardhësi i parë ishte ndalur në një vend të quajtur Bodmin – që tash është zhdukur – dhe e ndërtoi një trap për t’i pastruar drurët nga toka që më vonë u bë një fshat i tërë. Ai fshat i hershëm së shpejti u bë me sharrë dhe hotel, tri kisha dhe një shkollë, e njëjta që kishte qenë shkolla ime e parë, aq e frikshme për mua.Pastaj një urë u ndërtua mbi lumë dhe kjo nxiti fillimin e mendimit të njerëzve se sa më përshtatshëm do të ishte të jetonin në anën tjetër, në troje më të larta dhe vendbanimi fillimor u pakësua deri në një gjysmë-fshat famëkeq, e pastaj thjesht të çuditshëm, për të cilin fola më lart. Shtëpia jonë nuk do të mund të ishte njëra nga shtëpitë e para në atë vendbanim, pasi ishte e mbuluar me tulla, kurse ato të parat ishin tërësisht nga druri, por sigurisht që nuk ishte ndërtuar shumë kohë më pas. Shtëpia ia kthente shpinën fshatit, me fytyrë nga perëndimi drejt 28
P R O Z Ë
fushave që shkonin teposhtë deri te një kthesë e fshehtë kur lumi e krijonte atë që quhej Bërryl i madh. Përmbi lumë ishte një fashë drurësh gjithnjë të gjelbër, sigurisht kedër, por shumë larg për t’i shquar. Dhe madje më larg, në një kodër tjetër, ishte një shtëpi tjetër, mjaft e vogël në largësi, që shikonte drejt sonës, të cilën kurrë nuk do ta vizitonim apo të mësonim ndonjë gjë për të dhe ishte si shtëpia shkurtabiq në një storie. Por ne e dinim emrin e njeriut që jetonte atje apo që njëherë kishte jetuar, pasi mund të ketë vdekur deri tani. Roly Grain ishte emri i tij dhe ai nuk ka ndonjë rol të mëtutjeshëm në këtë që po shkruaj, përkundër emrit të tij nxitës, për shkak se ky nuk është tregim, është vetëm jetë. Nëna ime kishte dështuar dy herë para se të lindja unë, pra, kur kam lindur, më 1931, duhet të jenë gëzuar sadopak, përkundër kohëve që po bëheshin përherë e më të rënda. E vërteta ishte se im atë kishte hyrë në biznesin e gëzofëve pakës si vonë. Suksesi që shpresonte do të ishte i mundur në mesin e të njëzetave, kur gëzofët posa ishin popullarizuar dhe njerëzit kishin para. Por, ai nuk ia kishte filluar atëherë. Megjithatë, mbijetuam, para dhe përgjatë luftës dhe madje edhe në fund të luftës duhet të ketë pasur një frymë inkurajuese, për shkak se ishte vera kur babai im e kishte meremetuar shtëpinë, duke shtuar një shtresë të ngjyrës kafe mbi tullat tradicionalisht të kuqe. Ekzistonte një telashe me mënyrën si ishin puthitur tullat me dërrasat; nuk e ndalonin të ftohtit siç duhej. Mendohej se mbulesa e ngjyrës do të ndihmonte, ndonëse nuk më kujtohet nëse ia kishte arritur ndonjëherë kësaj. Po ashtu, e kishim një banjë dhe tavolina e enëve e papërdorur u shndërrua në rafte kuzhine dhe dhoma e madhe e ngrënies me shkallë të hapura u ndryshua në dhomë të rregullt me shkallë të mbyllura. Ky ndryshim më ngushëlloi në një mënyrë të paparë, pasi që rrahjet e babait bëheshin në dhomën e ngrënies, me mua brenda që dëshiroja të vdisja për mjerimin dhe turpin e tërë kësaj pune. Dhe tash dukej sikur tërë gjërat kishin ikur. Ishte madje e vështirë të imagjinoje se po ndodhte kjo. Isha në shkollë të mesme dhe çdo vit përmirësohesha, pasi veprimtaritë si qëndisja rreth pëlhurave apo të shkruarit në vijë të drejtë u lanë prapa dhe Shkencat Sociale u bënë Histori dhe mund të mësonim latinisht. Pas optimizmit të stinës së riparimeve, megjithatë biznesi prapë u tkurr dhe pas kësaj here nuk u gjallërua më kurrë. Babai im ua mori gëzofin tërë dhelprave, pastaj vizonëve dhe fitoi tronditshëm pak para 29
nga to, pastaj punonte ditën duke hequr copat e ndërmarrjes që kishte themeluar, para se të shkonte në ndërrimin e orës pesë në shkritore, për t’u kthyer në shtëpi rreth mesnatës. Në këtë kohë, isha në vitin e fundit të shkollimit lokal. Posa mbërrija nga shkolla, ia përgatisja babait drekën. Fërgoja dy thela simite dhe veja shumë keçap mbi to. E mbushja termosin e tij me çaj të zi të fortë. Veja kifle me xhem apo mbase edhe një copë të madhe të pites së bërë në shtëpi. Nganjëherë të shtunave bëja pite dhe nganjëherë këtë e bënte nëna, edhe pse gatimi i saj po bëhej i pasigurt. Diçka kishte ardhur mbi neve që ishte madje edhe më shumë e papritur, që do të bëhej shumë më shkatërruese se humbja e të ardhurave, ndonëse këtë ende nuk e dinim. Ishte fillimi i hershëm i sëmundjes së Parkinsonit, që iu shfaq kur nëna ishte në të dyzetat. Në fillim nuk ishte aq keq. Sytë e saj vetëm rrallë bridhnin andejkëndej në ballin e saj dhe pështyma i dukej rreth buzëve. Mund të vishej mëngjeseve me pak ndihmë dhe ishte në gjendje të bënte punë të përditshme rreth shtëpisë. Kishte një forcë të brendshme që, për befasi, i zgjati për shumë kohë. Do të mendoni që kjo ishte tepër. Biznesi u shua, shëndeti i nënës po shuhej. Nuk do të ndodhte në fiksion. Por, gjëja e çuditshme është se atë kohë nuk e mbaj mend si të palumtur. Nuk kishte dëshpërim të veçantë në shtëpi. Ndoshta nuk e kishim kuptuar që nëna nuk do të bëhej më mirë, do të bëhej më keq. Sa për tim atë, ai ishte i fortë dhe do të ishte edhe për shumë kohë. I pëlqenin shokët e punës në shkritore, që ishin, shumica prej tyre, burra si ai, që kishin përjetuar falimentim apo ngarkesa të veçanta në jetë. I pëlqente puna sfiduese që bënte, shtesë e të qenit rojtar nate të hershme. Ajo punë përfshinte derdhjen e metalit të shkrirë në kallëp. Shkritorja bënte kaldaja të modës së vjetër që shiteshin anembanë botës. Ishte punë e rrezikshme, por varej nga ti të ishe i kujdesshëm, thoshte im atë. Dhe paguhej dinjitetshëm – risi për të. Besoj që ishte i kënaqur që ikte, madje edhe në atë punë të rëndë dhe të rrezikshme. Të ikte nga shtëpia në atë kompani të burrave të tjerë që kishin probleme, por që bënin më të mirën e gjërave. Si shkonte, do t’ia filloja darkës. Mund të bëja gjëra që mendoja se ishin ekzotike, si shpageti apo omëletë, pasi ishin të lira. Dhe pasi enët laheshin – motra ime duhej t’i thante, kurse vëllai duhej të mërzitej me 30
P R O Z Ë
ngacmime që të detyrohej ta gjuante ujin e enëve në fushën e errët – ulesha duke mbajtur këmbë në furrën e nxehtë, që kishte humbur derën dhe lexoja romanet e mëdhenj që kisha huazuar nga biblioteka e qytetit: “Njerëzit e pavarur”, që kishte të bënte me jetën në Islandë, shumë më të vështirë se jeta jonë, por me madhështi të pashpresë apo “Në kërkim të kohës së humbur”, që kishte të bënte me gjëra që nuk mund t’i kuptoja aspak, por që nuk do ta lija pikërisht për këtë gjë apo “Mali magjik”, për tuberkulozen dhe argumentin e madh mes asaj që në njërën anë dukej të ishte nocioni gjenial dhe progresiv i jetës dhe në anën tjetër, një dëshpërim i zi, por disi emocionues. Kurrë nuk i bëja detyrat në këtë kohë të çmuar, por kur vinte koha e testeve, shtrëngohesha poshtë dhe qëndroja pothuajse tërë natën, duke u mbushur me gjithçka që duhej ta dija. Kisha memorie të mrekullueshme kohëshkurtër dhe kjo më hynte mjaft mirë në punë për atë që kërkohej. Në sfondin e mundësive, besoja që isha person me fat. Nganjëherë nëna dhe unë bisedonim, kryesisht për rininë e saj. Tashmë rrallë e kundërshtoja për pikëpamjet e saj mbi gjërat. Madje edhe zërin e saj që dridhej, e që dilte i tillë në sipërfaqe posaçërisht kur thoshte sa i shenjtë ishte seksi për shkak se na kishte sjellë neve fëmijëve të vegjël, ishte diçka që tash mund ta duroja apo ta kapërceja. Disa herë ma kishte treguar një tregim që kishte të bënte me shtëpinë që tash i përkiste një veterani të luftës të quajtur Waitey Streets – njeriu që habitej sa gjatë kisha qëndruar në shkollë. Tregimi nuk ishte për të, por për dikë që kishte jetuar në atë shtëpi shumë kohë para tij, një plakë e krisur e quajtur zonja Netterfield. Zonja Netterfield kishte porositur ushqimet me telefon, siç bënim të gjithë. Një ditë, tha nëna, furnizuesi kishte harruar ta paketonte gjalpin e saj apo ajo kishte harruar ta porosiste dhe kur djaloshi që ia dërgoi ushqimet po hapte gepekun e kamionit, ajo e vërejti gabimin dhe u shqetësua. Por, ajo, në njëfarë mënyre, ishte e përgatitur. E kishte sëpatën me vete dhe e ngriti lart për ta ndëshkuar djaloshin e furnizimeve – ndonëse, natyrisht, nuk ishte faji i tij – kurse ai iku vrap në kabinën e shoferit dhe ia mbathi pa e mbyllur gepekun. Disa gjëra rreth këtij tregimi ishin të mistershme, ndonëse as unë e as nëna nuk kishim menduar për to. Si mund të ishte plaka e sigurt që gjalpi mungonte? Dhe, pse e kishte me vete sëpatën para se ta dinte që aty 31
kishte një gabim? E mbante me vete, në rast provokimesh në përgjithësi? Nëna më kishte treguar që zonja Netterfield thuhej të ketë qenë një lady kur ishte e re. Ishte edhe një storie tjetër për zonjën Netterfield, më interesante, meqë isha përfshirë unë dhe kishte ndodhur në shtëpinë tonë. Ishte një ditë e mrekullueshme vjeshte. Më kishin vënë të flija në karrocën e fëmijëve në një copë toke mbi lëndinën e re. Im atë nuk ishte aty – ndoshta ishte duke i ndihmuar babait të tij në fermën e vjetër, siç bënte nganjëherë – kurse nëna ime po lante do rroba me dorë në lavaman. Për foshnjën e re kishte mjaft trikotazh, fjongo, gjëra që duhej të laheshin me dorë kujdesshëm në ujë. Për të shikuar jashtë, duhej ta kapërcenit dhomën deri te dritarja veriore. Nga aty mundta shihnit rruginën që çonte nga kutia postare te shtëpia. Pse nëna vendosi ta linte larjen dhe shtrydhjen e teshave, që të shikonte në rruginë? Nuk priste shoqëri. Babai po vonohej. Ishte e mundshme që e kishte porositur që të blinte diçka në shitore të ushqimit, ndonjë gjë për ta bërë darkën dhe po pyeste nëse ai do të ishte në shtëpi me kohë që ajo të mund të gatuante. Atyre ditëve, ajo ishte një gatuese me imagjinatë – më shumë se që duhej, mendonin vjehrra e saj dhe gratë e tjera të familjes së babait. Nëse e shikoni koston, shtonin. Apo, mund të mos kishte të bënte asgjë me darkën, por me ndonjë gjë tjetër apo ndonjë copë material për fustanin e ri që ajo donte t’ia qepte vetes. Kurrë nuk më ka treguar pastaj se përse e kishte bërë këtë gjë. Mosbesimi lidhur me gatimin e nënës sime nuk ishte i vetmi problem me familjen e babait. Do të ketë pasur diskutime dhe për veshjen e saj, gjithashtu. Më bie ndërmend si e vishte një fustan pasditeje, madje edhe kur lante gjëra në lavaman. Kotej gjysmë ore pas shujtës së mesditës dhe gjithmonë vishte tjetër fustan kur ngrihej. Kur më vonë i shikoja fotografitë, mendoja që moda e asaj kohe nuk po mund të bëhej e saj apo e të tjerave gra. Fustanet ishin pa formë, kurse flokët e prerë baras me fytyrë nuk shkonin me fytyrën e plotë e të butë të nënës sime. Por, kjo nuk do të mund të ketë shkaktuar kundërshtimin e të afërmve femra të babait tim, që jetonin mjaft afër për të mbajtur një sy nga nëna. Gabimi i saj ishte se nuk dukej siç ishte. Nuk dukej sikur për fermë apo sikur dëshironte të mbetej aty. Ajo nuk e pa veturën e babait duke ardhur. Në vend të saj e pa gruan e vjetër, zonjën Netterfield. Zonja Netterfield duhet të ketë ardhur 32
P R O Z Ë
nga shtëpia e saj. E njëjta shtëpi ku, shumë më vonë, do ta shihja njeriun me një dorë që më ngucte dhe gruan e tij me flokë të shkurtra te pompa e ujit. Shtëpia nga ku, shumë kohë para se të dija ndonjë gjë për të, gruaja e krisur do ta ndiqte djaloshin furnizues me sëpatë, shkaku i gjalpit. Nëna duhet ta ketë parë zonjën Netterfield së paku disa herë para se ta vërente se po afrohej nëpër rruginën tonë. Ndoshta nuk kishin shkëmbyer kurrë asnjë fjalë së bashku. Ndonëse është e mundshme të kenë biseduar. Nëna mund ta ketë përmendur këtë, madje dhe nëse babai i kishte thënë që nuk ishte e domosdoshme. Do të mund të çonte në telashe, sigurisht kështu mund të ketë thënë ai. Nëna ime kishte simpati për njerëzit që ishin të çuditshëm, aq sa ishin në rregull. Por tash ajo nuk ishte duke menduar për miqësinë dhe rregullsinë. Tash ajo po vraponte jashtë derës së kuzhinës për të më nxjerrë nga karroca e fëmijëve. E la karrocën dhe mbulesat ku ishin dhe u kthye brenda në shtëpi, duke mbyllur derën e kuzhinës prapa vetes. Për derën e përparme nuk duhej të mërzitej, ajo ishte gjithmonë e kyçur. Por, ishte një telashe, apo jo, me derën e kuzhinës? Aq sa mbaj mend, kurrë nuk kyçej mirë. Ishte bërë zakon që natën të shtyhej një karrige e kuzhinës e shpina e saj të mbështetej pjerrtas për dorezën e derës, në mënyrë që kushdo që do ta shtynte për të hyrë brenda, do të bënte rrapëllimë të frikshme. Më dukej se ishte një mënyrë mjaft kuturu e mirëmbajtjes së sigurisë dhe gjithashtu e mosmbajtjes, duke pasur parasysh edhe faktin që babai im e mbante një revolver në shtëpi, në njërin dollap. Gjithashtu, siç ishte e natyrshme për një njeri që rregullisht duhej të vriste kuaj, ai e kishte edhe një pushkë dhe disa çifte. Të pambushura, natyrisht. Kishte menduar nëna për ndonjë armë, pasi e kishte shtrënguar do rezën me shpinën e karriges? Kishte marrë ndonjëherë në jetën e sajarmë në dorë apo kishte mbushur ndonjë? I kishte kaluar nëpër mendje që gruaja e vjetër ndoshta vetëm donte ta vizitonte fqinjën? Nuk ma merr mendja. Do të ketë pasur një ndryshim në ecjen e saj, një përcaktim në afrimin e gruas që lëshohej teposhtë rruginës. Është e mundshme që nëna ime ishte lutur, por këtë nuk e ka përmendur. E dinte që ishin hallakatur mbulesat në karrocë, për shkak se, pak para se të lëshonte poshtë grilat e derës, kishte vërejtur njërën nga mbulesat të flakura në tokë. Pas kësaj, nuk kishte tentuar të lëshonte 33
grilat në asnjë dritare tjetër, por kishte qëndruar me mua në krahë në një vend ku nuk mund të shihej nga jashtë. Nuk kishte pasur trokitje në derë. As shtyrje të karriges. As përplasje apo kërcitje. Nëna ishte fshehur nën tavolinë, duke shpresuar se qetësia nënkuptonte se gruaja e kishte ndryshuar mendjen dhe kishte ikur. Jo. Ajo po sillej rreth shtëpisë, ngadalë, duke u ndalur te secila dritare. Dritaret e stuhive natyrisht që ende nuk ishin vendosur. Ajo mund ta shtypte fytyrën në secilin xham. Grilat ishin të gjithë lart, sa më lart që ishte e mundur të çoheshin, pasi ishte ditë e mirë. Gruaja nuk ishte shumë e gjatë, por nuk i duhej të zgjatej për të parë brenda. Si e dinte nëna këtë? Nuk po vraponte vërdallë duke më mbajtur mua në krahët e saj, duke u fshehur prapa orendive, duke nxjerrë kryet, e tmerruar, për t’i parë sytë e ngulur apo ndoshta ngërdheshjen e egër. Ajo qëndroi nën tavolinë. Çfarë mund të bënte tjetër? Ishte edhe një qilar, natyrisht. Dritaret ishin shumë të vogla që dikush të rrasej brenda përmes tyre. Por nuk kishte kanxhë në derën e qilarit. Dhe do të ishte disi edhe më e lemerishme të mbeteshe poshtë në terr, nëse gruaja më në fund do ta gjente rrugën të hynte në shtëpi e të lëshohej teposhtë shkallëve në qilar. Nëna mund të ngjitej edhe lart, por për të arritur atje, do t’i duhej të kapërcente dhomën e madhe – dhoma e madhe ku rrahjet ndaj meje do të ndodhnin në të ardhmen, por që nuk ishin aq të këqija pasi shkallët të futeshin brenda. Nuk e di kur ma kishte treguar nëna së pari herë këtë tregim, por, më duket se këtu ndaleshin versionet e mëhershme – me zonjën Netterfield duke shtypur fytyrën dhe duart në xhama, derisa nëna qëndronte e fshehur. Por, në versionet e mëvonshme shikimet merrnin fund. Padurimi apo zemërimi merrnin fronin dhe vinin kërcitje e përplasje. Nuk përmendeshin bërtitje. Gruaja e vjetër mund të mos kishte frymë për të bërtitur. Apo mbase kishte harruar për çka kishte ardhur, posa e kishin lënë fuqitë. Sidoqoftë, ajo u dorëzua; kjo ishte e tëra çfarë kishte bërë. Pasi e kishte bërë turnin e radhës rreth dritareve e dyerve, ajo kishte shkuar. Nëna më në fund mori guximin të shikonte dhe erdhi në përfundim që zonja Netterfield kishte shkuar diku tjetër. Ajo, megjithatë, nuk e kishte hequr karrigen nga doreza e derës derisa kishte ardhur babai. 34
P R O Z Ë
Nuk e kam qëllim të them se nëna kishte folur shpesh për këtë ngjarje. Nuk ishte pjesë e repertorit që duhej ta dija dhe që në pjesën më të madhe më dukej interesant: beteja e saj për të shkuar në shkollë të mesme; shkolla ku kishte mësuar, në Alberta dhe ku fëmijët shkonin mbi shalë të kuajve; miqtë që kishte pasur në Shkollën Normale; dredhitë e patëkeq që bënin. Gjithmonë mund të nxirrja kuptimin e asaj që thoshte. Isha për kthyese e saj kur të tjerët nuk e kuptonin dhe nganjëherë më kaplonte mjerimi kur duhej të përsërisja fraza të përpunuara apo çfarë ajo mendonte se ishin shaka, teksa shihja njerëzit që po vdisnin të iknin tutje. Vizita e zonjës së vjetër Netterfield, siç e quante ajo, nuk ishte diçka për të cilën më kërkohej të flisja. Por, duhet të kem ditur për të për një kohë të gjatë. Mbaj mend që në një çast ta kem pyetur nëse e dinte se çfarë ishte bërë me atë grua pastaj. “E morën”, tha ajo. “Nuk e lanë të vdiste e vetmuar”. Pasi isha martuar dhe isha shpërngulur në Vankuver, ende e merrja gazetën javore që botohej në qytetin ku isha rritur. Mendoj se dikush, ndoshta im atë dhe gruaja e tij e dytë, më kishin abonuar. Ndodhte shpesh që mezi ia lëshoja sytë, por një herë, kur shikova, pashë emrin Netterfield. Nuk ishte emri i dikujt që ishte duke jetuar në qytet atyre ditëve, por qartë kishte qenë emri i vajzërisë i një gruaje që tash jetonte në Portland, Oregon, e cila kishte shkruar një letër për gazetën. Kjo grua, sikur unë, ende kishte abonim për gazetën e qytetit të saj dhe kishte shkruar një poezi për fëmijërinë atje. E njoh një shpat me bar Mbi lumin kristal Vend paqeje e kënaqësie Të kujtimeve shumë të shtrenjta – Kishte disa strofa dhe teksa po lexoja e kuptova që po fliste për të njëjtat brigje të rrafshëta të lumit që mendoja se më takonin mua. “Radhët që po mbyll janë nga kujtimet e atij shpati të vjetër”, thoshte ajo. “Nëse janë të vlefshme për pak hapësirë në gazetën tuaj të nderuar, ju jam falënderuese”. Dielli mbi lumë Me lojën e pandërprerë të xixëllimave
35
Dhe përmbi bregun tjetër Lulëzimi i egër e gazmorKy ishte bregu ynë. Bregu im. Një tjetër strofë ishte për një rend panjash. Besoj që i mbante mend gabimisht – ishin vidha, që ishin tharë qysh atëherë nga sëmundja holandeze e tyre. Pjesa tjetër e letrës i bënte gjërat më të qarta. Gruaja thoshte që babai i saj – mbiemri i tij ishte Netterfield – kishte blerë një copë tokë nga qeveria në vitin 1883, në atë që më vonë u quajt Qyteti i Poshtëm. Toka shkonte poshtë deri te Lumi Maitland. Përreth rrëkesë së rrethuar Hija e panjave zgjerohej Dhe, në fushën ujore të lumit Patat e bardha në tufa ushqeheshin
Kishte lënë jashtë, siç do të bëja edhe unë, mënyrën se si kuajt në pranverë baltosnin dhe lëronin gjithçka me thundra. Dhe plehun. Në fakt, edhe vetë kisha shkruar disa poezi, të natyrës shumë të ngjashme, ndonëse tashmë kanë humbur dhe ndoshta kurrë nuk janë shkruar më. Vargje që lëvdonin Natyrën, atëherë ishte e vështirë të shmangeshin. Do t’i kem shkruar rreth kohës kur isha aq pak tolerante ndaj nënës, kurse babai ma hiqte sjelljen e pakëndshme ndaj saj. Apo ma zbuste shpinën, siç do të thoshin njerëzit gëzueshëm në ato kohëra. Kjo grua thoshte se kishte lindur në vitin 1876. E kishte kaluar rininë, derisa ishte martuar, në shtëpitë e të atit. Shtëpia gjendej atje ku përfundonte qyteti dhe tokat e fermave fillonin, prandaj e shihte perëndimin e diellit. Shtëpia jonë. Është e mundshme që nëna kurrë nuk e kishte ditur këtë, kurrë nuk e kishte ditur që shtëpia jonë ishte ajo ku kishte jetuar familja Netterfield dhe gruaja plakë po shikonte në dritaret e asaj që kishte qenë shtëpia e saj? Është e mundshme. Në pleqërinë time, mjaft jam lodhur duke hulumtuar gjërat dhe kam gjetur se disa familje të ndryshme e kishin pasur në pronësi atë shtëpi mes kohës kur Netterfield-et e kishin shitur dhe kohës kur prindërit e mi ishin shpërngulur aty. Ju mund të pyesni pse kishte ndodhur kështu kur ajo grua ende kishte shumë jetë përpara. Kishte mbetur e ve, pa para? Kushedi? 36
P R O Z Ë
Dhe kush ishte që kishte ardhur dhe e kishte marrë, siç kishte thënë nëna ime? Mbase ishte e bija e saj, e njëjta grua që kishte shkruar poezitë dhe jetonte në Oregon. Mbase po ajo bijë, e rritur dhe larg, ishte ajo që po e kërkonte në karrocën e fëmijëve. Pak pasi nëna më kishte rrokur, siç thoshte ajo, për të ma shpëtuar jetën e dashur. E bija jetonte jo larg meje, në kohën kur isha e rritur. Mund t’i shkruaja, ndoshta ta vizitoja. Po të mos kisha qenë aq e zënë me familjen time të re dhe me të shkruarit tim që përcillej me shumë shqyerje letrash, po të mos kisha qenë aq e sertë ndaj përpjekjeve dhe ndjenjave të tilla letrare si të saj. Por, ajo do të mund të mos ishte e lumtur të dëgjonte ato që do t’ia thosha. Njeriu me të cilin me të vërtetë do të doja të bisedoja në atë kohë ishte nëna ime, që më nuk ishte gjallë. Nuk kam shkuar në shtëpi për sëmundjen e fundit të nënës dhe varrimin e saj. Kisha dy fëmijë të vegjël dhe askënd në Vankuver për t’i ruajtur. Mezi do ta përballonim udhëtimin, kurse burri im kishte përbuzje për sjelljet formale, por, pse ta fajësojmë atë? E ndieja të njëjtën gjë. Ne flasim për disa gjëra që nuk mund të falen apo që kurrë nuk mund t’ia falim vetes. Por, i bëjmë – i bëjmë tërë kohës. Kur nëna ishte duke vdekur, kishte ikur disi nga spitali, natën dhe ishte sorollatur nëpër qytet derisa dikush që nuk e kishte njohur fare e kishte vërejtur dhe e kishte marrë brenda. Nëse do të ishte fiksion, siç kam thënë, do të ishte e tepërt, por është e vërteta. Nga anglishtja: Gëzim ALIU (Marrë nga The New Yorker, shtator 2011)
37
38
P R O Z Ë
Antonio TABUCCHI
Tabucchi (Piza, 23 shtator 1943 – Lisbonë, 25 mars 2012) ka qenë shkrimtar dhe akademik italian, docent i gjuhës dhe i letërsisë portugeze në Universitetin e Sienës. Është konsideruar njohësi më i madh, kritiku dhe përkthyesi i Fernando Pessoas. Librat dhe esetë e tij janë përtkhyer në 18 gjuhë, përfshirë japonishten. Me Maria José de Lancastre, gruan e vet, ka përkthyer në italisht shumë nga veprat e Pessoas, ka shkruar një libër me ese dhe një komedi teatrale mbi këtë shkrimtar të madh. Ka marrë çmimin francez “Médicis étranger” për romanin Notturno indiano dhe çminin Campiello për romanin Pohon Pereira.
ËNDRRA E ËNDRRAVE
Shpesh më ka kapur dëshira që t’i njoh ëndrrat e artistëve që i kam dashur. Fatkeqësisht, ata për të cilët flas në këtë libër nuk na i kanë lënë rravgimet nokturne të shpirtit të tyre. Tundimi që ta ndreq në njëfarë mënyre këtë punë është i madh, duke e thirrur letërsinë që ta zëvendësojë atë që është humbur. E megjithatë, e kuptoj se këto rrëfime mëkëmbëse, që një nostalgjik ëndrrash të panjohura është përpjekur t’i imagjinojë, janë vetëm supozime të varfra, iluzione të zbehta, proteza që nuk mbajnë. Si të tilla le të lexohen dhe shpirtrat e personazheve të mia, të cilët tash janë duke ëndërruar nga Ana Tjetër, le të jenë zemërbuta me pasardhësin e tyre të shkretë. A.T. Ëndrra e François Villonit, poet dhe keqbërës Agun e Krishtlindjes së vitit 1451, kur ishte kredhur në gjumin e fundit, François Villon, poet dhe keqbërës, pa një ëndërr. Ëndërroi se ishte një natë me hënë të plotë dhe se ai po përshkonte një rrenore të shkretë. U ndal të hante një copë buke që e nxori nga torba e tij dhe u ul mbi një gur. E vështroi qiellin dhe ndjeu t’i copëtohej zemra. Mandej vazhdoi të ecte dhe mbërriti te një bujtinë. Shtëpia ishte e errët dhe e heshtur, mbase 39
të gjithë po flinin. François Villoni trokiti me këmbëngulje në derë, para syve iu dha gruaja e bujtinarit. Çka po do në këtë orë, o udhëtar? pyeti gruaja e bujtinarit duke e ndriçuar me kandil fytyrën e Villonit. Po e kërkoj vëllain tim, gjegji François Villoni, për herë të fundit e kanë parë këndej pari dhe unë dua ta gjej. Hyri në bujtinën e errët, të dritësuar nga një zjarr i mekur, dhe u ul në një tavolinë. Dua dash e verë, porositi, dhe priti. Gruaja e bujtinarit ia solli një pjatë me patate të ziera dhe një kanë me sidër. Kaq kemi sa për sonte, tha, ngushëllohu udhëtar, ngase rojat vejevijnë këtyre anëve dhe na e kanë mbaruar krejt ushqimin. Derisa Villoni hante, hyri një plak me fytyrën e mbuluar me rrecka. Ishte një lebroz dhe mbahej mbi një shkop. Villoni e shikoi dhe nuk tha gjë. Lebrozi u ul në anën tjetër të dhomës, pranë zjarrit dhe tha: më thanë se po e kërkon tët vëlla. Villoni e çoi shpejt dorën te shishi, ama lebrozi e ndali me një gjest. Unë nuk jam në anën e rojeve, tha, jam në anën e keqbërësve dhe mund të të çoj tek yt vëlla. U avit te dera, duke u mbajtur për shkopin e vet, e Villoni e ndoqi nga pas. Dolën në të ftohtët e dimrit. Ishte një natë e kthjellët dhe bora në fusha ishte ngrirë. Përreth tyre shtrohej një rremore e shogët e borduruar nga profili i zi i kodrave të mbuluara me male. Lebrozi mori një shteg dhe me shumë mundim u drejtua kah kodrat. Villoni e ndiqte pas dhe ndërkohë, për siguri, mbante dorën mbi shish. Kur rruga mori të zbriste, lebrosi u ndal dhe u ul mbi një gur. Nga torba e vet nxori një okarinë dhe nisi të luante një muzikë nostalgjike. Herë pas here e ndërpriste dhe këndonte ca strofa të një balade qerratllarësh që bënte fjalë për dhunime dhe për keqbërës, për vjedhje dhe për xhandarë. Villoni e dëgjonte dhe rrëqethej, ngase e dinte se ajo baladë kishte të bënte me të. E atëherë ndjeu një lloj frike që ia përzjeu rropullitë. Po ishte frikë nga çka? Nuk e dinte, ngase ai nuk kishte frikë nga xhandarët, as nuk kishte frikë nga terri apo lebrozi. Dhe e ndjeu se ajo frikë ishte një lloj keqardhjeje dhe dhimbjeje e lehtë. Mandej lebrozi u ngrit dhe Villoni e ndoqi pas drejt pyllit. Kur arritën te druri i parë, Villoni pa se një njeri ishte varur në degë. Gjuhën e kishte jashtë dhe hëna e ndriçonte irnueshëm kufomën. Ishte një i panjohur dhe 40
P R O Z Ë
Villoni i shkoi pranë. Edhe në pemën afër ishte një i varur, po edhe ai ishte i panjohur. Villoni shikoi përreth dhe pa se pylli ishte plot me kufoma të varura në pemë. I shikoi një nga një, me kthjelltësi, duke u rrotulluar rreth këmbëve që luhateshin në puhi, gjersa nuk e gjeti vëllanë e vet. E hoqi nga atje, duke e prerë litarin me shish dhe e lëshoi ngadalë mbi bari. Kufoma ishte e ngurrtë shkaku i vdekjes dhe ngricës. Villoni e puthi në ballë. E në atë moment kufoma e vëllait të tij foli. Jeta këtu është dëng me flutura të bardha që të presin, o vëllai im, tha kufoma, e që të gjitha janë larva. Villoni e çoi kryet lart, i përhumbur. Shoku i tij ishte zhdukur dhe nga pylli, si një kor i madh i përmortshëm kënduar në sordinë, ngrihej balada që e këndonte lebrozi. Ëndrra e Giacomo Leopardit, poet dhe me hënë Një natë të fillimdhjetorit të vitit 1827, në qytetin e bukur të Pizës, në rrugën e Faxhiolës, duke fjetur mes dy jastekëve për t’u mbrojtur nga i ftohti i tmerrshëm që po e batërdiste qytetin, Giacomo Leopardi, poet dhe lunatik, pa një ëndërr. Ëndërroi se gjendej në një shkretëtirë dhe se ishte çoban. Ama, në vend se ta kishte një grigjë që do ta ndiqte pas, rrinte rehat-rehat mbi një kaloshinë të tërhequr nga katër dele të bardha si bora dhe ato katër dele ishin grigja e tij. Shkretëtira dhe kodrat që e palëzonin ishin të një rëre tejet të imët prej argjendi që ndriçonte si drita e xixëllonjave. Ishte natë, ama nuk bënte ftohtë, përkundrazi, dukej se ishte një natëz e bukur e pranverës së vonë, kështu që Leopardi hoqi kapotën me të cilën ishte mbuluar dhe e mbështeti mbi kanatin e kaloshinës. Ku po më çoni, o delzet e mia të dashura? pyeti. Po të çojmë shëtitje, u përgjigjen katër delet, ne jemi delze endacake. Po çka është ky vend?, pyeti Leopardi, ku gjendemi? Do ta marrësh vesh më pas, u përgjigjen delzet, kur ta takosh personin që po të pret. Kush është ai person?, pyeti Leopardi, bash do të doja ta dija. Eh eh, qeshën delzet duke u shikuar mes vete, ne nuk mund të ta themi, duhet të jetë befasi. Leopardi kishte uri dhe do të donte të hante një ëmbëlsirë; një tortë të mirë me fëstëkë ishte bash ajo për çka kishte dëshirë. 41
Do të doja një ëmbëlsirë, tha, a s’ka naj vend në këtë shkretëtirë ku do të mund të blinim një ëmbëlsirë? Menjëherë mbas asaj kodre, u përgjigjen delzet, kij pak durim. Arritën në fund të shkretëtirës dhe iu sollën përreth kodrës, në këmbët e së cilës gjendej një dyqan. Ishte një ëmbëltore e bukur krejt prej kristali dhe vezullonte nga një dritë argjendi. Leopardi mbeti duke e shikuar vitrinën, i pavendosur se çfarë të zgjidhte në radhën e parë ishin tortat, nga të gjitha ngjyrat dhe të të gjitha dimensioneve: torta të gjelbra të dushkullit, torta të kuqe si gjaku të mjedhrës, torta të trëndafilta të luleshtrydhës. Mandej ishin marzipanet, në forma qesharake ose të shijshme: të përgatitura me mollë dhe me portokaj, të përgatitura me qershi, apo në formë kafshësh. Dhe në fund vinin zabaionet, plot krem dhe të dendura, me një bajame sipër. Leopardi e thirri ëmbëltorexhiun dhe bleu tri ëmbëlsira: një tortëz luleshtrydheje, një marzipane dhe një zabaione. Ëmbëltorexhiu ishte një burrëz krejtësisht i argjendtë, me flokët e bardha dhe sytë e kaltër, ia dha ëmbëlsirat dhe ia dhuroi një kuti çokollatash. Leopardi hipi në kaloshinë dhe derisa delzet po merrnin rrugën u vu t’i ngjëronte gjërat e shijshme që i kishte blerë. Rruga kishte marrë të shkonte lart dhe tash po ngjitej mbi kodër. Dhe, sa çudi, edhe ai dhe ndriste, ishte i tejndritshëm dhe lëshonte një dritë argjendi. Delzet u ndalën para një shtëpize që vezullonte në terr. Leopardi zbriti, e kuptoi se kishte arritur, mori kutinë e çokollatave dhe hyri në shtëpi. Brenda ishte një vajzë ulur mbi një karrige duke qëndisur mbi një dajre. Eja eja, po të prisja, tha vajza. U kthye kah ai e i buzëqeshi dhe Leopardi e njohu. Ishte Silvia. Sall se tash ishte e tëra prej argjendi, i kishte po ato tipare, ama ishte prej argjendi. Silvia, e dashura Silvia, tha Leopardi duke ia marrë duart, sa e këndshme është të të shoh prapë, po pse je e tëra prej argjendi? Ngase jam selenit, u përgjigj Silvia, kur vdesim vijmë në hënë dhe bëhemi kështu. Po pse jam këtu edhe unë, pyeti Leopardi, a mos kam vdekur? Ky nuk je ti, tha Silvia, është sall ideja jote, ti je ende në tokë. Po a mund të shihet toka nga këtu? pyeti Leopardi. Silvia e çoi te një dritare ku ishte një dylbi. Leopardi aviti syrin te thjerrëza dhe menjëherë pa një pallat. Një dritare ishte ende e hapur, Leopardi shikoi brenda dhe e pa babain e vet, me këmishën e natës dhe 42
P R O Z Ë
me bugalin në dorë, teksa shkonte në shtrat. Ndjeu një therje në zemër dhe e zhvendosi dylbinë. Pa një kullë të anuar mbi një livadh dhe, afër, një rrugë dredha-dredha me një pallat ku ishte një dritë e mekur. U sforcua të shikonte brenda dritares dhe pa një dhomë modeste, me një komodinë dhe një tavolinë mbi të cilën gjendej një fletore pranë së cilës po harxhohej një bisht qiriri. Brenda shtratit pa veten teksa flinte mes dy jastekëve. A kam vdekur? e pyeti Silvian. Jo, tha Silvia, vetëm po fle dhe po e ëndërron hënën. Ëndrra e Arthur Rimbaud, poet dhe endacak
Natën e njëzetetre qershorit të vitit 1891, në spitalin e Marsejës, Arthur Rimbaud, poet dhe endacak, pa një ëndërr. Ëndërroi se po i kapërcente Ardenet. Barte këmbën e tij të amputuar nën krah dhe mbahej në një patericë. Këmba e amputuar ishte mbështjellë në letrën e një gazete në të cilën, me tituj shumë të mëdhenj, ishte shtypur një poezi. Ishte kah mesnata dhe hëna ishte e plotë. Livadhet ishin të argjendta dhe Arthuri po këndonte. Arriti pranë një barake ku ishte një dritare e hapur. U shtri në livadh, përposh një bajameje dhe vazhdoi të këndonte. Këndonte një këngë revolucionare dhe endacakësh, e cila fliste për një grua dhe për një pushkë. Pas pak dera u hap dhe një grua doli dhe iu afrua. Ishte një grua e re dhe i kishte flokët e lëshuar. Po qe se do një pushkë siç e kërkon kënga jote unë mund të ta jap, tha gruaja, e mbaj në hambar. Rimbaud u shtrëngua pas këmbës së vet të amputuar dhe qeshi. Po shkoj në Komunën e Parisit, tha, dhe kam nevojë për një pushkë. Gruaja e drejtoi për te hambari. Ishte një ndërtim në dy kate. Në përdhese kishte dele dhe në katin sipër, ku hipej me një shkallë me kryqëzore, ishte hambari. Nuk mund të ngitem deri atje lart, tha Rimbaud, unë do të të pres këtu, mes deleve. U shtri mbi kashtë dhe i hoqi pantallonat. Kur gruaja zbriti, e gjeti të gatshëm të bënin dashuri. Po qe se e do një grua siç e kërkon kënga jote, tha gruaja, unë mund të ta jap. Rimbaud e përqafoi dhe e pyeti: si quhet ajo grua? Quhet Aurelia, tha gruaja, ngase është një grua ëndrre. Dhe i hoqi rrobat. U deshën mes deleve dhe Rimbaud e mbante shumë afër këmbën e tij të amputuar. Pasi u deshën, gruaja i tha: rri. Nuk mundem, u përgjigj 43
Rimbaud, duhet të nisem, eja jashtë me mua, ta shohësh agun që po ia beh. Dolën në çeltinë kur veç ishe bërë dritë. Ti nuk e dëgjon këto britma, tha Rimbaud, ama unë i dëgjoj, vijnë nga Parisi dhe më thërrasin, është liria, është thirrja e largësisë. Gruaja ishte ende cullak, përposh bajames. Do të ta lë këmbën time, tha Rimbaud, kij kujdes për të. Dhe u drejtua kah rruga kryesore. Sa bukur, tash nuk çalonte më. Ecte si t’i kishte pasur dy këmbë. E përfundi nallaneve të tij rruga tringëllinte. Agimi ishte i kuq në horizont. E ai këndonte dhe ishte i lumtur. Ëndrra e Anton Çehovit, shkrimtar dhe mjek
Një natë të vitit 1890, derisa gjendej në ishullin Sahalin, ku kishte shkuar t’i vizitonte të burgosurit, Anton Çehov, shkrimtar dhe mjek, pa një ëndërr. Ëndërroi se gjendej në një pavijon spitali dhe se ia kishin vënë këmishën e forcës. Pranë vetes kishte dy pleq të mbaruar që recitonin marrëzinë e tyre. Ai ishte zgjuar, lucid, i sigurt, dhe do të kishte dashur ta shkruante historinë e një kali. Arriti një doktor i veshur me të bardha dhe Anton Çehovi i kërkoi letër dhe pendë. Ju nuk mund të shkruani, sepse jeni keni tepër teoretikë, tha doktori, ju jeni veç një moralist i mjerë, e të çmendurit nuk mund t’ia lejojnë këtë vetes. Si quheni ju? e pyeti Anton Çehovi. Nuk mund t’jua them emrin tim, u përgjigj doktori, por dijeni se unë i urrej ata që shkruajnë, veçan nëse kanë tepër teoretikë. Teoretika e rrënon botën. Anton Çehovi ndjeu dëshirë t’ia ndizte ca flakaresha, po ndërkohë doktori e kishte nxjerrë jashtë të kuqtit e buzëve dhe po e bënte përsëri grimin e buzëve. Mandej e vuri një parukë dhe tha: jam infermierja juaj, ama ju nuk mund të shkruani, ngase keni tepër teoretikë, ju jeni vetëm një moralist dhe në Sahalin keni ardhur me robëdëshambër. E duke thënë kështu ia çliroi krahët. Ju jeni një djall i mjerë, tha Anton Çehovi, por as nuk dini çka janë kuajt. Pse u dashka t’i njoh kuajt? pyeti doktori, unë e njoh vetëm drejtorin e spitalit tim. 44
P R O Z Ë
Drejtori juaj është gomar, tha Anton Çehovi, nuk është kalë, është një kafshë ngarkese, ka duruar shumë në jetën e tij. E mandej shtoi: lermë të shkruaj. Ju nuk mund të shkruani, tha doktori, ngase jeni i krisur. Pleqtë që qëndronin pranë tij u rrotulluan në shtrat dhe njëri prej tyre u ngrit për të urinuar në uturak. Nuk çon peshë, tha Anton Çehovi, do t’jua dhuroj një kamë, me qëllim që ta mbani mes dhëmbëve; dhe me atë kamë në gojë do ta puthni drejtorin e klinikës suaj dhe do të shkëmbeni një puthje çeliku. E pastaj u kthye në njërën anë dhe nisi të mendonte për një kalë. Dhe për një karrocier. E karrocieri ishte fatkeq, ngase donte t’ia rrëfente dikujt vdekjen e fëmijës së vet mashkull. Po askush nuk e dëgjonte, ngase njerëzia nuk kishte nge dhe e konsideronte halabak. E atëherë karrocieri ia rrëfente kalit të vet, që ishte një kafshë e durueshme. Ishte një kalë i moçëm që kishe sy njeriu. E në atë moment arritën me galop dy kuaj të lartë të cilëve iu kishin hipur dy gra që Anton Çehovi i njihte. Ishin dy aktore dhe mbanin në dorë një degë qershie të lulëzuar. Karrocieri i mprehu kuajt në landòn e vet, Anton Çehovi u rehatua në ndenjëse dhe karroca u ngrit lart në pavjonin e spitalit, e përshkoi njërën prej dritarzeve dhe ia mbathi nëpër qiell. E derisa fluturonin mes reve shihnin doktorin me parukë që bënte gjeste me zemërim dhe i shante. Dy aktoret lanë t’iu binin dy petale të lules së qershisë dhe karrocieri buzëqeshi duke thënë: do ta kesh një histori për ta treguar, është një histori e trishtshme, ama besoj se ju do të mund të më kuptoni, i dashur Anton Çehov. Anton Çehovi u mbështet në shpinë, e mbështolli një shall rreth qafës dhe tha: kam kohë sa të duash, unë jam shumë i durueshëm dhe i dua historitë e njerëzve. Marrë nga Antonio Tabucchi: ‘Sogni di sogni’, Sellerio editore, 1992 Përktheu: Arben IDRIZI 45
46
P R O Z Ë
Danilo KISH
Shkrimtar shumë i njohur në ish-Jugosllavi dhe jashtë saj, tregimtar dhe poet që shkroi në dialektin serbo-kroat. Kritika është e një mendjeje, që ndikimet e tij kryesore në letërsi kanë qenë kryesisht nga Bruno Schulz, Vladimir Nabakov dhe Jorge Luis Borges. Veprat e tij më e famshme është Një varr për Boris Davidoviqin (përkthyer dhe në shqip) dhe Enciklopedia e të vdekurve (e përkthyer në shqip). Më 1962 botoi dy librat e parë të tij Mansarda dhe Psalm 44. Shkrimtari arriti të merrte më 1973 - çmimin prestigjioz vendas NIN për veprën e tij Ora e rërës, një çmim që e riktheu fill më pas, për bindjet e tij politike. Gjatë jetës së tij të shkurtër krijuese mori shumë çmime ndërkombëtare dhe u zhvendos në Francë për pjesën më të madhe të mbetur të jetës së tij. Vdiq më 1989.
P OETI
Në afërsi të centralit elektrik, në direkun e drunjtë, gdhiu pllakati. Ishte vjeshtë, tetor i vonë, me shi dhe i zymtë. Era shkëpuste gjethet e plepave, në hove. Gjethet fluturonin në lartësi dhe anash, si trakte të hedhura nga avioni, pastaj binin mbi dhe. Pllakati ishte përforcuar në shtyllë me mbërthecka të ndryshkura, që dikush i kishte hequr me thonj nga nekrologu i Sllavolub (Bata) Rapajiqit, pensionist invalidor (1872-1945). Ai që e kishte bërë këtë, kishte pasur respekt për të vdekurit: letrën e vet, jo më e madhe as ajo se e nekrologut, e kishte përforcuar vetëm me dy mbërthecka. Kështu edhe nekrologu qëndronte në shtyllë, i përforcuar në dy cepa, duke i bërë ballë erës. Letra kishte qenë e verdhë, e luftës, ndërsa gjatë natës ose në më ngjes tërësisht ishte nxirë, kishte marrë ngjyrë të gjethit të vyshkur; sikur në atë ambient të fishkjes vjeshtore, rrethuar dhe rreckosur me gjethe plepi, edhe vetë kishte marrë ligjet e mimikrisë. Shkronjat e imëta cirilike - tërësisht të kaltra dhe tërësisht të zbehta - tashmë qenë shpëlarë paksa 47
nga shiu, ndonëse, ç’është e vërteta, as shiriti i makinës në të cilën ishte shtypur teksti nuk kishte qenë në gjendje bash të mirë. Kush i pari e kishte vërejtur pllakatin atë mëngjes vjeshte, më njëzet e pesë tetor një mijë e nëntëqind e dyzet e pesë - “në afërsi të centralit elektrik, të përforcuar në direkun e drunjtë me 2 (edhe me shkronja dy) copa mbërthecka, me siguri të shkëputura nga nekrologu në direkun që thamë” - kjo duhej të spastrohej më pastaj. Ajo copë e shëmtuar e letrës së zbërdhulët (“gjysma e tabakut të palosur dhe të prerë me objekt të mprehtë të letrës së makinës të kualiteti tre”), me madhësi si ajo e nekrologut, vërtet ka mundur të mbetet e pavërejtur nga qytetaria. “Kësaj duhet shtuar edhe faktori kohë: tërë mëngjesin kishte rënë shi, me ndërprerje të shkurtra, dhe kishte fryrë erë e ftohtë veriu. Pjesa më e madhe e qytetarëve mbanin ombrellë dhe për këtë arsye ecnin me kokë ulur, duke u ruajtur nga goditja e erës dhe e shiut. Krahas kësaj, duhet të kihet parasysh edhe fakti se ajo copë rruge drejt centralit elektrik është paksa e shmangur, jo aq e shfrytëzuar nga qytetarët. Pos disa banorëve të Lagjes së Re (dy shtëpi) dhe disa nëpunësve të centralit, andejpari pakkush kalon. Qytetarët shërbehen me rrugën e re, me atë që shkon prapa centralit, cepit të lëndinës (Rruga e vjetër është gropa-gropa nga bombat dhe vemëzat e tankeve)” E të tjera. Mirëpo, të mbetet e pavërejtur, qoftë njëqind herë të ketë rënë shi ose edhe gurë, madje pa u ndalur deri në orën njëmbëdhjetë - pra, nuk do të jetë ashtu. Sidoqoftë, Budishiqi e orientoi hetimin në këtë drejtim. Kush? kur? dhe pse? Ka kaluar andejpari atë mëngjes, më njëzet e tetë tetor 1945. Të shohim, në rend të parë, ata nga Lagjja e Re. (Kjo Lagjja e Re edhe nuk është e re; është ndërtuar para lufte dhe ka mbetur ashtu e papërfunduar.) Në shtëpinë numër dy (numri një është rrënuar) banon njëfarë Do nka, Donka Bojaniqi, e lindur Zhuniq, pensioniste. I biri i është vrarë në anën tonë. Nuk ka dalë, “për shkaqe shëndetësore”. Qiramarrësja e saj, Gjorgjina Prokesh, studente e Shkollës së Lartë, njëzet e dy vjeç, nga një familje partizane: ka dalë nga shtëpia rreth shtatë e gjysmë; ka mbajtur një ombrellë burrash, nuk ka vërejtur gjë. (“Mund t’i besohet, duke pasur parasysh anëtarësinë në ...” etj.) Shtëpia numër tre: Ivanoviqët: babai Stevo, të bijtë: Dane dhe Bla zho. Të bijat: Darinka-Dara dhe Milena, nëna Roksanda-Rosa. (Me orien48
P R O Z Ë
tim çetnik. Një kohë kanë marrë pjesë në anën e armikut. Nën hetime. Dane mban mitraloz nëpër qytet. Janë marrë në pyetje. Të gjithë i gjeta xurxull. Alibi e dëshmuar: prej mbrëmë deri në mëngjes në orën dhjetë kanë festuar ditëlindjen e nënës Rosë, të cilën e quajnë “zonja”. Qëndrimi i paturpshëm. “I pafytyrë”. Nuk kanë makinë.) Në central kanë punuar katër punëtorë, të gjithë anëtarë Partie, kanë ndihmuar LNÇ-në. Alibi e dëshmuar. (Nuk kanë makinë.) Pajkiqi rreth orës shtatë është nisur për në shtëpi, pas ndërresës së natës. Në afërsi të centralit ka takuar Stevan Liçinën. Liçina banon në anën e kundërt të qytetit (Lagjja Zekiq). Kë ende? Nxënësit e shkollës fillore “Hero Pinki”. Kështu mbyllej rrethi. Në atë rreth, si në kurth, qëndronte zoti Liçina, Stevo Liçina, pensionist. Çfarë e ka shtyrë zotin Stevo Liçina, pensionist, të stisë vargje kundër Partisë dhe Qeverisë, vështirë është të thuhet. As përmbajtja e saktë e tyre nuk dihet, sepse Budishiqi i ka djegur në “stufën mbretëresha” po atë mëngjes kur është arrestuar Liçina. Dihet, pra, vetëm kaq (ose ndoshta pak më shumë): Ishin shtypur në makinë (cirilikë) dhe flisnin rrejshëm e shpifnin për LNÇ-në, për Partinë dhe për Titon. Liçina ka qenë njeri i qetë, imcak dhe pa ndonjë reputacion, ka mbajtur kapelë frënge (beretë), gjithnjë ka qenë i veshur mirë dhe i rruar, ndonëse ka qenë i vetëm, vejan. Para lufte ka punuar në Banovinë, si nëpunës. Shkrues (“Qata”) te Bodnari (ka ikur në Amerikë), në sektorin e shkollës dhe arsimit. E thamë, vjersha e “zotit” Liçina nuk pati jetë të gjatë, as i dihet (dhe nuk besoj se do t’i mësohet ndonjëherë) përmbajtja e saktë, e le më ndonjëri nga vargjet e inkriminuara. Budishiqi, vërtet, vjershën e ka lexuar, porse nga ajo nuk ka mbajtur mend as edhe një varg të vetëm. Ama bash asgjë. Domethënë, ka mbajtur mend atë më të rëndësishmen: vjersha ka fyer ndjenjat e tij (të Budishiqit) dhe “ka bërë fjalë në mënyrë fyese për Partinë, LNÇ-në dhe për Titon”. Sa vargje ka pasur? Budishiqi pohonte: më shumë se tredhetë! Z. Liçina: Katërmbëdhjetë. Sonet. Formë e Renesancës. Dy katrena dhe dy terca. Budishiqi: Mos mbaj ligjëratë. Por, trego. 49
Z. Liçina: Të gjitha i thashë. Dy katrena dhe dy terca. Dy herë katër tetë, plus dy herë tri - gjashtë. Gjithsej - katërmbëdhjetë. Sonet. Budishiqi: Jo, veç së paku tredhetë! Edhe më shumë! Z. Liçina: Po them, sonet. E kanë shkruar edhe Duçiqi e Rakiqi. Budishiqi: Ata kanë qenë tradhtarë. Z. Liçina: Eventualisht - Duçiqi. Lejoj... Rakiqi ka qenë atdhetar. Budishiqi: Përse e ke shkruar atë? Kush të ka shtyrë? Me kë je marrë vesh? Z. Liçina: Pendohem sinqerisht. Budishiqi: Vonë, vonë... Më herët është dashur të mendosh me kokën tënde. Kështu, z. Liçina e dërguan në burgun hetues. Ishte ajo koha kur pushteti i ri ende nuk ishte stabilizuar, ndërsa bjeshkëve fshiheshin çetnikët, “skriparët” dhe renegatë të tjerë. Ata ngandonjëherë kthenin në qytete dhe nën peceta në kafene linin mesazhe sikurse ky: “Këtu ka drekuar Mile Kozhurica, rebel çetnik. Rroftë Kral Petri!” Budishiqi merrej, pra, me punë edhe më serioze sesa ishte rasti i zotit Liçina. Prandaj, një ditë, e thërritën në Kosovë, ku s’rrinin rehat “skriparët” dhe zoti Liçina mbeti në burgun hetues, dy-tre muaj. Ishte i burgosur shembullor. Pak përzihej me të burgosur të tjerë, mezi fliste. Ngandonjëherë recitonte, me gjysmë zëri, disa vargje. Të Duçiqit e të Rakiqit më së shumti (“Për këtë neve na thonë, fëmijëve të këtij shekulli” etj. Ose: “Sonte, zonjë, te knezi në ballo ...”) Në janar, nisi marrja në pyetje. Tashti e merrte në pyetje njëfarë Projeviqi. “Kështu, pra, Liçina. Ti shkrove vjershën kundër Titos dhe LNÇ-së. Po a e di ti ç’u kemi bërë ne të tillëve, kjo nuk ka as gjysmë viti? E di ti mirë, e di. Nuk jam unë Budishiqi, këtë mbaje mend. Nuk ka tek unë vërrta-tërrta. Por fol. Kush të ka shtyrë? Me kë e ke thurur atë? Me urdhër të kujt? Kush ju ka paguar? Të gjitha me radhë.” Z. Liçina: Të gjithave u jam përgjigjur sinqerisht dhe me shpirt. Projeviqi: Lëre tashti, mor i gjorë, shpirtin. Çfarë shpirti. Z. Liçina: Besomëni, zotëri, as mua nuk më kujtohet gjë më. Projeviqi: Mos do të ta kujtoj unë? Z. Liçina: E pranoj, vargjet kanë qenë të papërshtatshme. Mbaj përgjegjësi të plotë morale. 50
P R O Z Ë
Projeviqi: Dhe nuk të kujtohet asnjë varg, thua. Z. Liçina: Jo, për fjalë të nderit. I shkrova në mëngjes, diku rreth orës katër. Drejtpërdrejt në makinë. Projeviqi: Hajde, vetëm vazhdo. Kemi ne punë edhe më të mençura. Z. Liçina: Pastaj vesha pardesynë dhe mora ombrellën. Më falni, e çfarë u bë me qenin tim? Projeviqi: Shihe ti, njëherë, ai sërish për atë qen. Të kam thënë: e ushqejmë çdo ditë, tri herë në ditë, me suxhuk dhe proshutë dalmate. I japim edhe qumësht, si të ishte qengj e jo qen. E ti vetëm vazhdo. Z. Liçina: Për këtë ju falënderoj ... Tashti m’u lehtësua shpirti. Projeviqi: More ti pardesynë dhe ombrellën dhe u nise të dalësh në rrugë. A ia tregova atë kujt? Z. Liçina: Askujt. Projeviqi: Kë takove rrugës? Z. Liçina: Nuk më kujtohet. Askënd. Projeviqi: Bukur për Zotin. Bukur, bukur. Nuk i kujtohet vjersha, nuk i kujtohen njerëzit. Ama mos m’u bëj ti këtu mua naiv. Nuk je ti i marrë kur di të thurësh vargje kundër LNÇ-së dhe popullit. Por ne do të të shërojmë bukur nga kjo. Po, po. Hiç mos u merakos ti. Porse ja lapisi, ja dhe letra, dhe thur, vëllaçko, sa ta dojë shpirti. Z. Liçina: Faleminderit, zotëri. Projeviqi: Mos falëndero fare, mor i gjorë ... Kjo i bie dhuratë. E tashti m’u humb sysh. Z. Liçina: Faleminderit, zotëri. Projeviqi: Dhe mos më dil para sysh derisa të mos e kesh përfunduar vjershën. Z. Liçina: Si urdhëroni, zotëri. Projeviqi: A të mjaftojnë për këtë ... fjala vjen, tre muaj. Z. Liçina: Tri ditë i kam tërësisht të mjaftueshme. Projeviqi: Marsh! Tri ditë - Përnjëmend. Shkruaj dhe fshi tre muaj. Le të jetë sikur ta thurte Zogoviqi! A më kuptove. Si Zogoviqi. Ose Majakovski ... E tash marsh! Z. Liçina qëndroi në qeli tre muaj, duke shkruar krijimin e vet. Shkruante dhe fshinte, siç i kishte thënë Projeviqi. Së pari thuri një sonet me rimë të puthur: abba. Pastaj e ndryshoi sistemin e rimës (të njëjtë) në abab, duke lënë tercat të pandryshuara. Pastaj ndryshoi tercat, më vonë 51
flaku dy rimat e fundit (“fronti-Piemonti”), sepse i tingëllonin disi arkaike. E pastaj ... iu harxhua letra. Provoi, pra, të gjitha variantet. Tashti nuk i kishte mbetur gjë tjetër veçse të priste. Pas saktësisht shtatëdhjetë e katër ditëve, e dërguan para Projeviqit. “Të shohim, poet”, tha Projeviqi. Z. Liçina zgjati letrën e tij mbi tavolinë. Projeviqi: Ulu, ulu. Ç’je shtangur ... Aty, aty, në kolltuk, bejon. Aashtu. Të shohim. Z. Liçina ishte ulur në cep të kolltukut, duke mbajtur beretën në duar. (Ajo ishte copë e vetme e teshave civile në të.) Thithi thellë aromën e kafesë dhe mbylli sytë, sikur të kotej. (Mbase mendonte për qenin e vet. Kush u bie në fije këtyre pleqve të matufosur.) E zgjoi nga dremitja Projeviqi. “Për nder, mirë ... Hallall të qoftë!” Z. Liçina: U përpoqa, zotëri. Projeviqi: Për Zotin edhe po shihet! Të lumtë. Ja, po e sheh si di ti, kur do. Z. Liçina: Për sa i përket ritmit, vjersha është e patëmetë ... Projeviqi: Mos e tepro. Z. Liçina: Dhashë gjithçka nga vetja. Projeviqi: Gjithçka, po thua. Bash gjithçka ... E, Liçina im, nuk e di ti ç’do të thotë të japësh gjithçka nga vetja ... Po a e the edhe vetë, mor jahu, se do të mund të gjendej edhe ndonjë rimë më e mirë, a? Pra, kërkoje! Kemi ne kohë, shoku Liçina, kemi kohë si zalli. Para nesh është e ardhmja, e tërë e ardhmja! Hiqmu sysh dhe të të mos shoh derisa vjersha të mos bëhet si të ishte nga Majakovski. A more vesh? Që fëmijët të mund ta recitojnë në shfaqjet shkollore dhe ushtarët ta këndojnë në rresht ... Ja letër edhe më, a të mjafton kjo ... Dhe marsh ... Merreni ... Me fat, poet. Këtu Projeviqi gjerbi kafenë e ftohur nga filxhani dhe sërish shikoi letrat e veta. Pastaj ngriti kokën. Projeviqi: E ti, ende këtu? Z. Liçina: Desha të pyesja, zotëri ... Projeviqi (i bie ballit me pëllëmbë): Aaaa, për pak të harroja ... Tashti po e ushqejmë me konserva amerikane, nga magazina e ministrisë. Ja, dy herë më i gjerë se i gjatë. Pasha nderin tim. 52
P R O Z Ë
Pastaj sërish u thellua në letra. Gjatë tre muajve vijues (viti është dyzet e shtatë) z. Liçina shpenzoi letrën si ndonjë mi. Kështu e kishte porositur Projeviqi, nëpërmjet rojtarit: “Po të pyet drejtori, mos po e ha letrën, sikur mi?” Qe ndërkohë edhe një shfaqje, ku disa aktorë nga qyteti recituan Majakovskin dhe të tjerë. Z. Liçina digjej në ethet krijuese. Majakovski nuk i pëlqente. Kjo është larg nga Duçiqi-Rakiqi. Larg. Dhe pa ritëm. Rimat kurrfare. Soneti i tij ishte shumë-shumë më i mirë. Thënë objektivisht. Pavarësisht nga biografia dhe prejardhja. Po ta kishte nënshkruar këtë ndonjë pjesëmarrës i LNÇsë ose ndonjë poet i ri, për këtë vjershë do të bëhej i famshëm. Kështu ... Vuri para Projeviqit një stivë të tërë letrash. “Ç’është kjo, i ziu Liçinë?” pyeti Projeviqi. “Vjersha, zotëri.” “Ashtu, vjersha. Dhe ti po mendon, Liçinë, se ne këtu do të luajmë shkollash. Mendon se unë nuk kam punë më të mençura sesa të lexoj vjershat e tua. T’i përzgjedh unë. Ndaj marsh! Të të mos shoh këtu së paku tre muaj. Ja (shikoi në kalendar mbi tavolinë), ja deri në shtator. A u morëm vesh?” Z. Liçina heshtte si mumie. Pa dyshim i zhgënjyer. “Po të pyes qartë: A u morëm vesh?” “Në rregull, zotëri.” “Pra, tash, bukur, mund të shkosh ... Ah, po, gati harrova: të ka pjellë bushtra. Gjashtë të këtillë (tregon), si arinj ...” Z. Liçina hesht, me kokën ulur. Projeviqi: Ç’ndodhi! Sikur nuk je i kënaqur. Z. Liçina: Porse ai ishte qen! Projeviqi: A, qen, po thua. E unë mendova që bushtër ... E, atëherë do të jetë që dikujt tjetër t’i ketë pjellë bushtra ... Në shtator, Projeviqi ua tregoi vjershën disa udhëheqësve. Disa thanë - e shkëlqyeshme. Disa – rrudhën supet: ashtu. Projeviqi (zbrazi rakinë e rrushit): Pra, gëzuar, shokë. Të gjithë: Gëzuar. Projeviqi: Domethënë, shoku Qiqko, ty nuk po të pëlqen. Shoku Qiqko: Paj, asgjë nuk po them. Biseda bëhet në zyrën e drejtorit të burgut. Ky është si njëfarë inspeksioni. Shoqëror. 53
Projeviqi: Këtë e ka shkruar një tradhtar, armik i popullit. Qiqko: Ai të cilin e pati burgosur Budishiqi. Projeviqi: Ai. U bë një pushim. Filluan pastaj për Budishiqin. Projeviqi: Të t’i tregoj të gjitha variantet. Shtatë-tetë. Secili më i mirë se tjetri. Vetëm pse Budishiqi nuk ma kishte ruajtur atë të parin. Qiqko: Dëm. Projeviqi: Të t’i tregoj. Qiqko: Ulu, mos u bëj fëmijë. Projeviqi u ul. Pinë edhe nga një. Pastaj edhe nga një. Projeviqi: A të ta sjell. Ta shohësh si reciton. Qiqko: Sille. E sollën. Z. Liçina shtrëngonte kapelën në grusht. I ofruan raki. Ai i falënderoi. Projeviqi: Hajde, recitoje variantin e fundit. Që shoku Qiqko të të dëgjojë. Qiqko: Hajde, hajde. Mos bëj naze ... Kur ke ditur të shkruash të tillë ... Ja, fjala e nderit: nëse vjersha është e mirë - do të të lëshojmë. Porse ta recitosh bukur ... Projeviqi: Si herën e fundit. Z. Liçina nisi të recitonte sonetin e tij, ashtu siç kishin recituar aktorët atë ditë në shfaqjen për të burgosurit. Ose atij i dukej se recitonte ashtu. Ngrinte duart drejt qiellit (plafonit), drejt zemrës, e në fund u përkul. Gati të bënte kniks. Projeviqi shikoi shokun Qiqko. E pastaj tha: “I lirë je!” Dhe e liruan. Z. Liçina nënshkroi fletëlëshimin dhe vërtetimin që i mori gjërat e veta: rrobat, orën, stilografin, sheshirin, këmishën, brekët, jelekun, kravatën, mantelin e shiut, faculeltën, rajthoznet, çorapët, këpucët (të cekëta, të verdha, numër 37), një tufë çelësash. Rojtari e përcolli deri te porta. Z. Liçina u nis drejt qytetit, më këmbë. Era shkëpuste gjethet e plepave, në hove. Gjethet fluturonin në lartësi dhe anash, si trakte të hedhura nga avioni. 54
P R O Z Ë
Arriti përpara shtëpisë diç para nëntëve. Thirri qenin e vet, në emër: Lunjo! Lunjo! Qeni nuk u përgjigj. Pastaj z. Liçina hapi derën dhe ia zuri frymën kutërbimi i banesës së mbyllur. Tërhoqi gishtin nëpër pluhur mbi tavolinën e shkrimit. Tavolina dergjej e zbrazët, makina i qe konfiskuar. Më pas, pa e hequr mantelin, ndezi kazanin e madh në banjë. Derisa ngrohej uji në kazan, nisi të fshinte pluhurin nëpër dhomë. Provoi ujin me gisht, pastaj u zhvesh dhe hyri në ujë të nxehtë, gati të valë. U la, duke mërmëritur, veç sa nuk ia dha këngës. (Do të ishte dëgjuar. Teta Mara e kishte parë kur kishte hyrë.) Pastaj u fërkua me peshqirin e pastër që e nxori nga tuba e teshave të hekurosura në dollap. Sapunin e rrojës e mbante në dorë të majtë, ndërsa me të djathtën shpërndante shkumën faqeve, me lëvizje të ngadalta si tango. Mbushi plot grushtin me ujë kolonje dhe e fërkoi së pari fytyrën, pastaj gjoksin, nëpër të cilin zgjateshin qimet e bardha të pleqërisë. Në fund fryu faqet si me ujë dhe nisi t’i godiste lehtë me shuplakat ku kishte hedhur krem. Lëkura e thatë thithte yndyrën si toka e etur ujin. Pastaj nisi të vishej ngadalë, të gjitha të reja dhe të pastra. (Gjithçka binte nga pak erë naftaline dhe përbujtjeje.) Brekët, kanotierën, këmishën. Pantallonat e reja (nga të vjetrat nxori vetëm askitë), dhe zhilenë e re e xhaketën nga kompleti. Çorapët të pastër, deri në gjunjë. Këpucëve u fshiu pluhurin me faculetën e vjetër. Pastaj edhe një herë u pa në pasqyrë. Hodhi në banjë peshqirin e lagësht që e kishte varur mbi litar, pastaj hoqi litarin nga njëri skaj, kurse nga tjetri e shkuli bashkë me gozhdën. Vuri në karrige një copë gazete (“Politika”) që kishte mbetur në banjë që para burgosjes së tij. Litarin e lidhi për çengelin në të cilin ishte varur llamba, kurse lakun ia vuri vetes në qafë. Pastaj shtyu karrigen me këmbë. Përktheu Sulejman Dërmaku
55
56
P R O Z Ë
Klara KODRA
Shkrimtare, studiuese dhe përkthyese, Kodra lindi në vitin 1945. Që nga viti 1965 e deri në vitin 2013 ka punuar në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë që tani është nën varësinë e Qendrës së Studimeve Albanologjike si punonjëse shkencore për studimin e letërsisë së arbëreshëve të Italisë. Ka titullin shkencor Profesore-Doktore. Është dekoruar me Urdhrin “Naim Frashëri” të Klasit III. Ka fituar çmime kombëtare dhe ndërkombëtare në konkurse letrare. Disa nga veprat e saj studimore janë: Vepra poetike e Zef Serembes, Poezia e De Radës, Tipologjia e poemës arbëreshe, Dramaturgjia e arbëreshëve të Italisë, Jul Variboba në kontekstin e letërsisë shqiptare etj. Kodra është autore e shumë teksteve shkollore dhe, po ashtu e librave letrarë: Buzëqeshje, Rrugë të hapura, Ne rendim, Bisedë me vëllezërit, Pasqyra magjike (vjersha për fëmijë, shqip dhe italisht), Fjalë të pathëna, Erdhi dita e Arbrit e dhjetëra vepra të tjera të përkthyera dhe shkrime shkencore.
DORËSHKRIMI
(Fragmente nga romani)
Shefi i katedrës i kishte vendosur një afat të prerë për mbrojtjen e doktoratës. Ai mbahej si miku i tij, po a ka miqësira në shkencë? Ai e hiqte veten si mbrojtës talentesh, si babai i tij shpirtëror, ndonëse e mbante veten akoma si të ri. Dukej qartë që kishte qenë djalë i pashëm dhe ishte akoma tërheqës. Sidoqoftë e mbante veten si tepër modern. Po... a do të duronte dot që nxënësi i tij t’ia kalonte?, – pyeste veten Rediani kur i shkonte mendja se ç’bombë atomike mbante të fshehur dhe çfarë shpërthimi do të ishte disertacioni1 i tij! Ca zbulimi sensacional, ca vetë talenti që ai kishte (Pse të shtirej si modest? E dinte shumë mirë që kishte talent dhe që i kishte përvetësuar 1 Studiuesi i ri Redian ka gjetur në Francë një poemë të panjohur të Serembes dhe nuk e ka shpallur ende. (Shënim i autores).
57
mirë metodat moderne, sidomos metodën krahasuese, po edhe metodat strukturaliste dhe psikanaliste). Kjo e fundit do t’i jepte shumë dorë me një poet si Serembeja. Kishe dëgjuar sikur... ajo sociologia marksiste që kishte shkruar një monografi... (kur? tridhjetë vjet më parë? Jo, tridhjetepesë? Pak a shumë kaq apo vetëm njëzetepesë? Sidoqoftë, të gjithë e dinë që studimet letrare plaken shpejt. Aq më tepër një studim marksist) donte ta ribotonte të përpunuar monografinë e vet... e pabesueshme! Kjo praktikë ndiqej aq rrallë në shkencën shqiptare. Ku do t’i gjente fondet? Në mos ta financonte vetë. Prapë... ç’do të nxirrte prej asaj vepre? Ta ripunonte me rrënjë? Po s’ishte më e re... dhe ç’kuptonin studiuesit e atij brezi nga metodat moderne? Mandej asaj i mungonte kjo vepër e zhdukur që ia rriste shumë përmasat poetit. Një bërthamë të parë Serembeja e kishte nxjerrë në jetë më 1883, po sigurisht duhet ta kishte shkruar në vitet shtatëdhjetë... ku? Në Strigari? në Brazil? I vetmi poet bohem shqiptar i asaj kohe. Në socializëm e kishin etiketuar si patriot. Sa pak e kishin kuptuar, ai ishte një poet rebel... jo revolucionar si kishte pretenduar një tjetër studiues... ndofta anarkist, sidoqoftë një shprehës tipik i “brengës së shekullit”... jo pesimist si Leopardi, por ..... Në atë kohë kishte dalë edhe një poet arbëresh socialist, po Serembeja ishte shumë larg nga socializmi, ndonëse shqetësohej edhe për gjendjen e fshatarësisë, po problematika sociale gjithnjë të kufizon, ndërsa problematika filozofike... Sa e çuditshme ishte ajo poema, një fantazmagori kozmike dhe në qendër të saj, heroi, poeti dhe nga ana tjetër, Perëndia, ky sundimtar i Gjithësisë. Sigurisht poeti do t’i ishte përmbajtur modelit biblik të Jobit, sa shumë ndikonte Bibla në letërsinë shqiptare... Cili kritik kishte thënë se Serembeja ishte ateist? A mund të sfidosh me aq zjarr dikë që beson se nuk ekziston? - Redi! Ku e ke mendjen? Kena, tërë shkëlqim, provokuese, me pantallonat e ulura sipas modës, me atë zë ledhatar dhe thumbues. - E di që iku ora? Prapë i kishte lyer flokët, me atë shkëlqim prej bakri, më tepër shëmtohej se sa zbukurohej, ku ajo, ku Zhaneta! - Ke ndërmend të rrish këtu tërë ditën? Ai e vështroi në sy: edhe sytë e saj ishin lyer jashtë mase, po prapë ishin të bukur, të zes, të ndritshëm. S’ishte e shëmtuar, jo, aspak, po çuditërisht shëmtohej duke dashur të ngjante më e bukur, të koregjonte natyrën. 58
P R O Z Ë
- Kur do ta mbrosh temën? Asaj iu bë qejfi për interesimin e tij dhe filloi të fliste shpejt dhe tërë entuziazëm. Po tani ai s’e dëgjonte më. * * * Nimes, shkurt 2005 E dashur Rita, kaloi kohë e gjatë, unë pres nga ju, ju nga unë. Unë aty e ka mendjen. Ju kujtoj ditën, natën më dilni në ëndërr. Më vjen keq që atdheu ynë do shekuj të bëhet si Europa! Francezët nuk japin kurrë pamje nga qendra e Tiranës (veç sahatin e xhaminë). “Tirana” thonë e ne shohim: pallate të pasuvatuara, rrugë me baltë e plehra e njerëz të shëmtuar që s’duken të qytetëruar. Unë e kam në mendje qendrën e bukur ku kaloja çdo ditë, brezin tim, të veshur bukur dhe të bukur.... Dhe e marr me mend që tani vishen bukur të gjithë, edhe pse vendi është në krizë. Këtu në Nimes qendra është qindravjeçare. Plazhi është shumë i bukur, po uji s’është aq i kthjellët sa në Dhërmi. Jemi njerëz që jetojmë afërsisht 70 vjet e pesëdhjetë i kaluam në “burg” pa njohur asgjë nga kjo botë! Çuditeshim me “Bllokun”!... Këtu në Nimes ka zona e rrugica të mrekullueshme! Këtu në Francë pasi mbarohet një rrugë apo një ndërtesë, mbillen pemë, likustra e lule dhe bar në çdo pëllëmbë, pastrohet mirë e mirë e pastaj quhet e përfunduar. Tani e njohëm më në fund ku gjendet e vogla “Albani”. “E varfër dhe islamike” s’harrojnë ta thonë shpeshherë duke treguar vetëm, xhamitë. Kur na pyesin u përgjigjemi “jemi pa fe”. A s’është e vërtetë? Ju përqafoj të gjithëve Julia *
* * Ajo tavolina me mbulesë blu .... (edhe tavolinat ishin politizuar? Atij i kujtohej se dikur në atë dhomë kishte qenë një tavolinë me mbulesë të kuqe). Redi ishte indiferent ndaj politikës, shkencëtarët ashtu duhet të jenë; shefi i tij i kishte treguar që një herë në socializëm i kishte shkarë 59
pena dhe kishte shkruar që tipari më i rëndësishëm i shkencës letrare është objektiviteti shkencor dhe shefi i tij komunist e kishte qortuar rreptë: “Tipari kryesor i shkencës sonë është “partishmëria”. Sa të ndrydhur kishin qenë studiuesit e atij brezi! “Kurse ne jemi të lirë” mendoi. “Po s’jemi të mësuar me lirinë – i shkrepi në mendje- si ai i verbëri që papritur i vinë sytë”. Po dale, ç’po thoshte ajo vajza para tij? Fjalët e saj ishin të errëta, tamam si një ekuacion i gradës së dytë. Anëtari i komisionit aty pranë i shkelte syrin, ai s’i donte kurrsesi metodat moderne, po kryetar komisioni ishte shefi që hiqej si modern. Redi duhet të vendoste diçka. Si Salomoni. * * * - Domethënë, e ke vendosur? Do t’i vesh rreth kokës ? Zëri i Altinit në telefon tingëllonte i qeshur dhe i shkujdesur si gjithnjë. S’dinte pse ia kishte treguar të gjitha për Zhanetën. Kishte folur edhe për mundësinë e martesës me të, ndonëse për këtë s’ishte edhe aq i sigurt. Mbase donte të mburrej me një të dashur si Zhaneta. - Po mamaja s’di gjë? - Jo, akoma. - E gjora ajo! Një tjetër nuse franceze! - Pse? Ti? - Jo unë. - Ergysi? - Po. - E ka vendosur? - Kanë tre vjet bashkë. Ajo ia ka prerë shkurt. - Po mamaja? - Mos pyet! - E njeh ti? Iu duk sikur e shihte të vëllanë tek mblidhte supet përtej fillit të gjatë të zi. - Shumë elegante. Brune. S’e shan dot. - S’të pyeta për këtë. - Po kush i merr vesh femrat, more vëlla! Ti kujton se e njeh atë tënde. - Më mirë mos fol për të. - S’po ta shan njeri. S’po komunikonin dot. 60
- Mos ia thuaj mamasë... tani për tani. - Mos u tremb. Shpotitës. Si gjithnjë. Po e kishte ndjenjën e solidaritetit. - Po ajo jotja? - Ahu! - Jeni ndarë? - Jo, por është shpejt për gjëra të tilla. - Më bëhet qejfi... për mamanë. - Për vete.... do shokë, e di! - Hajt, au revoir. - Eja sa më shpejt. Mami mërzitet, ti e di.
P R O Z Ë
61
62
P R O Z Ë
Rrahman PAÇARIZI
Studiues, linguist dhe mësimdhënës universitar, Paçarizi u lind më 3 maj 1972 në Dragobil ku kreu edhe shkollën fillore. Të mesmen e kreu në Rahovec, ndërsa studimet në të tria nivelet në Universitetin e Prishtinës, ku doktoroi më 2013. Në Universitetin e Prishtinës punon nga viti 1997. Mban lëndët Morfologji e gjuhës shqipe, Psikolinguistikë, Histori e studimeve albanistike, Metodologji e punës shkencore. Është ndër themeluesit e Degës së Gazetarisë ku mban lëndët Radiogazetari, Media publike, Intervistë dhe talk show dhe Konvergjencë e medies. Dy vjet ka qenë prorektor për mësim në Kolegjin AAB dhe katër vjet ka qenë kryetar i Bordit të Radio Televizionit të Kosovës. Nga viti 1999 deri më 2008 ka punuar për radion amerikane Evropa e Lirë. Ka botuar: Shiu i vdekjes, poezi 1994, Prapë vonë, poezi 1998, Shqipja standard në parametra psikolingistikë, Fjalor i termave Psikolongistikë. Aktualisht është drejtor i Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe kulturën Shqiptare. Jeton në Prishtinë.
ÇMENDJE Të gjithë të çmendunit e të pastrehët e qytetit e lakmonin. I flis nin të gjithë. I jepnin ndonjë monedhë, ndonjë byrek me jogurt ose pa të, qofte e çka jo tjetër. Me i ndejtë ngat, mund të të jepte diçka nga racioni i tij i dytë, që herë pas here i tepronte dhe nuk kërkonte shumë për këtë, përveç se me e rujtë natën kur frynte erë, e cila e linte pa gjumë. Kurrkush s'dinte a ish vërtet i çmendun, a veç i pastrehë Bashkia nxori një rregullore të çuditshme- të pastrehët mund të silleshin si të çmendur dhe askush nuk kishe të drejtë t'i pengonte në veprimet e tyre. Të pastrehët fillimisht u alarmuan dhe bënë zhurmë e protesta, por dikush i kish bindë se nuk humbnin gjë pasi do t'i shfrytëzonin dy palë benificione. Ndërkaq, të çmendunit bënë edhe protesta pasi nuk donin që dikush t'u hynte në hise. Kryebashkiaku i tha përfaqësuesit të të çmendunve se kishte shumë pak mundësi që dikush që s’ishte i çmendun të bahej si i çmendun... Dhe, kështu u la. 63
2. Ai gjithë ditën kapardisej rrugve. E njihnin pothuaj të gjithë. E përshëndesnin me nënqeshje, ia jepnin dorën e me të edhe ndonjë kafe. Ndërronin ndonjë llaf pasi analizat e tij politike të bënin me qeshë me sinqeritetin dhe patosin. Thuhej se kish qenë student i zoti, por kish rrëshqitur, i kish ikë mendja nga leximi i tepërt. Ai vetë nuk donte t'ia përmendnin shkollën dhe ky fakt i bënte edhe më të besueshme legjendat për gjeniun e çmendun leshator që mëngjesi e gdhinte në vesën e barit në qendër të qytetit, përpara filologjikut. Ajo ishte mbretëria e tij dhe e të gjithë të çmendurve të qytetit.. Ose, të gjithë po çmendeshin...
3. Sundimtari i alesë së Bibliotekës Kombëtare nuk dihej nëse ishte i çmendun apo vetëm një i pastrehë që kish përfitu nga vendimi i Bashkisë. Në fakt, kryetari i Bashkisë ish çmendë tash frik, pasi ish zgjedhë kryetar. Ai kish nisë me u sjellë çuditshëm gjatë fushatës dhe premtonte se do t'i grumbullonte qentë endacakë në një qendër grumbullimi. Të gjithë e panë si njeri tek i cili mund t'i mbështesnin shpresat, pasi ai e kish shok shkolle sundimtarin e alesë së Bibliotekës dhe premtonte se do t'ia merrte qentë e kudrat. Pak muaj më pas, kryetari i Bashkisë u çmend. Dikush tha se hanin darkë tinëz me sundimtarin e qenve me lugë e pjata alumini, të cilat kur oksidoheshin siç ishin oksidu tashmë, shkaktonin çmendje. Asgjë mangut kish sundimtari i qenve, veçse rrinte me qentë që e ruanin. Ata e ruanin, ai i ushqente. Ata ishin qen endacakë deri dje e ky kish frikë nga ujqit. Edhe ky ish çmendë një natë me hanë pesëmbëdhetë.
4. Tashmë sundimtari i alesë së Bibliotekës, thuhej se ish mërzitë shumë kur e kish lënë vajza me të cilën shkonte tash e dy-tri vjet, që ishte motra e tash Kryetarit të Bashkisë. Njerëzit thoshin se ajo ish nda pasi e kish marrë vesh se ai dhe vëllai i saj ishin homoseksualë, madje edhe se kishin përzi edhe mes vete, që se domethënë kishin raporte seksuale e jo vetëm miqësore, siç tregoheshin para të tje rë ve. Ai ish mërzitë se e kish humbë vajzën, shokun, por edhe fa mi ljen, pasi në lagje e në fakultet e ngacmonin si homoseksual. Në të vërtetë, ai e kish zënë vajzën me një tjetër duke klithur aq fort 64
P R O Z Ë
sa ish ndier i tradhtuar e poshtëruar, por nga turpi, inati e krenaria gjoja mashkullore nuk e kish tregu asnjëherë arsyen e vërtetë të ndarjes. Më mirë me u njoftë si homoseksual sesa si mashkull i lodhun që e tradhtonte femra me te cilën ishte i lidhur e mbi të cilën kish ndërtu rrëfimet e fuqisë së tij mashkullore, të cilave as u besonte kush. E për më shumë, të gjithë neveriteshin nga bërja publike e raporteve seksuale me vajzën që besohej se do ta bënte grua... Aq ish mërzitë e hidhëru dhe ndihej i poshtëruar, sa një natë me hanë pesëmbëdhetë, doli te Biblioteka dhe uluroi aq fort, aq trishtueshëm e aq bukur, sa ujqit nga Lugina e Gërmisë iu përgjigjën ulurimës së tij dhe atij iu mbush mendja se edhe ai ishte ujk... Nuk iu besohej atyre që thoshin se në Katedralen e sapondërtuar ish ripagëzu me emrin Ukë.
5. Tash flinte jashtë i rrethuar nga qentë dhe kudrat, që e ruanin ndërsa ai i ushqente. Vajzën s›e shihte më. Kryetarin e Bashkisë e takonte fshehur netve kur frynte erë e fortë e binte shi, pa e marrë vesh kush, ndërsa të çmendunin më të popullarizuar të qytetit e urrente për vdekje. Vajza e kish tradhtu me të, por s›e dinte kush. Njeri i gjallë s’e dinte. Një mëngjes, teksa me të dashurën po dilnin nga banesa e saj për me shku kah fakulteti dhe teksa po grindeshin dhe ky i kërkonte mirëkuptim për gjendjen e tij të përgjithshme, e panë të çmendunin më të popullarizuar të qytetit tek po flinte i mbuluar me kartonë. Copë e copë siç ish, i kish dalë ai sendi për fushe. Ajo s›mund i hiqte sytë dhe bëhej sikur pështirosej nga pamja, por sytë s›i hiqte dot. Folën e fëlliqën për të, por asaj kurrë nga mendja s›iu hoq. Pastaj, krejt rrodhën shpejt dhe i çmenduni më i popullarizuar i qytetit, kurrë më nuk mbulohej kur flinte jashtë, ndërsa ai pasi ulëriti si ujk, u bë sundimtar i alesë së Bibliotekës Kombëtare dhe i disa qensh e kudrash... E i çmenduri më i njohur i qytetit, tashmë e kish të ndaluar zonën që e sundonte ai... 6. Ligji i ri i Bashkisë për të çmendunit e të pastrehët kish kriju oaza çmendie në qytet. Kryetari i Bashkisë nuk mërzitej se çka mendonin apo se si ndiheshin qytetarët e tjerë. Ata po shtyheshin kah periferia. Në qytet tashmë kish disa oaza çmendie - Alea e Bibliotekës Kombëtare, Sheshi «Nëna 65
Terezë» an›em›skej si dhe dy tri rrugë larg qendrës së qytetit zotëroheshin nga të çmendun, nga të pastrehë e lypës që kishin përfitu nga ligji i Bashkisë. Njerëzit e tjerë shtyheshin të trishtuar kah periferia ose silleshin si të çmendun për me përfitu nga ligji i Bashkisë. Kryetari i Bashkisë kish edhe pesë vjet mandat dhe njerëzit tashmë i kishin humbë shpresat se do të kishte ndonjë ndryshim. Madje, përditë po fitonte më shumë elektorat. Qen, deri dje endacakë, tash shëtisnin shlirë rrugës kryesore dhe ushqeheshin nga të pastrehë që ndienin keqardhje për ta. Sundimtari i alesë së Bibliotekës Kombëtare ua lidhte nga një shirit të zi në bisht dhe tek atëherë mund të endeshin shlirë e të mos trajtoheshin qen endacakë. Qenve u vinte shirita të zi e kudrave shirita të verdhë. Askush nuk e shpjegoi kurrë pse ky dallim, por shumë pronarë qensh i trodhën qentë e tyre për t›u vënë shirita të verdhë... Ish e dashura e tij ish gjetë e vdekur në banesën e tyre. Thuhej se ish përdhunu dhe më pas e kishin vra. Thuhej gjithashtu si kish vdekë si me buzë në gaz. Policia bashkiake në një komunikatë publike tha se ajo ish vetëvra. E varrosën natën. Sundimtari i alesë së Bibliotekës ulëriti tri herë fort në çastin e varrimit, ndërsa qentë dhe kudrat luruan mnershëm. Aq mnershëm, sa për tri orë të gjithë qentë e qytetit, por edhe të çmendunit e endacakët u strukën në ish strofullat e tyre skaj kontejnerësh të bërllogut, në hyrje të pista ndërtesash e rrëzë këmbësh të urës së madhe... 7. I çmenduni më i popullarizuar i qytetit kishte shumë frikë nga qentë e rrjedhimisht nuk guxonte të mbante qen si pjesa tjetër e pasuesve të tij të deridjeshëm. Përveç se ishte i dalë mode, meqë nuk i shkonte asnjë qen pas e për të qenë ne modë duhej me pasë qen ose me qenë qen, armiqësia me sundimtarin e alesë së Bibliotekës, i cili ish fuqizu për shkak të qenve dhe lidhjeve me kryetarin e Bashkisë, e kish fundosë në fund të pusit tashmë. I çmenduni më i popullarizuar i qytetit po mbetej përditë e më i vetmuar dhe po tërhiqej kah periferia, andej kah po tërhiqeshin qytetarët që s›kishin përfitu nga ligji i Bashkisë për të çmendunit e të pastrehët. Rrallë e tek gjendej dikush që t›i jepte ndonjë kafe, ndonjë qofte, ndonjë metelik a rrobë për t›u mbështjellë, tash kur fjetja zhveshur s›i bënte punë më. Edhe ato pak gjëra që i falnin, detyrohej t›ua jepte të pastrehëve dhe të çmendunve që e ruanin netve kur frynte erë që sillte shi, ndërkohë që 66
P R O Z Ë
tash e shumë muaj erërat e mbarsura me shi të ftohtë s›kishin të ndalur. Kurrë s›mundi ta mundë frikën nga erërat dhe nga qentë. Tash, kur erërat ishin të përnatshme, si edhe qentë sundimtarë të shesheve të qytetit, e kur qyteti po mbushej me të çmendun, ai s›kish si me qenë i çmenduni më i popullarizuar. S›dinte kë ta luftonte më parë-frikën apo urinë. E, nuk ishte e lehtë as humbja e statusit të më të popullarizuarit që i kish siguru jo pak privilegje. Një çare vetes do t›ia bënte patjetër- të ikte në tjetër qytet, vështirë ta gjente një që të mos ish vërshu nga çmendia, të ikte në periferi, vështirë ta mbanin me bukë e të gjente strehë a njerëz që ta ruanin natën nga erërat e qentë...
8. Sa më shumë shtoheshin të çmendunit, aq më pak rrisk i mbetej të çmendunit më të popullarizuar të qytetit. E, të çmendunit shtoheshin përditë- se kah vinin. Me qenë i çmendun, me pasë qen, e me qenë qen po bëhej stili i jetës në qytet. Ata bënin ç›të donin, se ishin të çmendun. Sundimtari i alesë së Bibliotekës po fitonte terren, por ish lodhçmendur nga njerëzit që çmendeshin përditë- nuk u besonte pasi luanin të çmendunit e nuk ishin të tillë, apo ndoshta ishin vërtet të çmendun meqë vetëdijshëm luanin të çmendunit. Kryetari i Bashkisë ende e vizitonte vetëm natën, edhe pse s›kishte më arsye dhe mund ta vizitonte edhe ditën. E kish marrë malli dhe i nevojitej i çmenduni më i popullarizuar i qytetit, por s›mund t›ia falte kurrë proçkën që ia kish ba. Gjithë e mendonte shtritë duke fjetë me gojën hapur dhe me sendin jashtë. E urrente edhe pse ia kish pa hajrin. Nuk donte ta vriste edhe pse lehtë mund ta bënte, pasi më askush s›e ruante natën. Përnatë i çonte qentë dhe kudrat e tij, që kur ishte në gjumin më të thellë ta rrethonin dhe të lehnin e luronin rreth tij deri ngat vdekjes. Pastaj të çmendun të tjerë fshiheshin në barin përreth e bënin me gojë sikur frynte erë e fortë që sillte shira. Ai, frikë më të madhe se erën dhe qentë nuk kish. 9. Pas shumë javësh pa gjumë dhe i frikësuar nga terrori i qenve dhe nga zhurma e të çmendunve që imitonin frymën, i çmenduni më i popullarizuar i qytetit ish rraskapitë e dërrmu. Halucinacionet e zakonshme, tashmë kishin ndryshu. Shihte ëndërr llava ujqish që e rrethonin dhe ulërinin
67
sertë mbi kokën e tij, shihte lukuni çakejsh që i silleshin kufomës së tij dhe ia nxirrnin jashtë zorrë e mushkëri, shihte llava qensh me kudër që e grinin pamëshirshëm, si një thes bërlloku. Shpesh e shihte ëndërr edhe motrën e kryetarit të Bashkisë, ish të fejuarën e sundimtarit të alesë së Bibliotekës tek luhatej e varur në një degë lisi të një prerie që ai e dinte mirë se ku i binte dhe gjaku i rridhte teposhtë këmbësh. «Eja, eja» ishin thirrjet e vetme të saj, sa herë që ky përpiqej t›i fliste, sa herë përpiqej t›i kërkonte një përgjigje se përse ia prishte gjumin tash dhe përse ia kish prishë gjumin atë mëngjes kur ky po flinte në cep të rrugës, pa asnjë brengë në shpirt, pa asnjë vesvese, pa asnjë shqetësim, pa asnjë lakmi, pa asnjë tundim, me frikën e vetme nga qentë dhe nga fryma që sillte shi. E urrente veten për pantallonat që nuk i kish mbërthy mirë, por trupi i tij e donte një liri çfarë e kishte edhe mendja e tij. Kurrë s›kish mendu për koncepte të jetës natyraliste, por thjesht i dukej se trupit te tij i duhej ajri i freskët i natës dhe veç veshkave që i mbështillte mirë. Gjithçka tjetër e linte të frymonte lirshëm dhe tani po mbytej pikërisht në atë lirinë e tij prej të çmenduni...
10. Qentë po e pushtonin qytetin përditë e më shumë. Eshtra të gërryer e të mbetur rrugëve, të brendshme plot ushqim të patretur, zorrë të përlloçura e çka jo tjetër kundërmonte nëpër shesh në qytetin e bërë përshesh. S›kishte as kush e pastronte as kujt i pengonte ai kundërmim, pasi qyteti ish vërshu nga qentë e harlisur dhe kudrat e fryra që ishin ngarkuar nga qentë epshorë që as prisnin më radhë por i kërcenin secilës kudër, përveç atyre të sundimtarit të alesë së Bibliotekës. Qytetarët e tërhequr në periferi përditë e më shumë i shmangeshin qendrës së qytetit. Fëmijët e tyre nuk i linin vetëm as për të luajtur para banesave. Dy muaj pas vërshimit të harlisur të qenve, kudrat kishin nisur te pillnin këlyshët e parë të cilët të pambrojtur siç ishin shpesh shiheshin të shqyer rrugëve. Kudrat pllè përpiqeshin t›i ruanin, por llavat, lukunitë e qenve s›pyesnin kur ishin të uritur e uria po pllakoste tashmë qytetin e qenve. Përnatë, angullitje e lurima të mnershme po e tmerronin të çmendunin më të popullarizuar të qytetit. Ai po përhanej dita-ditës. Pak nga frika prej qensh e pak për të siguruar mbrojtjen e kudrave, tash kur të çmendunit dhe të pastrehët e tjerë e kishin braktisur dhe nuk e ruante kush, ai kish 68
P R O Z Ë
nisur të mblidhte dhe te ushqente me çka kishte këlyshët e braktisur. Nuk i bënin punë më fjalimet madhështore të cilat, kur i mbante më parë, mblidhnin plot njerëz që ngazëlleheshin nga përzgjedhja e fjalëve e frazave të fuqishme që të çonin në luftë, me bâ e mos me ditë se i thoshte një i çmendun. Tash fjalimet e tij ishin fjalime të përhanta të cilave s›kishte dreq që u binte në fije. Prandaj, turma që dëgjonin po zalishtoheshin ditaditës. Tash e dëgjonin vetëm këlyshët që i kish marrë për t›i ushqyer. Ata i ndiqnin fjalimet, pasi pas fjalimeve ai u jepte ndonjë gjë me ngrënë dhe i mbështillte me pallton e tij, të cilën s›e hiqte asnjëherë - nga njëra anë i dukej vetja si lider i madh që meritonte të dëgjohej e në tjetrën anë palltoja e siguronte qe ai sendi të cilit ia kish pa sherrin të mos i lëvarej jashtë pantallonave të grisur e te hjedhun...
11. E gjithë kupeja e trenit ishte e zbrazët dhe nuk prisja që dikush ta zgjidhte pikërisht ulësen përballë meje, aq më pak kur kisha zgjatur gjunjët dhe isha hapareshur, ndërsa valixhja ime e përlloçur ish ngatërru aq asimetrikisht ndërmjet ulësesh, sa që me kërku me u ulë aty ishte si me lypë sherr për së kthjellti apo si me u çu në krah të majtë. S'ma hante mendja se ndonjë gjë në mua mund t'i kish bâ përshtypje, përveç syve të ajun e të skuqur nga pagjumësia, pasi isha zgjuar në orën pesë të mëngjesit, duke pasë pasur frikë gjithë natën se nuk do të më dilte gjumi, për ç'shkak e kisha lutur recepcionistin të më zgjonte në orë pesë e shtatë minuta nëse nuk zbrisja poshtë deri në pesë e pesë e i cili kur zbrita në orën pesë tha se tash nuk kishte nevojë të më zgjonte dhe qeshej sa mundte duke i nxjerrë dhëmbët e verdhë me ca mbetje ushqimesh, përveç veshjes sime paksa të çuditshme me sako, xhinse e patika, krejt të kaltra, e një bluzë të hollë bojëgjake që normalisht nuk e vishja pasi me nxirrte barkun dhe duhej ta mbaja frymën, përveç valixhes me 64 tiketa aeroportesh që gjithmonë harroja t'i hiqja, për ç'shkak shpesh më ish ngatërru valixhja dhe s'më ish kthy me nga dy javë, përveç telefonit që e mbaja në dorë duke shikuar e rishikuar, duke shijuar e rishijuar fotografitë e një nate më parë që m'i kish bâ një ruse e dehur e cila herë ma kish pre kokën e herë këmbët, por që këmbëngulte se ishte fotografe profesioniste dhe se në shkrepjen e radhës do ta bënte kryeveprën deri sa trupi i bëshëm iu plandos në platformën e anijes luksoze dhe ne mezi e ngritëm duke pasur kujdes të mos e 69
shfrytëzonim rastin për t'ia prekur cicat a vithet e tulta, ndërsa ajo qeshej krejt pa kontroll... Gjermanja kokëkuqe me fytyrën plot quka as e kishte idenë për këto hamendje të miat- thjesht e shtyu me gju valixhen time dhe u lëshua në ulësen përballë.
12. Seminari për uljen e agresivitetit të qenve deri në vrasjen e tyre niste në orë nëntë të mëngjesit, ndërsa aeroplani im nga Dusseldorfi për Pragë nisej në nëntë e gjysmë. Kështu e kisha humbur një prezantim që fliste per demotivim seksual të qenve me çka ulej agresiviteti dhe qentë më nuk do të ishin të rrezikshëm. Kishin thënë se qyteti mund të shpëtohej vetëm duke i demotivuar seksualisht qentë e harbuar dhe të zotët e tyre. Injeksionet kushtonin shumë, prandaj propozohej kastrimi i tyre.
13. Gjunjët më digjnin thekshëm dhe s'kisha ku t'i shtrija, pasi gjermanja flokëkuqe e fytyrëqukthe ish ulë në ulësen përballë meje. Më dukej sikur qindra gjilpëra të imta më ishin ngulur nëpër këmbë duke vallëzuar shfrenuar gjate gjithë natës sa rusja e dalldisur dhe e hazdisur më merrte me zor për të vallëzuar. Unë kurrë nuk vallëzoja, por rusja e harlisur më kapte me të dyja duart, me tërhiqte deri ne podium dhe bënim vallëzime të përhanta që i bënin me qeshë krejt të pranishmit që ende ishin esëll. Sa herë doja të largohesha ajo më ngrehte fort e ma mbështeste kokën në gjoksin e saj i cili në rrethana normale do të ishte më se i dëshirueshëm, por tash kundërmonte një aromë të neveritshme vezësh të ziera, ndoshta nga përzierja e djersës me deodorant a ndonjë parfum jo të shtrenjtë. I humbur në kujtimet për rusen e hallakatur që donte me ardhë në hotelin tim dhe pishman për krejt budallallëqet që kisha bâ dhe nga abuzimi me personalitetin tim u rrëqetha nga një lehje qeni që ma dridhi një nerv që niste nga maja e kokës e mbaronte diku në vehte. Lehja që erdhi nga tableti i gjermanes ishte si lehja e qenve ne banesën ku isha vendosur muajt e fundit, në periferi të qytetit, pasi qentë kishin invaduar qendrën e qytetit dhe po zgjeroheshin në formë rrathësh. Edhe më shumë e urreja gjermanen që ish ulë përballe meje, kur për mua, me i pushu gjunjët ishte nevoja e vetme pas natës cfilitëse e pas muajsh pa gjumë në qytetin tim pothuajse të pushtuar nga qentë. Disa here mendova të çohem nga ai vend dhe të 70
P R O Z Ë
ulem dikah tjetër në kupenë boshe, por aq shumë ishin kurthuar këmbët e saj me valixhen time, sa që shumë më pak trazuese dhe më e durueshme ish me qëndru aty ku isha, sesa me u përpjekë me ndërru vendin. I bindur se s›kisha se ku shkoja, sërish hapa telefonin dhe shikoja fotografitë. Çka s›gjeja aty, po asgjë s›ma merrte vëmendjen nga tableti i saj që dukej se do te lehte sërish se do te luronte si qeni i axhës, që i lemerisur nga ujku mundohej të uluronte rrejshëm, se s›ia mbante t›i vihej pas kudrës së katundit që ua luante bishtin të gjithë qenve pasi e dinte që do të përfundonte e lidhur me qenin ma të fortë dhe me qentë e tjerë që i përjargeshin si spektatorë filmash pornografikë e që në fund i hipnin njëri-tjetrit me gjuhë e dhëmbë jashtë. Gjermanja më shikoi si me dyshim, si ta kish vërejtë se çka po mendoja. Pastaj më shikoi si kërcënueshëm dhe mbërtheu pullën e këmishës që i ish zbërthy duke ia shplu dy gjinj gjigantë, si dy kodra, por të formësuara aq mirë sa dukej sikur ajo i kish huazu, pasi nuk shkonin fare me fytyrën e rreptë të saj. Ato forma sikur më zbutën dhe s›mendoja më për fytyrën a qenin në tabletin e saj...
14. Në gjysmëterrin tim, kur gjithcka kish marrë fund në dritaren përballë, kur terri tashmë kish shtrirë pushtetin e tij mbi qytet dhe kur periferia e qytetit ish mbyllë brenda, e qentë e harbuar me të zotët e tyre vazhdonin shfrenimin, një trokitje e lehtë më bëri të kërceja përpjetë, ashtu siç kërceja e më nxehej koka, kur më cingërronte telefoni në kohë të papërshtatshme. Askush në periferi s›e hapte derën në atë kohë. Këmbët më çuan kah dera. Isha lodhur nga frika e fshehja. Pavarësisht nga urdhri i Këshillit të lagjeve periferike për të mos hapur derën pasi terrohej nga rreziku i kafshimit të qenve të tërbuar, unë e kapa rezen e derës. Gjithë drita e hënës që s›e kisha parë net të tëra u derdh prarueshëm në dhomën e zymtë të ngufatur nga tymi dhe era e keqe e duhanit dhe duçave te pashkundur të cigareve që ishin djegur disa herë nga njëri tjetri, bashkë me gishtat e mi tashmë të zverdhur nga duhan i lirë. Zotëruesja e dritës shtyu derën dhe mua bashkë me të dhe hyri brenda. Nuk e dalloja qartë-fytyra e trupi i saj fluronin me xixa që s›i perceptoja dot. Eci deri ne mes të dhomës. Imazh i saj më përzihej me tymin e mbetur në dhomë, një tym që nën atë ndriçim hënor dukej i kaltëremë- edhe ajo ishte fjollore. 71
Unë e shikoja i shtangur, ndërsa ajo kish pushtu dhomën-gjithçka po me ikte duarsh. Dhoma tashmë e ndriçuar me një dritë hënore më shpriahej jo si në ëndrra, por si në ndonjë poezi postmoderne. Trurin ma kish shtangë një varg i harruar dikah që fliste për dashuri të konsumuar para kohe. Nuk mund të ishte as dashuri, pasi si mund të dashuroheshe në një fjollë të kaltëreme tymi a në një derdhje drite hënore. Zotëruesja e dritës kishe mundur gjithë zallamahinë e qytetit te trentë, kish shurdhu lehjet e qenve te tërbuar, kujisjet e kudrave të shkërdhyera, kish topitë pushtetin e pafre të të çmendurve e të pastrehëve që kishin pushtuar sheshet e rrugët kryesore, kish ndriçu dhomën time, ku muaj të tërë s'kisha guxuar me ndezë dritën, kish vagëllu kuptimin e zogut dykrenësh në flamur që për të s'ishte tjetër veç një zog bastard i stërkequr që kish pësu permutacion gjenetik, për çka mund të vritej me gurë nga gardianët e vlerave dhe rendit të tyre. 15. I çmenduri më i popullarizuar iku nga frika se do ta tredhnin, ndërsa Sundimtari i alesë së Bibliotekës mezi e priste tredhjen, pasi secili motivim seksual ia kujtonte të dashurën dhe humbjen e saj. Më shumë se tredhjen e vet, e donte tredhjen e të çmendurit më të popullarizuar të qytetit edhe pse ajo tredhje nuk do ta zhbënte atë që ish bâ tashmë, por hakmarrje më adekuate s'i kish rënë ndërmend. I çmendi më i popullarizuar i qytetit, një mëngjes të hershëm e plot vesë e brymë u nis me ikë dika. Rrugës u përpoq me u vetëtredhë, po mbeti letrak. Nga gjakderdhja mbeti në një fushë me bari të pakositur. E gjetën qentë që po iknin nga qyteti... (U)LURIMA
Nji piskamë vajtuse e kërcënuse shkeu vrazhdë natën e ftoftë e të lame hanet të katundit. Burrat u çuen dhe morën çiften e gati sa s'e thyen kryet si t'dojshin kush ma i pari me ia msy oborrit e kufijve të trollit, rrethu me tela gjemborë. "Trusni q'aty!", u bërtiti gjyshja. "S'âsht uk as ukí, po naj qen qi e kanë da pej kudre e tash po nerth e po luron. Uki uluron ndryshe, po edhe ai qen âsht, veç ma i egër e ma i pabesë". Burrat katërdhjetë vjeç s'dinin me dallu lurimën nga ulurima... 72
P R O Z Ë
"Djemtë qi i paskam rrit, e haj medet", tha gjyshja e unë kurrqysh me kuptu pse duhej me u bâ aq me nerva gjyshja pse dikush s'e dante lurimën e qenit nga ulurima e ukit "Uki qen âsht, asht e rrasht t’qenit i ka, veç tabjatet i ka ndryshe", tha gjyshja si me pasë kuptu hutimin t’em. "Po uki uluron kur nerth e kur tutet. Asni gja e gjallë s'tutet ma shume se uki. Prej bjeshke e ndien erën, e dy katunde larg e ndin zânin, qata âsht i shtirë e kapitet- krejt prej tute...", kallxonte gjyshja e mu krejt m'përzihej me msimet e biologjisë kur mësuesi na tregonte se “ujku e nuhat aromën më se një kilometër larg e zërat i dëgjonte deri në tri kilometra”. Ma së shumti me keshej me faktin se ujq’t bâjshin seks veç nji herë në vjet dhe ishin partnerë besnikë. Më shkojke mendja se gjyshja këtu e kish çelësin e dallimit ndërmjet ukit e qenit. "Nuk âsht uk po qen, qi e kanë da pej kudrës... E qentë kur i dajnë prej kudre lurojnë bash si me kân ujq... Ja dojnë me e shti kudrën ne gjynah, ja dojnë me i tutë qentë e tjerë..." Qenit të axhës iu kish mbushë mendja se ish uk. Sharri, qeni i shpisë, nji kafshë e mençme dhe besnike, disa herë ish kapë me ujq, të cilët dimnave të acartë e me borë zdirgjeshin prej Ulëzave e prej Hijes së Kodrës për me sulmu naj pre, naj bagëti të lidhun ahreve të pamsheluna mirë. Disa herë isha krenu si fëmijë me qenin e Sharrit që i kish ndjekë ujqit nga prona jonë, një shtëpi në fund të katundit me mâ se nji hektar oborr, bahçe e livadhe. Thojshin qi kur kudrat lypshin d'bu, s'kish qen qi i afrohej Sharrit, po unë aq u tutsha prej qenve sa as për dritare s'guxojsha me i kqyrë e le mo me i admiru llavat me qen e kudër që u harlisshin dy-tri ditë tuj shkatrru grunaja e livadhe. Qeni i axhës, i shkojke mbrapa Sharrit, e kur ky, si plak qi ish tashmâ, pritojkee me dalë prej kolibes, ai i terrorizojke qentë e tjerë dhe uluronte si uk natën, tuj i bâ qentë e katundit me ikë me bisht nër kambë. Aq shumë kishin marrë tutë e lemeri qentë, e aq zemër qeni i axhës, sa shpesh i bijke me u endë fillikat nëpër borë e me i kqyrë fërkemët e veta qi iu dokshin të mëdha e të fuqishme, si të vetmet qi guxojshin me sfidu borën e madhe pa asni rrê të çelun. Bile, najherë, kur lurojke netve t’ftofta edhe e sundojke krejt fushën disahektarëshe qi u shtrijke para shpisë tonë, tuj i shitë në emën të Sharrit, m’u dokke si Patrokli qi del me luftu i bâmë tebdil si Akili, si kur dikush çohet peshë, e n’taksirat t’vetin. E tash s'i kish mbetë tjetër veçse me e sfidu Sharrin qi e kish namin e madh, qi s'kish qen a uk qi i binte e as kudër qi guxojke me i bâ ojna. 73
Sharri ish qen i mençëm e trim. Gati krejt na e kishim nga nji histori kur Sharri na kish pshtu ose nxjerrë nga situata te zorshme, qofte n'shpi qoftë n'gjeti. Unë nji herë u pata mbajt për bishtin e tij kur më patën sulmu qentë me kudër, nji natë, kur autobusi i ekskurzionit me pat lanë te stacioni afër vorreve të katundit. Mu, që u tutsha si pej deke, edhe prej vorreve edhe prej qenve... Tuten prej qenve kurrë s'kam mujt me mujt. Bile, edhe tash kur po shkruj, po i trajtoj me kujdes qentë si me u tutë se mos po jau prishi terezinë e po i preki ne tel e...s'i dihet... Por, unë veç kam frikë prej qensh e jo edhe naj mëni ndaj tyne, si gjyshja ndaj ujqve. E prapë, kurrë s'e mora vesh se prej kah ajo mëni... E qeni i axhës kiah vendosë me msy ukin, nji natë te acartë, kur fërkemët i vizllojshin ma shumë se kurrë në borën e pashkelun te livadheve poshtë shpije. Kudra e katundit qi dbuhej or'eçast kish luru grishshëm, e Sharri ish tuj fjetë rând. Ulurima e lurima shkyen natën po kurrkush s'dul me kqyr se çka po bâhej. As Sharri qi tashmâ ish plakë koxha fort, s'e kish prish terezinë në kolibën e tij të shtrume me kashtë. Në livadh gjetëm eshtna e l’kurë të përgjakun... "Âsht asht uki e qeni i përziem", tha gjyshja. Qenit të axhës iu kish mbushë mendja se ish uk.
74
P R O Z Ë
Arben RAMADANI
U lind në Prishtinë më 1972, ku kreu shkollimin fillor dhe të mesëm. Studioi për muzikë në Akademinë e Arteve në Prishtinë- drejtimi i përgjithshëm. Pasi emigrimit në Holandë, ndoqi studimet në degën e Kompozimit për Muzikë Klasike në Konservatorin e Brabantit -Holandë dhe Informatikë, në shkollën e lartë 'Fontys' në qytetin Eindhoven-it. Pas vitit 2000 ndoqi studimet për PianoJazz në Konservatorit te Rotterdamit, ku mbrojti edhe temën e magjistraturës në: PianoJazz dhe Kompozim. Krahas punës si JazzPianist, punon edhe si mësues i pianos/keyboard në një shkollë të artit në Hagë. Ka mbajtur disa koncerte dhe ka përforcuar në shumë aktivitete muzikore, kombëtare dhe ndërkombëtare.
HYRJE NË MATEMATIKËN LOGJIKE (Kompleksi Ibish I. Ibishi)
Na ishte njëherë një djalosh të cilit ia thonin për emër Ibish. Djalë bujar, sadopak kuvendar...jolabil... Ibishi tjetër shkonte në shkollë, po në të njëjtën klasë sikur Ibishi i parë... Logjika matematike na tregon se si duhet të kuptojmë natyrën, li gjet, vendet, numrat përmes rezonimit. Pasi matematika është logjike, ja se ç’ndodhi me Ibishin. Logjiko! ‘Nuk është e vërtetë se Ibishit s'i pëlqente emri i tij OSE Ibishi u kompleksua’. Ligji i 'de Morgan'it (propozicionet) për gjykimin e thënë më lart zbatohet kështu: Ibishit s'i pëlqente emri i tij, prej nga del (implikon) se Ibishi u kompleksua. Nga të menduarit e tepërt (stërmenduarit), Ibishi pësoi një periudhë plot me kundërthënie e dyshime. E gjithë kjo si pasojë se i ati, gjyshi apo të afërmit e tjerë dëshiruan mbajtjen e emrit antik me Sh-në magjike. Dhe pas një kohe, Ibishi ra në konfuzion nga fakti se nuk pajtohej me emrin e vet në atë kohë moderne, kur edhe emrat mirëtingëllues si Laureat, Labinot ishin vjetruar. 75
Ibishi pësoi personalitet të ndarë në dysh dhe iu krijua miku tjetër me po të njëjtin emër – Ibish. Ky i dyti e ngacmonte, nuk e linte të qetë. Fliste me veten, përlahej. Megjithatë bënte një jetë të mirë; nuk ishte kurrë vetëm. Pra: vetmisë i ra shqelm prej se iu dyfishua personaliteti. Gojarisht
Arsimtari i gjuhës programuese Pascal për Dos hyri me vrull në klasë. Me gjasë ishte ngutur për ta mbërrirë orën e mësimit, ku do t'i pyeste nxënësit me nota. Gojarisht. "Hajde ...Ibish...a je përgatitur për sot?" Ibishi sa deshi të përgjigjej, të tjerët ndërhyen duke i thënë arsimtarit: "Janë dy Ibisha në klasë!.." Arsimtari: Kush janë ata, le të paraqiten?!" Të gjithë dridheshin nga një frikë e pabazë. Arsimtari: "Në rregull"..-duke shfletuar ditarin. Te germa I gjen Ibishin dhe e thërret: "Ibish Ibishi, dil te tabela!" "Janë dy Ibish Ibisha arsimtar" – ia ktheu kujdestari javor. "Huh" – fshan arsimtari. "Edhe një megabyte punë mendore, mendon, dhe parashikon se situata mund të rezultojë në ngatërresa. "Mirë pra. Le të dalë Ibish I. Ibishi te tabela!" – me të parë inicialin I në ditar. Dy Ibishat shikojnë njëri-tjetrin me habi! "Cili të dalë?" – pyet Ibishi tjetër. Unë e kam inicialin e mesëm I." "Edhe unë", ia kthen Ibishi tjetër. Arsimtari në vlim e sipër: "Kjo është e mundshme, ha ha ha ha"- me një qeshje ironike. "A mos quhen edhe baballarët tuaj IBISH?" Të dy Ibishët: "Po" – me një dallim përgjigjesh prej një sekonde. Me thënien e fjalës PO njërit Ibish i del një dyzërësh nga diafragma. Ky interval në formë të tercës së padefinuar, sikur duke folur përçart.. (Ligetti që njihet si kompozitor i muzikës moderne, do ta kishte dëshiruar këtë zë në korin e tij madhështor). 10 minutat e orës së mësimit shkuan në ibishiziomi. Me këtë, plot megabyte mendimesh që e ngadalësonin procesorin e reagimit të nxënësve dhe arsimtarit. Meqë në ditar nuk qëndrojnë iniciale të tjera me se do të dalloheshin të dhënat e nxënësit, veç inicialit të mesëm, arsimtari detyrohet t'i pyet 76
P R O Z Ë
Ibishat (apo Bishat e malit) se si quhen gjyshërit e tyre. D.m.th. baballarët e baballarëve. Me siguri se këtu do të dallohen të dhënat e tyre familjare, se për ato personale – s'ka fjalë. Ibishi i parë i përgjigjet arsimtarit ende pa e filluar ky pyetjen e ardhshme me "Ibish I. I. Ibishi. Ibishi tjetër, për çudi, e thotë të njëjtën. Këtu arsimtari lëshoi frymë nga hunda, dhe ndjeu nervozë të madhe, por në të njëjtën kohë e ndjeu përmes hundës shijen e kafes së pirë po atë ditë. Sqarim: Meqë arsimtarët e gjuhës programuese kanë durim të madh edhe në situata paradoksale, ata nuk heqin dorë aq lehtë. Ky durim luan rol të madh edhe në matematikën diskrete-logjike, mu për shkakun se kjo lëndë duhet shpjeguar ngadalë, me logjikë, shifër për shifër dhe me pak pasion. "Ibish I. I. I. Ibishi, a ekziston ky?"- pyeti tashmë i qetësuar dhe i përmbajtur. "Po"- në mënyrë anakronike Ibishat. "Në rregull : Ibish I^4 Ibishi, cili është?" "Unë/Unë" ia kthyen të dytë si vëllezër siamezë. ...Kaluan 10 minutat tjerë... Monotoni vdekjeprurëse, ku frika tanimë u shndërrua në mërzi. Momente të tilla nuk do të krahasoheshin as me përjetimin e muzikës popullore kiç. Arsimtari iu afrua tabelës dhe shkroi në të:Ibish I.ª Ibishi , ku a->5. "Le të dalë ky te tabela!", pa menduar më tepër. Njëri Ibish:"Nëse e keni fjalën për personin Ibish I. I. I. I. I. Ibishi, jam unë ai!!!"-tha pa menduar më tej. Tjetri Ibish: "Me sa më kujtohet nga të dhënat – gojarisht- të prindërve dhe gjeneratave më të vjetra të familjes sonë Ibishike, edhe unë kam ndodhur ta kem fatin e pagëzimit tim me këtë emër. Më gjerësisht: unë jam po ai Ibish I. I. I. I. I. Ibishi. Më kujtohet se gjyshi i gjyshit, d.m.th. katërgjyshi i kishte thënë atij se i ati, gjithashtu do ta ketë pasur emrin Ibish. E kush është ai që e nemi një sërë gjeneratash me këtë emër mistik që të bën të qeshesh mu sikur ai gazi në laboratorin kimik??!" Sistemi i gjurmimit po vazhdonte... Arsimtari mendonte me vete: A thua vallë cili Ibish pati rastin të jetonte në periudhën e postromantizmit. Mendonte se njëri prej tyre do ta 77
kishte parë Claude Debussy-në për së gjalli, po të kishte jetuar në Francë. Impresionistin më të madh në muzikë që arriti t'i përshkruajë shumë piktura, gjithashtu të krijuara nga impresionistët. ...Në piano...Pastaj iu kujtua se Debussy vinte nga një familje e varfër me një baba rebel. Po ta kishte trashëguar karakterin rebelor Debussy do të bëhej më parë ekspresionist, edhe pse..në kohën e fundit të krijimtarisë së tij muzikore ishte mjaft ‘hip’ ose modern për rrethin ku jetonte. Kjo vërehet shume mire gjatë dëgjimit të Preludeve opus 1 dhe 2 për piano. Mendimet e arsimtarit ndërronin kahje. Sa mendonte në kohëra, sa në vende gjeografike, sa në persona. Dhjetë minutat tjera kaluan... "Po të kishte jetuar ndonjë Ibish në Rusi, me gjasë do ta kishte takuar në rrugë kompozitorin e madh Musorgskin. Ky me një mjekër plot të palarë dhe të pakrehur, të cilën me siguri e ka përdorur si leckë për t'i fshirë duart pas ngrënies së kaçikut të pulës." Janë këto mendimet që përçojnë qelitë e trurit të arsimtarit. Mendimin se Maurice Ravel aq shumë i kishte adhuruar pjesët muzikore "Pikturat në ekspozitë" të Musorgskit sa që orkestrimin e kishte bërë vetë, pastaj e ndërpreu njëri Ibish duke i thënë arsimtarit: "Unë më nuk jam i sigurt!" "Si?" – tha arsimtari duke menduar ende në Ravelin. "Nuk e di më as kush jam, as nga vij. Vetëm se ndiej zëra ibish, ibish, ibish... Arsimtari: "Ndien zëra?!!" Raveli iu zhduk. 'Skizofrenët ndiejnë zëra plot' – mendoi. Fakti se arsimtari dinte gjë mbi skizofreninë, jo në kuptimin sipërfaqësor të fjalës; me një dozë melankolie e përmendte në vete dhe mendonte në fjalën 'multi personalitet'..Kjo mund të implikonte në atë se, ai, vetë do të kishte vuajtur nga këto lloj sëmundjesh. Apo ndokush tjetër i familjes së ngushtë. Po ky – arsimtari, vinte nga një familje me emra unikë si Tahir, Jakup, Gani, gjë që është më pak e mërzitshme, porse më vështirë t'i mbaje në mend sesa emrin Ibish. Gjuha programuese Pascal ndërlidhet me matematikën logjike. Çdo gjë e integruar në matematikë ka lidhje me mendime. Çdo mendim rrjedh nga logjika. Logjika mund të jetë e shëndoshë ose e infektuar me virus. Kështu logjikonte arsimtari. Logjika e infektuar mund të pastrohet me antivirus. Kjo është një procedurë që mund të marrë kohë, varësisht nga individi që është i infektuar. Mjet pastrimi mund të jetë religjioni me 78
P R O Z Ë
ndihmën e librit të shenjtë përkatës. Mund të jetë psikoterapia, që në të shumtën e rasteve e përhap sëmundjen në vend se ta shërojë. Por, arsimtari është ende i bindur se logjikën e dobët dhe të infektuar e mund i vetmi – MËSIMI. Mësimi që pasuron dhe lartëson shpirtin, e me këtë – qenien. Mësimi i mund edhe magjitë! Pra: dijenia mbi sehiret. Kaluan edhe 15 minuta. Nxënësit vazhdojnë të zhurmojnë. 'Arsimtari si në mendime' – mendojnë disa nxënës. Arsimtari vijoi me këmbënguljen që e shtyen t'i bjerë procedurës deri në fund: "Nëse personi që do ta shënoj në tabelë, me të vërtetë ekziston, le të më paraqitet te tabela dhe le t'ma shpjegon funksionin e urdhrit 'while' (lexo:përderisa), në gjuhën programuese Pascal. Dhe, shënoi: Ibishª Ibishi, ku a-> në infinit. "Se mu lodh shpirti më. Ju dhe gjeneratat tuaja infinitive dini ta luani njeriun mendesh." U bë nervoz në vete. Më shumë për shkak të humbjes së kohës, në vend se ta kompenzonte me pirjen e kafesë me kolegët në qytet. 'Kështu lind stresi' – mendoi prapë. Dhe, stresi nuk është aspak i dobishëm. Prandaj meditimi do të ishte i dobishëm në këtë moment. Përsëri iu zgjua aroma e bukur e kafesë nga hunda. Me gjithë frymën aromatike, iu shfaqën një varg fotografish nga rinia e hershme. E mundur është që një aromë e caktuar të zgjojë kujtim nga e kaluara??! Përveç kësaj, mendja e njeriut është në gjendje të rithërret momentin kur atij i vjen një aromë e caktuar që i kujton një pjesë të kohës, e cila e ndërlidhur me aromën, e shtyen të përjetojë të kaluarën pjesërisht me gjithë ngjarjet atëbotë. Ja një shembull: kur ndiej erën e baglave, më kujtohen traktorët që përshkonin lumin më të fëlliqur në botë, në lagjen 'e prishtë'. Më kujtohen pacovat e mëdhenj sa një magarë të zhyteshin me ngadalë në fëlliqësirën e lumit të lagjes ku e solla një moment jete. Aq të mëdhenj sa edhe qentë u trembeshin. Kjo është përvojë që të mëson diçka në jetë. Ka një mesazh që ka një teori në vete. Teori që njeriu i rëndomtë mund ta gjejë edhe në libra. Të definuar në mënyrë shkencore. Kështu lind vetë teoria e zgjimit të kujtimeve përmes aromës apo aromës përmes kujtimeve dhe pason ligji: "Njeriu mund ta bëjë veten të lumtur përmes asociacioneve duke i përjetuar momentet që ai vetë i rithërret." Gjithë ky derivat i mendimeve të arsimtarit zgjatë kohën e mësimit deri në minutat e fundit. Kjo, përderisa të dy Ibishët kalkulonin rreth numrit 'n' në kuadër 79
të limitit, duke u munduar të llogaritin se kur do të përfundonte dinastia e Ibishëve së prapmi ose kur do të kishte filluar kjo monotoni emrash identike me 'emra monotonish'. Arsimtari në mendime e sipër, kurse nxënësit në kalkulim e sipër. ...çkyçje mendimesh nga të dy anët. 'Sigurisht i takojnë një fisi të caktuar këta Ibishë' – mendoi arsimtari kot. 'Atëherë kur Ibishi martohet në katund, do të ketë pak për të thënë në lidhje me paraardhësit e tij. Ibish, ibish dhe vetëm ibish. 'Edhe Bela Bartoku që kishte vajtur në Ballkan për kërkime muzikore, do ta kishte takuar Ibishin (lexo: atëherë dhe vetëm atëherë) kur: Ibish x Ibishi do të merrej me kompozim në muzikë dhe Bartokut do t'iu kishte lejuar hyrja në tokën shqiptare. Porse gjasat ishin 0,000001 % që njëri prej Ibishëve të merrej me artin muzikor në mënyrë të mirëfilltë. 'Monotoni, monotoni dhe vetëm monotoni'. Frekuenca e zhurmës arriti deri në nivelin e shkaktimit të kokëdhimbjes. Arsimtari: "Mjaft më! Pa fjalë aty!!!" Ibishët me gjithë të tjerët në klasë ishin djersitur nga vapa e madhe që bënte. Arsimtari shënoi në tabelë: lim(n) Ibish..."Le të dalë te.. Zilja ra. Ora përfundoi. Ibishi Ibishit duke ia zgjatur dorën rebelisht: "Krenohem me emrin tim! Në të ardhmen do të kem një familje të gjerë Ibishiolike". "Edhe unë" – ia ktheu Ibishi tjetër. "Sikur t'isha Ibish" – u avullua një mendim.
80
P R O Z Ë
Belfjore QOSE
Ka lindur në Tiranë, më 1985. Ka përfunduar studimet në Gjuhë shqipe dhe Letërsi në Universitetin e Tiranës (2007) dhe së fundmi ka mbrojtur gradën doktore e shkencave në të njëjtin universitet. Ka punuar si pedagoge në Universitetin “A. Moisiu”, Durrës dhe “Bedër”, Tiranë. Është autore e një sërë artikujsh shkencorë dhe pjesëmarrëse në disa konferenca shkencore, në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar. Krijimtaria e saj artistike përfshin disa poezi të botuara në revista letrare, por autorja ende nuk është përfaqësuar me një vëllim të sajin. Gjithashtu, ajo jep një kontribut të vlefshëm në botën letrare të kryeqytetit, duke organizuar pasdite me lexime dhe diskutime me shkrimtarë të ftuar, duke nxitur jetën artistike dhe promovuar autorë të ndryshëm.
MBI BARDHËSINË Një ditë im ungj ndërtoi një tendë. Në dhomën katër me katër, dhomë e zakonshme gjumi në apartamentet e proletarëve të Tiranës, im ungj ndërtoi një tendë me çarçafë të bardhë dhe më tha: - Shihe qiellin e Arabisë, shihe hënën e plotë! E pashë në sytë e mëdhenj dhe çudi: ai nuk kishte nevojë t’i mbyllte sytë për të besuar në atë që thoshte. Ndërsa unë i mbylla dhe fillova të shoh yje të stërmëdhenj në një qiell në perëndim. Nuk e dija nëse ishte qielli nën të cilin Omar Khajami shkruante “Rubaitë”, me të cilat im ungj do përpiqej të më vinte në gjumë. “– Shikoje Afërditën, shiko dhe Arushën e Madhe, a nuk e sheh sa bukur agimi po ia zë vendin natës? Do të shkojmë në Alaskë? – Po, po! – Ja pra Alaska! – Ku është? – Po si, nuk e sheh? Përpiqu dhe pak!” Gjatë gjithë kësaj kohe mamaja hyri, mori pluhurat dhe doli, nuk i foli dhe nuk i folëm, se ajo ishte jashtë tende. Dhe atëherë kur qetësia ishte në atë pikë sa dëgjonim fluksin e gjakut tonë të njëjtë, m’u shfaqën sytë e mëdhenj e të qetë të xhaxhait edhe pse sytë i kisha të mbyllur dhe fillova të shoh frutat shumëngjyrëshe të Tropikut. Nuk dija ç’emër t’i vija, por mes zhurmës së fëmijëve dhe zërave të tyre këmbëngulës për të na prishur ëndrrën, edhe ngjyrat bëheshin lëmsh, ashtu si tingujt. E kaltra, portokallia, qumështi, pjepri, pijet 81
e ftohta, manushaqja, roza, e gjelbërta e ndezur, e verdha në të bruztë, dhe në mes një sferë e madhe e kuqe dhe të gjitha filluan të rrotullohen: pjepër, rozë, e gjelbër, manushaqe, e kuqe, e kaltër, e gjelbër, e kuqe, roz, e kaltër, manushaqe, e gjelbër, e verdhë, e kuqe, e bruztë, e kaltër, e kuqe, e bardhë, e bardhë, e bardhë, e bardhë, e bardhë, e bardhë. E bardhë- tani isha vërtetë në Alaskë - më në fund qetësi! I tejpashëm shtrihej horizonti i Alaskës, ku nuk dallohej ku mbaronte toka dhe fillonte qielli, ku ishte deti. Por, në mes të bardhësisë, u përvijua një njollë e kuqe, ndjeva një lëngim në shpirt. Ajo bardhësi e pafund ose e parrokshme për syrin tim, më verboi, sikur u thye një xham i stërmadh dhe mijëra shkëndijime e rrufe m’u hodhën në retinë, si bardhësi mes bardhësisë, bardhësi e thiktë mes bardhësisë së tokës, qiellit e detit të Alaskës bashkë. Askurrë nuk e kisha ndjerë shikimin aq të dobësuar dhe të pashpresë! Hapa sytë, m’u përballën çarçafët e bardhë të tendës dhe shoh sytë e hapur të xhaxhait, oh, ç’sy të mëdhenj! Ai po shihte tendën e bardhë dhe e kuptova se unë Alaskën e shihja përmes syve të tij, syve të tij të mëdhenj. Përkundrazi nga të mitë, sytë e tij ishin të qetë, të hapur, të pafund, të mëdhenj si vdekja e të thellë si varri. E kuptova se Alaska ishte për të, e ç’punë kisha unë në një vend aq të bukur? Nuk doja të ndërprisja atë qetësi sublime në të cilën ndodheshin sytë e xhaxhait tim, ndaj mbylla sytë dhe vazhdova ëndrrën. Autobusi që udhëtonte për në Athinë nuk merrte dot me vete bardhësinë e atyre ditëve. E si do të mundesha dot unë, në kraharorin tim të vogël që ndoshta nuk nxinte dot as vetë shpirtin tim, të mund të mbaja atë bardhësi të madhe sa Alaska? Autobusi udhëtonte, nxitonte për të lënë atë vend dhembjesh e mjerimi. Nga dritaret çdo gjë dukej e turbullt, megjithatë unë e dija që gjyshërit qanin, të tjerët putheshin, një zhurmë e shëmtuar në sfond nuk e linte këngën e Rubaive të dëgjohej edhe pse ajo ishte diku. Ndërsa autobusi nxitonte të kapte Athinën, dukeshin nga xhamat shtëpitë dhe ndërtesat e shkatërruara apo gjysmë të ndërtuara, materialet inerte të ankoruara ku të mundnin, si një merimangë e stërmadhe shtrihej shkretia dhe ngulte çatajtë në damarët e livadheve dhe pyjeve. Kurrë më shumë se atëherë nuk kam dashur të jem e verbër! Oh, ç’shëmti e madhe ishte ky vendi im dhe ç’bukuri më prisnin në fshatin e vogël pranë Athinës, ku do fillonte fëmijëria ime e vërtetë. E megjithatë, vonë, shumë vonë e kuptova se njerëz si xhaxhai im, mund të kishte vetëm në mesin e shëmtisë së këtij vendit tim. 82
P R O Z Ë
Nga xhamat e autobusit shihja fluturimin e fluturës së bardhë dhe të brishtë të xhaxhait. Nuk ishte nevoja ta pyesja mamanë, aq shpesh na kishin thënë se fluturat e bardha janë shpirti i atij që na do dhe nuk është më. Flutura vallëzonte si flok bore pa gravitet, të vetmes forcë që i përmbahej ishte magnetizmi me mua. Sa e bukur ishte flutura prej së cilës mësova “Rubaitë”, flutura që më mësoi poezinë dhe më zbuloi botën dhe shpirtin. Në këtë pikë do duhej të ritregoja gjithçka tregonte mamaja për tmerret, mjerimin dhe vuajtjen e pafund që kish kaluar xhaxhai. Por mamaja nuk besonte te flutura, ajo besonte me forcë mistike te rimishërimi. Xhaxhai im ishte i bukur, me sy të mëdhenj, të thellë e të paqtë, ishte i gjatë e i dobët, i ligsht madje, e me duar hollake të lëmuara dhe gishta shumë të gjatë. Pabesueshmërisht e brishtë ishte bukuria e tij! Kujtoja gjithnjë çarçafët e bardhë. A thua t’i kishte qefinë të njëjtët çarçafë ku shihnim Alaskën? Askurrë s’kam guxuar ta çoj nëpër mend që të pyes time më. Ajo qante pa fund për xhaxhain dhe çmallej e trembej kur ai e takonte nëpër ëndrra. Dhe flutura vazhdonte vallen... në spërdredhjet e saj njoha shkronjat magjike të Andesenit, pashë frymën e shpirtrave të së shkuarës, dashurinë e tyre të dhembshme, madhështinë e padobi të epokës më të shëmtuar të kohërave dhe në fund të fundit bukurinë e pavdekshme. Dhe unë e dija që e gjithë kjo ish veç për mua. Tim ungj nuk e qava kurrë dhe as kam ndërmend. Madje edhe sikur ta kenë mbështjellë trupin e tij të vdekur në çarçafët e bardhë të ëndrrave. Flutura e bardhë gjendej kudo dhe kjo literalisht, kudo kur më duhej, ende pa e dëshiruar, ajo ishte aty. Si prania e heshtur e njerëzve më të dashur. Autobusi kthehej mbrapsh në atdhe duke lënë pas përfundimisht fëmijërinë. Kthehesha në arketipin tim, në primitivitetin më sublim, duke e lënë pas fëmijërinë në një vendkohë ku nuk e di as ku është as si të kthehem. Po fundja kjo nuk është ndonjë humbje, sepse askush, edhe ata që e dinë vendkohën, nuk kthehen dot më. E gjeta gjyshen ende duke qarë për humbjen e birit të saj më të mirë. Atmosfera festive që prisnim nuk u përmbush, shtëpia e vjetër nuk kishte drita dhe në dhomën e vjetër të ëndrrave rreth një qiriu të madh vinte rrotull flutura. Joshej nga drita e flakës, i erdhi e i erdhi rrotull derisa u dogj dhe më la vetëm. As këtë herë nuk ishte e nevojshme të qaja. Lotët 83
ishin derdhur qysh prej Priamit në tendën e mizorit Akil, e ku guxoja unë t’i përzieja lotët e mi me ato të Priamit? Vetëm gjyshja vazhdonte të qante... Por edhe ajo, qante kot, se fundja a nuk humbasim të gjithë në këtë botë, bijtë tanë më të mirë? MONOLOGU I MINIATURIT Të gjithë prindërit kanë frikë nga protagonizmi i fëmijëve të tyre, por të mitë veçanërisht më shumë. Jam krijesë dhimbjeje edhe pse në krijimin tim nuk ka marrë pjesë dhimbja, por egërsia, jam bërë për të ngrënë, pa pikë gjykimi mbi veprimin, sikurse kafshët. Nuk duhet, nuk duhet aspak të kisha dhimbje, por ja që unë jam në ferr, burgosur në labirintin e lavdishëm, për t’i fshehur botës pjesën makabre që ati im krijoi. Jam në ferr, jam edhe vetë ferr, por ç’faj i kam natyrës dhe përbindshmërisë së saj? Natyra prodhon kopje unike të përqendrimit të forcës dhe njeriu i shkatërron, natyra prodhon kopje unike të përqendrimit të bukurisë dhe njeriu i shkatërron, natyra prodhon kopje unike të përqendrimit të gjenialitetit dhe njeriu i shkatërron. Pse askush nuk e mendoi se nuk jam aspak përbindësh? Të gjithë e pëlqyen rrenën e artistëve të oborrit të atit, i cili i turpëruar për anën e tij më të errët të mishëruar te unë, porositi të përhapej fjala që donte pallati. Njerëzit e pëlqyen, kishin nevojë për gjëra kumbuese, kishin nevojë të gënjeheshin dhe menjëherë e përqafuan thashethemin. Është e çuditshme sesa më shpejt se e vërteta hyn në zemrat e njerëzve gënjeshtra; më kot thonë se ata janë të etur për të vërtetën, nuk ka përse të jesh i etur për të kapshmen, të arritshmen, ata janë të etur për përralla. Oh, këtu kam veç dhimbje, jam i tëri i etur për gjakun e njeriut dhe kush, unë që kam për nënë bijën e diellit! Si nuk dyshoi askush për formën time të shpëlarë, si nuk dyshoi askush se sa e pakuptimtë ishte të kisha kokë demi, se është e pamundur ta mbajë trupi i njeriut atë peshë. A thua të jenë ofiqet e mira që babai i dha të besuarve të tij me fantazi të përsosur, apo të jetë dashuria e njeriut për të parë në materiale të errëtën e tij, për ta urryer tek një qenie e përbindshme, atë që e ka brenda vetes? Po, njeriu ka nevojë të urrejë dhe ndonjëherë pikërisht anën e errët të vetë natyrës së tij, për t’i treguar si vetes dhe të tjerëve se është krejt e kundërta e saj, se është i pastër siç nuk është dhe as ka për të qenë. 84
P R O Z Ë
Jam përbindësh, po aq sa ati im, ai i sjell njerëzit që unë t’i ha dhe unë me të vërtetë marr formën time të vërtetë në ato momente, jam në parajsën tokësore. Sa bukur e besojnë se jam fryt i tradhtisë së nënës, nënës sime të poshtëruar nga vetë i shoqi. Turpi i babait jam vërtetë, por sa të arrinte deri aty sa të ulte kaq poshtë nënën, nuk e kisha menduar kurrë. Ishte më e lehtë të befasoje publikun me një dem sesa që unë jam si Minosi, i cili qe i aftë të zhdukte të vëllezërit për të marrë pushtetin. Por Minosi është mbret, e kush i sheh errësirat e mbretit, unë jam vetë kulmi i tyre dhe askush nuk më ka parë veç viktimave që të fshehtën e kanë çuar po brenda meje. Një pyetje kaq naive do mjaftonte për të demaskuar mbretin e lavdishëm të Kretës: Përse nuk e vrau që në pelena mallkimin e tij? Dhe tjetra: pse e ushqen mallkimin e tij? Natyrisht një at nuk mund të vrasë të birin, por mundet shumë mirë ta fshehë atë dhe në këtë mënyrë ta vrasë pak e nga pak. Tashmë buka e përditshme nuk më bën aspak të lumtur përveçse në çastet e kanibalizmit. Por unë jam njeri dhe kaq nuk mjafton. Ndonjëherë kalon një flutur dhe zemra ime ndalet dhe vështron dridhjet elegante të krahëve të saj, atëherë kafsha ndalon së jetuari brenda meje dhe njeriu fillon të tronditet nga bukuria e botës. Kur bie shi apo dëborë gjithçka bie mbi kokën time të zhveshur dhe prapë, unë shoh botën përmes tyre. Në ditët fatlume kur ndonjë zog këndon unë mund të përfytyroj botën me tërë bukurinë e saj. Por ja që janë vetëm bukuri qielli këto të cilat shoh dhe kështu veç më shtohet etja për të dalë nga labirinti burg. Burgu gjenial i tmerrshëm dhe i pashpresë. Kur do vdes? Sillmë Zeus një shpëtimtar që të më vrasë, sillma dhe nuk do dyshoj në lavdinë tënde. Është kaq e egër dëshira për ta njohur tokën, po aq sa dhe ngrënia e të brendshmeve, ndaj nuk mund të jetoj më me këtë vuajtje të tmerrshme. Turp dhe frikë, ja ç’kemi ndaj errësirave tona, njëlloj Minosi jemi që tmerrin tonë të brendshëm e quajmë turp për tanët dhe tmerr për të huajin. Nuk na pëlqen të dukemi mizorë ndaj tanëve, sidomos kur jemi në krye, por ama duam të trembim të tjerët dhe të jemi krenar për mizorinë tonë ndaj të huajve. Nuk është dashuria apo urrejtja ajo që na bën t’i ndajmë të huajt me tanët, por mbijetesa. Ati im ka nevojë ta duan për të qenë mbret, ka nevojë ta fshehë në labirint tmerrin e tij, ankthin e tij. Ndërsa unë, që jam i njëjtë me të gjithë, gjithnjë kafshëror dhe i pastër si qielli pas breshrit, duhet të fshihem si turp. Kaq e ankthshme është jeta, sa me qetësi të mrekullueshme po e pres vdekjen. A do vijë një hero të më shpëtojë? 85
Jam krijuar për të qenë i mrekullueshëm, për të vrarë pa ndjerë gjë. E ndërkaq, paturpësisht më kanë veshur emra të ndyrë prej përbindëshash që duan t’i besojnë që të ndihen vetë mirë. Sa e neveritshme është qenia njerëzore me hipokrizinë e saj! Më mendojnë kafshë, po atëherë pse s’më lenë të lirë, a i kanë vrarë ende tërë kafshët që kërcënojnë njeriun? Nëse më kanë mbyllur këtu pse jam njeri, atëherë pse nuk më sjellin ta provoj qoftë edhe një herë pas ngrënies verën e tyre të famshme? Ata nuk dinë çfarë krijuan në imagjinatën e tyre, por dihet se janë të kënaqur shumë më tepër sesa po të dinin krijimin e vërtetë dhe pa gabime të natyrës. Njeri dhe kafshë, jam vërtetë, por jo në trup dhe kokë, jam brenda, kam më të mirën e njeriut dhe më të mirën e kafshës. Kam dëshirë të shoh kaq shumë detin! Kur një curril shiu mbi flokë më ngjall kaq shumë përjetime njerëzore, çfarë do bënte një det i tërë! Thonë se në të mund të lahesh i gjithi, madje të mos dalësh dot më. Ç’mrekulli do ishte! Të lash fytyrën e përgjakur pas aktit të bukur të ngrënies dhe më pas të lahesh dhe të dalësh prapë foshnje nga deti. Unë foshnje jam, pse nuk e di ç’është mëkati, ushqimi im është vetëm ushqim, është babai im ai që përdor grykësinë time për të trembur armiqtë e tij. Sa i volitshëm është për të një bir i mbyllur, një bir i paekspozuar! Njëlloj sikurse askush nuk rikujton se ku humbën xhaxhallarët e mi. Sa e volitshme është gënjeshtra, bash e rehatshme, sikurse zogu që rri ngrohtë nën nevojë. Minosi është i lavdishëm, i mëshirshëm me të gjithë ata që e besojnë përrallën e tij, përse duhet të dyshojmë të ky mbret i madh kur kemi gjithë të mirat dhe rehatinë. Ati është kujdesur që unë të kënaq vetëm kafshën time, ndoshta po kështu ka bërë dhe me shtetasit e tij. Është gjysma e rehatshme, ajo ushqehet dhe rri urtë, nuk kërkon më shumë. Çapëlehen dhëmbët, dalin klithma histerie pas mishit dhe gjakut, pastaj më drithërohet tërë lëkura kur ndjej kërcitjen e mishit në kafshimin e parë, oh, kaq hyjnor është ky akt i pamëkat! Më pas ngrënia bëhet me sistematike, kërcitjet e mishit dhe currilat e gjakut bëhen normale dhe unë jam duke ngrënë jo më mish, por paqen time. Kafsha është e sigurt, e urtë, e zbutur nga mirëqenia. Nuk e di përse, por përpëlitjet e një trupi të ri para se ta ha nuk më bëjnë përshtypje, unë shoh veç trup, andaj s’mund të kem asnjë mëkat. Pas ngrënies, njeriu lëngon, vuan, qan, tmerrohet. Por kjo është më e pakta, sepse nuk është kanibalizmi që e bën të vuajë, por një tjetër 86
P R O Z Ë
gjë, më e thellë. Nuk kam nevojë vetëm të ushqehem, por duke qenë njeri kam nevoja të tjera më të larta. Bisha e ngopur ka rënë në gjumë, njeriu është ndërkohë edhe më i pangopur se më parë. Ah, Minos i tmerrshëm, s’më solle kurrë një zog me ngjyra që të më këndojë, apo, apo një vegël muzikore që ta mësoj, apo diçka tjetër, diçka, do ketë diçka që të mbushë humnerat që shoh në dremitjet pas gostie. S’më solle as një rrobë që të më bëjë të ndihem i plotësuar sadopak si njeri. Doje të krijoje një kafshë, por nuk ia dole. E mbaj mend, apo ndoshta është ëndërr, pallatin e tij me ngjyra dhe zogj të mëdhenj të pikturuar në mure, karrigen e tij të drunjtë me gdhendje. Mendon ai se mua nuk me qan zemra për këto gjëra? Ose së paku... së paku të kisha një palë këpucë dhe rroba sa për të mbuluar pjesët e turpshme, sepse trupi im nuk është prej kafshe. Kaq fort duan të më mendojnë përbindësh saqë gënjejnë veten në mënyrën më të poshtër. I pakontrolluar dhe pa mundësinë e vendimit jam më i pamëkati, sepse jam kafshë, i papërmbushur si njeri, sepse jam më naivi. Jam qenia më e pastër, më e lartë. Vras dhe ha vërtetë, por kjo është e bukur në sytë e mi, sepse vras pa ndjerë gjë. Por rrëqethem pas ngjyrave dhe tingujve, mrekullisht të ëmbla. A thua do më vrasë ndonjë ditë trishtimi që ndjej kur qielli është plot re të zeza dhe një zog dëgjohet nga diku pas mureve të labirintit? Një herë madje, isha në mes të gostisë kur dëgjova një asi kënge dhe pashë një asi qielli; për një çast, ndalova dhe ndjeva... melankolinë, që më bëri ta lë prenë të përpëlitej për pak sekonda. Ky ishte mëkati i vetëm që mund të regjistroj në kujtesën time. Ati im është i lumtur që e ka fshehur birin, e ka mbyllur nëpërmjet një shpikjeje gjeniale. Sa të lumtur janë etërit kur fëmijët e tyre, shumë herë më të mirë se ata nuk dalin prej labirintit asnjëherë, deri në vdekje. Sa të lumtur janë ata etër që mbeten gjithnjë më të fuqishëm se bijtë e tyre, pavarësisht se me çfarë gjenialiteti të zi fshehin bijtë në labirinte. Dhe së fundmi, sa të lumtur janë ata burra që tmerret e tyre ia veshin lakmisë dhe epshit të gruas së tyre, gruas bijë të diellit. Shumë do shkruhet dhe do rrëfehet për mua, por jam i sigurt se askush nuk do tregojë për Minotaurin e çliruar, por vetëm për atë të labirintit. Askujt nuk i duhet një Minotaur i çliruar. Njeriun do e mësojnë se duhet të jetë i paplotë, do e mësojnë ta durojë zbrazëtinë, nuk do e lenë kurrë të mësojë të jetë i përfunduar, por do e stërvitin të durojë paplotësinë e tij. As pas vdekjes nuk do më çlirojnë, as pas vdekjes sime nuk 87
do shoh pas gostisë detin e kaltër dhe nuk do dëgjoj tingujt parajsor të harpave. As pas vdekjes... me kësi fati e dënojnë më të mirin prej njerëzve!
88
Roberto JUARROZ Valerio MAGRELLI Gottfried BENN Bohdan ZADURA
P O E Z I
dë MuRai Sali BASHOTA Adem GASHI Lindita AHMETI Ndue UKAJ
89
90
P O E Z I
Roberto JUARROZ
Lindi në Coronel Dorrego, në provincën e Buenos Airesit, më 5 tetor 1925. Mbaroi studimet në Fakultetin e Filozofisë dhe Letërsisë dhe atë të Shkencave të Informacionit në Univeristetin e Buenos Airesit. Më pas vazhdoi studimet në Sorbonë të Parisit. Pas kthimit të tij në Argjentinë, filloi punën si profesor titullar në Universitetin e Buenos Airesit, ku drejtoi Departamentin e Bibliotekologjisë të këtij universiteti, nga viti 1971 deri në 1984. Në këtë universitet ushtroi mësimdhënien për tridhjetë vjet.. Bashkëpunoi në një sërë botimesh argjentinase dhe të huaja dhe ka përkthyer disa libra me poezi.. Që nga viti 1984 qe anëtar i Akademisë së Shkrimtarëve të Argjentinës. Përveç librit Gjashtë poezi të lira (1960), vepra e tij përmblidhet në një seri vëllimesh përkatësisht të numëruara nga një deri në katërmbëdhjetë dhe me titull Poezi Vertikale; vëllimi i parë doli në 1958 dhe të tjerët në vazhdim rendor.Vepra e tij u përkthye në rreth tridhjetë gjuhë të ndryshme dhe ka arritur një vlerësim të gjerë botëror. Në 1984 iu dorëzua, në Buenos Aires, Çmimi i madh i Nderit nga Lidhja Argjentinase për poezinë; në 1984 morri çmimin Esteban Echeverria; në 1992 Çmimin Jean Malrieu në Marsejë dhe në po atë vit iu dorëzua Çmimi Dyvjeçar Ndërkombëtar i Poezisë, në Liezh të Belgjikës. Vdiq në Temperley, Buenos Aires, më 31 mars 1995.
POEZI VERTIKALE E PARA POEZI VERTIKALE (1958) 12 Midis emrit tënd dhe timit ka një buzë që e ka harruar zakonin e të thirrurit. Midis vetmisë dhe shoqërisë ka një gjest që s'fillon tek askush dhe përfundon tek të gjithë.
91
Midis jetës dhe vdekjes ka disa lule të shtypura atje ku nuk ka shkelur kurrë askush.
Midis zërit që shkoi dhe atij që do të vijë ka një formë të heshtur të zërit aty ku gjithçka pret në këmbë.
Midis tryezës dhe zbrazëtisë ka një linjë që është tryeza dhe zbrazëtia atje ku mund të ecë vetëm poezia.
Midis mendimit dhe gjakut ka një vetëtimë të çastshme aty ku mbështetur mbi një pikë qëndron dashuria. Mbi këto skaje askush s'mund të jetë dot gjatë kohë por as zoti, që është një tjetër skaj, s'mund të jetë dot zot kohë të gjatë. 17 Duhet të biem dhe s’mund të zgjedhim ku. Por ekziston një formë e erës mes flokëve, një pushim i çastshëm i goditjes, një kënd i krahut që mund ta përthyejmë ndërsa biem.
Është thjesht caku i një shenje, skaji i pamenduar i një mendimi. Por mjafton për të shmangur thellësinë e cekët të disa duarve dhe mjerinë mavi të një Zoti të shkretuar. 92
Bëhet fjalë që ta harkojmë pak më shumë presjen e një teksti që s’mund ta korrigjojmë.
P O E Z I
34 Njeriu manekin i natës, ther zbrazëti.
Por një ditë, një zbrazëti ia kthen therjen e egër. Dhe atëherë vetëm ngelet një thikë e ngulur në hiç. 61 Fytyra ime po më sheh që nga pluhuri.
Unë s'e di se që nga e shoh, por mes të dyve zmadhohet si një perde e rrënuar distanca e zhveshur, distanca që askush s›ka për ta zënë. E DYTA POEZI VERTIKALE (1963) 4 E rëndësishme nuk është që të lidhim fijet e këputura por të ndiejmë përvojën përfundimtare të skajeve të tyre. Skajet që ndiejmë shkrihen brenda nesh gjer sa shndërrohemi në një të vetëm.
93
Dhe kjo është e rëndësishme, edhe pse atë skaj askush të mos e ndiejë më, edhe pse ai të na shndërrojë në fijen më të shkëputur. 69 Çdokush ikën si të mundet, disa me gjoksin gjysmëhapur, të tjerë vetëm me një dorë, disa me kartën e identitetit në xhep, të tjerë në shpirt, disa me hënën e vidhosur në gjak dhe të tjerë pa gjak, pa hënë, pa kujtime. Çdokush ikën edhe pse nuk mundet, disa me dashurinë ndër dhëmbë, të tjerë duke ndërruar lëkurën, disa me jetën dhe vdekjen, të tjerë me vdekjen dhe jetën, disa me dorën në supin e tyre dhe të tjerë në supin e të tjerëve.
Çdokush ikën sepse ikën, disa me dikë mes vetullave natë-gdhirë, të tjerë pa u takuar me askënd, disa nga dera që të nxjerrë apo duket se të nxjerrë në rrugë, të tjerë nga një derë e vizatuar në mur ose ndoshta në ajër, disa pa nisur të jetojnë dhe të tjerë pa nisur të jetojnë.
94
Por të gjithë ikin me këmbët e lidhura, disa nëpër rrugën që bënë, të tjerë nëpër atë që nuk bënë dhe të gjithë nëpër atë që kurrë nuk do ta bëjnë.
77
P O E Z I
Në një natë që duhet të ishte shi a në molin e një porti që ndoshta nuk ekziston a në një buzëmbrëmje të kthjelltë, ulur në një tryezë pa askënd, më humbi një pjesë e imja. Nuk ka lënë asnjë boshllëk. Madje: duket si diçka e ardhur dhe jo diçka që ka ikur. Por tani, në netët pa shi, në qytetet pa mole, në tryezat pa buzëmbrëmje, papritur ndihem shumë më i vetmuar dhe s'e marr guximin ta kontrolloj veten me duar, edhe pse gjithçka duket se është në vend të vet, ndoshta edhe më shumë se pak më parë. Dhe dyshoj se ndoshta do të kishte qenë më mirë të kisha ngelur tek ajo pjesa ime e humbur dhe jo tek ky pothuaj i tëri që vazhdon ende pa u rrëzuar. E TRETA POEZI VERTIKALE (1965) 2 Tjetri që mban emrin tim ka filluar të mos më njohë. Zgjohet aty ku mua më zë gjumi, ma dyfishon bindjen se unë mungoj, zë vendin tim sikur tjetri të isha unë, më kopjon në qelqnajat që nuk i dua, m'i thellon zgavrat e braktisura, i trazon shenjat që na bashkojnë dhe takon pa mua versionet e tjera të natës.
95
Duke imituar shembullin e tij, tani filloj unë të mos e njoh veten. Ndoshta që të fillojmë ta njohim njeri-tjetrin nuk ekziston mënyrë tjetër. 15 Ndonjëherë ngelemi të ngrirë në mes të një rruge, të një fjale apo të një puthjeje, me sytë e palëvizur si dy gota të thella uji të vetmuar, me jetën e palëvizshme dhe duart e ndalura mes një gjesti dhe atij që do ta pasonte, sikur tani të mos ishin më asgjëkund. Atëherë kujtimet tona janë të dikujt tjetër, i cili pothuaj nuk na kujtohet. Është sikur ta jepnim jetën hua për një kohë, pa sigurinë se do të na e kthejnë dhe pa na i pat kërkuar askush, por duke ditur që është përdorur për diçka që na përket më shumë se gjithçka. Mos vallë dhe vdekja është një hua, në mes të një rruge, të një fjale apo të një puthjeje?
96
E KATËRTA POEZI VERTIKALE (1969)
P O E Z I
24 Sikur ta njihnim pikën ku diçka do të thyhet, ku do të pritej filli i puthjeve, ku një shikim do të reshtte së takuari me një shikim tjetër, ku zemra do të hidhej drejt një vendi tjetër, mund të vendosnim një pikë tjetër mbi këtë pikë ose të paktën do ta shoqëronim kur thyhej. Sikur ta njihnim pikën ku diçka do të shkrihet me diçka tjetër, ku shkretëtira do të gjendej me shiun, ku përqafimi do të takohej me jetën, ku vdekja ime do t'i afrohej tëndes, mund ta çmbështillnim këtë pikë si një top letre ose të paktën ta rrëfenim deri sa të vdisnim.
Sikur ta njihnim pikën ku diçka do të jetë gjithmonë ajo diçka, ku kocka nuk do ta harrojë mishin, ku burimi është zanafilla e një burimi tjetër, ku e shkuara kurrë nuk do të jetë e shkuar, mund të linim vetëm këtë pikë dhe t›i fshinim gjithë të tjerat ose ta ruanim të paktën në një vend më të sigurt. E PESTA POEZI VERTIKALE (1974) 4 Bota është fjala e dytë e një metafore të paplotë,
97
një krahasim elementi i parë i të cilit ka humbur. Po ku është ajo që qe bota? Është arratisur prej frazës apo e kemi fshirë? Apo ndoshta metafora përherë ka qenë e cungët? 11 Syri vizaton një vijë në tavanin e bardhë një vijë të vogël të zezë. Tavani përvetëson iluzionin e syrit dhe bëhet i zi. Atëherë vija zhbëhet dhe syri mbyllet. Kështu lind vetmia. 27
Fytyrat që me kohën ke braktisur janë fshehur poshtë fytyrës tënde dhe ndonjëherë shfaqen sipër sikur lëkura jote për të gjitha të mos mjaftonte. Duart që me kohën ke braktisur ndonjëherë në dorë të buhaviten dhe i përthithin gjërat apo i lëshojnë si sfungjerë që zmadhohen.
98
Jetët që me kohën ke braktisur mbijetojnë në hijen tënde
dhe si një jetë do të të vërsulen një ditë, ndoshta për të vdekur një herë të vetme.
P O E Z I
99
100
P O E Z I
Valerio MAGRELLI
Magrelli u lind në Romë më 1957. Ka botuar pesë përmbledhje me poezi. Tri të parat Ora serrata retinae, Feltrinelli (1980), Nature e venature, Mondadori (1987), Esercizi di tiptologia, Mondadori (1992) më pas janë bashkuar në vëllimin Poesie e alte poesie (1996). Në vijim ka botuar Didascalie per la lettura di un giornale (1999) dhe Disturbi del sistema binario. Pranë Einaudit ka botuar po ashtu librat në prozë. Magrelli është docent i letërsisë franceze në Universitetin e Casssinos. Bashkëpunon me faqet kultutore të të përditshmes Repubblica. Në vitin 2012 Accademia Nazionale dei Lincei ia ka ndarë Çmimin Feltrinelli për poezinë italiane. Poezitë janë marrë nga përmbledhja më e re poetike Il san gue amaro, Einaudi, 2014.
LEXIMI ËSHTË MIZOR Gjatë leximit, sytë e tij përshkonin faqet dhe mendja depërtonte brenda mendimit, ndërsa zëri dhe gjuha pushonin. Agustini Ose që teksti të mos jetë, në fund të fundit, një parmak krejt i mjerë dhe i stërkequr që i pengon disa psiko të bien brenda greminave lautrémontiane të trupit të «tyre» dhe përmes tyre në ata të të tërës së madhe. Andrea Zanzotto [Matricë] Të vështroj, mundohem të të vështroj brenda, sikur se të zgjatesha mbi një humnerë. Mbështetem te parmaku dhe vështroj poshtë në fundin e heshtjes sate, derisa lexon në një largësi të pambërrijtshme. Do të doja të rrija me ty atje poshtë, veçse
101
mbetem i gozhduar në këtë urëz i trembur dhe i kaditshëm, i ndarë, i lidhur pas marramendjes që e dua, nëse dashuri është distanca që na thërret dhe bashkë me të frika për ta kaptuar. I.
Të vështroj, mundohem të të vështroj brenda, Të gjej dikë përbri të kredhur në lexim, më bën ta pyes: ku je? Për këtë kërkoj të të kërkoj brenda, të të mbërrij brenda asaj brendie nga e cila ndihem pandreqshmërisht i përjashtuar. Andaj më vjen të të pyes: përse nuk me merr me vete? II.
sikur se të zgjatesha mbi një humnerë. Je përbri, porse më bëhet se po të vështroj nga lart. Ndoshta ngase, duke lexuar, vështron poshtë, kah ajo pikë ku je tërhequr, duke më bërë bisht mua. Ja pse po vij përpara dalëngadalë, si buzë një gremine. Ja pse përvarem kah boshllëku në fund të të cilit mezi arrij të të shoh.
102
III.
P O E Z I
Mbështetem te parmaku dhe vështroj poshtë Trupi yt më bëhet parmak. Mund të mbështetem në të, edhe ashtu s’ka njeri të gjallë. Ti veç ia ke mbathur, je zhdukur poshtë, në talvegun e leximit tënd. Kacavirrem për krahëve tu dhe vëzhgoj në grykën ku je rrasur, atje poshtë, e vogël sa një gogël, e veçuar. IV.
në fundin e heshtjes sate, derisa lexon Boshllëku i trupit tënd, heshtja jote, tregojnë se pronari nuk është në shtëpi. Mbetet vetëm kapela, lënë mbi karrige për ta zënë vendin e të munguarit. Kur lexon, ia mbath, e mua më lë vetëm. V.
në një largësi të pambërrijtshme. Kur lexon, ia mbath, e mua më lë vetëm e nga ana tjetër ma ndalon të të ndjek. Është sikur se, duke u nisur, të mos ma thoshe destinacionin. Edhe po ta zbuloja (dhe e kam zbuluar, aq e vërtetë është sa mund të të shoh, mjaft të zgjatem pakëz), sidoqoftë ti nuk më lë të avitem. Leximi është mizor, është hasmor dhe vetmitar.
103
VI.
Do të doja të rrija me ty atje poshtë, veçse Sa do të ma kishte ëndja të rrinim bashkë! Apo më mirë: të rrimë bashkë atje poshtë. Të arrij ta bashkëndajmë atë hapësirë nga e cila ti më përjashton. Do të ishte si të kërkoja të isha me ty në lexim, ose në «të-mos-qenit-me-ty». E vërteta është se vendosesh aty ku unë, bashkë me ty, nuk do të mundem kurrë, e largët, e përqendruar, vetëm, në kopshtin në fund të kopshtit. VII.
mbetem i gozhduar në këtë urëz Ky jam unë: ngërçi i atij që kapet në mbajtëse i paralizuar nga marramendja. Të vështroj me sy të çakërritur, i terrorizuar nga boshllëku, i hipnotizuar nga imazhi yt në fund të rripës, e ndërkohë dëshira shndërrohet në intensitetin e kapjes me të cilën mbahem fort në mbajtësen e trupit tënd. VIII.
i trembur dhe i kaditshëm, i ndarë,
104
I frikësuar nga lartësia dhe larg nga ti, domethënë në fund:
i joshur nga ajo që na ndan. Paniku i atij që tutet se do të bjerë, pasqyron dëshirën për të rënë, ose për ta kapërcyer boshllëkun që ndan. E tëra gërshetohet, e tëra ngatërrohet për ta lindur nostalgjinë.
P O E Z I
IX.
i lidhur për marramendjen që e dua, Kësodore arrijmë te nyja, te marramendja si joshje e boshllëkut, dashuri e pakuptueshme e frikës. (Prore duhet menduar për duart që e mbërthejnë në mënyrë spazmodike pikëmbështetjen e tyre. Iu përket atyre ta thonë sa shtrenjtë kushton mundimi për t’u mbajtur: do të doja të vija te ti, ama nuk mund ta bëj). X.
nëse dashuri është distanca që na thërret Duket se fjala greke për «e bukura» vjen nga folja «thërras». Po qe se kushti i parë i lumturisë qëndron në nevojën e të qenit të shkëputur nga vetja, «merrmë me vete» do të thotë atëherë: «hiqmë prej meje» XI.
dhe bashkë me të frika për ta kaptuar. Por ka një ndalesë. Dëshira për të qenë të çrrënjosur nga vetja, deri në përzierjen me krijesën e dashur,
105
ndeshet me forcën e gravitetit që na qeveris. Uni kapet pas unit të vet dhe nuk largohet. Nga këtu malli për personin me të cilin kurrë nuk do të mund të bashkohemi në parajsën e humbur të leximit, në parajsën e humbur që leximi tregon në fundin e magjepsur të jo-unit.
106
Përktheu: Arben IDRIZI
P O E Z I
Gottfried BENN U lind në vitin 1886 në Mansfeld, në Branderburg. Për herë të parë hyri në letërsi si ekspresionist me vjershat e tij të titulluara Morgu. Ndërkohë nazizmi ia ndaloi të drejtën e shkrimit. Deri në mars të vitit 1912, nuk dinte askush për lirikun Gottfried Benn, me përjashtim të disa miqve të tij. Më pas poezitë e tij u përkthyen në disa gjuhë, si: frëngjisht, anglisht, rusisht, polonisht etj. Poezitë e tij hyn në antologjinë amerikane, belge, franceze, holandeze. Në Sorbonë cilësohej një ndër pesë poetët më të lexuar e më të mëdhenj të kohës jo vetëm në Evropë. Benn shkroi edhe prozë, si novelat Truri, pastaj Ese dhe aforizma, Probleme të lirikës, Shteti dhe intelektualët, Mplakja, problem për artistin. Shumë vjersha të tij janë kthyer në këngë duke u kompozuar nga muzikantë të ndryshëm, gjithashtu dhe jeta e tij është bërë film. Vdiq në vitin 1956.
NJË FJALË Një fjalë, një fjali si kod ngrihet Jetë e zakontë, mendimi bef,
dielli ndriçon, sferat heshtin përreth, Fjala gjithçka kapërthen.
Një fjalë si dritë, si zjarr, si fluturim, si flakë që shpërthen, si kometë me yje sërish errësirë, tepër angështim zbrazëti kudo dhe këtu përqark meje.
107
ETYDAT TUAJA Etydat tuaja Arpegjio, tinguj si koralë, U bëtë si të huaja Vetëm në lokal, në një vend u ndalët.
Kur korbi krrokat bën muzikë dhe ai Por është vërtet fat Të punosh deri në çmenduri: . të shenjtat tinguj-ligje Është bukur kur i dëgjon Po, dhe çakalli dhe qeni këngën e tij këndon
Ah, një lulkë Por jo më mbi të bukurat buzë Aty ku unë marr Tingullin tim si muzë. GJINDJE E KULLUAR (1955) Kam takuar gjindje Që dhe për emrin kur i pyet heshtin-sikur s’kanë gojë sikur emër të mos kenë. Zonjusha Kristian! Thonë vetëm mbiemrin dikur. Por si është emri, njohjen na lehtësoni. s’është emër i vështirë, si Popiol, si Babendererde Ju lutem , emrin! Përse trurin ta ngarkoni. 108
Kam takuar gjindje që me prindër
motra dhe vëllezër në një vatër u rritën natës në kuzhinë për të mësuar gishtërinjë në veshë si tapa i shtypën Dhe arritën majat, të ëmbla ledi si kontesha si Nausika të shkathta. Plot zjarr në zemër, shpirtin e pastër të engjëjve trashëguan.
P O E Z I
dendur pyes veten, por nuk gjej gjegje. nga vjen shpirtbutësia dhe mirësia vallë, as sot nuk e gjej dhe as nuk e di. Duhet të shkoj. Më mirë po e lë. MUZGU (nga Fragmentet 1951)
Dhe unë hyj kur muzgu bie Ja korridori, llozi mbyllet Në dhomë një purpur mbi gojën tënde një kupë me trëndafila të vonë- ti! Të dy i njohim ato fjalë, Që i themi dhe i përcjellim prore tingëllojnë si pa vend, janë një asgjë: puthja e fundit, kaq ishte si një e tërë.
Heshtja thellohet Pushton dhomën dhe ngulitet asnjë shpresë, asgjë që lejohetnjë kupë me trëndafila të vonë -Ti II Koka jote e turbullt, e bardhë mbrohet nga gjoksi yt shpërthen mbi gojën tënde mblidhet qejfi, purpuri dhe ngazëllimi .
109
Je aq e zbehtë, e tretur e fyshkur Nga bora e bardhë, nga moslulëzimi mbi buzët, rëndë dhe plot plagë Petale të vyshkura si koralë
Je aq e butë, nga goja jote del një kumt, mbi fatin e rrezikshëm dhe të rënies Në një orë të muzgut, në errësirë Askush se di,ishe këtu vallë? III Të pyes: mos je një tjetër vallë, Që më sjell trëndafilat e vonë? ti thua ëndrrat humbasin, orët kalojnë ç’është kështu: ai, unë dhe ti? Dua ta mbaroj atë që nisa Ç’farë përjetuam,- këtë kush e di? llozi mbyllet, heshtje brenda mureve lart qielli i gjerë ngjyrë blumavi. SHOPEN1 Jo aq i dhënë pas bisedave, S’kishte as firomë për diskutim,
1 Frederik Shopen-pianist dhe kompozitor polak (1810-1849).Krijuesi i një stili muzikor romantik poetik për piano me tinguj nga muzika kombëtare polake. Veprat: 3 sonata,2koncerte,15 valse,19 Nokturne,12 poloneze, 56 mzurka, 24 prelude, dy herë 12 Etuda, 4 ballada, etj.. 2 Delacroix,Eugene, piktor francez(1798-1863)pëfaqësuesi i romantikës franceze. Krijoi skena me ngjyra të zjarrta. Litografi. Ndër ata dhe Faustin e Gëtes 3 George Sand-pseudonimi i shkrimtares Aurore Barone Dudevant (1804-1876)E dashura e F.Shopenit. dhe A.de Muset. Në romanet e saja damkosi me turp paragjykimet shoqërore dhe çrregullimet sociale. Ka jetuar në një vile të vogël në Nohant të Francës 4 Sebastian Erard-francez. Mekanik, ndërtues pianosh 5 Potoki Vaslav, poet polak(1623-1696) 6 Pleyel, Ignaz Y.-ndërtues pianos 7 Broadvood, John-anglez, i famshëm për ndërtimine pianove 8 Rothschild, Meyer Amschel bankier gjerman (1744-1812) 9 Vellington Artur Vellesley 1769-1852) përfaqësuesi i Britanisë së Madhe në Kongresin e Vjenës
110
Aty ku flitej për gjithçka, Në teorinë e Delakroiksit Trullosej, humbiste çdo fill, As nokturnet nuk i dilnin
P O E Z I
Në hijet e Nohantit Një amator, dashnor i brishtë; as fëmijët e Gjergj Sandit prej tij s’panë gjë të mirë.
veremli në mushkëri plot vragë, hemorragji që tërë jetën e gërryen; por vdiq në qetësi. jo nga sëmundje e behtë apo armë me breshëri; pianon (Erard) i vunë monument Dhe Venusi i Potokut pranë tij këndoi në atë orë këngën e vjollcave blumavi.
në Angli tre piano merrte: Pleyel , Erard, Broadvood për 20 gine mbrëmjeve luante çerek ore tek Rothshildët, Velingtonët , e Strafordët, para tij turma njerëzish me pantallona të shkurtëra. Pastaj kthehej në shtëpi në Square d’Orleans I zbehtë nga lodhja dhe hija e vdekjes. Digjte skica dhe dorëshkrime Por jo stoqe fragmentesh dhe shënimesh, Këto ide dëshmi. që në fund vetë pohoi: Përpjekjet e mija ishin fryti i këtij ideali.
111
Me kútin e forcës së tij Duhej të luante çdo gisht të katërtin kishte më të brishtë (binjak i gishtit të mesit) Dhe porsa fillonte gishtërinjtë mbi tastierë mbi sol si do mi fa Preludet e tij të famshme Kushdo që i dëgjonte zor se mund t’i harronte. kudo që të ishte: shtëpi fshati veranda dhe male apo dhe në sanatore.
S’kompozoi kurrë një oper, as simfoni, tërë këto progresione tragjike dilnin nga dora e vogël e tij me një forcë t’magjishme artistike. Shqipëroi: Haxhire LULI
112
P O E Z I
Bohdan ZADURA
Zadura u lind në Pulawy të Polonisë, në vitin 1945. Ai ka botuar njëzet përmbledhje me poezi, tre romane, dy përmbledhje tregimesh, tre libra me kritikë letrar dhe përkthime të shumta me poezi dhe prozë (angleze, hungareze, ukrainase). Ai mbaroi nivelin e Masterit për filozofi, në Universitetin e Varshavës (1969), pastaj ka punuar në një muze të vogël në Kazimierz Dolny, dhe në Teatrin e Vizionit dhe Lëvizjes në Lublin (si këshilltar letrar). Ai ishte në stafin editorial të tremujores Akcent, (në Lublin) që 25 vjet, dhe që nga viti 1983, ka punuar për mujoren prestigjioz Twórczość në Varshavë, ku ai tani është redaktor i përgjithshëm. Shtatë vëllimet e punimeve të tij të mbledhura janë botuar në 2005-2007. Librat e tij të fundit me poezi: Wszystko (Gjithçka) 2008; Życie Nocne (Jetë nate), 2010; Zmartwychwstanie ptaszka (Ringjallja e zogut të vogël), 2012; Kropka nad i (Ndalesa e plotë e I-së) 2014. Zadura ka fituar çmime të shumta, duke përfshirë edhe çmimin Piętak, me 1994, çmimin e Festivalit Ndërkombëtar të Poezisë Kievskie Lavry të vitit 2010, çmimin Silesius të vitit 2011 (për librin më të mirë të poezisë të botuar në vitin 2010), Çmimin Gábor Bethlen të vitit 2013 (Hungari) dhe çmimin Skovoroda të vitit 2014 (Ukrainë).
Lamtumirë Ostend
I Ne mund ta quajmë këtë detyrim liri Plazhet e prillit shkëmbor dhe zbrazësiDhe era e vetmuar është kudo e pranishme.
O pranverë e vonuar, drita nga yjet Vrapon te syri shumë gjatë, shumë gjatë Gjelbërimi mbledh veten në lulëzim, shumë gjatë. 113
Ne mësojmë durimin, shumë pyetje Formuluar dobët për këtë jetë. E përvoja të shumta t’ përjashtuara.
Ndoshta s’ka përgjigje, ndoshta Përgjigjja është në pyetje, ndoshta Mund të jetë një eksperiment, të jesh ndoshta.
II Dielli u ndal në zenit, o njohuri të vonuara të Ëndrrave të ndriçuara, sa vite janë të nevojshme Për të njohur veten-tha ai duke shikuar njerëzit përmes panelit. K. ishte i heshtur. Ai gjykoi të duhurën Përgjigje për botën që të jetë heshtja K. Sikurse prapa tij Ai besonte në sekrete
Ai ishte në gjendje të dëgjoi, pretendoi të kuptonte, Nuk ishte i befasuar Nga çdo gjë akulli shpërtheu në Vistula Paneli, u lëkund. A. vazhdoi. Le të themi detyrimi ekziston – Le të themi, por si mund të flas njëri për atë Duke mos e njohur realitetin dhe veten. III Një grua hyri, dikush tjetër i përngjashëm O komedi e ngjashmërisë, asgjëja përsëritet A. shikon rrugën ku ai takon.
Historinë dhe fatin, fati nuk ishte historia Historia nuk ishte grua, por ai vrapoi larg Para se ai t´i gjente rezultatet e arratisjes së tij. 114
Kjo është e gjitha, asgjë më shumë, një grua kalon
Një aromë delikate, jo aroma e Pyjeve Akacia në rreze dielli të plota qershori.
P O E Z I
Kjo u përhap e dikush tjetër i përngjashëm Është si zhurma e bletëve Në pyjet Acaria, është si muzikë.
Në pragun e Tingullit të Rrufeshëm Duke ftuar për një ndjekje, zgjon asociacione Premtimet, acarimin, zgjon dëshirën.
Duke qenë një kujtim, re e padukshme Sa më shumë e përhapur, aq më shumë truporë Dhe përsëri shpërthime, dhe përsëri panele të lëkundura IV Çfarë unë munda, çfarë duhet, çfarë duhej Çfarë unë dëshiroja, pse kam dhënë Pse shkaqet e humbura më interesojnë mua.
Gloria victis, siç shkruan mirë një zonjë e caktuar Në kamionçinë që mbante Romuald Traugutt Dielli qëndron akoma në zenit, o dituri e vonuar
Gabimi ushqen gabimin, ai është një lum i gabimeve As triumfi, as vdekja e zhvendosur n’ kohë Dhe një shënim i rremë në vetë-ekzaminim. E vërteta jonë zgjat aq sa aroma E parfumit në një kafe tymosjeje, të vërtetat tona Në një botë pa të vërteta, deti mashtrues. V Shekulli i nëntëmbëdhjetë ishte shumë i rëndë. Shumë i rëndë që t’ shpërthejë Ai akoma s’ka shkuar, është ende i shkatërruar
115
Nuk bëjnë më ëndrrat rregull në ne Vdekja me peshë është në tëKy panel i drurit, këto shandanë- dhe është
Në dhomat e pushimit zbukuruar tani me kolona të reja Informacioni i njoftimeve të numrave dhe simboleve mashkullore Rrjedhat e degraduara nëntokësore. Të anarkisë, ky është shekulli i nëntëmbëdhjetë Duke rregulluar lapsat dhe pendët e tij E vjetra kërkon hakmarrje për dëshira të gjata e të fshehura. VI Avionët fluturojnë mbi atë hendek Këmbët tona të mbështetura kundër skajeve Rriten në tokë, lëvizje As përpara e as prapa, ne shohim Në qiell ku avionët Vizatojnë linja të lehta puplash
Ai hendek i thellë mes nesh Injoron avionët që janë të vetëmVetëm në veten tonë një hije bie në mes nesh Dhe thonjtë tanë, dora ime nuk është më i dyshuar Bëje lëmsh veten në deklarata
116
VII Çfarë isha duke bërë para një vit e gjysmë më parë? Unë hëngra darkë në qytet, bëra një dush
Ishte një valë e nxehtë, lexova lajmet e sportit në gazeta
P R O Z Ë
Në një apo në dy, unë e ndeza televizionin Unë kam dëshmitarë, një raketë u lëshua Nga Cape Kennedy dhe kjo është lartësi qielli
Të vdekurit e jetuar dhe të palindurit mund të konfirmojnë atë Ata nuk zgjaten shumë, Akacia u venit Ata do të kthehen sepse ata tashmë janë kthyer Në natën e shtatëmbëdhjetë korrikut Kam shikuar hënën nëpërmjet rrushit të egër Nga dritarja e trenit Aldrin dhe Armstrong mund t´a konfirmojnë ketë Menaxheri kryesor i poezive kërkon Biletën e trenit, më falni
Unë nuk isha kudo, asgjë nuk ndodhi Ata e vidhen vajzën në korridorin e mbushur me njerëz Djemtë duke ardhur në shtëpi nuk kënduan VIII A. mendon: Çka kam unë, kujt i detyrohem unë Çfarë lloj gjykate mund të zgjedh Çfarë di unë dhe çfarë unë duhet të di Nëse unë e di atë që unë dua Dhe, a do të zgjat kjo dituri në ditë, javë, muaj Dhe është deti mashtrues, një det i gabimesh? - Kamerierja sjell faturën mbi një tabaka Nga anglishtja: Edita KUÇI- UKA 117
118
P O E Z I
dë MuRai
Shkrimtar, eseist, dramatist, kritik teatri dhe gazetar. Nga viti 1965 ka qenë gazetar, recensent teatror dhe redaktor i rubrikës së kulturës në gazetën “Rilindja”. Shkrimet e para i botoi te revista Jeta e Re dhe te javorja Zëri i Rinisë. Çmimi i parë për poezi dhe ai i dyti për tregim, në konkursin letrar të “Zërit...” më 1968, e motivuan që t’i përkushtohet letërsisë. Është autor i disa librave me poezi, prozë, dramë dhe kritikë teatri.
DIÇKA Siii VARGZIMIANE // Si vjershërova brenda nate// Tek soditja kornizën bardh në kavalet Beftas ndodhi një mini-çudi poetike: Kapela u bë mbititulli në miniaturë Koka u shndërrua në titull madhor Qafa-nëntitull me përkushtim: Doretës Eshtrat zunë të vargëzohen të lirë Horizontal , pjerrtas, diagonal, vertikal Trupi mori trajta distiku, katreni, strofe Duart u paluan në akrostik të dyfishtë Dhe vjersha po ecte me këmbët e mia Si një e një që bëjnë dy u vjershëruan Por nëse edhe u poetizova nuk e di Mirëpo për këtë mund ta pyesni Doretën Më 6/7 qershor Viti prore 2015 Mati 1, Aneks 2
119
DIÇKA Siii BREZI IKANAK Nëpër Tokë, Ajër dhe Det Me vetura me kombibusë Autobusë, kamioneta, moto Trena, avionë e vapore Iku brezi im kreativ
Paralufte, në Paqe e pas Nga frika, nevoja e Vendi Nëpër Diell, Hënë e Shi Brezi im imagjinativ iku
Me traste, me valixhe e bosh Kujtime, dhimbje e vaje Për dashuritë, shoqërinë shtëpitë Pa përshëndetje e lamtumirë Intuitivisht iku brezi im
Dikush ngeli në gjysmërrugë Në stacionin e panjohur Qyteteve , fshatrave të huaja Në pritje të fatit deri në pleqëri Iku , shkoi, u largua, humbi Brezi i Qarkut tim vokativ
120
Sa e madhe bëhet vetmia ime Mërzia sa e gjatë, e gjatë Sa e thellë dhimbja, e thellë
As klithma spirituale s’mjafton Vallë takimi ynë shumëvjeç Që në fillim fshihte ndenjen.
P O E Z I
26/27 prill 2015 Mati 1, Aneksi 2
DIÇKA Siii ASKETIANE Gjenitë janë kamikazë Luajnë jetë hazarderë Xhojsin e mbyti bohemia (Uliksi) Dostojevskin e mposhti epilepsia (Idioti) Betovenin e shurdhuan simfonitë Prustin e ngulshoi astmatiku Van Gogun e mallkoi varfëria Niçen e çmendi Vullneti për fuqi Kafkën e nënshtroi memecia (Procesi) Borhesin e verbuan tregimet Moisiun e ndëshkuan aventurat Kamynë e aksidentoi hedonizmi Anshtajnin e ndaloi relativiteti Moxartin e harlisen dashuriçkat Bodlerin e paralizuan bordelet Beketin e dergji pritshmëria Pikason e tradhtuan modelet Hedajatin e vetvrau plini i Bufit Pesoan e ndrydhi anonimiteti Çaplinin e ngatërruan këpucët e gjata Karuzan e mashtruan ariet 121
Arti është karrem për gjenitë Gjenitë flijohen vetë për Artin Mes hedonizmit dhe asketizmit. 27/ 28 prill 2015 Mati 1, Aneksi 2
DIÇKA Siii DEMONIANE
122
Nëpërmjet numrave arabë Dueli në mes engjëjve dhe djajve Engjëjt operojnë me numra tek Ndërsa djajtë me ata çift Të gjitha makinat e shkrimit Mekanike, elektrike, kompjuterike Kanë së paku një numër 6… Kompjuteri është tri herë djall Ngase tri 6-she i ka në brendësi Gjashtë e gjashtë e gjashtë kode Po që se numrat kthehen në germa E shkronjat alfabetike në numra Del gjuha sekrete me 22 shenja Nga frika jo, veçse nga dashuria Nuk bleva farë kompjuteri serik Hoqa dorë nga makina elektrike E nxora në pension atë mekanike Sërishmi po shkruaj me dorë Me fjalë e vargje kaligrafike Ndoshta bukuria e shkrim-dorës Gjatë ndonjë nate apo ag –dite Nga kjo skëterrë nëntokësore Deri te parajsa mbiqiellore
Do t’ia tregojë flurudhën Shpirtit tim prore eterik Midis E-llushave dhe D-llushave Vazhdon Dueli çift e tek.
P R O Z Ë
Më 9/10 maj Viti 2015 Mati 1, Aneksi 2
DIÇKA Siii IN MEMORIAME Po ku jeni tash sa kohë, hë Ju që nuk jeni në K-qytet Si vëlle-zër let-rarë të mi-a Më duket se më pate thënë , Toni Që pas OH-it do të mejtosh gjatë Për një onomatope tjetër a të re Si, fjala vjen, AH, UH, apo dhe IH E, ti Beqë më pate thënë apo a jo, ë Se do të biesh në një gjumë purpuri Që t’i kyçësh ngadalë në një kuti Lulëkuqet, Rimat, Bukuritë, Anatemat Për të pushuar do kohë nga puna e natës Ndërsa vetëm ti, Tek, mëton ta mbash fjalën Për t zgjidhur litarin e tymit nga qafa Ta ndalesh currilin e rakisë nga goja Për t’u tërhequr ca ditë e net nga dashuriçkat Se mustaqet janë bërë mal nga mërzia O ju, si-vëlle-zër letrarë të Rrethit tim Po ku jeni këtu e kaq vjet e dekada Ju që nuk jeni në rrugë as në K-qytet Unë jam në pritje, te Elida, Edi 2, apo te Hani
123
Për nga një espresso e ndonjë lektrim letrar Bisedat me vetveten janë bezdisëse dhe bizare. P.S: Veç ti, Hidë, ke humbur itinerarin e kthimit? //MuRai// Sivëllai Më 14/15 maj Viti 2015 Mati 1, Aneksi 2
DIÇKA Siii M-MALIZMIANE
124
Përderisa bota ishte e maaadhe Unë përqafoja Maksimalizmin: Bisedohej papritmas me kantilenë Shkruheshin letra kilometrike Udhëtohej me orë, ditë dhe me javë Maksi ishte çdo gjë, kultivohej Maksi Por kur bota filloi të zvogëlohej M’u imponua vetë Minimalizmi: Përshëndetjet u bën me të shkurtra Takimet u shndërruan në ad hoc Ndarjet pësuan lamtumira të shpejta Krejt u kthye në Mini, moda ishte Mini Nisen mini-vjershat dhe mini-tregimet Këngët u minimizuan deri në ekstrem Filmat e shfaqjet u deminutivizuan Nëpërmjet telefonit e televizionit Bota përjetoi mozaikun miniatural
Shkurt, shpejt, me strese e neuroza Depresioni lypte shpëtim nga Melankolia
P R O Z Ë
P.S: Largësitë këndonin për afërsitë Fshati shkon kah Bota, Bota bëhej Fshat Qytetet ngelën relikte të Muzeut arkaik. Më 26/27 maj Viti 2015 Mati 1, Aneksi 2 MuRai // Dora D.//
125
126
P O E Z I
Sali BASHOTA
Bashota (1959) është poet, prozator, kritik letrar dhe mësimdhënës i letërsisë. Në Fakultetin e Filologjisë i ligjëron lëndët mësimore: Letërsi romantike arbëreshe, Letërsi romantike shqipe, Idetë letrare dhe Publicistikë shqiptare. Ishte kryeredaktor i revistës letrare Jeta e Re. Poezia e tij është përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, rumanisht, polonisht, italisht, turqisht, suedisht, hungarisht, arabisht, bullgarisht, maqedonisht etj., ndërkaq veprat e tij janë promovuar në festivale ndërkombëtare të poezisë. Ka marrë disa çmime letrare brenda dhe jashtë vendit. Nga viti 2003 është Drejtor i Bibliotekës Kombëtare dhe Universitare të Kosovës. Disa nga veprat e tij në poezi dhe prozë janë: Albumi i grisur, Zogu me profil vjeshte, Plagomë, Dalje nga trishtimi, Ndiz dritën magjike, Bukuri e nëmur, Dorëshkrimi i ngjallur, Dhembje e bekuar, Rruzullimi i zjarrit, etj. Gjithashtu, ai i ka të botuar disa vepra me studimeve letrare.
SI 33 MËKATET E DASHURISË 1. SI ZJARRI I SHPIRTIT Ti erdhe në ëndrrën time si një pulëbardhë deti Siç vjen befas lumturia në jetën njerëzore Tashmë afshi yt ngjan me mallin e një poeti Kur zjarri i shpirtit ndizet e ndrit prore Ti u zgjove në ëndrrën time si flutur e shkruar Ashtu e heshtur plot gaz e shkëlqim Në adresën e mallit pagëzohet dita e bekuar Si t’i besoj tani udhëtimit të fatit tim Ti hyre në ëndrrën time si lule e kujtimit Siç hyjnë çdo ditë fjalët e zjarrta të dashurisë Sa herë shiu i verës e lag ndjenjën e takimit Sa herë në qiell fluturojnë zogjtë e vetmisë
127
Ti mbete në ëndrrën time bukuri e praruar Në çdo stinë kur malli lind vetëm për ty Buzagazi yt shkëlqen shtegut të ndriçuar Edhe zjarri i shpirtit tim ta ka zili 2. SI QIELLI I NDRITUR Kur më merr malli për sytë tu Pranë meje zgjohet qielli i ndritur Vetëm prania jote është këtu Të gjitha ëndrrat tashmë kanë ikur
Koha prapë mbushet plot kujtime Mbase një ditë edhe heshtja flet Në udhëkryq braktisen tërë ato shqetësime Vetëm sytë nuk më mjaftojnë për portret
Ikën larg sa larg çastet e fshehura Në hapësirën e mbushur plot nostalgji Imazhi i mëngjesit braktis ndjenjat e dehura Askush më nuk mund ta ndiej këtë magji
128
3. SI ËNDRRA E BARDHË Ti udhëton bashkë me shiun e kryeqytetit Siç udhëtojnë ëndrrat e bardha në jetë Pastaj shfaqesh brenda shpirtit të poetit Dhe hyn në botën e guximit të vërtetë Sa herë vjen e diela dremit shpirti ynë Përshëndetjet e ëmbla sa gjatë mungojnë Prapë ndizen shpirtrat si sfidë me zjarrminë Tani në qiell të gjithë zogjtë fluturojnë
Më tutje mendimet e urta i mbulon qetësia Sidoqoftë asgjë nuk lëviz pranë syve tu Kur vjen e diela pëshpërit vetëm dashuria Sa çast i bukur i kujtimit blu
P O E Z I
4. SI BUZËQESHJA E NGRIRË Cilin frymëzim do të zërë prapë nata Duke luajtur me fatin e vet Si në teatrin e ëndrrave klith urata Letërkëmbim i heshtur pritjen e pret
E hëna e parë e javës mbushet kaltërsi Nga fjalët e shpirtit që nuk ngurojnë Madje tremben kujtimet e rëna në dashuri Të gjitha gjymtyrët e trupit kumbojnë
Mbase ti do ta shkruash përjetimin tënd Në një gur të shenjtë të atdheut tim Pastaj do të bjerë gjithmonë ndërmend Për buzëqeshjen e përfytyruar deri në amshim 5. SI ZËRI I BEKUAR Tashmë fshehtësitë e lotëve janë zhdukur Sa kohë që toka ta zgjojë bukurinë e vet Tashmë shija e gruas së bukur Do ta mahnisë një qytet Vijnë e shkojnë si vapë e verës Heshtjet e mbetura pa gjurmë Era i bartë përtej skëterrës Te porta e bardhë të pres unë 129
Zëri i shpirtit ikën tutje Çudi sa gjatë kumbon Sikur po mbaron kjo vuajtje Kur shirat bien mbi flokun tonë 6. SI PËRQAFIMI I YJEVE Si zbrite nga qielli e hyre në jetë Para se të fillojë të rrahë zemra Trëndafili i shpirtit në duar më rrëshqet Qyteti i dashurisë tashmë i ka dy emra Yjet e përqafuar shtërngohen ngadalë Duke e larguar nga vetja botën e trazuar Si iku pagjumësia si iku vallë Brenda shikimit të pambaruar Sonte do ta derdh tërë magjinë në letër Me zërin e heshtjes si puthjen e parë Të nesërmen do të ringjallet përqafimi tjetër Kur s’jemi bashkë s’jemi të ndarë Si zbrite nga qielli e hyre në poezi Me shkëlqimin tënd pa asnjë ankim Kush e ndal valëvitjen e erës deri në pafundësi Sa larg sa afër është ai përqafim
130
7. SI FJALA TË DUA Në çastet e para ishe ti Pastaj ishte dashuria Asnjë kuptim nuk kishte fjala të dua Pa ëndrrat e mia
Më vonë erdhën engjëjt e bukur Atëherë kur ti ishe nisur Tashmë edhe vetmia ishte zhdukur Si yjet e përflakur dhe hëna e shastisur Buza jote e përgjumur më nuk do të heshtë Sigurisht e tëra kjo është dashuri hyjnore Në asnjë stinë madje as në vjeshtë Nuk do të mallkojë më rrezja diellore
P R O Z Ë
8. SI SHIU I SYVE Do ta shijosh pranë bukurinë Në shiun me ylber në mes Do ta zgjosh në vete krenarinë Si ky mall që nuk vdes Hija e dashurisë pushon në balkon Të dashuruarit flenë në shtratin e vet Një fëmijë i vogël nga ëndrra më zgjon Mbi dy supet e mia zbret Në secilën fjalë e gjej figurën e artë Të skuqur në vështrimin e trazuar Vetëm sfondi i frymëzimit s’është i zjarrtë Kur më mungon çasti i bekuar 9. SI LETRA E GRISUR Më ndjek një flutur e bardhë Gjithnjë në trotuaret e stolisura Ma kujton dashurinë e parë Dhe letrat e grisura
131
Zogjtë e qiellit sikur nuk më besojnë Kur shkruaj në një kënd të vetmuar Të gjitha sirenat në qytet kumbojnë Kur malli për ty mbase është vonuar
Më ndjek një dashuri e zgjuar përnjëherë Të dielave në mbrëmje orë e çast Edhe pulëbardhat që kthehen në pranverë Afrohen lehtë afër meje me një rast 10. SI PAGJUMËSIA E FJALËS Nuk dua të fle sonte pa të kujtuar ty Duke i ujitur lulet në kopshtin e qiellit E kam vështirë t’i këpus kujtimet përsëri Në javën e parë të prillit Nuk dua të fle sonte pa të ëndërruar Midis sheshit kur hija jote ndriçon Si lagesh në shiun e bekuar Në çdo yll nate imazhi yt ndriçon Nuk dua sonte fare gjumë në sy Jam bërë kopshtar që lulet i çel Kur në damarët e mi të kam ty Klithma e dashurisë ndihet thellë 11. SI KLITHMA E RINGJALLUR
132
Nuk u harxhuan të gjitha fjalët Nëse shpirtrat flenë në qetësi Edhe kur deti i tërbon valët Shfaqesh me të njëjtën bukuri
Ti vjen nga një botë tjetër Në hapësirën mbushur me flakërim Shndërrohesh në kujtim të vjetër Lotve të syve iu jep kuptim
P R O Z Ë
Tani udhëton si dashuria e parë E mbushur plot gëzim Askush më nuk beson në këtë zjarr Kur ndizet e shuhet në largim 12. SI MREKULLIA E BOTËS
Shikimi im tretet në harmoninë e ajrit Kujtesa komenton autobiografinë e vet Imagjinata nuk i ngjan lojës së zjarrit Të gjithë të dashuruarit arrestohen në qytet Së pari do të them nuk jam unë Duke këputur qershitë në pemë Nuk jam sepse dashuroj shumë Të padashuruarit gjithnjë bien në rrenë
Sa vështirë për buzëqeshjen kur vështron Vetë ceremoninë e rruzullimit të tokës Vështirë edhe për zemrën që nuk beson Çka janë nëntë mrekullitë e botës 13. SI MOSHA E DASHURISË Sa herë kthehem në vendlindjen time Buzëqeshin të gjitha lojërat e fëmijërisë Shpirti im nuk ka më ankime As për moshën e dashurisë 133
Ndizen ëndrrat pak nga pak Ulur mbi kolovajcën me fletë Vetëm kujtesa nis e merr vrap Siç ndrit malli në të vërtetë
Imazhi i vendlindjes më del para Kur mrekullohet magjia jote Nuk do të ketë më zemra të ndara Kur ti je ilaç i kësaj bote 14. SI DALLËNDYSHET E VENDLINDJES Çka të bëj sot pa ty Kur dremit mbi mendimet e mia Dallëndyshet e shpirtit janë aty Është edhe vetë fëmijëria Edhe Lasgushi kishte dashuri udhëtare Sikur edhe të fundit mërzitje Në shpirtra mund të ndizen sa zjarre Derisa mbaron e para ikje Çka të bëj sot pa ty Sikur të ishe zog shtegtar Nuk mund të gjej askund qetësi Në këtë pagjumësi të bardhë 15. SI HIJA E HESHTJES Kur u zgjova nuk të pashë pranë Ti kishe ikur nga kujtimet e mia Flokët tu mbi jastëk kishin rënë Sikur më pëshpëriste në vesh vetmia 134
Ishte hija jote që sillej në mur Apo çasti i heshtur mbrëmë Ca tufa trëndafilash në duar Te porta e shtëpisë kishin rënë
P R O Z Ë
Më jep pak ujë thoshte trimi Etjen ta shuajë përgjithmonë Në mendje më rrinte përqafimi Si zakonisht deri natën vonë 16. SI NDJENJA E FJETUR Kisha vendosur kokën mbi kraharorin tënd Do të doja të rri vetëm ashtu Ma thuaj tani a kishte mjaft vend Të të pushoja edhe mbi sytë tu Jam akoma në ëndërr apo i shqetësuar Nga ngrohtësia jote që vjen Nga duart nuk më ke lëshuar Në gëzimin e pafund prapë më gjen
Edhe në ëndërr e ndiej fjalën e praruar Nga lind e qeshur e ku buron Shpejt shkëlqen frymëzimi i dashuruar Një rreze drite trupin e përshkon 17. SI PRANIA E SHTEGTIMIT Asgjë nuk më mungon më tha shpirti im Si të shpëtoj nga kjo poezi Sa herë prania jote del në shtegtim Sa herë përmallohet për dashuri
135
Asgjë nuk më mungon më tha zemra jote Duke e formuar figurën tënde si dikur Nuk e dua as mallin e kësaj bote Dua të t’i puth vetëm ato dy duar Pastaj me dritën e qiriut të të gjej Te një ishull i vetmuar Sigurisht nuk e di se çka do të bëj Kur kujtimi për ty është moshuar 18. SI FLAKA E FANTAZISË Sonte do të bie shi vetëm për ty Rrugët do të vërshojnë si përrua Nuk e di si të pagëzojmë këtë dashuri As kur të them të dua
Merrmë më vete erë e çmendur Kur të dy shpirtrat të bëhen një Edhe mjegulla tashmë është më e dendur Nuk e shoh dritën madje asgjë Sonte edhe zjarret festojnë Ditëlindjen e parë të dashurisë Lëngun e buzëve e kafshojnë Në ditën e bukur të fantazisë 19. SI JETA NË KOZMOS
136
Jeta tani është si dashuria ime Plot afsh të puthjeve pa pushim Bota nuk do të ketë më dyshime Si do të qetësohet zjarri im
P R O Z Ë
Shfaqet pa druajtje tërë kjo kënaqësi Edhe kur përqafimi i yjeve mbaron Nuk i dua kambanat kur s›bie shi Se magjepsja nga gjumi më zgjon
Si do ta kap me dorë fatin e lumtur Kur shkëlqen urata në ballë Edhe marsi edhe hëna kanë fytyrë të bukur Dua të jetoja atje si dy shpirtra të gjallë 20. SI LAMTUMIRA TJETËR Nëse nuk do të shkruaj çdo ditë Lotët do të kenë shumë mall Mbase nuk do të hidhërohen as dashuritë Pse të dua kaq shumë vallë Nëse nuk do të shkruaj çdo mëngjes Lulet në kopsht nuk do të buzëqeshin Mbase edhe mund të ketë vesë Kur ato bukurinë e zhveshin Nëse nuk do të shkruaj çdo mbrëmje Mos shko rrugës së vjetër Nuk e dua më atë dhembje Sikur lamtumirën tjetër 21. SI MELANKOLIA Nuk të shoh në breg të detit Duke e kërkuar hijen time Nuk të shoh as në vargjet e poetit Se jeta ka plot shqetësime
137
Nuk të shoh as në kopshtin me lule Duke i ujitur trëndafilat blu Kumbonte vetëm zëri yt kur u përkule Si pulëbardhat e detit gjithashtu
Kjo poezi e harroi vapën e verës Në javën e dytë të muajit qershor Çelësin e dyshimit mos ia vë derës Letrat e dashurisë tani i shkruaj me dorë 22. SI PAGËZIMI I DASHURISË Nuk gjej dot fjalë të zjarrtë Për shpirtin e zemrën e pandarë Pa e cënuar buzëqeshjen e artë As dritën e diellit pa e parë Nuk gjej dot mendimin e bukur Si ndizen ndjenjat menjëherë Mbi flokun tim rri ajo flutur Si pagëzimi i dashurisë atëherë
Nuk gjej dot trëndafilin e zhveshur Në poezitë që i kam shkruar Më mungon vetëm një e qeshur Për shpirtin e dashuruar 23. SI HESHTJA E PARË Asgjë nuk i ngjan më heshtjes së parë Duke ndenjur fshehur ashtu ngadalë Për çudi si u treten ato valë Si një brengë e rritur pa fjalë 138
Asgjë nuk i ngjan më heshtjes mallplot Tek përmbyset mbi ëndrrën e vet Rrëqethet kujtimi i mbushur me lot Si pikat e ujit në det
P R O Z Ë
Asgjë nuk i ngjan më heshtjes së zemëruar Kështu thotë gjithnjë vetmia Tani të gjitha mendimet i kam ngatërruar Në labirintin e kujtimeve të mia 24. SI PRITJA E ZEMËRUAR Nuk të shoh sot me sy të përlotur Në një shesh të nostalgjisë Malli im nuk ka të sosur Si në ditët e fëmijërisë Nuk të shoh sot në rrugën e vjetër E ndruajtur si dashuria Nuk ka mbetur zjarr tjetër Në gjymtyrët e mia Nuk të shoh sot as në ballkon Duke e puthur shikimin tënd Askush më pëllumbat nuk i zgjon Për të dashuruarit gjithnjë ka vend 25. SI PARALOJA Një natë do t’i puth të dy sytë Kur zjarrin e shpirtit je duke e ëndërruar
139
Në një shesh të panjohur humbemi të dytë Shtegun e dashurisë pa e harruar Një natë do t’i puth të dy sytë tu Kur edhe lotët të jenë tharë Jo gjithnjë do të mendonim të dytë ashtu Pse qielli e toka janë të ndarë Një natë do t’i puth sy e gushë Kur hap dritaren time me qetësi Trupi yt do të ikën në fushë Në shtratin tim s’do të ndiej ngrohtësi 26. SI FIGURA Dikur ishe fjalë e zjarrtë pa zë Që shndrisje kudo Shikimi yt në dritare s›ishte më Kur thoshe eja e kurrë mos shko Dikur ishe mall i pashuar Tani as vetë nuk e di Vinte ngadalë udhëtimi i pambaruar Dhe përfundonte në dashuri Dikur ishe vetëm metaforë Midis dy brigjeve të fantazisë Asnjë figurë nuk e prekje me dorë Nga buzëqeshja e vonë e magjisë
140
27. SI MËRZITJA
P R O Z Ë
Zgjohen të gjithë zogjtë nga ëndrra Fluturonin në largësi Vetëm ndjenja është brenda Kur shfaqesh ti Flenë të gjitha kujtimet përnjëherë Në mesnatën e djersitur Nuk ka stinë tjetër pos pranverë Nuk ka kurrë çast të mërzitur Bie e zgjohet vetë dashuria Midis dy kodrinave të larta Pas pak vjen edhe bukuria Midis aq puthjeve të zjarrta 28. SI LUMTURIA Sikur të ishim bashkë gjithnjë Në lulishten me trëndafila blu Nuk do të kishte kurrë më mërzi Qyqja nuk do të bënte kuku Sikur të ishim engjëj në qiell Bota do të na kishte zili Nuk do të lindte vetëm një diell Sa të lumtur do të ishim unë e ti Sikur të ishim një jetë e pandarë Të bekuar deri në përjetësi Në trupat e përflakur i njëjti zjarr Prapë shtegtarë dashurie unë e ti
141
29. SI ZHGJËNDRRA Kur bie shi ti rri në dritare Shkëlqimin e syve e mbyll në largësi Në shpirt ndizen aq shumë zjarre A më kujton mua nuk e di
Kur bie shi ti nuk loton Sepse lotojnë dy sytë e mi Çdo fjalë bukurinë tënde e zgjon Ndjenjat rrokullisen deri në pafundësi Kur bie shi ti nuk fle në qetësi Ëndrrat luajnë me gjuhën e vet Mbase diçka të vlon në gji Mjaltin e trupit dashuria e tret 30. SI URATA
Shikimi yt ndizet prapë Në horizontin përtej largësisë Qershori largohet bashkë me vapë Jo nuk mbyllet porta e zilisë
Zemrat më nuk pikojnë lot Tek bashkohen në shtegun e vet Xhelozia mbushet zemërim plot Të gjitha sirenat kumbojnë në qytet
Ti gjithmonë vështron botën e lumturisë Sepse je engjëll i dashuruar Fjala jote bëhet dritë e përjetësisë Ashtu shpirti im të ka bekuar
142
31. SI IMAZHI I DASHURISË SË PARË Zuri trupi të dalldiset Një ditë të bukur verore Dhe jeta ime të mos griset Kur fillon vallja shpirtërore Zuri puthja të gëzohet pa fund Madje të marrë një tjetër emër Ikja jote nuk duket më askund Edhe heshtja tashmë ka emër Zuri shiu ta lagë qytetin e gëzuar Bashkë me dy shpirtrat pa ombrellë Më merr më vete mall i pashuar Kur magjia e shikimit ofshan thellë 32. SI PERËNDESHA E DIELLIT Symbylltas ndjenjat bredhin me zjarrminë e vet Të përvluara deri në amshim Loti i syrit nga shikimi pëlcet Sa shumë ndrit i shtrenjti përqafim Symbylltas përfytyrohet portreti i dashuruar Tek zbret nga dritarja e qiellit Të gjithë yjet tashmë janë shuar Mjafton të bëhesh perëndeshë e diellit Symbylltas përfundon loja për një çast Kur ti nisesh drejt përjetësisë Nuk shuhet flaka në asnjë rast Vjen pastaj çasti tjetër i dashurisë
P R O Z Ë
143
33. SI NINULLA E BUKUR Nuk ta solla as trëndafilin blu Mos qaj shpirti im i njomë Por t’i putha të dy sytë tu Deri natën vonë Nuk ta solla as gurin e dashurisë Që ta mbash në gji Tashmë je dhuratë e perëndisë Këtë vetëm unë e di Nuk ta solla as shiun e qytetit tim Qielli me mua është hidhëruar Vetëm ninullën e bukur për këndim Edhe atëherë kur të jesh e zemëruar Nuk ta solla as zjarrin e poezisë sime Mos më thuaj më ke mashtruar Mbi supin tim thurje shumë ëndërrime Drita ime e bekuar (31 gusht 2015)
144
P O E Z I
Adem GASHI Poet, prozator dhe publicist ndër më të njohurit të brezit letrar të viteve ‘80. Është autor i dhjetëra librave me poezi e prozë dhe i disa çmimeve prestigjioze letrare. Disa nga librat e tij më të njohur në poezi janë: Pa ombrellë, Duke punuar autoportretin, Dorëshkrimi i djegur dhe sidomos triptiku poetik Lady Mak(th)beth. Ndërsa në prozë dhe ese ka botuar këto vepra: Vdekja e mixhës, Pëllumbi i paqes, Udhëtim i fundit, Nostalgjia e letrës. Jeton dhe punon në Prishtinë.
E SHKRUEME N’PLUS 39 GRADË verë asht e në verë edhe ban vapë e mund të bien zjarre edhe digjet bimë e gja e gjallë i njomi ngat të thatit e nji gjinkallë plas në festën fatale kulmit t’ekstazës asht verë e nuk i dihet edhe munden me ra zjarre e m’u ba djegë qe i bjen m’u shkrumuemun etjes së madhe asht verë dhe vera si të tana stinët e motit mundet me kjen edhe huqemadhe e ata qi mbesin kanë me thanë ka kjen vapë e madhe dhe zjarre ka pasë
145
punë me mëditje që domethanë argat ose punë krahu
tue mos kjen mjeshtër murin nuk di me e ba po me bajtë tulla po ka dy ka tri ka katra ka nja se kur kam kjen i vogël më thojshin se duhet me çue rand për m’u bamun i madh domethënë me u rrit prej zorit
lulet e papërfillme dy herë gjatë jetës kam provue mos me m’u përfill lulet: n’fëmini s’pari, kur lulet natyrale i hanin gomarët e më mbeti nën strehë pranë dritares veç një lule hashashi (e bukur shumë me gonxhen e prushtë) së dyti, kur nji avdalle m’i hedhi midis asfaltit lulet artificiale
nashti nga këto dy shpërfillje i due kaq shumë lulet deri në dhimbje dhe sidomos hashashen e ndalueme 146
veç n’ja bâfsha gjâmën gurin e rândë t’mullinit t’natës po e sjell uji i pagjumit e po i përtyp kokrrat e mërzisë tu’i shkund çakalla si era e sertë pemët e papjekuna
P O E Z I
dhe ato po bien mos me mbí dhéut të zísë e s’âsht punë me ik ajo hanë e ftohtë
e malli po më merr me e pa agun tue ardh qysh merr frymë dhéu lodhun mungesash nisi me prek trajta t’buta përmbajtjesh t’mishta n’ândrra pa u kujtue se kam nji atdhé që duhet himn m’i këndue nji atdhé mbetun i vogël e vorfnue nën pirun prijsash coptue veç n’ja bâfsha gjâmën vena
jam kokrra e rrushit shtrydhun n’vedi me frymë t’xanun n’terr kush tha kot e tha se jam gjaku i krishtit
veç nji herë jam derdhun kupet me i marr mendjen dionisit 147
at ditë e sot ihaaaaa, sa kohë ka rrjedhun
po kje për t’shuemun e ndezun etjen po i bahena gjak pjergullës n’kupën e dashnisë ***
në sytë e tu të ujshëm shoh pafajësinë e shtirur dhe them: ti mund të ishe një qen i mirë me shqisën e hollë për nuhatje me prirjen për vardisje një qen i dashur ti mund të ishe pa lëre pastaj lakminë
dy këmbë më tepër nuk do t’i bëheshin shumë barrë koracatës sate leshradredhur
tani ti e kupton ç’qe fatkeqësia jote kur mund të ishe një qen i bukur
148
P O E Z I
Lindita AHMETI
U lind në vitin 1973 në Prizren. Studioi greqishten e vjetër dhe latinishten. Deri më tani ka botuar disa libra poetikë, si: Mjedra dhe bluz (1993), Ishulli adular (1996), Vetë përballë Erosit (2004), Lulja Alba (2008). Librat e saj janë botuar në maqedonisht dhe janë përkthyer edhe në disa gjuhë të huaja. Gjithashtu, është njëra ndër autorët, poezinë e së cilës e ka vlerësuar lart kritika letrare si brenda, ashtu dhe jashtë vendit. Jeton në Shkup.
DHOMA IME PA DRITAREN DALËSE Dhoma ime ka vetëm një dritare të vogël Vetëm pluhur kujtimesh Plot me pemë të ëmbla Trëndafila Dhe legjenda Dhoma ime s’e ka vetëm derën dalëse Sepse kështu ndalimet Nuk kanë nevojë të bëjnë roje Nga fjala poetike Dhe nga fjala shqipe Dhoma ime i ruan netët pa gjumë I ruan bisedat e gjata për lirinë Dhoma ime ka qenë dhe ka mbetur e rrethuar Nga zëra të panjohur Që s’e linin të dëgjohet kënga ime Për vetminë e pafund Për dritën që në bjeshkë e shihja Dhe vetëm atë dritë që ia vura emrin Shtegu i shpresë së mirë Dhoma ime pa derën dalëse E ka edhe ditarin të mbetur nën pluhur Dhe nën peshën e ndalimeve
149
Dhe miqësinë e parealizuar Si të ketë miqësi Kur dera ime nuk e ka derën dalëse NOKTURNO
150
E dëgjoj si bie shi jashtë Shi i imtë Nga dhoma tjetër im atë i krijon përrallat më të bukura Për fëmijët që do të vijnë Dëgjohet makina e tij e vjetër e shkrimit Tik-tak tik-tak, tik-tak Ime ëmë e lodhur fle Dhe në ëndërr shpërndan dhembjen për ne Se aty nuk e gjen shtegun që shpie kah furra e bukës Pastaj ankthi E zgjoj Nënë, nënë Lulet që shpërndahen nga sytë e saj të përlotur E mbushin dhomën Dhe bëhen brumë Nga i cili i mbruj ndjenjat e mia Dhe i qes në letër Nga libri që kam pranë Platoni më qorton Dëgjoje mirë vajin e nënës Hoq dorë nga lapsi Shkrimi nuk është zgjidhja Ai s’i shkruan dot notat e vajit të nënës Pastaj në ekranin TV gjithmonë të hapur I shoh si dalin të buzëqeshur vjelësit e besimit Duke na premtuar mbretërinë e Midasit Ndërkaq mua muza vazhdon të mos më lërë të qetë Këndo Çfarë pret Kurse makina e shkrimit e babait E vazhdon ritmin e saj muzikal
SYTË PREJ XHAMI
P O E Z I
Si mundet askush mos t’i shohë plagët Mos t’i dëgjojë vajet e fëmijëve të vrarë Që s’pushojnë edhe pas sa e sa vjetve Si gjithmonë më pika gjaku më bien mbi vargje Se tjetër s’më kanë lënë trimat Kurse pishinat e trimave të dikurshëm Sot mbushen me lotët e fëmijëve Që ende treten në gropat e dhunës I shikoj njerëzit nga dritarja e dhomës sime pa derën dalëse Më duken të gjithë se kanë një fytyrë Një fytyrë identike Me të Godosë Pastaj muza më pëshpërit në vesh Mos i shiko ata Sytë i kanë prej xhami Veshët të zënë me dyllën që e ka pasur në vesh Odiseu Kur ka kaluar pranë sirenave Duke mos u mërzitur për plagët dhe vajet E njerëzve të tij Të mbytur nga Scila e Haridba DORACAKU I HUAJ Ai e kërkon doracakun për stafin me ndryshime për vitin 2015 Që e ka hartuar dora e huaj Dhe e rrufit kafenë Nuk dëgjon fare kur i tregoj se doracaku u shkruar me dorën e huaj është në komodinën numër 13 Te muri i përhitur Përsëri thotë doracakun se doracakun Unë ia dhuroj heshtjen që e shpon qiellin
151
Heshtjen e cila flet se doracaku bëhet vetë për vete E nuk hyn në punë doracaku që e ka bërë dora e huaj Por ai e vret qetësinë duke e rrufitur kafenë dhe duke derdhur vrerë Ndalet pastaj pak e më flet për bëmat e tij Që ta harrojë doracakun Mua atëherë më kujtohet një titull i një libri të lehtë “Lugina e lotëve” Dhe dhomën e mbulon pikëllimi Hej një doracak më Një doracak për stafin i shkruar nga dora e huaj Ajo që dua ta them është në tregimet e Çehovit FQINJËT E MI BËHEN GATI PËR DIMËR Fqinjët e mi të parë sharrojnë drurë për dimër Në këtë vapë sharrojnë Bëhen gati të luftojnë Të kacafyten me dimrin në betejën e humbur para se ta nisin Ata nuk e shohin se valët e dimrit Ushtojnë mbi malin Sharr Dhe kanë filluar t’i rrëzojnë çerdhet e zogjve të shkretë Jo vetëm kaq Nuk i shohin çekiçët, draprit dhe svastikat Që janë gati nga pritat Të bien mbi themelet e kullave Dhe të zhdukin çdo shenjë madje edhe erën e barit të livadheve në rrëzat e Sharrit Dhe do të na mbulojnë me dimër polar
152
E PRANOJ, UNË QAJ
P O E Z I
E pranoj Unë qaj dhe nuk më bëhet vonë për moralizime O vëllezër pa më thoni Si mos të qaj kur njëqind vjet ne s’lëvizëm një hap nga vendi Si mos të qaj Kur e shoh atë çunin me flokë kaçurrela Si shkon me atë sakon e zezë buzë greminës Dhe kurrë s’do ta marrë vesh se shpëtimin e ka Në vargjet e mia Hajt më tregoni si të mos qaj Kur gjuhën e zjarrtë e kanë nxjerrë dhe e kanë lënë në stuhi e skllotë Thoni pse mos të qaj kur fëmijët e fshatit Tash nuk e dinë se çfarë janë xixëllonjat Nuk kanë parë flutura krahëshkruara Si të mos qaj kur thonë se ne jemi jemen Dhe rrallëkush e sheh shkëlqimin e diellit nga perëndimi E pranoj Unë qaj
153
154
P O E Z I
Ndue UKAJ
Shkrimtar, kritik i letërsisë dhe publicist, Ndue Ukaj (1977), ka kryer studimet për letërsi shqipe në Universitetin e Prishtinës, ku ka ndjekur edhe studimet e magjistraturës. Poezitë dhe tekstet e tij janë përkthyer në anglisht, spanjisht, italisht, rumanisht, finlandisht, kinezisht, suedisht dhe janë botuar në shumë revista prestigjioze. Është autor i librave: Diskursi biblik në letërsinë shqipe, Ujëvarat e metaforave, Godo nuk vjen, Ithaca of the Word, poezi, përkthyer nga Peter Tase, Godo is not coming, poezi, përkthyer nga Peter Tase, Arka e shpëtimit, poezi. Libri me poezi Godo nuk vjen, u laureua me çmimin kombëtar ”Azem Shkreli” për librin më te mirë të botuar me poezi në vitin 2010, në Kosovë. Në Festivalin Ndërkombëtar të Poezisë, “Ditët e Naimit” u laureua me çmimin për poezinë më të mirë “Qiriu i Naimit.” Është anëtar i PEN-it në Suedi.
GJITHMONË DIÇKA MUNGON DREJTPESHIM Gjithmonë rastis të shihesh një ëndërr dhe të ëndërrosh diçka tjetër. Të jesh i magjepsur pas një ikone dhe ta ëndërrosh një ikonë tjetër. Të rastis të jesh diku dhe të mendosh për një vend tjetër; përshembull të jesh në Romë dhe papritur të kuptosh se jo të gjitha rrugët të çojnë kah lumturia. Të jesh në Prishtinë e të ëndërrosh një vend të largët ku liria s’ka duhmë politike. Apo të jesh në një vend të largët e ta ëndërrosh Prishtinën me duhmën politike. Gjithmonë rastis të sajosh ide e të ngrehësh piramidën e lumturisë me labirinte të bukura e ikona madhështore. Dhe papritur të shihesh skëterrën mizore pranë këmbëve tua.
155
Gjithmonë rastis të realizosh diçka e të kërkosh diçka tjetër. Te jesh me dikë e ta kërkosh dikë tjetër. Ah, gjithmonë rastis ta kërkosh piramidën e lumturisë e të përmbysesh në trekëndëshin e pikëllimit, kufiri i të cilit rastësisht qëllon të jetë i padukshëm, ku ti pështjellësh si i dehuri kur s’e mban drejtpeshimin dhe sheh si ravijëzohen njerëz që mbajnë letra të bardha nëpër duart e tyre të zeza. Ata shikojnë qiellin e kaltër. E nga xhepat e tyre nxjerrin poezi që bëhen të lexueshme veç kur ka drejtpeshim e rrezatim diellor. VEGIM Më sëmbon diçka teksa si anije kthehem nga dallgët drejt limanit të kujtimeve. Aty është koha e pashkruar. Ankorimi i ngadalshëm. Është vjeshtë e hershme e një zog këndon si më parë.
Dielli shtrihet mbi tokë e qyteti zgjohet i zhurmshëm teksa anija ime i afrohet qetësisë. Matanë kujtesës një kambanë paralajmëron tregimin e pakryer.
Gjethet e kuqërremta janë kurora e imagjinatës sime, Teksa jehu i detit më mbush gjoksin me një dëshirë: Lirinë e peshqve. Ah, kjo zonë është e ndaluar për peshkim. Por një anije luftarake shkeli ligjet ndërkombëtare dhe kushedi sa peshq vrau.
156
Ne zbresim poshtë e më poshtë dhe dielli shkëlqen e deti duket si kristale mëngjesore.
E nga toka dëgjohen notat e një melodienjë melodie që s’dua ta deshifroj.
P O E Z I
GJITHMONË DIÇKA MUNGON Ti kërkon gjatë rrugëve të botës Itakën a Penelopën e shtrirë me dëshira të paqarta Kujtime të trishta e net pa gjumë Një tokë të premtuar Ku do ta vendosësh kokën tënde Dhimbjet tua.
Dhe gjen rrugë të mjegullta. Tokën e Premtuar mbushur me gjarpërinj ku s’ka tambël, mjaltë e as vend me vu këmbën tënde Gjen shtëpinë e pagjumësisë ku strehohen ëndrrat, ku hahen ëndrrat dhe shpjegohet lumturia.
Ah, ti gjithmonë kërkon diçka dhe harron se gjithmonë diçka të mungon. Të mungon rruga ka caku apo Itaka ku do të ankorohesh, me një grua dhe një qen që fle pranë këmbëve të saj. Ti gjithmonë pret diçka dhe harron se gjithmonë diçka të mungon: Shtëpia e ëndrrave dhe treguesit e lumturisë. Ti kërkon rrugën ka caku Sepse ti gjithmonë kërkon diçka ndryshe Përshembull: një njeri pa syza të urrejtjes. Ti gjithmonë kërkove diçka tjetër dhe gjete një rrugë me një kryq.
157
Ta dhanë kryqin e gozhdat t’i dorëzuan. Me to deshën të mbysin miq e armiq sepse ti gjithmonë kërkove diçka dhe gjete diçka tjetër. ASGJË
Qershitë janë pjekë e s’janë të ëmbla si vitin e kaluar. Babai im thotë sivjet pranvera ishte e vonuar. Mua s’më pëlqen ky konstatim. Sot përsëri hapa dritaren dhe pash gjethe t’njoma e ngjyra magjike. Dhe rrezet e diellit që përthyheshin nëpërmjet degëve të Pemës kah pellgu ku pija ujë si fëmijë Ah ç’identitet! Përsëri mendova: ka shumë rrugë që kurrë s’i shkelim dhe shumë dhembje që kurrë s’i përjetojmë shumë gëzime që kurrë s’i ndjejmë shumë dëshira që gjithmonë i ëndërrojmë. Një dëshirë gjithmonë e mbaj ndezur si dritaren për ajrosje apo përqafim me dritën.
Kodra mbi shtëpinë time buzëqesh çdo mëngjes kur përshëndetet me rrezet e diellit. E unë hapëroj nëpër pemët e shumta dhe mbushi ujë në kroin e fshatit, aty ku pinë ujë prindërit e mi ku pinë ujë fëmijët e mi. Dikur s’dija shumë për Herakltin as të vetëm njëherë mund të lahemi në të njëjtin ujë.
158
Tash shtrij hapin përpara dhe them: Ka shumë rrugë që kurrë s’i shkelim Dhe disa tregime që gjithmonë na thërrasin Kah portat e ndërgjegjes si shkohet?
ITAKA SËMBON
poezi
“Unë jam e huaja n’vendin tim” shkruante Edith Södergran. S’di si do të jetë ndjerë ajo atë ditë kur frynte erë dhe binte borë. Ajo sigurisht fliste për Itakën e saj apo mungesën e përhershme. Një dhimbje që përbirohet dhe si shigjeta sëmbon. Në të vërtet ajo mund të fliste për mungesën e Itakës, për mungesën e ngjashme si atëherë kur Odiseu i afrohej limanit dhe s’dinte kush ishte në pallatin e tij; kush e shoqëronte Penelopën e ç’ndodhte me qenin e tij? Fryn dhe bie borë. Një grua ec ngadalë, ka frikë se do të rrëzohet. Qartësia mungon. Shikimi im përherë ngashënjehet nga portat mbyllura -kah Itakadhe një grua që pret e rrethuar me imagjinatë.
Gjithmonë synojmë të ankorojmë vetën nëpër dallgët që rriten. Ah, ç’është caku? Një shpikje e Askujt apo e fuqive të Mbinatyrshme. Cakun që kurrë s’e arrijmë. Edith shihte një pemë ma t’madhe se gjitha pemët tjera. Askund s’ishte gjarpri. As Eva e bukur e joshëse. E mira dhe e keqja ishin përzier si leshi në pubisin e saj.
Mjegull dhe bie borë. Matanë kujtesës një grua ka frikë nga nata. Muzikë s’ka askund. Është një mori zogjsh që cicërojnë. Refrenet e joshjes për të cilat përpëlitemi si në ëndrra dimërore. Gjethet e pemëve që fëshfërijnë si fustani i Penelopës kur u hodh në përqafim të Odiseut. Oh, kjo është muzikë për ata që duan qartësinë dhe shmangen nga mjegulla, rregulli.
159
Unë kthej fytyrën kah rruga e re, aty s’kam kaluar asnjëherë. Dhe them: s’jam i huaji në vendin tim. E hapa përsëri librin dhe gjeta atë që Edith vërtet e tha: “Unë digjem për një vend që nuk është.” RRUGA E KALVARIT Të duhet një kryq. Dy gra që rrinë besnike deri në fund dhe një udhë e gjatë sa maja ku ëndërron të shkosh. Ah, ti gjithmonë më ke thënë ëndërron të shkosh larg. Rrugës ka kronikanë. Disa shkruajnë të vërteta Disa shtrembërojnë të vërteta. Dishepuj e hipokritë shkruajnë tregimin tënd. Rrugës gjendet ndonjë grua që t’i fshin djersët, një tjetër që ta vë një kryq më shumë.
Sigurisht s’ka sesi të mos jetë një Simon që të ndihmon ta mbash kryqin. Gjithmonë është një Pjetëri aty. Kur ndezët zjarri dhe dëgjohen akuza: Ai të mohon tri herë dhe pendohet para se të këndoj gjeli.
Ti i gozhduar të duhet të thuash: fali o Zot sepse s’dinë ç’bëjnë. S’i përfillja këshillat e të Urtit. Kur më tha: gjithmonë kanë më t’rrethue njerëz që bërtasin: Kryqëzoje, kryqëzoje. Edhe të tjetër shtrirë matanë dhimbjes: Hosana, Hosana! 160
SI UDHA E GJATË
poezi
Një udhë e gjatë është sa një tingull në saksofonin e vajzës që drithëron publikun kur ekzekuton muzikën e dashur për veshin tënd. Një udhë e gjatë fillon aty ku dikush e mbaroi, si tingulli i saksofonit që e përcjell trumbeta kur buçet dhe paralajmërojnë diçkanjë lajm, kumt dashuri a ulërimë lufte. Oh, ne ecim më tutje dhe aty s’është cakutingulli shuhet sapo dëgjon hapat e rënduar. Si fëmijë cakun e kisha ëndërr të vogël Pastaj ëndrra rritej e hapat e mi zvogëloheshin.
Një udhë e gjatë është sa një ëndërr disasekondëshe apo si muzika që depërton në krejt qenien Pavërjetshëm. Një udhë e gjatë nëpër ëndrra e ha realitetin të cilin asnjëherë s’arrijmë ta emancipojmë KRYQI Një ditë ai mbështolli kokën dimri ishte i furishëm binte borë e frynte nga katër anë. Dikush gjithë këtë e quajti stuhi. Emërtimet edhe mund të ndryshojnë, domethëniet janë në kokat e atyre që e shohin. Megjithatë ajo ishte furtunë dhe godiste pamëshirshëm. Një ditë ai takoi atë që e dontenë dimrin e furishëm që kishte mbuluar tokën. Binte borë dhe frynte nga katër anë; bardh ishte çdo kund veç zemrës së tij
161
ku kishte mbjell pushtet errësira. Një ditë ai mori gozhda, në një dimër të furishëm kur binte borë dhe frynte n’katër anë, dhe përgatiti kryqin të vetmin vend ku kishte hapësirë ta gozhdonte ndërgjegjen e tij.
162
I ntervista
Henry MILLER
163
164
I N T E R V I S T A
Henry MILLER
SHUMË SHKRIMTARË KANË NATYRË DEMONIAKE Intervistuar nga George Wickes
Në vitin 1934, Henry Miller, atëbotë dyzet e dyvjeçar duke jetuar në Paris, botoi librin e tij të parë. Në vitin 1961, libri më në fund u botua në vendlindjen e tij, ku shpejt u bë bestseller dhe çështje kontroverse. Deri më tani gjërat janë turbulluar aq shumë nga kontroversa lidhur me censurën, pornografinë dhe gjërat e turpshme, saqë më shumë flitet për to se për vetë librin. Por, kjo nuk është asgjë e re. Sikurse D. H. Lawrence, Henry Miller-i është legjendë që shumë kohë. I mbrojtur nga kritikët dhe artistët, i nderuar nga pelegrinët, i rivalizuar nga bitnikët, ai është përmbi të gjitha një hero i kulturës – apo horr për ata që e shohin atë si kërcënim për ligjin dhe rendin. Ai madje mund të përshkruhet si hero folklorik: endacak, profet dhe i dëbuar, djalosh Bruklini që shkoi në Paris kur të gjithë po ktheheshin, bohem i uritur duke duruar gjendjen e vështirë të artistit krijues në Amerikë dhe në vitet e mëvonshme urtësinë e Big Surit kalifornian. Jeta e tij është e tëra e shkruar në seri të rrëfimeve pikareske në veten e parë të së tashmes historike: vitet e hershme të Bruklinit në Pranvera e zezë, lufta për ta gjetur veten gjatë viteve njëzet në Tropiku i Bricjapit dhe tri volumet e Kryqëzimi i trëndafiltë, aventurat e tij në Paris përgjatë viteve tridhjetë në Tropiku i Gaforres. Në vitin 1939 shkoi në Greqi për ta vizituar Lawrence Durrell-in; udhëtimi i përkohshëm i atjeshëm është bazë për rrëfimin Kolosi i Maroussi-it. Udhëtimiu ndërpre nga lufta që e detyroi të kthehet në Amerikë; odiseadën e kthimit e regjistroi në veprën e titulluarAnkthi me ajër të kondicionuar. Pastaj, më 1944 ai u vendos në një pjesë madhështore të zbrazët të bregdetit të Kalifornisë, që frymëzon librinBig Suri dhe portokajtë e Hieronymus Bosch-it. Tash kur emri i tij e ka bërë Big Surin qendër të pelegrinazhit, ai gjendet jashtë dhe prapë në lëvizje. 165
Në të shtatëdhjetat, Henry Miller-i duket më shumë si murg budist që ka gëlltitur një kanarinë. Ai menjëherë të lë përshtypje si qenie njerëzore e ngrohtë e me humor. Përkundër kokës së tij tullace me një aureolë të flokëve të bardhë, asgjë nuk duket e vjetër te ai. Figura e tij, befasisht e hollë, është e një burri të ri; të gjitha gjestet dhe lëvizjet e tij janë rioshe. Zëri i tij është magjishëm rrëmbyes, bas i pjekur, kumbues, por i qetë, me gamë të madhe dhe varietet të modulimit; nuk mund të jetë aq i pandërgjegjshëm sa duket për magjinë e zërit të vet. Ai flet një anglishte bruklineze të modifikuar, shpeshherë të ndërprerë me pauza të tilla si “E sheh?” dhe “E dini?” dhe duke bërë zvarritje me seri të zhurmave zvogëluese, “Yas, yas1 ... hmm ... hmm ... yas ... hm ... hm”. Për ta dëgjuar shijen e plotë dhe ndershmërinë e një burri, njeriu duhet t’i dëgjojë incizimet e këtij zëri. Intervista është bërë në shtator 1961, në Londër. INTERVISTUESI: Së pari, shpjegona si ia filloni të shkruani? I mprihni lapsat sikur Hemingway apo diçka të tillë për t’i nxehur motorët? HENRY MILLER: Jo, përgjithësisht jo, jo ndonjë gjë e këtij lloji. Përgjithësisht shkoj të punoj pas kafjallit. Ulem para makinës së shkrimit. Nëse e shoh që nuk jam në gjendje të shkruaj, e lë. Por jo, si rregull nuk kam faza përgatitëse. INTERVISTUESI: Ka ditë të caktuara kur punoni më mirë sesa ditë të tjera? MILLER: Tash e preferoj mëngjesin dhe vetëm për dy a tri orë. Në fillim punoja pas mesnatës deri në mëngjes, por kjo ishte në fillim të fillimeve. Madje edhe pasi shkova në Paris, e pashë që ishte shumë më mirë të punoja në mëngjes. Pastaj fillova të punoja për shumë orë. Punoja në mëngjes, kotesha pas drekës, zgjohesha dhe shkruaja prapë, nganjëherë deri në mesnatë. Në këto dhjetë apo pesëmbëdhjetë vjetët e fundit e kam kuptuar që nuk është e nevojshme të punosh aq shumë. Është keq, në të vërtetë. E thani rezervarin. INTERVISTUESI:Do të thoshit që shkruani shpejt? Perlès-i, në ‘Miku im Henry Miller’ thotë që jeni një nga shtypësit më të shpejtë që kishte njohur? MILLER: Po, shumë njerëz e thonë këtë. Duhet të bëj kërcitje të mëdha kur shkruaj. Supozoj që shkruaj shpejt. Por, varet. Mund të shkruaj shpejt për një kohë, pastaj vijnë periudha kur ngec dhe mund të kaloj një 166
Po, po, sikur e thënë në shqipe me ‘a’: Pa, pa!
1
I N T E R V I S T A
orë për një faqe. Por, kjo ndodh rrallë, për shkak se kur e shoh që ngec, e kaloj pjesën e vështirë dhe vazhdoj, pastaj tjetrën ditë i kthehem i freskët. INTERVISTUESI: Sa ju ka marrë ta përfundoni njërën nga librat tuaj të hershëm kur i jeni përveshur punës? MILLER:Nuk do të mund t’i përgjigjesha kësaj pyetjeje. Nuk do të mund të parashikoja sa kohë do të merrte një libër për ta shkruar: madje edhe tash kur ulem për të bërë diçka nuk mund ta them. Dhe është diçka e pavërtetë t’i marrësh datat e autorit që thotë se kur ia ka nisur dhe e ka përfunduar një libër. Nuk do të thotë që ai e ka shkruar në mënyrë konstante atë libër gjatë asaj kohe. Për shembull Sexus-in apo tërë Kryqëzimin e trëndafiltë. Mendoj se ia kam nisur diku në vitin 1940 dhe ja, ende jam në të. Mirë, do të ishte absurde të them që kam punuar në të tërë kohën. Madje as që kam menduar për të me vite në atë kohë. Pra, si mund të flisni për të? INTERVISTUESI: E di që e ke rishkruar Tropiku i Gaforres disa herë dhe ajo vepër ju ka shkaktuar sigurisht më shumë kokëçarje se të tjerat, por, natyrisht ishte fillimi. Pastaj, pyes nëse të shkruarit është bërë më i lehtë për juve? MILLER: Mendoj se këto pyetje janë pa kuptim. Çfarë rëndësie ka se sa kohë të merr shkrimi i një libri? Nëse do ta pyesnit Simenon-in, ai do t’ju tregonte saktë. Mendoj se atij ia merr nga katër deri në tetë javë. Ai e di që mund t’ia dalë në këtë periudhë kohore. Librat e tij zakonisht e kanë një gjatësi të caktuar. Pastaj, ai është nga përjashtimet e rralla, njeri që kur thotë “Tash do t’ia filloj ta shkruaj këtë libër” e dorëzon veten plotësisht ndaj punës. E barrikadon veten, nuk bën e nuk mendon gjë tjetër. Paj, jeta ime nuk ka qenë kurrë kështu. Kam pasur të bëj gjithçka tjetër teksa shkruaja. INTERVISTUESI: Redaktori apo ndryshoni shumë? MILLER: Edhe për këtë varet. Kurrë nuk bëj korrektime apo ripunime teksa jam duke shkruar. Të themi që e shkruaj një gjë në mënyrën e vjetër dhe pastaj, pasi të ftohet – e lë të pushojë për një kohë, një muaj apo ndoshta edhe dy – e shikoj prapë, me sy tjetër. Pastaj kënaqem me këtë gjë. Thjesht shkoj në punë me sëpatë. Po jo gjithmonë. Nganjëherë del siç dëshiron vetë. INTERVISTUESI: Si i bëni ripunimet? MILLER:Kur ripunoj, përdor laps dhe bojë për të bërë ndryshimet, shënoj, shtoj. Dorëshkrimi duket për mrekulli pastaj, si i Balzakut. Pastaj e rishtyp dhe në procesin e rishtypjes bëj edhe të tjera ndryshime. Më pëlqen që gjithçka ta shtyp vetë, për shkak se madje edhe kur mendoj 167
se kam bërë të gjitha ndryshimet që dëshiroja, vetë puna e shtypjes së tasteve m’i mpreh mendimet dhe e shoh që po ripunoj derisa jam duke punuar në veprën e kryer. INTERVISTUESI: Po thoni se ndodh diçka mes teje dhe makinës? MILLER: Po, në njëfarë mënyre makina vepron si stimul; është gjë bashkëpunuese. INTERVISTUESI: Në ‘Librat e jetës sime’, thoni që shumica e shkrimtarëve dhe pikturëve punojnë në një pozitë të papërshtatshme. Mendon se kjo ndihmon? MILLER: Po. Besoj që gjëja e fundit që shkrimtari apo ndonjë artist mendon është që t’i krijojë vetes rehati derisa është duke punuar. Mbase parehatia është një trohë ndihmë apo stimul. Njerëzit që nuk mund të sigurojnë kushte më të mira pune, shpesh zgjedhin të punojnë nën kushte të mjerueshme. INTERVISTUESI: Mos janë këto parehati nganjëherë psikologjike? Shembulli i Dostojevskit... MILLER: Paj, nuk e di. E di që Dostojevski gjithmonë ishte në gjendje të mjerueshme, por nuk mund të thoni që ai e ka zgjedhur me qëllim këto parehati psikologjike. Jo, dyshoj fort në këtë. Nuk mendoj se ndokush i zgjedh këto gjëra, përpos pandërgjegjshëm. Mendoj që shumë shkrimtarë kanë atë që do ta quaja natyrë domoniake. Gjithmonë janë në telashe, jo vetëm kur janë duke shkruar apo për shkak se janë duke shkruar, por në çdo aspekt të jetës së tyre, me martesën, dashurinë, punën, paratë, gjithçka. Të gjitha janë të lidhura, të gjitha janë pjesë të së njëjtës gjë. Është aspekt i personalitetit kreativ. Jo të gjitha personalitetet kreative janë kështu, por disa janë. INTERVISTUESI: Në njërin nga librat tuaj flisni për “urdhrin” e të qenit plotësisht i zotëruar. Si punon ky proces? MILLER: Ndodh vetëm në intervale të rralla, ky urdhër, diktim. Dikush tjetër e merr kontrollin dhe ju vetëm shkruani çka t’ju thuhet. Ka ndodhur më së forti me veprën për D. H. Lawrence-in, vepër që kurrë nuk e kam kryer – dhe kjo ishte për shkak se duhej të mendoja shumë. E shihni, mendoj që është keq të mendosh. Shkrimtari nuk duhet të mendojë shumë. Por, kjo ishte vepër që kërkonte mendim. Nuk jam shumë i mirë në të menduar. Punoj nga një hapësirë e thellë e poshtme; dhe kur shkruaj, e dini, nuk e di saktë se çfarë do të ndodhë. E di se çka dëshiroj të shkruaj, 168
I N T E R V I S T A
por nuk jam shumë i brengosur tepër për mënyrën si ta them. Por në atë libër qeshë mbërthyer me ide; duhej të kishte formë dhe kuptim. Qeshë marrë me të, mendoj, për dy vjet të mira. Qeshë ngopur me të dhe qeshë bërë i obsesionuar dhe nuk mund ta lija. Madje as nuk mund të flija. Mirë, siç e thashë, diktimi e mori përsipër atë libër. Ndodhi edhe me Bricjapin gjithashtu. Dhe pjesë të librave të tjerë. Mendoj se pasazhe të tëra kanë dalë kështu. Nuk e di nëse të tjerët e hetojnë a jo. INTERVISTUESI: Janë këto pasazhe që ju i quani kadenca? MILLER: Po, e kam përdorur atë shprehje. Pasazheve të cilave u referohem janë të turbullt, fjalët bien mbi njëra-tjetrën. Mund të vazhdoja kështu pafund. Natyrisht që mendoj se kjo është mënyrë që duhet të shkruash tërë kohën. E shihni tërë dallimin, dallimin e madh, mes mendimit perëndimor dhe lindor dhe sjelljen e disiplinës. Nëse, ta zëmë, një Zen artist do të bëjë diçka, ai bën përgatitje të gjatë të disiplinës dhe meditimit, mendim të thellë, të qetë për të dhe pastaj asnjë mendim, qetësi, boshësi dhe kështu – mund të zgjasë me muaj, me vite. Pastaj, kur ia nis, është sikur vetëtimë, thjesht çfarë dëshiron ai – është e përsosur. Mirë, kjo është mënyra si duhet të bëhet tërë arti. Por, kush e bën se? Ne bëjmë jetë që janë në kundërshtim me profesionin tonë. INTERVISTUESI: Ka ndonjë ushtrim të veçantë, sikur ta zëmë për shpatarin Zen? MILLER: Natyrisht, por kush e bën? E bën a jo, megjithatë, secili artist e disiplinon vetveten dhe e ushtron vetveten në një mënyrë ose një tjetër. Secili njeri e ka mënyrën e vet. Mbi të gjitha, shumica e të shkruarit bëhet larg nga makina, larg nga tavolina. Them që ndodh në qetësi, në çaste të heshtura, teksa ecni apo rruheni apo luani një lojë ose çfarëdo qoftë, madje edhe kur flisni me dikë për diçka që nuk jeni fort të interesuar. Ju punoni, mendja juaj punon mbi këtë problem prapa kokës suaj. Pra, kur shkoni te makina, është çështje e transferimit. INTERVISTUESI: Thatë më herët që është diçka brenda jush që i merr punët në dorë? MILLER: Po, natyrisht. Dëgjo. Kush e shkruan librin e madh? Nuk janë ata që e nënshkruajnë emrin. Çka është një artist? Ai është një njeri që ka antenë, që e di si të lidhet me rrjedhat që janë në atmosferë, në kozmos; ai thjesht e ka aftësinë për këtë. Kush është origjinal? Gjithçka që bëjmë, gjithçka që mendojmë, tashmë ekziston dhe jemi vetëm ndërmjetës, 169
kjo është e tëra, përdorim atë që është në ajër. Pse idetë, pse zbulimet e mëdha shkencore shpesh ndodhin në pjesë të ndryshme të botës në të njëjtën kohë? E njëjta është e vërtetë për elementet që e ndërtojnë një poezi apo një roman të madh apo çdo vepër arti. Ato janë tashmë në ajër, nuk u është dhënë zëri, kjo është e tëra. Atyre u duhet njeriu, interpretuesi, që t’i sjellë. Mirë, po ashtu është e vërtetë që, natyrisht, disa njerëz janë përpara të tjerëve. Por sot, nuk mendoj se është artisti që është aq shumë përpara në kohë se shkencëtari. Artisti vonon prapa, imagjinata e tij nuk e mban ritmin me shkencëtarin. INTERVISTUESI:Si e shihni faktin që njerëz të caktuar janë kreativë? Angus Wilson-i thotë se artisti shkruan për shkak të një lloji të traumës, se ai e përdor artin e tij si lloj terapie për t’i kaluar neurozat e tij. Aldous Huxley-i, në anën tjetër, ka qëndrim krejt tjetër dhe thotë se shkrimtari është jashtëzakonisht i arsyeshëm, që nëse ka neurozë kjo është vetëm pengesë në të qenit shkrimtar. Keni pikëpamje për këtë çështje? MILLER: Mendoj se kjo varet nga shkrimtari. Mendoj se nuk mund të bëni këso deklaratash për shkrimtarin si të tërë. Një shkrimtar, mbi të gjitha, është njeri, njeri sikur të tjerët; mund të jetë neurotik apo mund të mos jetë. Mendoj që neuroza e tij apo çfarëdo qoftë që thonë se e përbën personalitetin e tij, nuk llogaritet edhe për të shkruarit e tij. Mendoj se është shumë më tepër misterioze kjo punë që unë të vë pikë. Thashë që shkrimtari është njeri që ka antenë; nëse ai me të vërtetë e di që është i tillë, ai do të jetë shumë i thjeshtë. Do ta njohë veten si njeri i pajisur me një aftësi të caktuar për të cilën është përcaktuar ta përdorë në shërbim të të tjerëve. INTERVISTUESI: Kur e keni zbuluar që e keni aftësi? Kur ia keni filluar së pari të shkruani? MILLER: Do t’ia kem filluar kur isha duke punuar për Western Unionin. Ia kam nisur me siguri kur doja ta shkruaja, me çdo kusht, librin e parë. Kam shkruar gjithashtu edhe gjëra të vogla në atë kohë, por me të vërtetë ndodhi kur e lashë punën në Western Union, më 1924, kur vendosa që do të jem shkrimtar dhe do t’ia përkushtoj jetën letërsisë. INTERVISTUESI: Pra, keni shkruar për një periudhë dhjetëvjeçare para se Tropiku i Gaforres të shfaqej i shtypur? MILLER: Po. Mes gjërave të tjera, kam shkruar edhe dy a tri romane gjatë asaj kohe. Sigurisht që kam shkruar dy para se ta shkruaja Tropikun e Gaforres. 170
I N T E R V I S T A
INTERVISTUESI: Mund të më flisni pak më shumë për këtë periudhë? MILLER: Paj, kam folur mjaft në Kryqëzimin e trëndafiltë: Seksus, Pleksus dhe në Nexus, të gjithë kanë të bëjnë me atë periudhë. Ka edhe më shumë në gjysmën e dytë të Nexus-it. Kam thënë gjithçka për vuajtjet e mia gjatë kësaj periudhe – jetën time fizike, vështirësitë e mia. Kam punuar si qen dhe në të njëjtën kohë – çka të them? – isha në mjegull. Nuk e dija çfarë po bëja. Nuk mund të shihja çfarë po arrija. Duhej të isha duke shkruar romanin, atë roman të madh, por në të vërtetë nuk po arrija gjëkundi. Nganjëherë nuk do të shkruaja më shumë se tri apo katër rreshta në ditë. Gruaja ime do të vinte vonë natën dhe do të pyeste “Mirë, si po shkon?” (Kurrë nuk e lejoja të shikonte çfarë kishte në makinë). Do të thosha “Oh, po shkon për mrekulli”. “Mirë, ku je tash?” Tash, paramendojeni, nga të gjitha faqet që duhej të shkruaja, kisha shkruar vetëm tri a katër, por do të flisja sikur i kisha shkruar njëqind a njëqind e pesëdhjetë faqe. Do të flisja për çfarë kam bërë, duke e kompozuar romanin teksa i flisja asaj. Ajo do të më dëgjonte e do të më inkurajonte, duke e ditur shumë mirë që po gënjeja. Ditën tjetër do të vinte e do të thoshte “Çka lidhur me pjesën për të cilën fole dje, si po shkon?” Dhe e tëra ishte rrenë, kuptoni, fabrikim mes nesh. Mrekulli, mrekulli... INTERVISTUESI: Kur keni filluar t’i konceptoni këto volume autobiografike si tërësi? MILLER:Në vitin 1927, kur gruaja ime shkoi në Evropë dhe mbeta i vetmuar. Kisha për pak kohë një punë në Departamentin e Parqeve në Queens. Në fund të një dite, në vend që të shkoja në shtëpi, u pushtova nga ideja e planifikimit të librit të jetës sime dhe qëndrova gjithë natën duke e bërë këtë. Gjithçka që kisha shkruar deri atë ditë e futa në plan, që doli rreth dyzet a pesëdhjetë faqe. E shkrova në formë shënimesh, me stil telegrafik. Por, krejt janë aty. E tëra puna ime nga Bricjapi deri te Kryqëzimi e trëndafiltë – përveç Gaforres, që ishte gjë e së tashmes së drejtpërdrejtë – është për shtatë vjetët që kam jetuar me atë këtë grua, nga koha kur e kam takuar deri kur kishte shkuar në Evropë. Në atë kohë nuk e dija kur do të ikja, por e dija që herët a vonë po. Kjo ishte periudhë vendimtare e jetës sime si shkrimtar, periudha pak para se ta braktisja Amerikën. INTERVISTUESI: Durrell-i flet për nevojën e shkrimtarit që të arrijë depërtim në shkrimin e vet, të dëgjojë tingullin e zërit të tij. A nuk është kjo edhe shprehja juaj, në të vërtetë? 171
MILLER: Po, ashtu mendoj. Sidoqoftë, më ka ndodhur me Tropikun e Gaforres. Deri në atë pikë mund të thoni që isha shkrimtar tërësisht i prejardhur, i ndikuar nga gjithkush, duke marrë të gjitha tonet dhe hijet e çdo shkrimtari që ndonjëherë e kam dashur. Isha njeri letrar, mund të thoni. Dhe u bëra njeri joletrar: e këputa kordën. Thashë, do të bëj vetëm çfarë mund të bëj, të shpreh çfarë jam – për këtë shkak e kam përdorur veten e parë, kam shkruar për vetveten. Vendosa të shkruaj nga pikëvështrimi i përvojës sime, çfarë dija dhe çfarë ndieja. Dhe kjo ishte shpëtimi im. INTERVISTUESI:Çfarë ishin ato romanet e mëhershme? MILLER:Imagjinoj që të gjeni, natyrisht që duhet të gjeni disa gjurmë të vetes sime në to. Por, ndihesha atëherë shumë i etur që duhet të ketë një lloj historie, një intrigë për ta shpalosur; atëherë isha më i merakosur me formën dhe mënyrën për ta bërë këtë sesa me gjërat vitale. INTERVISTUESI:Kjo është ajo që nënkuptoni me qasjen “letrare”? MILLER: Po, diçka që është e dalë mode dhe e papërdorshme, diçka që duhet ta qëroni. Njeriu letrar duhet të vritet. Natyrisht që nuk do ta vrisni atë njeri, ai është pjesë shumë vitale e vetvetes si shkrimtar dhe sigurisht çdo artist është i magjepsur me teknikën. Por, gjëja tjetër në të shkruarit je ti. Pika kur kam zbuluar që teknika më e mirë është asnjë fare. Kurrë nuk e ndiej se duhet t’i përkas ndonjë mënyre. Provoj të jem i hapur dhe elastik, i gatshëm të shkoj kah frynë era apo me rrymën e tanishme. Ky është qëndrimi im, teknika ime, nëse ju pëlqen, për të qenë elastik dhe vigjilent për të përdorur çfarëdo që mendoj se është e mirë për momentin. INTERVISTUESI: Në “Letër e hapur për surrealistët kudo që janë” thoni “Po shkruaja surrealisht në Amerikë para se ta dëgjoja këtë fjalë”. Tash çfarë nënkuptoni me surrealizmin? MILLER:Ku isha duke jetuar në Paris, e kishim një shprehje, tingëllonte shumë amerikane, që në njëfarë mënyre është shpjeguese më mirë se gjithçka tjetër. Thoshim “Let’s take the lead” (Ta marrim punën në dorën tonë). Kjo do të thoshte të shkoje në fundin e thellë, të zhyteshe në të pandërgjegjshmen, duke iu nënshtruar vetëm instinkteve tuaja, duke përcjellë impulset tuaja, të zemrës, të barkut ato quajeni si të doni. Por, kjo është mënyra si e them unë, kjo nuk është doktrinë surrealiste; nuk do të shtyhej, kam drojë, me një Andre Breton. Sidoqoftë, pikëvështrimi francez, pikëvështrimi doktrinar nuk kishte shumë rëndësi për mua. Krejt 172
I N T E R V I S T A
çfarë më brengoste ishte si të gjeja në të mjete të tjera të shprehjes, një të shtuar, të zmadhuar, por një që përdoret shumë mençur. Kur surrealistët e mirënjohur e kanë përdorur këtë teknikë, e kanë bërë me qëllim, ashtu më duket mua. U bë e pakuptueshme, pa qëllim. Kur humb krejt kuptimi, je i humbur, mendoj unë. INTERVISTUESI: Është surrealizmi çfarë mendoni me frazën “midis jetës së natës”? MILLER: Po, fillimisht ishte ëndrra. Surrealistët e përdorin ëndrrën dhe natyrisht që është aspekt i mrekullueshëm i përvojës. Me apo pa vetëdije, të gjithë shkrimtarët e përdorin ëndrrën, madje edhe kur nuk janë surrealistë. Mendja e zgjuar, e shihni, është shërbyesja më e vogël e arteve. Në procesin e të shkruarit, njeriu lufton që t’ia sjellë vetvetes atë që është e panjohur. Të sjellësh thjesht atë që është e ndërgjegjshme, nuk do të thotë asgjë, me të vërtetë, nuk ju shpie askund. Secili mund ta bëjë këtë, me pak ushtrim, secili mund të bëhet kësi lloji i shkrimtarit. INTERVISTUESI: E keni quajtur Lewis Carroll-in surrealist dhe emri i tij sugjeron një lloj dërdëllisje që e përdorni nganjëherë... MILLER: Po, po, natyrisht që Lewis Carroll-i është shkrimtar që e dua. Do të jepja dorën time të djathtë sikur të mund të shkruaja librat e tij apo të afrohesha diku afër asaj çfarë ka bërë ai. Kur e përfundoj projektin tim, nëse vazhdoj të shkruaj, do të doja të shkruaja marrëzi të plota. INTERVISTUESI: Çka lidhur me Dadaizmin? E keni provuar? MILLER:Po, Dadaizmi ishte madje më i rëndësishëm për mua se surrealizmi. Lëvizja dadaiste ishte diçka me të vërtetë revolucionare. Ishte përpjekje e qëllimshme, e vetëdijshme, për t’i rrotulluar tavolinat, për ta shfaqur marrëzinë absolute të ditëve tona të sotme, pavlerën e të gjitha vlerave tona. Kishte njerëz të mrekullueshëm në lëvizjen dadaiste dhe të gjithë e kishin një ndjenjë të humorit. Ishte diçka që ju bënte të qeshnit, por edhe të mendonit. INTERVISTUESI: Më duket që në “Pranverën e zezë” i afroheni goxha shumë Dadaizmit. MILLER: Padyshim. Atëherë kam qenë më së shumti i ndikueshëm. Kur arrita në Evropë, isha i hapur ndaj gjithçkafes që bëhej. Disa gjëra i dija edhe sa isha në Amerikë, është e vërtetë. Tranzicioni erdhi te ne në Amerikë; Jolas ishte i mrekullueshëm në përzgjedhjen e atyre shkrimtarëve e artistëve të çuditshëm e bizarë për të cilët nuk kishim 173
dëgjuar kurrë. Pastaj e mbaj mend, për shembull, që pata shkuar në Armory Show për ta parë ekspozitën “Lakuriq duke zbritur shkallëve” të Marcel Duchamp-it dhe shumë gjëra të tjera të mrekullueshme. Isha i magjepsur, i dehur. Këtë po e kërkoja, më dukej familjare. INTERVISTUESI: Gjithmonë keni qenë më mirë i kuptuar dhe i vlerësuar në Evropë se në Amerikë apo Angli. Si e shpjegoni këtë? MILLER: Paj, fillimisht nuk kam pasur aq shumë shanse të jem i kuptuar në Amerikë, për shkak se librat e mi nuk kanë qenë të botuar atje. Ndanë kësaj, ndonëse jam njëqind për qind amerikan (dhe e di këtë përditë e më shumë), prapë kam pasur kontakte më të mira me evropianët. Isha në gjendje të flas me ta, t’i shpreh mendimet e mia më lehtë, të isha më shpejt i kuptuar. Kisha raporte më të mira me ta se me amerikanët. INTERVISTUESI:Në librin tuaj mbi Patchen-in, thoni se në Amerikë artisti kurrë nuk pranohet pos nëse e rrezikon veten. Ende mendoni kështu? MILLER:Po, më shumë se kurrë. Ndjej që Amerika është thelbësisht kundër artistit, që armik i Amerikës është artisti, për shkak se ai është për individualitet dhe kreativitet dhe kjo është disi jo-amerikane. Mendoj se nga të gjitha shtetet – duhet t’i fusim këtu edhe vendet komuniste këtu, natyrisht – Amerika është më së shumti mekanike, e robotizuar. INTERVISTUESI:Çka keni gjetur në Paris në të tridhjetat që nuk mund të gjenit në Amerikë? MILLER: Kam gjetur lirinë që kurrë nuk e kam pasur në Amerikë. Kam gjetur kontakte me njerëz, shumë më lehtë – njerëz me të cilët kënaqesha duke biseduar. Kam takuar më shumë njerëz të llojit tim atje. Mbi të gjitha ndihesha i toleruar. Nuk kërkoja të më kuptonin apo të më pranonin. Të tolerohesha ishte mjaft. Kurrë nuk jam ndier ashtu në Amerikë. Por pastaj, Evropa ishte botë e re për mua. Mendoj se do të mund të ishte mirë kudo tjetër – vetëm të jesh në një botë tjetër, të ndryshme, të huaj. Për shkak se tërë jeta time, me të vërtetë dhe kjo është pjesë e çuditshmërisë sime – çfarë të bej? – psikologjike, kam pëlqyer vetëm atë që është e huaj. INTERVISTUESI:Me fjalë të tjera, po të shkonit në Greqi më 1930 në vend të 1939, do të gjenit të njëjtën gjë? MILLER: Mund të mos e kisha gjetur të njëjtën gjë, por do të gjeja mjetet e shprehjes së vetvetes, të çlirimit të vetes atje. Mund të mos isha bërë lloji i shkrimtarit që jam tash, por e di që do ta kisha gjetur veten. 174
I N T E R V I S T A
Ne Amerikë isha në rrezik për t’u çmendur apo për të bërë vetëvrasje. Ndihesha plotësisht i izoluar. INTERVISTUESI: Po Big Suri? Keni gjetur ambient të pëlqyeshëm atje? MILLER: Oh, jo, nuk kishte gjë atje, përveç natyrës. Isha i vetmuar, gjë që e dëshiroja, qëndroja atje se ishte një vend i izoluar. Tashmë kisha mësuar të shkruaja kudo që të isha. Big Suri ishte ndryshim i mrekullueshëm. Në atë kohë i lashë qytetet prapa shpinës. Isha mbushur me jetë qyteti. Natyrisht që kurrë nuk do ta zgjidhja Big Surin. Më la një shok atje, në rrugë. Teksa po më braktiste, më tha: “Shko dhe kërkoje këtë person dhe ajo do t’ju strehojë një natë a një javë. Është vend i mrekullueshëm, mendoj që do të të pëlqejë”. Kështu rashë atje. Kurrë nuk kisha dëgjuar më parë për Big Surin. E dija për Point Sur, pasi e kisha lexuar Robinson Jeffers-in. E kisha lexuar Gruaja në Point Sur në Cafe Rotonde në Paris – kurrë nuk do ta harroj. INTERVISTUESI: Nuk ju duket befasuese që shkuat të natyrë në atë mënyrë, pasi ju keni qenë gjithmonë një njeri qyteti? MILLER: E shihni, kam natyrë kineze. E dini, në Kinën antike, kur artisti apo filozofi fillonte të plakej, pushonte në fshat. Për të jetuar dhe medituar në paqe. INTERVISTUESI: Por në rastin tënd ishte rastësore? MILLER: Tërësisht. Por, e shihni, gjithçka e rëndësishme në jetën time ka ndodhur në atë mënyrë – nga rastësitë e pastra. Natyrisht që nuk e besoj këtë. Besoj që gjithmonë kishte një qëllim, që ishte e shkruar të ishte ashtu. Shpjegimi është në horoskopin tim – kjo do të ishte përgjigjja ime e sinqertë. Për mua gjithçka është krejt e qartë. INTERVISTUESI: Pse nuk keni shkuar prapë për të jetuar në Paris? MILLER: Për disa arsye. Së pari, u martova posa arrita në Big Sur; pastaj, u bëra me fëmijë; pastaj nuk pata para; dhe pastaj gjithashtu rashë në dashuri me Big Surin. Nuk e pata asnjë dëshirë t’ia rifilloj jetës sime në Paris, ishte kryer. Shumica e miqve të mi kishin vdekur, lufta kishte shkatërruar gjithçka. INTERVISTUESI: Gertrude Stein-i thotë se jeta në Francë ia kulloi anglishten, për shkak se ajo nuk e përdorte në jetën e përditshme dhe kjo e bëri stilisten që është. Ka pasur jeta në Paris të njëjtin efekt te ju? MILLER: Jo saktësisht, por e kuptoj çfarë donte të thoshte ajo. Natyrisht që kam folur anglisht sa isha atje më shumë se që Gertrude 175
Stein-i kishte folur. Me fjalë të tjera, më pak frëngjisht. Prapë, isha i mbushur me frëngjisht tërë kohës. Duke e dëgjuar përditë një gjuhë tjetër e mpreh aftësinë për gjuhën tuaj, të bën të vetëdijshëm për hijet dhe nuancat për të cilat kurrë nuk keni dyshuar. Gjithashtu, vjen pakës harresë që ju bën të uritur për të qenë në gjendje t’i rimerrni disa fraza dhe shprehësi të caktuara. Bëheni më të ndërgjegjshëm për gjuhën tuaj. INTERVISTUESI: Keni pasur ndonjë gjë me Gertrude Stein-in apo strukturën e saj? MILLER: Jo, asnjë gjë. Kurrë nuk e kam takuar, jo, nuk e kam njohur askënd që i takonte strukturës së saj. Pastaj, nuk kam ditur aq shumë për ndonjë strukturë, mund të thoni ju. Gjithmonë kam qenë ujk i vetmuar, gjithnjë kundër grupeve dhe strukturave dhe sekteve dhe kulteve e izmave e kështu me radhë. INTERVISTUESI: Keni njohur ndonjë shkrimtar amerikan në Paris? MILLER: Kam njohurWalter Lowenfels-in, Samuel Putnam-in, Michael Fraenkel-in, Sherwood Anderson-in, Dos Passos-in, Steinbeckun dhe Saroyan-in e kam takuar më vonë, në Amerikë. I kam takuar disa herë, jo më shumë. Kurrë nuk kam pasur ndonjë lidhje të vërtetë me ta. Sherwood Anderson-in e pëlqeja më së shumti. Dos Passos-i ishte shok i ngrohtë, i mrekullueshëm, por Sherwood Anderson-i – mirë, e kam dashur veprën e tij, stilin, gjuhën, që nga fillimi. Dhe më pëlqente si njeri – ndonëse kishim mosmarrëveshje për shumicën e gjërave lidhur me Amerikën. Unë isha kundërshtuesi. Por, më pëlqente të dëgjoja se çfarë kishte për të thënë për Amerikën. INTERVISTUESI: Keni njohur shumë shkrimtarë anglezë? Keni pasur miqësi të gjata, apo jo, me Durrell-in dhe Powys-in? MILLER: Durrell-in, sigurisht, por pastaj mezi mendoj për të si për një shkrimtar anglez. Mendoj për të si për një jo-britanik, plotësisht. John Cowper Powys, natyrisht, ka pasur ndikimin më të madh te unë; por pastaj, kurrë nuk e kam njohur, kurrë nuk e kam kultivuar. Nuk kam guxuar! Unë isha xhuxh, kurse ai gjigant, kuptoni. Ai ishte zoti im, mentori, idhulli. Vrapoja pas tij kur isha në të njëzetat e hershme. Ligjëronte atëkohë në Tempullin e Punës në New York dhe vende të tilla. Kushtonte vetëm dhjetë centë për ta dëgjuar teksa fliste. Nja tridhjetë vjet më vonë shkova në Uells për ta takuar dhe u befasova që e njihte veprën time. Dukej se kishte respekt të madh për veprën time – gjë që më befasoi edhe më shumë. 176
I N T E R V I S T A
INTERVISTUESI: E keni njohur gjithashtu Orwell-in atyre ditëve? MILLER: Ndoshta e kam takuar Orwell-in dy-tri herë, kur vizitonte Parisin. Nuk do ta quaja mik, vetëm një i njohur në kalim. Por, isha i çmendur pas librit të tij Poshtë dhe jashtë në Paris dhe Londër; mendoj se është një klasik. Për mua ende është libri më i mirë. Ndonëse ishte shok i mrekullueshëm në mënyrën e tij, mendoj se ishte torollak. Orwell-i ishte si shumë anglezë, një idealist dhe, më dukej, idealist i pamend. Njeri me principe, si themi ne. Njerëzit me principe më lodhin. INTERVISTUESI: Politika nuk të hyn fort në sy? MILLER: Jo. E shoh politikën si botë plotësisht të ndotur, të kalbur. Nuk arrijmë askund përmes politikës. Ajo përul gjithçka. INTERVISTUESI: Madje as idealizmin politik të tipit të Orwell-it? MILLER: Posaçërisht ajo! Idealistët në politikë kanë mungesë të ndjenjës për realitetin. Dhe një politikan, mbi të gjitha duhet të jetë realist. Këta njerëzit me ideale dhe principe jetojnë në hava, mendoj unë. Duhet të jesh mërrolan, një trohë vrasës, për të qenë politikan, i gatshëm apo i vullnetshëm për të sakrifikuar njerëzit, për t’i masakruar për hir të një ideje, e mirë a e keqe qoftë. Mendoj, këta janë që lulëzojnë në karrierë. INTERVISTUESI: Çka lidhur me disa nga shkrimtarët e mëdhenj të së kaluarës që ju kanë tërhequr? Keni bërë studime për Balzac-un, Rimbaud-in dhe Lawrence-in. Mund të thoni që është një tip i caktuar shkrimtari që ju tërheq? MILLER: Është e vështirë të thuhet, shkrimtarët që dua janë aq të ndryshëm. Janë shkrimtarë që janë më shumë se shkrimtarë. E kanë këtë cilësinë misterioze të panjohur që është metafizike, okulte apo e këtillë – nuk e di çfarë termi të përdor – këtë gjënë e vogël të veçantë përtej kufijve të letërsisë. Njerëzit lexojnë për t’u argëtuar, për ta kaluar kohën apo për të mësuar. Tash kurrë nuk lexoj për ta kaluar kohën, kurrë nuk lexoj për të mësuar; lexoj për të dalë nga vetja, për t’u mahnitur. Gjithmonë e kërkoj autorin që mund të më nxjerrë nga vetja. INTERVISTUESI: Mund të na thoni pse kurrë nuk e keni përfunduar librin mbi D.H. Lawrence-in? MILLER: Po, është shumë e thjeshtë. Sa më thellë që futesha në libër, aq më pak e merrja vesh se çfarë po bëja. U futa mes kontradiktave të shumta. E pashë që nuk e dija në të vërtetë se kush ishte Lawrence-i, nuk mund ta vendosja, nuk mund të veja gisht mbi të, thjesht nuk arrita 177
ta përballoja pas një kohe. Qesh hutuar tërësisht. E kisha futur veten në xhungël dhe nuk mund të dilja më. Kështu që e lashë atë punë. INTERVISTUESI:Ndonëse këtë telashe nuk e keni pasur me Rimbaud-in? MILLER: Jo. Ai është më shumë një enigmë si personalitet, e vërtetë. Por, pastaj, nuk jam kapur aq shumë me idetë e librit të Rimbaud-it. Lawrence-i ishte tërësisht njeri i ideve dhe ai e kishte varur letërsinë e tij në varësen e këtyre ideve. INTERVISTUESI:Nuk i nënshkruani domosdo idetë e Lawrence-it, apo jo? MILLER: Jo, jo në tërësi, por e admiroj kërkimin e tij, hulumtimin e tij, luftën e tij. Dhe ka shumë gjëra te Lawrence-i me të cilat pajtohem. Në anën tjetër, ka shumë gjëra që më bëjnë të qesh, gjëra që duken absurde e të marra, të pamend. Sot kam pikëpamje më të mirë për të, por më nuk kam ndonjë gjë të rëndësishme të them. Doherë ai thoshte diçka për mua, isha plotësisht nën sundimin e tij. INTERVISTUESI: Epo, tash, mendoj se duhet të dalim te çështja e pornografisë dhe paturpësisë. Shpresoj të mos keni gjë kundër. Mbi të gjitha, jeni konsideruar autoritet në këtë temë. A nuk keni thënë diku: “Unë jam për paturpësinë dhe kundër pornografisë”? MILLER: Është shumë e thjeshtë. Paturpësia do të ishte e çiltër, kurse pornografia do të ishte e tërthortë. Besoj në deklarimin e së vërtetës, edhe nëse është e ftohtë, ngjethëse po të jetë e nevojshme, jo duke e maskuar. Me fjalë të tjera, paturpësia është proces pastrues, derisa pornografia e dendëson terrin. INTERVISTUESI: Pastrim në çfarë kuptimi? MILLER: Sa herë që thyhet ndonjë tabu, diçka e mirë ndodh, diçka gjallëruese. INTERVISTUESI: Të gjitha tabutë janë të këqija? MILLER: Jo mes njerëzve primitivë. Ka një arsye për tabunë në jetën primitive, por jo në jetën tonë, jo në bashkësitë e civilizuara. Tabuja, për më tepër, është e rrezikshme dhe e pashëndetshme. Njerëzit e civilizuar nuk jetojnë sipas kodeve morale apo principeve të çfarëdo lloji. Ne flasim për to, u shërbejmë, por askush nuk u beson. Askush nuk i praktikon ato rregulla, ato nuk vend në jetën tonë. Tabutë mbi të gjitha janë dhimbje koke, produkt i mendjeve të sëmura të njerëzve të frikshëm që nuk e kanë pasur kurajën të jetojnë dhe që nën maskën e moralit dhe religjionit i kanë imponuar këto 178
I N T E R V I S T A
gjëra mbi ne. Botën, botën e civilizuar, e shoh si gjerësisht jofetare. Religjioni në fuqi mes popujve të civilizuar gjithmonë është fals dhe hipokrit, krejt e kundërta e asaj që nismëtarët e çdo religjioni me të vërtetë kanë menduar. INTERVISTUESI: Megjithatë, vetë ju jeni quajtur një njeri shumë religjioz. MILLER: Po, por pa adoptuar ndonjë religjion. Çka do të thotë kjo? Kjo do të thotë të jesh në anën e jetës e jo të vdekjes. E prapë, fjala “civilizim” në mendjen time është e çiftuar me vdekjen. Kur e përdor këtë fjalë, e shoh civilizimin si një gjë sakate, të frustruar, e budallallosur. Për mua gjithmonë ka qenë kështu. Nuk besoj në epoka të arta. Kishte epoka të arta për shumë pak njerëz, për disa të zgjedhur, por masat gjithmonë kanë jetuar në mjerim, kishte besëtytni, ishin të padijshëm, të shtypur, të ngufatur nga Kisha dhe Shteti. Ende jam besimtar i madh i Spengler-it, ja religjioni. Ai e bëri antitezën mes kulturës dhe civilizimit. Civilizimi është arteriosklerozë e kulturës. INTERVISTUESI: Durrell-i, në atë artikullin që pati shkruar për juve në ‘Horizon’ para nja dhjetë vjetësh, flet për paturpësinë si teknikë? MILLER: Mendoj se e dini se për çfarë e kishte fjalën ai. Mendoj se e shihte si teknikë goditëse. Paj, mund ta kem përdorur kështu pavetëdijshëm, por kurrë me qëllim nuk e kam përdorur në atë mënyrë. E kam përdorur paturpësinë po aq natyrshëm saç do të bëja me çdo mënyrë tjetër të foluri. Ishte sikur frymëmarrje, ishte pjesë e ritmit tim të tërësishëm. Kishte çaste kur isha i paturp, e kishte çaste të tjera. Nuk mendoj se paturpësia është elementi më i rëndësishëm. Por, është shumë i rëndësishëm dhe nuk duhet të mohohet, të lartësohet apo të ndrydhet. INTERVISTUESI: Mund edhe të ekzagjerohet... MILLER:Mundet, por çfarë dëmi do të bëhej? Pse brengosemi kaq shumë, çka ka për t’u frikësuar? Fjalë, fjalë – çka me u tut prej tyre? Apo nga idetë? Duke supozuar që ato janë të padurueshme, a jemi ne qyqarë? A nuk jemi ballafaquar me të gjitha, a nuk kemi qenë buzë shkatërrimit nga lufta, sëmundjet, murtaja, uria? Pse jemi të kërcënuar nga përdorimi i ekzagjeruar i paturpësisë? Ku është rreziku? INTERVISTUESI: Keni thënë se paturpësia është e butë në krahasim me llojin e dhunës që është shumë e zakonshme në ballinat në Amerikë. MILLER:Po, tërë ky të shkruar pervers, sadist, është i pështirë për mua. Gjithmonë kam thënë që paturpësia ime është e shëndetshme, për 179
shkak se është e gëzueshme dhe natyrale. Kurrë nuk shprehur diçka që njerëzit nuk e thonë dhe nuk e bëjnë tërë kohën. Nga e kam marrë? Nuk e kam nxjerrë nga kapela. Është përreth, marrim frymë me të. Njerëzit thjeshtë refuzojnë ta pranojnë. Mes fjalës së shtypur dhe fjalës së folur – ku është dallimi? E dini, nuk e kemi pasur gjithmonë këtë tabu. Ishte një kohë në letërsinë angleze kur pothuajse gjithçka ishte e lejueshme. Janë këto dy a treqind vjet që kur e kemi pasur këtë qëndrimin e tanishëm të përzishëm. INTERVISTUESI: Mirë, madje as te Chauser-i nuk do t’i gjeni të gjitha fjalët që gjeni te Henry Milleri. MILLER: Por gjeni plot natyralizëm të gëzueshëm, të shëndetshëm, plot liri të shprehjes. INTERVISTUESI: Çfarë mendoni për komentin që Durrell-i e bëri në intervistën që ia dha The Paris Review? Ai tha që në prapavështrim, ai gjeti pjesë të ‘Librit të zi’ tashmë tepër të paturp. MILLER: Po a? Mirë, më lejoni të them që ato janë pjesë që më kënaqin më së shumti. Kam menduar se janë të mrekullueshme kur i kam lexuar së pari herë dhe ende sot mendoj kështu. Ndoshta ai, Durrell-i, vetëm po bënte shaka. INTERVISTUESI: Pse keni shkruar aq shumë për seksin? Çka do të thotë seksi për juve? Ka ndonjë kuptim të veçantë? MILLER: Është e vështirë të përgjigjesh. E dini, kam shkruar për seksin po aq sa kam shkruar për motivet që kritikët e mi armiqësorë i quajnë “gjepura” – do thotë marrëzi metafizike. Puna është se ata zgjedhin të këqyrin vetëm për seksin. Jo, nuk mund t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, përveç se seksi ka luajtur një rol të madh në jetën time. Kam bërë jetë të pasur e të mirë seksuale dhe nuk e di pse duhet lënë jashtë letërsisë. INTERVISTUESI: Ka pasur kjo ndonjë lidhje me ndarjen tuaj nga jeta që po bënit në New York? MILLER: Jo, nuk mendoj ashtu. Por njeriu, pas jetës në Amerikë, në Francë bëhet i vetëdijshëm që seksi aty e mbush atmosferën. Është gjithkund, sikur fluid. Nuk kam dyshim që edhe amerikanët futen në lidhje seksuale po aq fuqishëm, thellë dhe shumëfarësh po aq sa çdo popull tjetër, por disi nuk gjendet në atmosferë përreth jush. Pastaj, gjithashtu, në Francë, gratë luajnë rol më të madh në jetën e burrit. Ajo atje ka pozitë më të mirë, merret në konsideratë, asaj i flitet sikur person, jo vetëm si 180
I N T E R V I S T A
grua, dashnore apo gjësend. Përveç kësaj, francezët dëshirojnë të jenë në shoqëri të grave. Në Angli dhe Amerikë, duket që burrat kënaqen të jenë mes tyre. INTERVISTUESI:Prapë, jeta juaj në Villa Seurat ka qenë jetë shumë mashkullore. MILLER: Për t’i sqaruar gjërat, atje gjithmonë ka pasur gra. Kam pasur shumë miq, është e vërtetë, por kam pasur gjithashtu miqësi të mëdha, përgjatë tërë jetës sime. Është edhe një gjë tjetër në horoskopin tim: jam njeri i përcaktuar të bëj miq. Ky është sigurisht faktori më i madh në jetën time dhe mbase duhet t’i them disa fjalë për këtë. Kur kam filluar të shkruaj, kam filluar ta kuptoj sa u kisha borxh të tjerëve. Më kanë ndihmuar tërë jetën, edhe miqtë, edhe të huajt. Çka më duheshin paratë kur kisha miq? Çfarë do dikush nëse ka miq? Kam pasur shumë miq, miq të mëdhenj, miq të jetës. Tash po i humb shkaku i vdekjes. INTERVISTUESI:Ta lëmë seksin dhe të flasim pak për pikturën. Je e keni ndier nevojën për të shkruar aty kah mesi i viteve njëzet; keni filluar të pikturoni në të njëjtën kohë? MILLER: Shumë pak kohë pas fillimit të shkrimit. Mendoj se ishte viti 1927 apo 1928 kur kam filluar. Por jo me të njëjtin seriozitet, natyrisht. Dëshira për të shkruar ishte gjë e madhe në jetën time, një gjë shumë e madhe. Nëse ia kam filluar goxha vonë të shkruaj, isha tridhjetetrevjeçar kur përfundimisht ia fillova, nuk është se nuk kam menduar kurrë për këtë. E çmoja tepër, mendoja se nuk e kisha aftësinë, nuk besoja në veten si shkrimtar, si artist. Nuk kisha as guxim ta mendoja veten si të tillë, kuptoni. Kurse, pikturimin nuk e kam marrë kështu. Zbulova që e kisha edhe një anë tjetër timen që mund ta përdorja. Më jepte kënaqësi pikturimi, ishte rikrijim, ishte mbetje nga gjërat e tjera. INTERVISTUESI:Ende është një lloj loje për juve? MILLER: Oh, po, asgjë më shumë. INTERVISTUESI:Shihni ndonjë lloj të ndërlidhjes fondamentale mes arteve? MILLER: Absolutisht. Nëse jeni kreativ në një mënyrë, jeni kreativ edhe në një mënyrë tjetër. Fillimisht, e dini, muzika ishte gjëja më e madhe në jetën time. Kam luajtur në piano, shpresoja të bëhesha një pianist i mirë, por nuk kisha talent për këtë. Mirëpo, isha i mbushur me muzikë. Madje mund të them se muzika është më e rëndësishme për mua 181
se shkrimi apo pikturimi. Gjithmonë e kam atje diku prapa kokës. INTERVISTUESI:Atëkohë keni qenë shumë i etur për xhazin. MILLER: Ashtu isha. Sot nuk jam aq i etur. Mendoj se sot xhazi është mjaft i zbrazët. Është shumë i kufizuar. Aq sa më vjen keq çfarë u ndodhi filmave, po aq më vjen keq për fatin e xhazit. Po bëhet përditë e më automatik, nuk evoluon mjaftueshëm, nuk po pasurohet. Është sikur ta keni një koktej. Më duhet verë dhe birrë, shampanjë e konjak, gjithashtu. INTERVISTUESI:Keni shkruar disa ese për artin e filmit në të tridhjetat. Keni pasur shansin ta praktikoni këtë art? MILLER: Jo, por ende shpresoj ta takoj njeriun që do të më japë shansin. Çfarë më vjen keq më së shumti është se mediumi i filmit kurrë nuk është shfrytëzuar si duhet. Është medium poetik me të gjitha llojet e mundësive. Vetëm mendoni për elementin e ëndrrës dhe fantazisë. Por, sa shpesh e kemi? Edhe pak prekje të tij dhe në mbesim gojëhapur. Dhe mendo për të gjitha mjetet teknike nën komandën tonë. Por, o Zot, ne as që ia kemi filluar t’i përdorim. Mund të kemi mrekulli, çudira, gëzim e bukuri të pafund. Dhe, çka kemi? Bërllok absolut. Filmi ka lirinë më të madhe nga të gjitha mediat, mund të bëni mrekulli me të. Në fakt, do ta mirëprisja ditën kur filmi do ta zëvendësonte letërsinë, kur nuk do të ketë nevojë për të lexuar. Ju i mbani mend fytyrat në filma dhe gjestet, ashtu siç nuk arrini kurrë kur lexoni. Nëse filmi arrin t’ju mbajë, ju ia dorëzoni veten plotësisht. Madje edhe kur dëgjoni muzikë nuk ngjan kështu. Shkoni në koncert dhe atmosfera është e keqe, njerëzit gogësijnë apo ia fusin gjumë, programi është shumë i gjatë, nuk nxjerr gjërat që pëlqeni e kështu me radhë. E dini çfarë dua të them. Por, në kinema, ulur në errësirë, me imazhet që vijnë e shkojnë, është sikur shi i meteorëve që të godasin. INTERVISTUESI:Çka lidhur me versionin filmik të Tropikut të Gaforres? MILLER: Ka thashetheme për këtë. Ka pasur edhe oferta, por nuk e di si mund të bëjë dikush film nga ajo libër. INTERVISTUESI:Do të doje ta bënin? MILLER: Jo, nuk do të doja, për shkak se mendoj se është pothuajse e pamundshme të bëhet film nga ai libër. Nuk shoh storie në atë libër, kjo për fillim. Dhe, pastaj, aq shumë varet nga gjuha. Mbase mund t’ia dilet disi me gjuhën tropikale në japonisht a turqisht. Nuk mund ta mendoj të shndërruar në anglisht, mundeni ju? Filmi është padyshim medium dramatik, plastik, gjithsesi, një gjë imazhesh. 182
I N T E R V I S T A
INTERVISTUESI:Keni qenë vitin e kaluar anëtar jurie në Festivalin e Filmit në Kanë, apo jo? MILLER:Po, ndonëse isha zgjedhje e dyshimtë. Francezët sigurisht e kanë bërë këtë për ta shfaqur vlerësimin e tyre për veprën time. Natyrisht që e kanë ditur që jam një admirues filmash, por kur një reporter më pyeti nëse ende i pëlqeja filmat, u desh të thosha që mezi ndonjëherë e shikoj ndonjë. Ka pesëmbëdhjetë vjet nga tash që kam parë shumë pak filma të mirë. Por sigurisht që në zemër ende jam admirues filmash. INTERVISTUESI:Keni shkruar edhe një dramë. Çfarë mendoni për këtë medium? MILLER: Është medium me të cilin gjithmonë kam dashur të ndeshem, por kurrë nuk e kam pasur guximin. Në Nexus, kur jetoj jetë të vështirë dhe luftoj për të shkruar, gjendet një përshkrim, një shumë i gjallë, ku paraqitem se si jam përpjekur ta shkruaj një dramë për jetën që po jetonim. Kurrë nuk e kam përfunduar. Mendoj se kam arritur pak përtej aktit të parë. E pata ngulur një plan të zgjeruar për të në mur dhe mund të flisja bukur për të, por nuk arrita ta nxjerr. Drama që shkrova ndërkaq, doli sikur nga kapela, nëse mund të shprehem kështu. Isha në gjendje të çuditshme: nuk kisha gjë për të bërë, askund për të shkuar, jo aq për të ngrënë, të gjithë kishin ikur dhe thashë pse të mos ulem e ta provoj? Nuk e kisha idenë se çfarë po bëja kur ia fillova, fjalët thjesht më vinin, nuk luftoja për t’i nxjerrë. Krejt pak mund harxhova. INTERVISTUESI:Për çfarë është e tërë kjo? MILLER: Për gjithçka dhe për asgjë. Në të vërtetë, nuk brengosem se ka rëndësi se për çka është. Është një lloj farse apo burleske, me elemente surrealiste. Dhe ka muzikë, muzikë rasti, që vjen nga gramafoni e shpërndahet në ajër. Nuk mendoj se ka shumë rëndësi. Ajo që më së shumti mund të them për të është se, nëse e shikoni, nuk do të shkoni të flini. INTERVISTUESI:Mendoni që do të shkruani drama të tjera? MILLER: Shpresoj që po. Do të jetë tragjedi apo një komedi që do t’ju bëjë të qani. INTERVISTUESI:Çka po shkruani tjetër tani? MILLER: Asgjë tjetër nuk jam duke shkruar. INTERVISTUESI:Nuk po e bëni volumin e dytë të ‘Nexus-it’? MILLER: Po, sigurisht, këtë duhet bërë. Por, nuk ia kam nisur ende. Kam bërë disa orvatje, por jam dorëzuar. 183
INTERVISTUESI:Duhet ta bëni, kështu po thoni? MILLER: Po, në njëfarë kuptimi duhet ta përfundoj projektin tim, projekt që e kam nisur më 1927. Ky është fundi. Mendoj se pjesë e zvarritjes sime të përfundimit është se nuk dua që vepra ime të përfundojë. Kjo do të thotë që t’ia nis diçkaje tjetër, të marr kurs të ri, të zbuloj fushë të re. Për shkak se nuk dua të shkruaj më për përvojat e mia personale. Kam shkruar tërë këto libra autobiografikë jo për shkak se e mendoj veten person aq të rëndësishëm, por – dhe kjo do t’ju bëjë të qeshni – për shkak se kam menduar se po rrëfeja për vuajtjet më tragjike që një njeri kishte duruar ndonjëherë. Kur vazhdova të shkruaj tutje, e kuptova që unë isha vetëm një amator në vuajtje. Sigurisht që kisha çfarë të tregoja, po tashmë nuk mendoj se ishte aq tmerrshëm. Për këtë shkak e kam quajtur trilogjinë Kryqëzimi i trëndafiltë. Zbulova që këto vuajtje ishin të mira për mua, që ma hapën rrugën për një jetë të gëzueshme, përmes pranimit të vuajtjes. Kur një njeri kryqëzohet, kur vdes për vetveten, zemra hapet si një lule. Natyrisht që nuk vdisni, askush nuk vdes, vdekja nuk ekziston, vetëm e arrini një nivel të ri të vizionit, një dimension të ri të ndërgjegjes, një botë të re të panjohur. Ashtu siç nuk e dini se nga keni ardhur, ashtu nuk e dini se ku do të shkoni. Por, që ka diçka atje, para dhe pas, besoj fuqishëm. INTERVISTUESI:Çfarë ndjenje është të bëheni bestseller pas durimit të ngushticave të artistit kreativ gjithë ato vite? MILLER: Në të vërtetë nuk kam kurrfarë ndjenjash për këtë. Është joreale për mua, tërë kjo. Nuk më duket se jam i përfshirë. Në fakt, më shumë nuk e pëlqej. Nuk më jep kënaqësi. Krejt çka shoh është përçarje në jetën time, më shumë imponim, më shumë marrëzi. Njerëzit janë të interesuar për diçka që mua nuk më intereson më. Ai libër për mua nuk ka asnjë kuptim më. Njerëzit mendojnë që është gjë e madhe që më në fund jam pranuar. Paj, mendoj që kam qenë i pranuar shumë kohë më parë, së paku nga ata prej të cilëve prisja të pranohesha. Të jem i pranuar nga masa, nuk do të thotë gjë për mua. Në fakt është më shumë e dhimbshme. Kjo do të thotë se jam pranuar për arsye të gabuara. Është çështje sensacionale, nuk do të thotë që jam i vlerësuar për meritën time të vërtetë. INTERVISTUESI:Por, kjo është njohja që ju gjithmonë e keni ditur se do të vijë. MILLER: Po, natyrisht. Por pastaj, nuk e kuptoni, njohja e vetme e vërtetë vjen nga ata që janë në të njëjtin nivel me juve, nga të barabartit. 184
I N T E R V I S T A
Kjo është e vetmja njohje e vlefshme dhe e kam pasur këtë. Ka vite. INTERVISTUESI: Cili nga libra tuaj mendoni se është më i miri? MILLER: Gjithmonë them se është Kolosi i Maroussi-t. INTERVISTUESI: Kritikët, shumica nga ta, thonë që Gaforrja është libri juaj më i mirë. MILLER: Mirë, kur e kam rilexuar Gaforren, kam parë që ishte libër shumë më i mirë se që kam menduar. Më ka pëlqyer. Nuk ia kam lëshuar sytë për vite me radhë, e dini. Mendoj se është libër shumë i mirë, që ka cilësi të qëndrueshme. Por Kolosi është shkruar nga një gjendje tjetër e qenies sime. Më pëlqen se është libër i gëzueshëm, shpreh gëzim, jep gëzim. INTERVISTUESI:Çfarë ka ndodhur me ‘Drangoi dhe Ekliptiku’, të cilin keni thënë,shumë vite më parë, se po e shkruani? MILLER: Asgjë. Është harruar, ndonëse është gjithmonë e mundshme që një ditë do ta shkruaj atë libër. Doja të shkruaja një libër shumë të hollë, duke shpjeguar se çfarë jam orvatur të bëj duke shkruar tërë këto libra mbi jetën time. Me fjalë të tjera, për të harruar se çfarë kam shkruar dhe ta provoj edhe njëherë të shpjegoj çfarë kam shpresuar të bëj. Në këtë mënyrë mbase t’i jap rëndësi veprës nga pikëvështrimi i autorit. E dini, pikëvështrimi i autorit është vetëm njëri nga shumë të tillë dhe ideja e tij e rëndësisë së veprës së vet është e humbur në lëmshin e zërave të tjerë. E njeh ai veprën e tij aq sa e imagjinon? Më shumë mendoj se jo. Më shumë mendoj se ai është si një medium i cili, kur del nga transi, është i habitur me atë çfarë ka thënë dhe ka bërë. (Marrë nga The Paris Review) Nga anglishtja: Gëzim Aliu
185
186
dossier
Roberto BOLAÑO
187
188
D O S S I E R
Roberto BOLAÑO (Santiago 1953 –Barcelonë 2003)
Shkrimtari dhe poeti kilian, i mërguar nga atdheu qysh në adoleshencën e tij, edhe pse pati një jetë të mundimshme e të shkurtër, do të ngelet si një nga yjet më të ndritshme në qiellin e letërsisë hispanike e asaj botërore. Bolanjo, autor me një talent të jashtëzakonshëm, me më se 20 vepra letrare, ku shquhen dy romanet Detektivët e egër dhe 2666, pushtoi me lehtësi hapësirat e mbarë letërsisë, për të mbetur si një nga zërat më të rëndësishëm e më individualë të narracionit latinoamerikan.Vetëm gjatë një dekade, në një lloj gare kundër pengesave, ai kapërceu vulgaritetin dhe “u kthye në një tregimtar dhe romancier të rëndësishëm, ndoshta më i shquari i brezit të vet dhe pa dyshim një nga më origjinalët e më pazakontët”, sipas fjalëve të shkrimtarit kilian Horhe Eduard (Jorge Edwards). Roberto Bolanjo, i biri i një shoferi dhe boksieri, Leon Bolanjos, dhe i një profesoreje,Viktoria Avalos, lindi në Santiago të Kilit më 28 prill 1953. Fëmijërinë e kaloi në Vinja del Mar (Viña del Mar), ku kreu edhe shkollën fillore. Bolanjo, qysh dhjetë vjeç, e provoi punën si fatorino autobusi. Në 1968 familja Bolanjo u shpërngul në Qytetin Meksiko, ku Robertoja, tashmë adoleshent, iu përkushtua leximit, duke u mbyllur për orë të tëra në bibliotekën publike. Papritur, vendosi të bëhej shkrimtar dhe nisi të shkruante artikuj për gazeta të ndryshme. Kur mbushi 20 vjeç vendosi të kthehej në Kili. Aty e kapën ngjarjet e grushtit të shtetit dhe u përfshi në radhët e rezistencës kundër Pnoçetit, por e arrestuan. Pas tetë ditësh burg e liruan, falë ndërhyrjes së dy detektivëve, të cilët qëlluan të ishin shokët e tij të kolegjit. U kthye sërish në Meksikë dhe iu përkushtua me gjongul letërsisë. Në Meksikë, së bashku me një grup poetësh të rinj meksikanë, themeloi një lëvizje avangardiste që e quajtën “infrarealizëm”. Në vitin 1975, këta poetë botuan antologjinë e tyre poetike Poetë infrarealistë meksikanë. Por, “i lodhur nga letraria”, Bolanjoja braktis Meksikën dhe shkon, së pari, në El Salvador, ku u njoh me poetin Roke Dalton (Roque Dalton), e pastaj në Europë. Pasi udhëton nëpër disa vende të Europës dhe nëpër kontinentin afri189
kan, më në fund, vendoset në Spanjë, ku kaloi një periudhë të vështirë: ishte vetëm, pa dokumente dhe ekonomikisht keq. Aty bëri punët më të rëndomta: pjatalarës, kamerier, roje nate nëpër kampingje, mbledhës plehrash, hamall porti, vjelës rrushi gjatë verës, shitës nëpër lagje etj., derisa iu kushtua përfundimisht letërsisë. Të gjitha këto përvoja do t’i shërbenin më vonë si lëndë e parë për fiksionet e tij letrare. Më 1984, në bashkëpunim me shkrimtarin spanjoll Antoni Garsia Porta, publikoi romanin e tij të parë Këshilla të një dishepulli të Morrisonit për një fanatik të Xhojsit, me të cilin morën çmimin “Hapësira Letrare”. Po atë vit botoi edhe Shtegu i elefantëve, roman që mori çmimin“FélixUrabayen”. Dy vjet më vonë, u vendos në qytezën Blanes, në Katalunjë, ku, pa e braktisur poezinë, nisi të përqendrohej gjithnjë e më shumë te proza. Punonte në një studio të vogël, pa hequr dorën ga“veset” e tij të pashmangshme: muzikën rok të dekadës ‘70, çajin e kamomilit me mjalt dhe tymosjen e pamasë të cigares. Shkruante nga tri fletë në ditë e, nëse gjërat shkonin mirë, arrinte edhe dhjetë fletë. Më 1993 mjekët e diagnostikuan dhe i zbuluan një hepatit të rënduar. Qysh atëherë Bolanjon e pushtoi ankthi i lënies së një trashëgimie letrare të rëndësishme dhe iu përkushtua me të gjitha forcat punës për të shumëfishuar krijimet e tij. Pikërisht atë vit dolën në dritë Qentë romantikë, një përmbledhje poetike, dhe romani Pista me akull. Më 1996 botoi dy romane të tjera, Letërsia naziste në Europë dhe Yll i largët. Një vit më vonë botoi përmbledhjen me tregime Thirrjet telefonike, me të cilën fitoi një nga çmimet më të rëndësishme të vendlindjes: Çmimi Bashkiak i Santiagos. Viti 1998 ishte pa dyshim një vit kyç në jetën e Roberto Bolanjos, kur Shtëpia Botuese prestigjioze spanjolle Anagrama botoi romanin e tij Detektivët e egër, një nga veprat e rëndësishme jo vetëm të autorit por të gjithë letërsisë hispanike. Ky roman arriti të merrte çmimet “Herralde” dhe “Rómulo Gallegos”, ky i fundit konsiderohet si çmimi “Nobel” i Amerikës Latine, të ciline kanë fituar shkrimtarë të sërës letrare si Garsia Markes apo Vargas Josa. Detektivët e egër dallohet për një mënyrë të re dhe interesante të të rrëfyerit, ku, mbi të gjitha, “spikat një humor shpërthyes e i rrallë në letërsinë e shkruar spanjisht”. Pasi botoi këtë roman, Bolanjo, Kilin, pas njëzet e pesë vjet mërgimi, vizitoi atdheun e tij. Kjo vizitë i frymëzoi romanin Nokturno Kili (2000), që është një kuadër alegorik i Kilit pinoçetist, plot fantazma, torturues dhe shtetrrethime, roman të cilin 190
D O S S I E R
botuesi Horhe Eralde (Jorge Herralde) e cilëson si “vepër të vogël të artit rrëqethës”. Po atë vit Bolanjo ishte në pritje për një trasplant të mëlçisë, pasi gjendja e tij shëndetësore sa vinte e përkeqësohej. Pikërisht atëherë ai ia kushtoi “çka i kishte mbetur nga jeta” kryeveprës së tij, 2666, roman që u botua nga Anagrama, pas vdekjes, më 2004. Pra, “i vetëdijshëm për hijen që vdekja kishte projektuar mbi të” (Enrique Vila-Matas) vazhdoi të shkruante, derisa dha frymë, më 14 korrik 2003. Romani 2666 meritoi çmimin “Salambó”, një çmim që u jepet romaneve më të mira të shkruar në kastejano. Është një roman që sipas jurisë së çmimit “Salambo” “përmban shumë letërsi, nënkupton një rrezik të madh dhe ku autori e ka çuar gjuhën letrare në ekstrem”. Po në vitin 2004 u botua Midis parantezave, një përmbledhje me artikuj, konferenca dhe tekste të ndryshme, të botuara nga Bolanjo në shtyp midis viteve 1998 dhe 2003. Vepra të tjera të Bolanjos janë: Amuelto (1999), Monsieur Pain (1999), Kurvat vrasëse (2001) që është një përmbledhje me tregime, Një roman thlumpen (2002) dhe Anvers (2002). Të dy këto romane qenë shkruar njëzet e dy vjet më parë nga autori, kur ai sapo kishte mbërritur në Barcelonë dhe ku punonte si roje nate në një kamping, në zonën e Castelldefels. Roberto Bolanjo është futur në 15 vendet e para të listës me 81 shkrimtarë dhe kritikë latinoamerikanë e spanjollë me njëqind librat më të mirë të tyre në gjuhën kastejano për 25 vitet e fundit.
191
ATDHEU I SHKRIMTARIT ËSHTË GJUHA E TIJ (Fjala e mbajtur në Karakas (Venezuelë) me rastin e marrjes së çmimit “ROMULO GALLEGOS”)* Gjithmonë e kam pasur problem Venezuelën. Problemi me të ka qenë qysh në fëmini, për shkak të edukimit tim rrëmujë. Problem i vogël, por gjithsesi problem. Thelbi i këtij problemi është i natyrës verbale dhe gjeografike. Gjithashtu, ka mundësi të jetë edhe për një lloj disleksie timen të padiagnostikuar. Me këtë nuk dua të them se ime më nuk më paska çuar kurrë te mjeku, përkundrazi, derisa mbusha dhjetë vjeç kam shkuar shpesh për konsulta mjekësore, madje kam qenë edhe në spital, por qysh atëherë e shkreta nënë besoi se tashmë qenkësha shumë i fortë për t’i përballuar të gjitha. Por le të kthehemi te problemi im. Kur kam qenë i vogël kam luajtur futboll. Numri im ka qenë përherë 11, numri i Pepes dhe i Zagalos në botërorin e Suedisë. Kam qenë një lojtar entuziast, ama lojtar koti, megjithëse këmba ime e mirë ishte e majta dhe dihet se mëngjarashët nuk të turpërojnë në ndeshje. Po në rastin tim kjo nuk ishte e vërtetë dhe unë, pothuaj, gjithmonë stonoja, veç nganjëherë, për shembull një herë në gjashtë muaj, bëja lojë të mirë dhe kështu rifitoja një pjesë të vogël nga gjithë ajo humbje besimi nga ana e të tjerëve. Ishte e natyrshme që natën, para se të flija, mendoja dhe bluaja në mendje gjendjen time të mjerueshme si futbollist. Dhe pikërisht në atë kohë pata shenjat e para të vetëdijes mbi disleksinë time. Në fakt unë gjuaja me të majtën, por shkruaja me të djathtën. Kjo ishte e vërtetë. Edhe pse më pëlqente të shkruaja me të majtën, e bëja me të djathtën. Dhe aty qëndronte problemi. Për shembull, kur trajneri më thoshte: Bolanjo, kaloje topin nga e djathta, unë nuk e kisha të qartë se nga duhet ta kaloja topin. Madje, nganjëherë, kur isha duke luajtur nga krahu i majtë, sa më bërtiste trajneri, unë qëndroja e mendohesha: e djathtë-e majtë. Po ta gjuaja topin nga e djathta, ishte brenda fushës së futbollit, po ta gjuaja nga e majta e nxirrja jashtë, nga ata pak spektatorë, fëmijë si dhe unë, apo nga livadhet e shkretuara që rrethonin fushat e futbollit të Kilpesë e të Kaukenesit ose të provincës Bio-Bio. Sigurisht, me kohë, mësova të kem një referencë sa herë që më 192
D O S S I E R
pyesnin apo më thoshin për një rrugë që ishte në të djathtë apo në të majtë, dhe kjo referencë nuk ishte dora me të cilën shkruaja, por këmba me të cilën gjuaja topin. Pak a shumë në të njëjtën periudhë, domethënë deri dje, të njëjtin problem kam pasur edhe me Venezuelën. Problem për mua ka qenë kryeqyteti i Venezuelës. Për mua më e logjikshme ishte që kryeqyteti i Venezuelës duhet të ishte Bogota, dhe kryeqyteti i Kolumbisë, Karakasi. Pse, do të thoni ju. Sepse kështu na thotë logjika verbale apo logjika e shkronjave: sepse shkronja v e emrit Venezuelë është e ngjashme*, për të mos thënë familjare, me b-në e Bogotës. Ndërsa k-ja e Kolumbisë është motra e k-së së Karakasit. Kjo duket e parëndësishme, dhe ashtu duhet të jetë, por për mua ka qenë një problem i madh. Kështu, një herë në Meksikë, gjatë një konference mbi poetët urbanë të Kolumbisë, kur po flisja për forcën e poetëve të Karakasit, njerëzit, njerëz po aq të dashur e të edukuar sa edhe ju, mbetën me gojë hapur e po prisnin që, pas lajthitjes sime duke përmendur poetët karakasas, të dilja prapë në temë e të flisja për poetët bogotas, por unë, taraman, vazhdova të flisja për poetët karakasas, për estetikën e tyre të shkatërrimit, madje, duke kapërcyer tërë ato distanca, i krahasova me futuristët italianë dhe me letristët* e parë, me grupin e Isidore Isout* dhe Moris Lëmetres*, grupi prej nga do të mugullonte situacionizmi* i Gi Debordit*, dhe atëherë njerëzit nisën të hamendësonin. Sipas meje ata mendonin se bogotasit qenkëshin zhvendosur me shumicë në Karakas, ose karakasasit paskëshin pasur një rol përcaktues në grupin e poetëve të rinj të Bogotës. Dhe kur unë i dhashë fund fjalës sime në atë konferencë, një fund i beftë e i papritur, ashtu siç më pëlqente mua të përfundoja çdo ligjërim, njerëzit u ngritën, duartrokitën si të druajtur, dolën nga salla dhe te hyrja u ndalën për të lexuar edhe një herë se ç’shkruanin afishet. Kur dola edhe unë, i shoqëruar nga poeti meksikan Mario Santiago, i cili gjithmonë rrinte me mua dhe që me siguri e kishte kuptuar gafën time, megjithëse nuk më tha gjë, sepse për Marion gafat dhe ngatërrimet ishin si mjegullat e Bodlerit që kalojnë për qielli, domethënë që duhet t’i shikosh por jo t’i korrigjosh, pra kur dola andej me Marion, na takoi një poet plak venezuelas, dhe, kur them plak, kam parasysh këtë moment, sepse ç’është e vërteta poeti venezuelas atëherë ishte më i ri nga ç’jam unë sot, dhe ai, me lot në sy na tha se duhet të ishte bërë një gabim, se ai nuk paskësh dëgjuar ndonjëherë mbi ata poetë misteriozë të Karakasit. 193
Tani e parandiej se, për shkak të atij ligjërimi, Romulo Gajegos do të kthehet përmbys atje në varrin e tij. O zot, kujt ia japin çmimin tim, do të mendojë ai. Më fal, don Romulo. Por puna është se edhe “Donja Barbara”, me b, tingëllon edhe si Venezuela edhe si Bogota, po ashtu edhe Bolivar*, tingëllon si Venezuela dhe si donja Barbara, çfarë çifti të bukur do të formonin, edhe pse dy romanet e tjerë të mëdhenj të don Romulo Gajegos, “Kantaklaro” dhe “Kanaima”, do të ishin kolumbianë të përsosur, gjë që më bën të mendoj se ndoshta ashtu janë dhe se pas disleksisë sime mbase fshihet një metodë, metoda semiotike bastarde apo grafologjike, ose metasintaktike apo fonomatike, ose thjeshtë një metodë poetike, dhe se e vërteta e së vërtetës është që Karakasi është kryeqytet i Kolumbisë, ashtu si Bogota është kryeqytet i Venezuelës, në të njëjtën mënyrë që Bolivari, i cili është venezuelas, vdes në Kolumbi që është gjithashtu Venezuelë, Meksikë dhe Kili. Nuk e di nëse më kuptoni se ku dua të dal. Po ashtu “Zezaku i shkretë” i don Romulos është një roman plotësisht peruan. “Shtëpia e gjelbër” e Vargas Josës është një roman kolumbianovenezuelas. “Toka jonë” e Karlos Fuentes është një roman argjentinas dhe ju këshilloj që më mirë mos më pyesni se ku e mbështet këtë pohim, sepse përgjigja do të ishte e gjatë dhe e mërzitshme. Akademia patafizike*na mëson, në mënyrë tepër misterioze, shkencën e zgjidhjeve imagjinare që, siç e dini, është shkenca që studion ligjet që rregullojnë përjashtimet. Dhe kjo fërgëllimë shkronjash, në njëfarë mënyre, është një zgjidhje imagjinare që kërkon një zgjidhje imagjinare. Por le të kthehemi te don Romuloja para se të ngatërrohemi me Xherrin, dhe, kalimthi, të flasim për shenja të çuditshme. Unë sapo fitova çmimin e njëmbëdhjetë Rómulo Gallegos. I njëmbëdhjeti. Ju thashë se mbaja numrin 11 në bluzën e futbollit. Kjo mund t’ju duket thjesht një rastësi, por mua më fut dridhmat. Ky njëmbëdhjetsh që nuk dallonte dot të majtën nga e djathta dhe që për më keq ngatërronte Karakasin me Bogotën sapo ka fituar (përfitoj me këtë parantezë të falënderoj edhe një herë jurinë për këtë nder, veçanërisht Angeles Mastretën) Rómulo Gallegos-in e njëmbëdhjetë. Ç’do të mendonte don Romuloja për këtë? Një ditë më parë, Pere Gimferreri, që është një poet i madh dhe që veç kësaj di shumë dhe ka lexuar shumë, më thotë në telefon se paska dy pllaka përkujtimore në Barcelonë, në secilën nga dy shtëpitë ku ka jetuar don Romuloja. Sipas Gimferrerit, edhe pse për këtë gjë nuk i vë dot duart 194
D O S S I E R
në zjarr, në një nga këto shtëpi, shkrimtari i madh venezuelas filloi të shkruante romanin “Kanaima”. E vërteta është se 99.9 % e gjërave që thotë Gimferreri unë i besoj verbërisht, kështu që ndërsa Gimferreri fliste (njëra nga shtëpitë që kishte pllakën nuk qenkësh shtëpi por bankë, gjë që paraqiste një seri dyshimesh, për shembull nëse don Romuloja gjatë qëndrimit të tij në Barcelonë - them qëndrim e jo mërgim, sepse një latinoamerikan kurrë nuk quhet emigrant në Spanjë – kishte punuar në një bankë apo nëse shtëpia ku jetoi shkrimtari qenkësh bërë bankë më vonë), pra, siç po thosha, ndërsa poeti katalan fliste, unë po mendoja për ato ditët e mia të largëta, por jo për ato më rraskapitëset, mbi të gjitha m’u kujtuan shëtitjet nëpër zonën e Ensançes, dhe e pashë veten time përsëri atje, ashtu rrokopujë, në vitet 1977, 1978, ndoshta 1982, dhe papritur m’u duk se, në të ngrysur, u gjenda në një rrugë, pranë Muntanerit, dhe pashë një numër, pashë numrin 11, dhe pastaj eca edhe pak, disa hapa më tej, dhe atje ishte pllaka. Ja këtë pashë me sytë e mendjes. Ama, gjithashtu asokohe, kur kam jetuar në Barcelonë, ka mundësi që të kem kaluar në atë rrugë dhe ta kem parë pllakën, një pllakë që thotë: Këtu ka jetuar Romulo Gajegos, shkrimtar dhe politikan, lindur në Karakas në vitin 1884 dhe vdekur në Karakas më 1969, dhe pastaj, me shkronja më të vogla, thuhen gjëra të tjera, librat e shkruar, nderimet që i janë bërë etj., dhe ka mundësi që, pa u ndalur, unë të kem menduar: tjetër shkrimtar i famshëm kolumbian, dhe është e mundur ta kem menduar kështu, pa u ndalur, për këtë ngul këmbë, sepse e vërteta është se atëherë e kisha lexuar don Romulon vetëm si lexim të detyruar, nuk më kujtohet, në një lice kilian apo në një institut meksikan, dhe më kishte pëlqyer “Donja Barbara”, megjithëse sipas Gimferrerit romani më i mirë është “Kanaima”, ama, sigurisht, e dija që don Romuloja ishte venezuelas dhe jo kolumbian. Në të vërtetë, të qenët kolumbian apo venezuelas nuk ka fare rëndësi, dhe në këtë pikë, si të ngacmuar nga një rreze, kthehemi prapë te b-ja e Bolivarit, dhe te don Romuloja, i cili nuk ishte disleksik, dhe të cilit nuk i kishte pëlqyer një Amerikë Latine e bashkuar, një dëshirë që unë e ndaj me Libertadorin Bolivar, sepse për mua njësoj është kur më thonë se jam kilian, edhe pse disa kolegëve kilianë u pëlqen të më shohin si meksikan apo më quajnë meksikan, ndërsa disa kolegë meksikanë më konsiderojnë si spanjoll, ose më thjesht, i humbur në luftë, madje për mua është njësoj që më konsiderojnë spanjoll, edhe pse disa kolegë spanjollë bërtasin deri 195
në kupë të qiellit duke më thënë se tani qenkam venezuelas, i lindur në Karakas apo në Bogota, gjë që më pëlqen, edhe sikur të jetë e kundërta. Në të vërtetë jam kilian dhe çdo gjë tjetër. Dhe, duke mbërritur në këtë pikë, duhet t’i lë Xherrin dhe Bolivarin dhe do të përpiqem të kujtoj atë shkrimtar që ka thënë se atdheu i një shkrimtari është gjuha e tij. Nuk më kujtohet emri i tij. Ndoshta ka qenë një shkrimtar që shkruante spanjisht. Por mund të ketë qenë edhe një shkrimtar që shkruante në anglisht apo frëngjisht. Gjithsesi, ka thënë se atdheu i një shkrimtari është gjuha e tij. Tingëllon shumë demagogjike, por unë jam plotësisht në një mendje me të, sepse nganjëherë nuk na mbetet rrugë tjetër veç të bëhemi demagogjikë, ashtu si ndonjëherë nuk i shpëtojmë dot vallëzimit të një boleroje nën dritën e fenerëve të rrugës apo nën dritën e një hëne të kuqe. Ama, gjithashtu është e vërtetë se atdheu i një shkrimtari nuk është gjuha e tij, ose nuk është vetëm gjuha e tij, por njerëzit që e duan atë. Veç ndodh që atdheu i një shkrimtari nuk janë as njerëzit që e duan, por kujtimi i tij. Dhe ka raste kur i vetmi atdhe i një shkrimtari është besnikëria dhe vlera e tij. Në të vërtetë një shkrimtar mund të ketë shumë atdhe, nganjëherë identiteti i këtij atdheu varet në shkallë të gjerë nga momenti në të cilin ai është duke shkruar. Por tani u kujtova se vërtet një shkrimtar mund të ketë shumë atdhe, ama ai ka vetëm një pasaportë, dhe kjo pasaportë është cilësia e të shkruarit të tij. Kjo nuk do të thotë të shkruash mirë, sepse atë gjë mund ta bëjnë kushdo, por të shkruash mrekullisht mirë, madje as kjo, sepse edhe të shkruarit mrekullisht mirë mund ta bëjnë plot njerëz. Atëherë, ç’është të shkruarit me cilësi? Ja, gjithmonë qenka e thënë: të dish të futësh kokën në errësirë, të dish të hidhesh nga lartësitë, të dish se letërsia në thelb është një profesion i rrezikshëm; të ecësh buzë një gremine: në njërën anë hon i thellë, pa fund, dhe në anën tjetër fytyrat që njeriu i do, fytyrat e dashura të buzëqeshura, dhe librat, miqtë e tij, ushqimi i tij; dhe të pranosh këtë gjë të qartë, megjithëse nganjëherë kjo na rëndon më shumë se pllaka që mbulon eshtrat e gjithë shkrimtarëve të vdekur. Letërsia, ka thënë një folklorist andaluzian, është një rrezik. Dhe, më në fund, tani që u ktheva te numri 11, i cili është numri i atyre që luajnë në krah, dhe tani që përmenda rrezikun, kujtoj atë faqe të Don Kishotit ku diskutohet mbi meritat e ushtarit dhe të poezisë, dhe ma ha mendja se, thellë-thellë, ajo që vihet në diskutim është shkalla e 196
D O S S I E R
rrezikut, mendoj se, gjithashtu, duhet folur mbi virtytin që fsheh natyra e të dy këtyre profesioneve. Servantesi, që ishte edhe një ushtar, anon nga ushtari, sipas tij, është ushtari ai që ka një profesion më të nderuar se poeti, dhe nëse do t’i lexojmë me kujdes ato faqe (diçka që, kur po shkruaja këtë ligjëratë, nuk po e bëja dot, edhe pse në tryezën ku shkruaja kisha përpara dy botimet e Don Kishotit), do të ndiejmë në to një aromë të fuqishme melankolie, sepse te Servantesi, përpara realitetit të ushtrimit të tij të prozës dhe poezisë, një realitet deri atëherë aq i huaj për të, fiton pikërisht rinia e tij, fantazma e rinisë së tij të humbur. Dhe kjo më vjen në mendje, sepse, në masën më të madhe, gjithçka që kam shkruar është një letër dashurie apo lamtumire për vetë brezin tim, për ne që kemi lindur në vitet ’50 dhe që, në një moment të dhënë, zgjodhëm profesionin e ushtarit, në këtë rast do të ishte më e saktë të thosha militantizmin, dhe, atë pak apo shumë që kishim, atë që ishte rinia jonë, ia dorëzuam një kauze që besonim se ishte më bujarja nga të gjitha kauzat e botës, dhe që, në njëfarë mënyre, ashtu ishte, por që në të vërtetë nuk ishte e tillë. Për më shumë, duhet thënë se luftuam me thonj e me dhëmbë, por patëm drejtues të korruptuar, udhëheqës burracakë, një aparat propagande që ishte më i keq se leproza, luftuam për ato parti që sapo të fitonin, menjëherë do të na dërgonin në kampet e punës së detyruar, luftuam dhe ia kushtuam gjithë shpirtin tonë të gjerë një ideali, i cili kishte më se pesëdhjetë vjet që kishte vdekur, gjë që disa nga ne e dinin (e si nuk do ta dinim kur kishim lexuar Trockin dhe ishim trockistë?), por, prapëseprapë e bëmë, sepse ishim budallenj dhe me zemër të madhe, siç janë të rinjtë. Pra, i dhamë gjithçka që patëm asaj kauze dhe nuk kërkuam kurrfarë shpërblimi. Tani, nga ajo rini nuk ka mbetur asgjë. Ata që nuk vdiqën në Bolivi, vdiqën në Argjentinë apo në Peru, ata që mbijetuan atje, shkuan për ta dhënë jetën në Kili apo në Meksikë, dhe ata që nuk u vranë aty, i vranë më vonë në Nikaragua, në Kolumbi apo në El Salvador. E gjithë Amerika Latine është mbjellë me eshtrat e këtyre të rinjve të harruar. Dhe ky është zembereku që lëviz Servantesin dhe e bën të zgjedhë ushtarin ndaj namit të keq të poezisë. Edhe shokët e tij gjithashtu kishin vdekur. Ose, të plakur dhe të braktisur, qenë lënë në mjerim dhe në mospërfillje. Zgjedhje do të thoshte të zgjidhje rininë, të zgjidhje të rrënuarit, të zgjidhje ata që tashmë nuk kishin asgjë. Dhe atë bëri Servantesi, zgjodhi rininë. Edhe në atë dobësi melankolike, në 197
atë zbrazëti shpirtërore, Servantesi është shumë i qartë, sepse ai e di që shkrimtarët nuk kanë nevojë që dikush t’u lavdërojë profesionin. Ne ngremë lart vetveten. Nganjëherë mënyra jonë për t’u lavdëruar është të mallkojmë orën e ligë kur vendosëm të bëheshim shkrimtarë, por, sipas një rregulli të përgjithshëm, është më mirë të duartrokasim dhe të vallëzojmë kur jemi vetëm, sepse ky është profesion vetmitarësh, dhe t’i recitojmë vetes tonë shkrimet tona; ja, kjo është forma për të lavdëruar veten, sepse nuk kemi nevojë të na thotë kush se çfarë duhet të bëjmë, aq më pak që, pas një anketimi, profesioni ynë të jetë zgjedhur si më i nderuari i të gjithë profesioneve. Servantesi, i cili nuk ishte disleksik, por të cilin profesioni i ushtarit e la dorac, e dinte mirë se ç’thoshte. Letërsia është një profesion i rrezikshëm. Gjë që na çon drejtpërdrejt te Alfred Xherri, i cili mbante një pistoletë dhe i pëlqente të shtinte me të, na çon edhe te numri 11, anësori i majtë, i cili e shikon me bisht të syrit pllakën e shtëpisë ku paskësh jetuar don Romuloja, ndërkohë që kalon aty si plumb. Dhe në këto çaste të ligjërimit tim pres që don Romuloja të mos mërzitet me mua, as të mos i dalë në ëndërr Domingo Milianit* për ta pyetur pse më dhanë mua çmimin që mban emrin e tij, një çmim shumë i rëndësishëm për mua. Jam i pari kilian që marr këtë çmim, një çmim që, mundësisht, e dyfishon sfidën, nëse sfida nga vetë natyra e saj, për hir të virtytit të vet, tashmë, paraprakisht, nuk do të ishte më e dyfishtë apo e trefishtë. Një çmim, sipas të mëparshmit, do të ishte një akt i pathemeltë dhe, tani që e mendoj, vërtet diçka ka nga akti i pathemeltë. Është një akt i pathemeltë se nuk flet për romanin tim e as për meritat e tij, por për zemërgjerësinë e një jurie. (Në parantezë: deri dje nuk njihja asnjë prej tyre). E vërteta është se ashtu si veteranët e Lepantos së Servantesit, ashtu si veteranët e luftërave të Amerikës Latine, e vetmja pasuri imja është dinjiteti im. E lexoj dhe nuk e besoj. E kam fjalën për dinjitetin. Mundet që shpirti i don Romulos të mos i dalë në ëndërr Domingo Milianit, por të më dalë mua ëndërr. Këto fjalë i kam shkruar në Karakas (Venezuelë) dhe një gjë është e qartë: don Romuloja nuk mund të më dalë në ëndërr për arsyen e thjeshtë se mua nuk më zë gjumi. Jashtë tani këndojnë bulkthat. Me përafërsi, llogarit se ata mund të jenë nja dhjetë ose njëzet mijë. Dhe në këngën e njërit prej këtyre bulkthave ndoshta është zëri i don Romulos, i shqetësuar, lumturisht i shqetësuar, në natën venezuelase, në natën amerikane, në natën e të gjithë neve, e atyre që flenë dhe e jona që nuk mund të flemë. Ndihem si një Pishë. 198
---------------------------------------------------------
D O S S I E R
*Romulo Gajegos (Rómulo Gallegos 1884 - 1969) - shkrimtar dhe politikan venezuelas. Konsiderohet si shkrimtari më i shquar venezuelas i shekullit XX dhe një ndër shkrimtarët më të mëdhenj latinoamerikanë të të gjitha kohëve. Disa nga veprat e tij si romani “Donja Barbara” (1929) janë kthyer në veprat klasike të letërsisë hispanoamerikane. Ka qenë edhe president i Venezuelës (1948). Për letërsinë hispanoamerikane ka një çmim me emrin e tij, çmim të cilin e ka marrë edhe Roberto Bolanjo për romanin “Detektivët e egër” *Në spanjisht bashkëtingëlloret b dhe v pothuaj nuk dallohen nga njëra tjetra. Një spanjisht-folës i konsideron ato të barabarta dhe b-në mund ta shqiptojë v e v-në mund ta shqiptojë b. Vetëm në të shkruar ka ca rregulla se kur përdoret b e kur v, ndërkohë që mund t’i shqiptosh si të duash. *letrist - quhet një shkrimtar i specializuar për krijimin e vargjeve të këngëve. Kjo, në përgjithësi, është një veprimtari që porositet nga këngëtarët dhe paguhet prej tyre. Këngëtarët që i shkruajnë vetë vargjet e këngës së tyre quhen kantautorë. *Isidore Isou (1925 - 2007) - poet, kritik kinemaje dhe artist vizual me origjinë rumune, por lindur dhe jetuar në Francë. Themelues i Lëvizjes Letriste, një lëvizje artistike e frymëzuar nga dadaizmi dhe surrealizmi. *Moris Lëmetrë (Moris Lemaître 1926) - artist, poet dhe shkrimtar francez. Është një nga figurat kryesore të Lëvizjes Letriste të viteve’50 dhe sot. *situacionizëm - emërtimi i mendimit dhe praktikës në politikë dhe në art, frymëzuar nga lëvizja Internacionalja Situacioniste që ishte një organizatë e artistëve dhe intelektualëve revolucionarë, objektivi kryesor i të cilëve ishte t’i jepte fund shoqërisë me klasa, i konsideruar prej tyre si një sistem shtypës, t’i jepnin fund sistemit ideologjik të qytetërimit bashkëkohës perëndimor, domethënë të ashtuquajturit dominim kapitalist. Kjo lëvizje erdhi si një përzierje ideologjike e lëvizjeve të ndryshme revolucionare të shfaqura qysh në shekullin XIX deri në ditët e vetë kësaj lëvizjeje (në gjysmën e dytë të shekullit XX), sidomos e mendimit marksist të Anton Pannekoek-ut, Roza Luksemburgut, Georg Lukacs-it dhe të ashtuquajturit Këshilli Komunist ose thjesht Këshilli. *Gi Dëbor (Gui Debord 1931 - 1994) - filozof revolucionar dhe shkrimtar francez, anëtar i Internacionales Letriste, i grupit radikal të pasluftës “Socializëm ose Barbari”, dhe themelues e teoricien kryesor i Internacionales Situacioniste. *Simon Bolivar (1783 - 1830) - ushtarak dhe politikan venezuelas, themelues i Kolumbisë së Madhe dhe një nga figurat më të shquara të emancipimit amerikan përballë Perandorisë Spanjolle. Ka dhënë kontributin vendimtar për pavarësinë e Venezuelës, Bolivisë, Kolumbisë, Ekuadorit, Panamasë dhe Perusë që janë sot. Së bashku me argjentinasin San Martin quhen Libertadorë (Çlirimtarë) të Amerikës së Jugut. *patafizike (gr. epi ta meta ta physiká) - lëvizje kulturore franceze e gjysmës së dytë të shekullit XX e lidhur me surrealizmin. Emri vjen nga “Bëma dhe mendime të doktor Faustrollit, patafizikan” e Alfred Xherrit (Alfred Jarry 1873 - 1907) një dramaturg, romancier dhe poet francez. Si pasojë e leximit të kësaj vepre, disa admirues të saj filluan të praktikonin një shkencë parodike të quajtur patafizikë, e cila ka të bëjë me ushtrimin e zgjidhjeve imagjinare dhe me ligjet që rregullojnë përjashtimet. *Domingo Miliani (1934 - 2002) - eseist, kritik, prozator dhe profesor universiteti venezuelas. Shënim: Të gjitha shpjegimet janë të përkthyesit
199
KURVAT VRASËSE për Tereza Arinjon - Të pashë në televizor, Maks, dhe thashë me vete, ja ky është tipi im. - (Tipi lëviz kokën me kryeneçësi dhe bën të shfryjë nga inati, por nuk ia del dot.) - Të pashë me grupin tënd. Kështu e quan? Apo i thua banda, ekipi? Por, jo, unë besoj se e quan grupi, sepse është një fjalë e thjeshtë dhe ti je një njeri i thjeshtë. Kishit hequr këmishët dhe të gjithë tregonit gjokset lakuriqë, gjokse të rinjsh, krahë të fortë, jo aq muskulorë sa do të dëshironit, shumica mustaqepadirsur, megjithëse e vërteta është se nuk i kushtova vëmendje gjokseve dhe trupave të të tjerëve, por vetëm ty. Diçka më tërhoqi vëmendjen tek ti, fytyra jote, sytë e tu që shikonin andej nga ishte kamera (ka të ngjarë se nuk e dije që po të filmonin dhe që ne po të shihnim në shtëpitë tona), ca sy të cekët, jo si sytë që ke tani, thellësisht të ndryshëm nga sytë që do të kesh pas një çasti, që shikonin lavdi dhe lumturi, dëshira të plotësuara dhe fitore, gjëra të tilla që ekzistojnë vetëm në mbretërinë e së ardhmes dhe që nuk ia vlen fare t’i presësh sepse kurrë nuk do të vijnë. - (Tipi lëviz kokën sa majtas djathtas. Gulçon tërë inat, djersin.) - Në të vërtetë, të shikoje ty në televizor ishte si një ftesë. Imagjino për një çast se unë jam princesha që ti pret. Një princeshë e paduruar. Një natë të shikoj, të shikoj sepse në një farë mënyre të kam kërkuar (jo ty, por princin që ti je dhe atë çka përfaqëson princi). Grupi yt vallëzon me këmishët të lidhura për qafe apo rreth mesit. Mund të thuhet gjithashtu: të mbështjella, që sipas pleqve të mbaruar është një dredhë apo një shtrojë me fasha a me gurë, po për mua, që jam e re dhe e paaftë, është një rrobë e mbështjellë rreth qafës, gjoksit apo mesit. Pleqtë dhe unë ecim nëpër rrugë të ndryshme, mund ta kesh vënë re. Po, le të mos largohemi nga ajo që na intereson në të vërtetë. Ju jeni të gjithë të rinj dhe të gjithë i ofroni natës himnet tuaja, disa, ata që kryesojnë marshet, ngrenë flamujt. Spikeri, një shejtan i vogël, mbetet gojëhapur nga vallja tribale në të cilën ti merr pjesë. E komenton me një tjetër spiker. Po vallëzojnë, thotë zëri i tij prej kokëtuli, sikur në shtëpitë tona, përpara televizorit, të mos merrnim vesh gjë. Po, po dëfrehen, thotë spikeri 200
D O S S I E R
tjetër. Kokëtuli tjetër. Në fakt, duket se ata po i zbavit vallja juaj. Në të vërtetë, bëhet fjale për një conga*. Në rreshtin e parë janë tetë ose nëntë. Në rreshtin e dytë janë dhjetë. Në të tretin shtatë ose tetë. Në rreshtin e katërt janë pesëmbëdhjetë. Të gjithë të bashkuar nga ngjyrat, nga lakuriqësia në mes e lart (me këmisha të mbështjella e të lidhura për mesi ose për qafe apo të vëna si çallmë në kokë) dhe nga të bredhurit duke vallëzuar (mundet që fjala vallëzim të jetë e tepërt) në zonën ku paraprakisht ju kanë mbyllur. Vallja juaj është si një vetëtimë në mes të natës pranverore. Spikeri, spikerët, të lodhur, por ende me një shkëndijë entuziazmi, festojnë iniciativën tuaj. Vraponi shkallëve me çimento nga e djathta në të majtë, shkoni deri tek pengesat metalike dhe ktheheni nga e majta në të djathtë. Ata që kryesojnë rreshtat mbajnë nga një flamur, i cili mund të jetë i ngjyrave të flamurit tuaj apo të atij të Spanjës; të tjerë, përfshi edhe ata që mbyllin rreshtat, tundin flamuj më të vegjël ose shalle apo këmisha që i kini hequr më parë. Është natë pranverore, veç ende bën ftohtë, prandaj ngucja juaj arrin fuqinë që dëshironit dhe që duhet vërtet. Pasi prishen rreshtat, ia merrni këngëve tuaja, disa ngrenë dorën e përshëndesin si romakët. E di se ç’do të thotë kjo përshëndetje? Sigurisht që e di dhe, nëse nuk e di, në këtë çast e merr me mend. Poshtë natës së qytetit tim, ti përshëndet në drejtim të kamerave televizive, dhe nga shtëpia ime unë të shikoj e vendos të të jap përshëndetjen time, për t’iu përgjigjur përshëndetjes sate. - (Tipi mohon me kokë, sytë duken se i mbushen me lot, supet i dridhen. A shpreh dashuri vështrimi i tij? A thua se trupi, para mendjes, ia nuhat atë që do të vijë? Të dy fenomenet, ai i lotëve dhe ai i dridhjeve, mund t’i binden përpjekjes, përpjekje e kotë që bën në atë çast, ose një pendese të sinqertë që si një kthetër mbërthen tërë nervat e tij.) - Kështu pra, zhvesh fustanin, heq brekët dhe gjimbajtëset, bëj dush, parfumohem, vesh brekë të lara, vë gjimbajtëse të pastra, vesh një bluzë të zezë, prej mëndafshi, vesh pantallonat xhins më të mira, vesh çorape të bardha, mbath çizmet e mia, vesh një amerikane, më të mirën që kam, dhe dal në kopsht, sepse, për të dalë në rrugë, më përpara duhet të kaloj nëpër këtë kopsht të errët që aq shumë të ka pëlqyer. Të gjitha në më pak se dhjetë minuta. Normalisht nuk jam shumë e shpejtë. Le të themi se ka qenë vallëzimi yt ai që ka shpejtuar veprimet e mia. Ndërkohë që unë vishem, ti vallëzon. Në ndonjë përmasë të ndryshme nga kjo. Në 201
tjetër përmasë dhe në tjetër kohë, si një princ dhe një princeshë, si thirrja e ndeztë e kafshëve që ndërzehen në pranverë, unë vishem dhe ti, brenda në televizor, vallëzon me tërbim, sytë i mban fiksuar mbi diçka që mund të jetë përjetësia apo çelësi i përjetësisë, nëse nuk ishte pse sytë e tu, njëherazi, janë të përfushtë, janë të zbrazët, nuk thonë asgjë. - (Tipi miraton me kokë disa herë. Gjestet e mëparshme të mohimit apo dëshpërimit tani kthehen në gjeste afirmimi, sikur papritur ta kishte mësyrë një ide ose të kishte një ide të re.) - Së fundi, pa pasur kohë të shihem në pasqyrë, për të provuar shkallën e përsosjes së stolive të mia, edhe pse sipas gjasës, nëse do të kisha pasur kohë, as që do të kisha dashur të shihja veten në pasqyrë (ajo që unë dhe ti e bëjmë fshehtas), e lë shtëpinë time me dritën e hajatit të ndezur, hipi motorit dhe përshkoj rrugët ku njerëz më të çuditshëm se ti dhe unë përgatiten për të kaluar një të shtunë të gëzueshme, një e shtunë në lartësinë e shpresës së tyre, d.m.th. një e shtunë e trishtuar dhe që kurrë nuk do të arrijë të mishërohet në çfarë qe ëndërruar e planifikuar me aq kujdes, një e shtunë si gjithë të tjerat, dmth një e shtunë grindavece dhe e dëshiruar, shtatshkurtër dhe e përzemërt, veskeqe dhe e trishtë. Epitete të tmerrshme që nuk më shkojnë, që i kam të vështirë t’i pranoj, por që në çastin e fundit i pranoj si një gjest lamtumire. Unë dhe motori im përshkojmë ato drita, ato përgatitje të krishtera, ato shpresa pa fund, dhe lëshohemi në Gran Bulevard të stadiumit, ende e vetmuar, dhe ndalemi nën harqet e hyrjes, por shiko ç’habi, shiko me vëmendje, kur ndalemi ndiej se poshtë këmbëve bota vazhdon të lëvizë, siç ndodh vërtet, besoj se ti e di, Toka lëviz nën këmbët e mia, poshtë rrotave të motorit tim, dhe për një çast, një fraksion sekonde, takimi me ty është i parëndësishëm, mund të ikësh me miqtë e tu, të shkosh të dehesh apo të marrësh autobusin për t’u kthyer në qytetin tënd. Por një ndjenjë braktisjeje, sikur të më qinte një engjëll, pa më penetruar, por, në të vërtetë, duke ma futur deri në grykë, është e shkurtër, dhe pikërisht ndërsa dyshoj apo ndërsa e analizoj e çuditur, hapen portat dhe njerëzit fillojnë të dalin nga stadiumi, tufa hutash, tufa korbash. - (Tipi ul kokën. E ngre. Sytë e tij përpiqen të thurin një buzëqeshje. Muskujt e faqeve i tkurren në një a disa spazma që mund të thonë shumë gjëra: jemi bërë për njëri-tjetrin, mendo për të ardhmen, jeta është e mrekullueshme, mos bëj ndonjë marrëzi, jam i pafajshëm, rroftë Spanja.) 202
D O S S I E R
- Në fillim, të kërkosh ty është e vështirë. I parë nga pesë metra largësi, a do të jesh njësoj si në televizor? Gjatësia jote është një problem: nuk e di nëse je i gjatë apo mesatar (i shkurtër nuk je). Edhe veshja jote është problem: në këtë orë fillon të bëjë ftohtë dhe mbi trupin tënd e të shokëve të tu varen përsëri këmishët e po ashtu xhaketat; dikush del me shallin mbështjellë (si një dredhore) rreth qafës, e ndonjë tjetër e ka mbuluar fytyrën përgjysmë me shall. Hëna bie vertikalisht mbi gjurmët e mia në çimento. Të kërkoj me durim, edhe pse njëherazi ndiej shqetësimin e princeshës që shikon pikturën bosh, ku duhej të ndriste buzagazi i princit. Miqtë e tu janë një problem në katror: janë një tundim. I shikoj, shikohem dhe dëshirohem prej tyre, e di që do të më ulnin pantallonat pa u menduar dy herë, disa, pa dyshim, meritojnë shoqërinë time të paktën aq sa ti, por në çastin e fundit gjithnjë të qëndroj besnike. Më në fund, ja tek dukesh i rrethuar nga valltarët e conga-s, duke kënduar himne, tekstet e të cilëve paralajmërojnë takimin tonë, me fytyrë solemne, i bindur për rëndësinë që vetëm ti di ta peshosh dhe të shikosh në përmasën e vet të saktë; je i gjatë, shumë më i gjatë se unë, dhe krahët i ke të gjatë, tamam siç i përfytyroja unë pasi të pashë në televizor, dhe kur të buzëqesh, kur të them ç’kemi, Maks, nuk di çfarë të thuash, vetëm qesh, një çikë më pak shungullues se shokët e tu, dhe vetëm qesh, princ i makinës së kohës, qesh dhe tashmë nuk ecën më. - (Tipi e shikon, rrëgjon sytë, provon të qetësojë frymëmarrjen e vet dhe derisa ajo t’i rregullohet, të duket se mendon: frymëzim, frymëmarrje, mendim, frymëzim, frymëmarrje, mendim...) - Atëherë, në vend të më thuash nuk jam Maksi, përpiqesh të vazhdosh me grupin tënd dhe për një çast më pushton paniku, një panik që në kujtesë më shumë ngatërrohet me të qeshurën se me frikën. Të ndjek pa ditur fare se ç’do të bëj më tej, por ti dhe tre të tjerë ndaloni dhe ktheheni dhe më shikoni me ca sy të ftohtë, dhe unë të them, Maks, duhet të flasim, e atëherë ti më thua nuk jam Maksi, nuk është ai emri im, si është puna, ti po tallesh me mua, po më ngatërron me ndonjë tjetër apo çfarë, dhe atëherë unë të them më fal, i ngjan shumë Maksit, gjithashtu të them se dua të flas me ty, për çfarë, për Maksin pra, atëherë ti buzëqesh dhe përfundimisht qëndron mbrapa, shokët e tu ikin, të thonë emrin e barit prej nga do të dilni nga ky qytet, s’ka problem, thua ti, atje do të shihemi, dhe shokët e tu sa venë e bëhen më të vegjël, njësoj si stadiumi që sa 203
vete e zvogëlohet më shumë, unë drejtoj motorin me dorë të sigurt dhe ia çoj gazin deri në fund, Gran Bulevard-i në këtë orë pothuaj është bosh, vetëm njerëz që kthehen nga stadiumi, dhe ti pas meje më ke mbërthyer për mesi, në shpinë ndiej trupin tënd që është ngjitur si një molusk për shkëmbi, dhe ajri i bulevardit është i dendur e i ftohtë si valët që lëvizin molusqet, ti ngjitesh tek unë, Maks, me natyrshmërinë e atij që nuhat se deti nuk është vetëm një element armik por edhe një tunel i kohës, je mbështjellë për mesin tim siç ishte mbështjellë më përpara këmisha jote për qafën tënde, por këtë herë conga-n, e vallëzon ajri, që hyn si një rrëke nëpër qyngjen plot hulliza që është Gran Bulevard-i, dhe ti qesh apo diçka thua, ndoshta do të kesh parë midis njerëzve që rrëshqasin poshtë mantelit të pemëve disa miq, ndoshta je duke sharë disa të panjohur, eh, Maks, ti nuk thua tung as ç’kemi as shihemi, ti thua parulla më të vjetra se gjaku, por sigurisht jo më të vjetra se shkëmbi pas të cilit je mbërthyer, i lumtur të ndiesh valët, rrymat nëndetare të natës, veç i sigurt se nuk do të zvarritesh prej tyre. - (Tipi mërmërit diçka të pakuptueshme. Një farë jarge i rrjedh nëpër mjekër, ndoshta mund të jetë djersë. Megjithatë, frymëmarrja e tij është qetësuar.) - Dhe kështu, mbërritëm në shtëpinë time, në rrethina, shëndosh e mirë. Ti heq kokoren, prek koqet dhe ma kalon dorën nga supet. Gjesti yt fsheh një dozë të padyshimtë ëmbëlsie dhe druajtjeje. Veç sytë e tu nuk janë dhe aq të ëmbël e të druajtur. Të pëlqejnë pikturat e mia. Më pyet për figurat që duken në to. Princi dhe princesha, të përgjigjem. Thua duken si Mbretërit Katolikë. Po, nganjëherë edhe mua më ka ndodhur ta mendoj këtë, ca Mbretër Katolikë në kufijtë e mbretërisë, ca Mbretër Katolikë që vëzhgohen fshehtas në një tromaksje të përjetshme, në një madhështi të përjetshme, por për mua, për atë që unë jam të paktën pesëmbëdhjetë orë në ditë, janë një princ dhe një princeshë, të dashuruar për vite e vite dhe që janë të plagosur, të shigjetuar, ata që humbasin kuajt gjatë gjuetisë dhe gjithashtu ata që nuk kanë pasur kurrë kuaj e ikin në këmbë, të mbajtur nga sytë e tyre, nga një vullnet budallai që disa e quajnë mirësi dhe të tjerët natyrë e mirë e lindur, sikur natyra të mund të cilësohej, e mirë ose e keqe, e egër apo e butë, natyra është natyrë, Maks, mos shko me ëndrra, dhe do të jesh gjithnjë aty, si një mister i pandreqshëm, dhe nuk e kam fjalën për pyjet që digjen, por për neuronet që digjen dhe për 204
D O S S I E R
krahun e majtë apo të djathtë të trurit që digjet në një zjarr për shekuj e shekuj. Por ty, shpirtmirë, të duket e bukur shtëpia ime dhe pyet nëse jam vetëm dhe habitesh që unë qesh. Mendon se a do të të ftoja, po të mos isha vetëm? Mendon se, po të mos isha vetëm, do të kisha bredhur qytetin qosh më qosh me motor, me ty pas kurrizit, si një molusk ngjitur për shkëmbi, ndërsa koka ime fundoset në kohë dhe në detyrimin e vetëm për të të sjellë shëndosh e mirë në këtë strehë, fortesë e vërtetë, ajo që si me magji ngrihet mbi rrënjët e saj? Dhe në një farë mënyre: beson se do të kisha marrë një kokore rezervë, një kokore që mbulon fytyrën tënde nga vështrimet cipëdala, nëse qëllimi im nuk do të kishte qenë të të sillja këtu, në vetminë time më të kulluar? - (Tipi ul kokën, pranon, sytë e tij bredhin mureve të dhomës deri tek plasa e fundit. Përsëri frymëmarrja e tij rrjedh si një lumë tekanjoz, një e metë kohe, dhe vetullat duken të mbytura me pika që rrëzohen kërcënueshëm mbi sytë e tij.) - Ti s’di asgjë për pikturën, Maks, por e ndiej se di shumë për vetminë. Të pëlqejnë Mbretërit e mi Katolikë, të pëlqen birra, të pëlqen atdheu yt, të pëlqen respekti, të pëlqen ekipi yt i futbollit, të pëlqejnë miqtë apo shokët e tu, grupi, banda apo klani, tufa që të pa të rrije mbrapa, duke biseduar me një femër të mirë, të cilën nuk e njihje, dhe nuk të pëlqen rrëmuja, nuk të pëlqejnë zezakët, nuk të pëlqejnë pederastët, nuk të pëlqen kur s’të respektojnë, nuk të pëlqen të të zënë vendin. Së fundi, janë të shumta gjërat që nuk të pëlqejnë, sepse, thellë-thellë, më ngjan mua. Afrohemi, ti dhe unë, nga të dy anët e tunelit, dhe, edhe pse e vetmja gjë që shohim janë siluetat tona, vazhdojmë të ecim vendosmërisht drejt njeritjetrit. Më në fund, në mes të tunelit krahët tanë mund të pleksen, dhe, megjithëse atje errësira është aq e madhe sa nuk mund t’i shohim fytyrat tona, e di se do të ecim përpara pa frikë dhe se do të prekim fytyrën e njëri-tjetrit (ti së pari do të më kapësh për bythe, por edhe kjo bën pjesë tek dëshira jote për të njohur fytyrën time), kuturu do të prekim sytë tanë dhe mezi do të shqiptojmë nja dy fjalë mirënjohjeje. Atëherë, do të kuptoj (atëherë do të mund të kuptoj) se ti nuk di asgjë për pikturën, por di vetëm për vetminë, që është gati njësoj. Ndonjë ditë do të takohemi në mes të atij tuneli, Maks, dhe unë do të të prek hamendas fytyrën, hundën, buzët, të cilat zakonisht shprehin më mirë se askush budallallëkun tënd, sytë e tu të zbrazët, rrudhat e vogla që të formohen në faqe kur buzëqesh, 205
ashpërsimin e rremë të fytyrës tënde kur bëhesh serioz, kur këndon himnet e tua, ata himne që nuk i kupton, mjekrën tënde që ndonjëherë ngjan me një gur, por që, më shpesh, mendoj se ngjan me një perime, ajo mjekra jote aq tipike, Maks (aq tipike, aq prototipike sa tani mendoj se është ajo që të ka sjellë, që të ka humbur). Atëherë, ti dhe unë mund të flasim përsëri, ose do të flasim për herë të parë, por deri atëherë do të sorollatemi, do të zhveshim rrobat dhe do t’i lidhim rreth qafave tona apo rreth qafave të të vdekurve. Të atyre që jetojnë në fjollën e palëvizshme. - (Tipi qan, gjithashtu duket se kërkon të flasë, por në të vërtetë janë lemza, spazma të provokuara nga të qarët ato që i lëvizin faqet dhe mollëzat e tij, vendin ku pikasen buzët.) - Siç thonë gangsterët, nuk është asgjë personale, Maks. Pa dyshim, në këtë thënie ka diçka të vërtetë dhe diçka të gënjeshtërt. Gjithnjë është diçka personale. Kemi mbërritur shëndosh përmes një tuneli të kohës, sepse është diçka personale. Të kam zgjedhur ty sepse është diçka personale. Sigurisht, më përpara nuk të kisha parë kurrë. Ti personalisht nuk më ke bërë kurrë të keqe. Këtë ta them që të jesh i qetë shpirtërisht. Nuk më ke përdhunuar kurrë. Kurrë nuk ke përdhunuar ndonjë që njoh unë. Mundet që kurrë të mos kesh përdhunuar askënd. Nuk është diçka personale. Mbase unë jam e sëmurë. Mbase gjithçka është produkt i një makthi që nuk e ëndërruam as ti e as unë, edhe pse të dhëmb, edhe pse dhimbja është reale dhe personale. Megjithatë dyshoj se qëllimi nuk do të jetë personal. Fundi, shuarja, gjesti me të cilin e gjithë kjo përfundon në mënyrë të pandreqshme. Për më tepër, personalisht ose jo personalisht, ti dhe unë do të futemi sërish në shtëpinë time, për të parë pikturat e mia (princin dhe princeshën), për të pirë birrë, për t’u zhveshur, unë do të ndiej përsëri duart e tua që fërkojnë ngathët shpatullat e mia, mollaqet e mia, shalët e mia, ndoshta kërkojnë klitorin tim, por pa ditur ku gjendet saktësisht, unë do të zhvesh ty, do ta mbërthej karin tënd me të dy duart e mia dhe do të të them se e ke shumë të madh, kur në të vërtetë nuk e ke dhe aq të madh, Maks, dhe këtë duhet ta kishe ditur, dhe pastaj do ta fus në gojën time e do ta thith si nuk ta ka thithur asnjë tjetër, e më vonë do të të zhvesh e do të lë që edhe ti të më zhveshësh, një nga duart e tua e zënë me kopsat e mia, tjetra duke mbajtur një gotë uiski, dhe do të të shoh në sy, ata sy që i pashë në televizor (dhe që do t’i ëndërroj përsëri) dhe që bënë të të zgjidhja ty, dhe do të të them përsëri se nuk është asgjë 206
D O S S I E R
personale, do të ta them përsëri, do t’ia them kujtimit tënd të pështirë dhe elektrik se nuk është asgjë personale, dhe, edhe atëherë do të kem dyshimet e mia, do të kem të ftohtë siç kam tani, do të përpiqem të kujtoj të gjitha fjalët e tua, deri ato më të pakuptimtat, dhe nuk do të gjej dot ngushëllim në to. - (Tipi përsëri tund kokën në shenjë pohimi. Ç’kërkon të thotë? E pamundur ta dish. Trupi i tij, ose më mirë këmbët e tij, përjetojnë një dukuri të çuditshme: për një çast mbulohen me djersë të vazhdueshme dhe tepër të bollshme si ato të ballit, mbi të gjitha nga ana e brendshme e tyre, të duket se ka të ftohtë të pandërprerë dhe lëkura, që nga rrëza e kofshëve deri tek gjunjët, të jep një ndjesi ashpërsie, nëse jo me të prekur me të parë po.) - Fjalët e tua, e pranoj, janë të dashura. Megjithatë trembem se nuk e ke menduar mirë atë që thua. Dhe aq më pak atë që them unë. Maks, dëgjoji gjithnjë me vëmendje fjalët që thonë femrat, ndërkohë që qihen. Nëse nuk flasin, mirë, atëherë nuk ke ç’dëgjon dhe, afërmendsh, nuk do të kesh ç’të mendosh, por nëse flasin, qoftë edhe një pëshpëritje, dëgjoi fjalët e tyre dhe mendo për to, mendo për kuptimin e tyre, mendo për atë që thonë dhe për atë që nuk thonë, mundohu të kuptosh se çfarë duan të thonë në të vërtetë. Gratë janë kurva vrasëse, Maks, janë majmunë të mpirë së ftohti që shohin horizontin nga një pemë e sëmurë, janë princesha që të kërkojnë në errësirë, duke qarë, duke kërkuar fjalë që kurrë nuk mund t’i thonë. Në keqkuptim jetojmë dhe planifikojmë ciklet tona të jetës. Për miqtë e tu, Maks, në atë stadium që tani shtrydhet në kujtesën tënde si simbol makthi, unë isha vetëm një lavire e çuditshme, një stadium brenda stadiumit, ku disa mbërrijnë pas vallëzimit të një conga me këmishën mbështjellë për mesi a për qafe. Për ty unë isha një princeshë në Gran Bulevard, e dërrmuar tani nga era dhe frika (aq sa tani bulevardi në kokën tënde është tuneli i kohës), trofe i veçantë pas një nate kolektive magjike. Për policinë do të jem një letër e bardhë. Askush s’ka për t’i kuptuar kurrë fjalët e mia të dashurisë. Po ti, Maks, a kujton çfarë të thashë ndërkohë që ma fusje? - (Tipi lëviz kokën, është shenjë e qartë pohimi, sytë e tij të lagur thonë po, supet e tij të tendosur, barku i tij, këmbët e tij që s’pushojnë së lëvizuri ndërsa ajo nuk e shikon, duke u munduar të çlidhet, vena në qafën e tij rreh me forcë.) 207
- Të kujtohet që të thashë era? Të kujtohet që të thashë rrugët e nëndheshme? Të kujtohet që të thashë ti je fotografia? Jo, në të vërtetë nuk të kujtohet. Ti pije pa pushim dhe ishe tepër i zënë me sisët dhe me bythët e mia. Dhe nuk kuptove asgjë, ndryshe do t’ia kishe mbathur në mundësinë më të parë. Kjo do të të pëlqente, tani, apo jo Maks? Imazhi yt, uni yt tjetër bredh nëpër kopshtin e shtëpisë time, kapërcen kangjellat, largohet rrugës lart me hapa të mëdha, si një atlet një mijë e pesëqind metërsh, ende gjysmë i zhveshur, këndon nëpër dhëmbë himnet e tua për t’i dhënë guxim vetes, dhe pastaj, pas njëzet minutash vrap, i këputur, në barin ku të presin anëtarët e grupit, bandës, skuadrës, ekipit apo si quhet shoqëria jote, arrin dhe rrëkëllen një bardhak birrë, thua, çuna nuk e keni idenë se çfarë më ka ngjarë, për pak më vranë, një kurvë e pjerdhur e periferisë së qytetit, e rrethinave të qytetit dhe të kohës, një kurvë nga gopi i s’ëmës që më pa në televizor (kemi dalë në televizor!) dhe që më mori në motorin e saj dhe që ma thithi dhe që më dha bythën e saj dhe që më tha fjalë të cilat në fillim më tingëlluan të mistershme por që më vonë i kuptova, ose më mirë të them i ndjeva, një kurvë që më tha fjalë të cilat i ndjeva me zemër dhe me koqe dhe që në fillim m’u dukën të pafajshme, epshore apo produkt i hurit tim që ia futa deri në grykë, por që pastaj nuk m’u dukën më aq të pafajshme, aq epshore, do t’jua shpjegoj, ajo nuk ndalte së pëshpërituri apo së mërmërituri ndërsa ia hipja sipër, normale apo jo kjo gjë?, por nuk ishte normale, nuk kishte asgjë normale, një kurvë që mërmërit ndërkohë që e qinë, dhe atëherë unë dëgjova çfarë thoshte, djema, shokë, dëgjova ato mut fjalë të saj që hapnin rrugë përpara si një barkë në një det testosteronesh, dhe atëherë ishte sikur ai det testosteronesh, ai det sperme të trandet përpara një zëri mbinatyror, dhe deti u tkurr, u mblodh në vetvete, deti u zhbë, çuna, dhe gjithë oqeani mbeti pa det, gjithë bregu pa det, vetëm gurë dhe male, humnerë, vargmale, gropa të errëta e të lagështa frike, dhe mbi atë asgjë barka vazhdoi të lundronte dhe unë e pashë me dy sytë e mi, me tre sytë e mi, dhe thashë nuk ndodh asgjë, nuk ndodh asgjë, i dashur, i dhjerë nga frika, i ngrirë nga frika, dhe pastaj u ngrita, duke u përpjekur të mos dukesha i tmerruar, dhe thashë se do të shkoja në banjë për t’u zbrazur, sa të dhisja pak, dhe ajo më pa sikur të kisha recituar John Donne, djema, sikur të kisha recituar Ovidin, dhe unë u tërhoqa pa ia hequr sytë, duke parë barkën që çante përpara e palëvizshme nëpër një det asgjëje dhe 208
D O S S I E R
elektriciteti, sikur planeti Tokë të kishte lindur edhe njëherë dhe vetëm unë të ndodhesha atje për të dëshmuar lindjen, po kujt do t’ia dëshmoja, çuna?, besoj yjeve, dhe kur u gjenda në korridor jashtë vështrimit të saj, dëshirës së saj, në vend të hapja derën e banjës rrëshqita deri tek dera e jashtme dhe përshkova kopshtin duke u lutur dhe kapërceva murin e ia dhashë vrapit, rrugës lart, si atleti i fundit i Maratonës, ai që sjell vetëm lajm disfate e jo fitoreje, ai që nuk është dëgjuar e festuar dhe askush nuk i ka dhënë një dorë ujë, por që arrin i gjallë, djema, dhe që veç kësaj mëson: në atë kështjellë nuk do të hyj, në atë udhë nuk do të shkoj, ato dhera nuk do t’i përshkoj. Edhe pse më tregojnë me gisht. Edhe sikur të më kundërvihen të gjithë. - (Tipi pohon duke lëvizur kokën. Është e qartë se do të lërë të kuptohet kënaqësinë e tij. Nga mundimi fytyra i bëhet flakë e kuqe, venat i fryhen dhe sytë i zgurdullohen.) - Po ti nuk i dëgjove fjalët e mia, nuk dite të dallosh nga psherëtimat e mia ato fjalë, të fundit, që gati do të të kishin shpëtuar. Të zgjodha tamam. Televizioni nuk gënjen, ky është virtyti i vetëm i tij (ky dhe filmat e vjetër që japin në të gdhirë), dhe fytyra jote, pranë rrethojës metalike, pas conga-s së duartrokitur unanimisht, ma afronte (ma nxitonte) përfundimin e pashmangshëm. Të solla me motorin tim, të zhvesha, të deha, të lidha duart dhe këmbët në një karrige të vjetër, ta mbylla gojën me një shtupë jo nga frika se mos britmat e tua alarmonin dikë, por sepse nuk doja të dëgjoja fjalët e tua përgjëruese, belbëzimet e tua qaramane për falje, garancinë tënde të ligshtë se ti nuk je ashtu, se e gjitha ishte një lojë, se unë po gaboja. Mundet të jem e gabuar. Mundet që e gjitha të jetë një lojë. Mundet që ti të mos jesh ashtu. Por askush nuk është ashtu, Maks. Edhe unë nuk isha ashtu. Sigurisht nuk do të të flas për dhimbjen time, një dhimbje që nuk ma ke shkaktuar ti, përkundrazi, ti më ke shkaktuar një orgazmë. Mund të jesh i kënaqur se ishe princi i humbur që më dhurove një orgazmë. Dhe unë të dhashë mundësinë për të shpëtuar, por ti ishe princi shurdh. Tashmë është vonë, është duke u gdhirë, këmbët duhet t’i kesh të mpira, të bllokuara, kyçet e duarve të janë ënjtur, nuk duhet të lëvizësh shumë, kur filluam, të dola borxhit, Maks, kjo është e pashmangshme. Më mirë mundohu ta pranosh. Tani nuk është koha të qash as të kujtosh conga-t, kërcënimet, dajakun, është koha të shikosh brenda vetes dhe të përpiqesh të kuptosh se ndonjëherë dikush ikën papritur e pa kujtuar. Je 209
lakuriq në dhomën time të tmerreve, Maks, dhe sytë e tu ndjekin lëvizjet luhatëse të thikës time, sikur kjo të ishte një orë me lavjerrës apo kuku i një ore të tillë. Mbylli sytë, Maks, nuk është nevoja të shikosh, mbylli sytë dhe mundohu të mendosh diçka të mirë... - (Tipi në vend të mbyll sytë i hap me dëshpërim dhe gjithë muskujt e tij shtrëngohen në një përpjekje të fundit: hovi i tij është aq i dhunshëm sa karrigia tek e cila është lidhur fort bie bashkë me të përtokë. Godit kokën dhe çapokun, humbet kontrollin e sfinkterit dhe i shpëton shurra, ka spazma, pluhuri dhe pisllëqet e dyshemesë ngjiten për trupin e tij të njomur.) - Nuk do të të ngre, Maks, je mirë aty. Mbaji sytë si të duash, hapur ose mbyllur, njësoj është, mendo diçka të mirë ose mos mendo asgjë. Është duke u gdhirë, por do të ishte njësoj edhe sikur të ishte duke u errur. Ti je princi dhe vjen në kohën e duhur. Je i mirëpritur dhe nuk ka rëndësi si vjen, as nga vjen, nëse të sjell një motor apo ke ardhur me këmbët e tua, nëse e di apo nuk e di se çfarë të pret, nëse të solli mashtrimi apo e dije mirë se ç’do pësoje. Para pak çastesh, plot tërbim e urrejtje, ishe gati të bëje çdo gomarllëk, tani sikur e ka marrë veten dhe di të shprehësh atë që mund të parandiesh në brendësi të tunelit, aty ku bashkohen dhe përzihen koha fizike e koha verbale. Ecën i vendosur nëpër korridoret e pallatit tim duke u ndalur aq sekonda sa duhet për të parë pikturat e Mbretërve Katolikë, për të pirë një gotë ujë të kristaltë, për të prekur me mollëzat e gishtave zhivën e pasqyrave. Kështjella është e qetë vetëm në dukje, Maks. Për një çast mendon se je vetëm, por, hollë-hollë, e di se nuk je vetëm. I le mbrapa dorën e ngritur, trupin në mes e lart zhveshur, këmishën lidhur për mesi, himnet luftarake që evokojnë pastërtinë dhe të ardhmen. Kjo kështjellë është mali yt, të cilin duhet ta ngjitësh dhe ta njohësh me të gjitha forca e tua, sepse pastaj nuk do të kesh më asgjë, mali dhe ngjitja në të do të jetë çmimi më i lartë që ti do të paguash. Tani mendo çfarë do të lësh, çfarë munde të lësh, çfarë t’u desh të lije dhe mendo gjithashtu për fatin, se është krimineli më i madh që ka shkelur ndonjëherë Tokën. Largoje frikën dhe pendimin, Maks, sepse tashmë je brenda në kështjellë dhe këtu ekziston vetëm lëvizja që pashmangshmërisht të çon në krahët e mi. Tani je në kështjellë dhe pa u kthyer dëgjon portat që mbyllen. Në dremitje ecën përmes korridoreve dhe sallave të gurta e të zhveshura. Ç’armë mban, Maks? Vetëm vetminë tënde. Ti e di se diku po të pres. Po ashtu e di 210
D O S S I E R
se unë jam lakuriq. Befas ndien lotët e mi, shikon si pikojnë lotët e mi mbi gurin e errët dhe beson se tashmë më ke gjetur, por dhoma është bosh dhe kjo të pikëllon e njëherazi të acaron. Vazhdo të ngjitesh, Maks. Dhoma tjetër është pis dhe nuk është si ajo e kështjellës. Ka një televizor të vjetër që nuk punon dhe një krevat me dy dyshekë. Dikush qan diku. Shikon vizatime fëminore, rroba të vjetra gjithë myk, gjak të tharë dhe pluhur. Hap portën. Thërret dikë. I thua të mos qajë. Mbi pluhurin e korridorit mbeten gjurmët e tua. Aty për aty mendon se lotët pikojnë nga tavani. Nuk ka rëndësi. Është njëlloj edhe sikur të rridhnin nga koka e karit tënd. Tani të gjitha dhomat duken njëlloj si dhoma e shkretuar nga koha. Po të shohësh tavanin, do të besosh se po sheh një yll, një kometë apo një orë me lavjerrës duke brazduar hapësirën që ndan buzët e princit nga ato të princeshës. Në çast gjithçka bëhet përsëri si gjithmonë. Kështjella është e errët, e pamasë, e ftohtë, dhe ti je vetëm. Veç e di se dikush tjetër është fshehur diku, ndien lotët dhe lakuriqësinë e saj. Në krahët saj të pret paqja, ngrohtësia, dhe me shpresë bën përpara, hedh në short arkën plot me kujtime që askush nuk do ta shohë më, valixhen me rroba të vjetra që dikush e ka harruar apo nuk deshi ta hidhte në plehra, dhe, herë pas here, e thërret atë, princeshën tënde, ku je?, thua me trupin e mpirë, duke kërcëllitur dhëmbët nga të ftohtit, mu në mes të tunelit, duke buzëqeshur në terr, ndoshta për herë të parë pa frikë, pa dashur të ndjellësh frikë, me kurajë, i ngazëllyer, plot jetë, duke hetuar në errësirë, duke hapur dyert, duke përshkuar korridoret që të afrojnë tek lotët, në terr, i udhëhequr vetëm nga nevoja që ka trupi yt për një trup tjetër, duke rënë e duke u ngritur, më në fund mbërrin tek dhoma qendrore, dhe më në fund më shikon e bërtet. Unë jam e qetë dhe nuk e di se e ç’natyre është britma jote. Vetëm di se, më në fund, e gjetëm njëri-tjetrin, dhe se ti je princi i zjarrtë e unë jam princesha mizore. ------------------------------------------------------
*conga (konga) – valle afrokubane
211
SHËMBËLLIMI I LALO KURAS*
Duket gënjeshtër, por unë kam lindur në lagjen Empalados. Emri shkëlqen si hëna. Emri, me bririn e vet, hap një udhë në gjumë dhe njeriu udhëton përmes këtij shtegu. Një shteg i frikshëm. Gjithmonë mizor. Shtegu i hyrjes në ferr apo i daljes prej tij. Aty përmblidhet gjithçka. Të afrohesh apo të largohesh nga ferri. P.sh., unë kam urdhëruar për të vrarë. Kam bërë dhuratat më të shtrenjta në ditëlindje. Kam financuar projekte faraonike. Kam hapur sytë në terr. Shumë ngadalë, kam hapur sytë në errësirë të plotë dhe vetëm kam parë ose kam imagjinuar atë emër: lagjja Empalados, vetëtitës si ylli i fatit. Natyrisht, do t’ju tregoj gjithçka. Im atë ishte një prift renegat. Nuk e di nëse ishte kolumbian apo nga tjetër vend. Latinoamerikan ishte. Si një mi i varfër, u shfaq një natë në Medelin duke dhënë predikime nëpër mejhane dhe bordele. Disa menduan se ishte ndonjë agjent i shërbimeve sekrete dhe donin ta vrisnin, por ime më e shpëtoi dhe e shpuri në dhomën e saj në lagje. Di që jetuan bashkë katër muaj dhe pastaj im atë u zhduk në Ungjill. Latinoamerika e thërriste dhe ai vazhdoi të rrëshqiste në fjalët e sakrificës deri në zhdukje, deri në moslënie gjurme. Ishte prift katolik apo protestant, këtë nuk e kam marrë vesh kurrë. Di që ka qenë vetëm dhe që lëvizte midis masës si në ethe dhe pa dashuri, plot pasion dhe me shpresë të zbrazur. Kur linda më vunë emrin Olegario, por gjithnjë më kanë thirrur Lalo. Nga që babanë tim e thërrisnin Kura*, ime më regjistroi me këtë mbiemër. Çdo gjë sipas ligjit. Olegario Kura. Deri edhe u pagëzova në fenë katolike. Pa dyshim, ime më ishte një ëndërrimtare. Quhej Koni Sançes dhe, nëse ju nuk do të ishit kaq të rinj dhe do të ishit më veskeq, emri i saj nuk do t’ju dukej i panjohur. Ishte një nga yjet e Firmës Kinematografike Olimpo. Dy të tjerat ishin Doris Sançes, motra e vogël e nënës time, dhe Monika Farr, e lindur si Leticia Medina, nga Valparaiso. Tri mike të mira. Firma Kinematografike Olimpo u kushtohej filmave pornografikë dhe, edhe pse tregu i saj ishte gjysmë legal e mjedisi vërtet armiqësor, firma rezistoi deri në mes të viteve tetëdhjetë. Përgjegjësi, Helmut Bitrih, ishte një gjerman i gjithanshëm, i aftë të bënte administratorin, drejtorin, skenografin, muzikantin, marrëdhëniet publike dhe trimin e rastit të firmës. Nganjëherë edhe aktronte. Për këto nevoja përdorte emrin Abelardo Bello. Ishte një tip i çuditshëm ky Bitrihu. Kurrë 212
D O S S I E R
nuk e kishin parë me karin e ngritur. I pëlqente të ngrinte pesha në palestrën Shëndet dhe Miqësi, por nuk ishte pederast. Ama, nuk kishte ndodhur kurrë në kinema që t’i fuste duart ndonjërës. Burrë apo grua? Po të kishit durim për ta ndjekur, do të mund ta shihnit duke bërë voyeur-in nga vrima e çelësit, mësuesin e shkollës apo spiunin e seminarit, gjithnjë në një plan të dytë të kujdesshëm. Ajo që i pëlqente më shumë, ishte të luante rolin e doktorit. Kuptohet, të doktorit gjerman, edhe pse pjesën më të madhe të kohës as që e hapte fare gojën: ishte doktor Silencio*. Doktori i syve të kaltër, i fshehur pas një perdeje të volitshme kadifeje. Bitrihu kishte një shtëpi në rrethina, në kufirin e lagjes Empalados me lagjen Gran Baldio. Vila e filmave. Shtëpia e vetmisë, e cila më pas u kthye në shtëpi krimi, në një zonë të humbur, tërë zabele e manaferre, ku Koni zakonisht më merrte me vete. Unë rrija në oborr dhe luaja me qentë e me patat që gjermani i rriste sikur t’i kishte fëmijët e vet. Lule të egra mbulonin shkurrishtat gjithë gërmime qensh. Çdo mëngjes në atë shtëpi hynin nja dhjetë a pesëmbëdhjetë vetë. Dritaret e mbyllura nuk më pengonin të dëgjoja rënkimet që shfrenin atje brenda. Nganjëherë edhe qeshnin. Në orarin e ngrënies Koni dhe Dorisi vendosnin një tavolinë portative në kopshtin mbrapa, nën një pemë, dhe punonjësit e Firmës Kinematografike Olimpo ia shtronin me kuti konservash që Bitrihu ua ngrohte në një furnelë me gaz. Njerëzit hanin direkt nga kutitë ose në pjata kartoni. Një herë u futa në kuzhinë për të ndihmuar dhe, kur hapa raftet, gjeta vetëm laksativë, qindra laksativë të rreshtuar si në një paradë ushtarake. Çdo gjë në kuzhinë ishte e rreme. Nuk kishte pjata të vërteta, as mbulesa të vërteta, as tenxhere të vërteta. Kështu është në kinema, më tha Bitrihu, duke më parë me ata sytë e kaltër që atëherë më trembnin dhe që tani më ngjallin vetëm keqardhje. Kuzhina ishte e rreme. Gjithçka në atë shtëpi qe e rreme. Kush fle natën këtu? Shpesh xhaxhi Helmuti, përgjigjej Koni. Xhaxhi Helmuti fle këtu që të kujdeset për qentë dhe patat dhe që të vazhdojë të punojë. Të punojë për montazhin e filmave të tij artizanalë. Artizanalë, ama biznesi kurrë nuk ndalej: filmat shkonin në Gjermani, Holandë e Zvicër. Disa mbeteshin në Latinoamerikë dhe të tjerët shiteshin në Shtetet e Bashkuara, por shumica niseshin për në Evropë, ku Bitrihu kishte klientët. Ndoshta prandaj një zë i jashtëm, zëri i gjermanit, rrëfente në gjuhën e tij pamjet e treguara. Si një fletore udhëtimi për të përhënurit. Dhe fiksimi për qumësht nëne, tjetër karakteristikë evropiane. Kur unë isha brenda Konit, kjo 213
vazhdoi të punonte. Kështu Bitrihu bëri filma me qumësht nëne. Ato të tipit Milch dhe Pregnant Fantasies, për tregun e njerëzve që besonin apo për ata që u pëlqente të besonin se gratë shtatzanë kanë qumësht. Koni, me barkun tek goja, tetëmuajshe, shtrydhte mjelmin dhe qumështi dilte pizgë. Ajo përkulej mbi Paharito Gomesin apo mbi Sanson Fernandesin, ose njëherazi mbi të dy, dhe u lëshonte vrushkuj qumështi. Marifete gjermane, sepse Koni kurrë nuk pati qumësht. Vetëm pak, nja pesëmbëdhjetë ditë, mbase njëzet, aq sa unë ta provoja. Jo më shumë. Në të vërtetë, filmat ishin të tipit Pregnant Fantasies dhe jo të tipit Milch. Aty është Koni: e bëshme, bionde, dhe unë brenda saj, i kruspullosur, ndërsa ajo qesh dhe lyen me vazelinë bythën e Paharito Gomesit. Lëvizjet e saj janë lëvizjet delikate dhe të sigurta të një nëne. E braktisur nga një budalla si im atë, Koni është aty, me Dorisin dhe me Monika Farrin, përherë duke qeshur, duke shkëmbyer nojma dhe gjeste të pakuptueshme apo të fshehta, ndërkohë që Paharitoja* vështron si i magjepsur barkun e saj. Misteri i jetës në Latinoamerikë. Si një zogth përpara një gjarpri. Forca është me mua, thashë me vete, herën e parë që pashë filmin, duke u ksinjur, duke kërcëllitur dhëmbët, duke pickuar tëmthat, Forca është me mua. Të gjitha ëndrrat janë të vërteta. Do të doja të besoja se karët që i futeshin sime mëje takoheshin me sytë e mi, aty në fund të shtegut. Për këtë kam ëndërruar: sytë e mi të mbyllur e të tejndritshëm në supën e zezë të jetës. Të jetës? Jo: të punëve që përqeshin jetën. Sytë e mi të kryqëzuar, si gjarpri që hipnotizon zogthin. E kuptoni, budallallëqe të rinjsh në kinema. E gjitha gënjeshtër, siç thoshte Bitrihu. Dhe, si gjithmonë, kishte të drejtë. Prandaj e adhuronin vajzat. Kënaqeshin duke pasur gjermanin pranë, një fjalë miqësore gati t’i ngushëllonte apo t’i këshillonte. Vajzat: Koni, Dorisi dhe Monika. Tri shoqe të mira, të humbura në terrin e kohërave. Koni u përpoq të bënte karrierë në Broduei. Më duket se kurrë, as në vitet më të këqija, nuk e refuzoi mundësinë për të qenë e lumtur. Atje, në Nju Jork, njohu Monika Farrin dhe ndanë së bashku mjerimin dhe iluzionet. Qenë kameriere, shitën gjak, bënë prostitutën. Gjithnjë duke kërkuar zbrazëtinë, duke u endur nëpër qytet të lidhura me një walkman të vetëm, diçka tipike prej balerinash, çdo ditë më të dobëta e më intime. Koriste, vajza kori. Duke kërkuar Bob Fossen. Në një festë, në shtëpinë e disa kolumbianëve, takuan Bitrihun, që ishte kalimthi në Nju Jork me një ngarkesë të mallit të tij. Biseduan deri në të gdhirë. Nuk pati fare shtrat, vetëm muzikë dhe fjalë. 214
D O S S I E R
Atë natë, artisti prusian dhe kurvat latinoamerikane hodhën zaret nëpër Bulevardin Shtatë. Tani nuk kishte asgjë për të bërë. Kur ëndërroj, disa ëndrra makthi, e shikoj përsëri veten në skaj dhe atëherë dëgjoj, në fillim së largu, goditjen e zareve në dysheme. Hap sytë dhe gërthas. Diçka ndërroi përgjithmonë në atë agim. Si një murtajë u vendos lidhja e miqësisë. Pastaj Koni dhe Monika Farri siguruan një kontratë për të aktruar në Panama, ku i shfrytëzuan me vetëdije. Gjermani u pagoi biletën për në Medelin, toka e Konit dhe një vend aq i mirë sa çdo vend tjetër për Monikën. Ka disa fotografi që i tregojnë në shkallinat e avionit: i ka bërë Dorisi, i vetmi person që i priste në aeroport. Koni dhe Monika mbanin syze të errëta dhe pantallona të puthitura. Nuk janë kushedi të gjata, por kanë trup shumë të rregullt. Dielli i Medelinit i tejzgjat hijet e tyre mbi pistën bosh, pa avionë, përveç njërit, nga fundi, i dalë përgjysmë nga një hangar. Qielli është i qëruar. Koni dhe Monika tregojnë dhëmbët. Pinë coca-cola pranë një ndalese taksish dhe hiqen si të turbulluara. Turbullira ajrore dhe turbullira tokësore. Me gjestet e tyre japin të kuptosh se po vijnë drejtpërdrejt nga Nju Jorku, rrethuar nga një aureolë misteri. Pastaj Dorisi, shumë e re, duket pranë tyre. Të tria të përqafuara e të mbështetura në parafangon e një taksie, po fotografohen nga një bukurosh i panjohur, ndërsa nga brenda i kundron një taksist aq plak e i mbaruar, sa që është e vështirë të besosh se është real. Kështu fillojnë aventurat e mbushura me pasion. Një muaj më vonë do të fillojnë të xhirojnë filmin e parë: Hekatomba. Ndërsa bota përpëlitet, gjermani xhiron Hekatomba. Një film mbi përpëlitjet e shpirtit. Që nga burgu, një shenjt kujton netët plot me të palluar. Koni dhe Monika e bëjnë me katër tipa me pamje hijesh. Dorisi dhe patoku më i madh i Bitrihut shëtisin bregut të një lumi me ujë të pakët. Nata është, si asnjëherë, deng me yje. Me t’u gdhirë, Dorisi takon Paharito Gomesin dhe shkojnë për të bërë dashuri mbrapa shtëpisë së Bitrihut. Ndihet një flatrim i fuqishëm patash. Koni dhe Monika duartrokasin të përkulura nga një dritare. Kari i skuqur i shenjtit shkëlqen nga sperma. Fund. Lista e pjesëmarrësve shfaqet në fytyrën e një polici që po fle. Humor Bitrihu. Filma të ngritur në qiell nga narkotrafikantët dhe njerëzit e biznesit. Tipat e thjeshtë si gangsterët apo korrierët nuk i kuptonin, ata me gjithë qejf do të ishin vërsulur mbi gjermanin. Tjetër film: Kundalini. Natë përgjimi e një çobani. Ndërsa farefisnia qajnë e pinë kafe me raki, Koni hyn në një dhomë të errët plot me takëme kuajsh. Nga një dollap i stërmadh rrobash dalin dy tipa të 215
maskuar, njëri si dem e tjetri si kondor. Pa folur fare, ia futin Koni-t në të dyja hyrjet. Buzët e Konit lakohen duke formuar një gërmë. Monika dhe Dorisi i futin duart njëra-tjetrës në kuzhinë. Më pas duket stalla plot me gjë të gjallë dhe një burrë që afrohet dhe rropatet të çajë midis lopëve. Është Paharito Gomesi. Nuk ia del dot: skena vazhdon ta tregojë shtrirë në baltë, midis gurëve dhe këmbëve të kafshëve. Monika dhe Dorisi bëjnë një 69 të zi mbi një shtrat të madh të bardhë. Çobani i vdekur hap sytë. Ngrihet e del nga arkivoli përpara shtangies dhe tmerrit të familjarëve dhe miqve. E mbuluar nga demi dhe kondori, Koni shqipton fjalën Kundalini. Lopët ikin nga stallat dhe lista e pjesëmarrësve shfaqet mbi trupin e braktisur të Paharito Gomesit që pak nga pak po errësohet. Tjetër film: Impluvio. Dy lypës të vërtetë tërheqin zvarrë nga një thes, secili nëpër një rrugë dheu. Mbërrijnë në oborrin e pasmë të shtëpisë së Bitrihut. Të lodhur aq sa mezi qëndrojnë në këmbë, gjejnë Monika Farrin fare lakuriq. Lypësit zbrazin thasët: një koleksion i tërë me instrumente seksuale prej çeliku dhe lëkure. Lypësit vënë maska me fryrje karësh dhe të gjunjëzuar para e pas Monikës penetrojnë tek ajo me shtyrje kokësh dhe duken aq të paqartë sa njeriu nuk e merr vesh nëse janë të eksituar apo po i mbytin maskat. I shtrirë në një krevat ushtarak, Paharito Gomesi pi cigare. Mbi një tjetër krevat, rekruti Sanson Fernandez, i bie me dorë. Kamera përshkon ngadalë fytyrën e Monikës: po qan. Lypësit largohen duke zvarritur thasët mbi një rrugë të shkretë të paasfaltuar. Ende e lidhur, Monika mbyll sytë dhe duket se po dremit. Ëndërron me maskat, feçkat prej lateksi, kodoshët pleq që mezi merrnin frymë, por që e bënin detyrën me aq guxim. Kodoshë të mbinatyrshëm, të zbrazur nga çdo përmbajtje. Pastaj Monika vishet, ecën përmes qendrës së Medelinit, e ftojnë në një orgji, ku takon Konin dhe Dorisin, puthen dhe qeshin, tregojnë gjërat e tyre. Paharito Gomesi, me uniformë kamuflimi, të veshur përgjysmë, është duke fjetur. Para se të erret, kur orgjia ka përfunduar, i zoti i shtëpisë do t’u tregojë zotërimin e vet më të çmuar. Vajzat ndjekin mikpritësin e tyre deri tek një kopsht i mbuluar me një armaturë metali dhe xhama. Gishti i tipit, i stolisur me unazë, tregon diçka në një qoshe. Vajzat vërejnë një pishinë me çimento në formë arkivoli. Me tu përkulur mbi të, shohin fytyrat e tyre në ujë. Atëherë bie muzgu dhe lypësit humbasin nëpër një zonë me anije të mëdha industriale. Muzika, një tamtam tamburistësh, ngre volumin, bëhet më kobzezë dhe kërcënuese, derisa, më në fund, shpërthen stuhia. Bitrihut i 216
D O S S I E R
pëlqen ky lloj efektesh zanorë. Gjëmimet në male, krismën e rrufesë, pemët që rrëzohen prej rrufesë, shiun mbi qelqnaja. I regjistronte në shirita të cilësisë së lartë. Thoshte se e bënte për filmat e tij, që të arrinin një nuancë lokale, por në të vërtetë, e bënte se ashtu donte. Çdo gamë tingujsh që prodhon shiu në pyll. Rënga e erës dhe e detit, ritmike apo jo ritmike. Tinguj për t’i dëgjuar vetëm dhe për të ngritur qimet përpjetë. Mrekullia e tij ishte kumbimi i një furtune. E kam dëgjuar që kur isha fëmijë. Aktorët pinin kafe nën një pemë dhe Bitrihu, i mënjanuar nga të tjerët, i ngjyer nga një zbehtësi që ia jepte puna e tepërt, përpunonte një regjistrues të madh gjerman. Tani do të dëgjosh furtunën nga brenda, më tha. Në fillim nuk dëgjova gjë. Besoj se prisja bubullimën e mijëra demonëve, diçka që do të më shponte timpanin, prandaj mbeta i zhgënjyer kur dëgjova vetëm një lloj shakulline me hope. Grisëse dhe me hope. Si një helikë mishi. Dhe pastaj dëgjova zëra, por nuk ishte furtuna, kuptohet, ishin pilotët e avionit që kalonte pranë tij. Zëra të ashpër që flisnin spanjisht dhe anglisht. Bitrihu, ndërsa dëgjonte, vinte buzën në gaz. Pastaj e dëgjova përsëri furtunën, dhe këtë herë e dëgjova vërtet. Zbrazëti. Një urë vertikale dhe zbrazëti, zbrazëti, zbrazëti. Nuk do ta harroj kurrë atë buzëqeshje të Bitrihut. Dukej sikur qante. Kjo është e gjitha?, pyeta pa dashur të pranoj se kaq mjaftonte. Kjo është e gjitha, tha Bitrihu i përhumbur në shiritin që xhironte heshtur. Pastaj e ndali regjistruesin, e mbylli me shumë kujdes dhe u kthye me të tjerët brenda në shtëpi, për të vazhduar punën. Film tjetër: Barkëtari. Nga rrënojat, dikush mund të mendojë se bëhet fjalë për jetën në Amerikën Latine pas Luftës së Tretë Botërore. Vajzat bredhin plehrave dhe rrugëve të shpopulluara. Pastaj duket një lumë shtratgjerë me ujëra të qeta. Paharito Gomesi dhe dy tipa të tjerë luajnë letra nën dritën e një qiriri. Vajzat mbërrijnë në një bujtinë ku burrat shkojnë të armatosur. Ato bëjnë dashuri me të gjithë, njëri pas tjetrit. Që nga shkurrishtat kundrojnë lumin dhe disa dërrasa të lidhura pa kujdes. Paharito Gomes është barkëtari, të paktën kështu e thërrasin të gjithë, por nuk lëviz nga tavolina. Letrat e tij janë më të mirat. Dashakeqët thonë se është më i miri në lojë. Sa mirë luan ky barkëtari. Sa fat ka barkëtari. Dalëngadalë, fillojnë të pakësohen ushqimet. Kuzhinieri dhe ndihmësi i vet martirizojnë Dorisin, i fusin bishtat e thikave të mëdha të kuzhinës. Uria ka pllakosur në gjithë bujtinën: disa nuk lëvizin nga shtrati, të tjerët enden shkurrishtave duke kërkuar ushqim. Ndërkohë që burrat bien të 217
sëmurë, vajzat, si të marrosura, diç shkruajnë në ditarët e tyre. Piktograme shpresëhumbura. Mbivendosen imazhet e lumit dhe ato të një orgjie që nuk mbaron kurrë. Fundi është i parashikueshëm. Burrat i veshin gratë si pula dhe pasi i detyrojnë, i hanë në mes të një banketi rrethuar me pupla. Duken kockat e Konit, Monikës dhe Dorisit në oborrin e bujtinës. Paharito Gomes, prapë bën një dorë poker. E ka fatin të shtrënguar si një dorashkë. Kamera vendoset mbrapa tij dhe spektatori mund të shikojë se ç’letra ka. Letrat janë të bardha. Mbi kufomat e të gjithëve shfaqet lista e pjesëmarrësve. Tre sekonda para fundit lumi ndërron ngjyrën, bëhet i zi si pendë korbi. Film i thellë, si pak të tillë, kujtonte zakonisht Dorisi, në atë mënyrë të poshtër përfundojmë ne artistet e kinemasë porno, të përlara nga rrufjanët e pandjeshëm, pasi përdoremi pa pushim e pa mëshirë. Me sa duket, Bitrihu e bëri atë film për të konkurruar me filmat porno kanibal që krijuan sensacion në atë periudhë. Por, nëse dikush do ta shikonte më pas me vëmendje atë film, do të kuptonte se gjëja më e rëndësishme atje ishte Paharito Gomesi i ulur në kumar. Paharito Gomesi, që dinte të transmetonte emocione deri sa ta mbërthente spektatorin. Një aktor i madh i përçmuar nga jeta, nga jeta jonë, o miq. Por, ja ku janë filmat e gjermanit, ende të papërlyer. Dhe ja ku është Paharito Gomesi me ato letra plot pluhur në dorë, me duart dhe qafën të palara, me qepallat përjetësisht të rrëzuara, duke u dridhur me frymëmarrje të ndalur. Paharito Gomesi, një rast shembullor në pornon e viteve tetëdhjetë. Nuk e kishte të madh, nuk ishte fizkulturist, nuk u pëlqente konsumatorëve potencialë të atij soj filmash. I ngjante Valter Abelit. Një amator që Bitrihu e nxori nga përroi për ta vendosur përpara kamerës: ajo që mbetej qe aq natyrale sa dukej si gënjeshtër. Paharitoja dridhej, dridhej dhe, duke u mbështetur tek rezistenca e spektatorit, befas i përcillte atij energji prej trupit të vet aq të dobët në dukje. Një çikëz gjë, aq keq i ushqyer. Dhe çuditërisht aq ngadhënjimtar. Aktori më i mirë porno i ciklit të filmave kolumbianë të Bitrihut. Ai që ishte aq i zoti për të bërë të vdekurin, ai që ishte aq i zoti për të bërë hutaqin. Po ashtu qe i vetmi që mbijetoi nga grupi i gjermanit: më 1999 mbeti i gjallë vetëm Paharito Gomesi, të tjerët ose u vranë, ose i vuri përpara sëmundja. Sanson Fernandesi vdiq nga sida. Praxiteles Barrionuevo vdiq në Hoyo të Bogotasë. Ernesto San Romani vdiq i goditur me thikë në saunën Arearea të Medelinit. Alvarito Fuentes vdiq nga sida në burgun e Kartagjenas. Të gjithë të rinj dhe me rroçkë të madhe. Frank 218
D O S S I E R
Morenoja vdiq nga plumbat në Panama. Oskar Gijermo Montes vdiq nga plumbat në Puerto Berrio. David Salazari, i quajtur Milingonangrënësi i Madh, po ashtu përfundoi nga plumbat në Palmira. Lan kokën në larje hesapesh apo në sherre të rastit. Evelio Latapia u gjet i varur në një dhomë hoteli në Popayan. Karlos Hose Santelises u vra me thikë nga një i panjohur në një rrugicë në Marakaibo. Reinaldo Hermosija, i zhdukur në El Progreso, Honduras. Dionisio Aurelio Perez, i vdekur nga plumbat në një rrojtore në Meksiko. Maksimiliano Moreti u mbyt në lumin Maranjen. Rroçka nga 25 dhe 30 centimetra, nganjëherë aq të mëdha sa mezi çoheshin. Të rinj metisë, zezakë, të bardhë, indianë, bij të Amerikës Latine, pasuria e vetme e të cilëve ishin dy koqe dhe një loqe e rrahur nga moti i keq apo mrekullisht e trëndafiltë, kushedi pse, mistere të çuditshme të natyrës. Trishtimin e karëve Bitrihu e kuptoi më mirë se kushdo. Dua të them: trishtimi i atyre palloshëve monumentalë në shtrirje dhe shkretim të këtij kontinenti. Atje e kanë Oskar Gijermo Montesin, në skenën e një filmi që tashmë është harruar: aktori është lakuriq nga mesi e poshtë, loqja e fishkur i varet dhe loton. Loqja është e vrenjtur dhe e rrëgjuar, ndërsa pikat janë si qumësht i shndritshëm. Mbrapa aktorit hapet peizazhi: male, gryka, lumenj, pyje, vargmale, grumbuj resh, ndoshta një qytet, një vullkan dhe një shkretëtirë. Oskar Gijermo Montesi ka hipur në një shkrep dhe një puhizë, brisk e akullt, loz me një xhufkë floku të tij. Kjo është e gjitha. A nuk ngjan me një poemë të Tabladas? Po ju kurrë nuk keni dëgjuar të flitet për Tabladan. As Bitrihu, por nuk ka rëndësi, atje është filmi, duhet ta kem videon diku, atje është vetmia së cilës i referohesha. Peizazh i pamundur dhe trup i pamundur. Çfarë pretendonte Bitrihu duke filmuar atë sekuencë? Të justifikonte harresën, harresën tonë? Të bënte portretin e syve të lodhur të Oskar Gijermos? Thjesht, të na tregonte një kar të pa bërë synet, duke pikuar në hapësirën e kontinentit? Një mbresë madhështie e kotë, një kujtim djemsh të hijshëm dhe pa skrupuj të caktuar për sakrificë: të zhdukur në gjerësinë e kaosit? Kushedi. Vetëm amatori Paharito Gomes, cilësitë e të cilit mezi arrinin të 18 centimetrat, ishte i pakapshëm. Gjermani flirtonte me vdekjen (as që e çante trapin për vdekjen!), flirtonte me vetminë dhe me vrimat e zeza, por me Pahariton kurrë nuk deshi, as mundi. I pakuptueshëm, i paqeverisshëm, Paharitoja futej në syrin e kamerës rastësisht, sikur të kalonte aty dhe të mos ndalonte për të parë. Atëherë niste të dridhej, pa marrë dozë, dhe spektatorët, qofshin 219
masturbues vetmitarë apo njerëz biznesi që vinin videon nga vesi dhe mezi ia hidhnin sytë nja dy herë, ishin të përpirë nga qejfet e atij gjëri. Lëng prostatik ishin kundërmimet e Paharito Gomesit! Dhe kjo ishte diçka e ndryshme që nuk hynte në vramendjet e gjermanit. Bitrihu e dinte dhe, zakonisht kur shfaqej Paharitoja, nuk fuste efekte suplementarë, as muzikë, as ndonjë lloj tingulli, asgjë që të tërhiqte vëmendjen e spektatorit nga ajo që vërtet kishte rëndësi: Paharito Gomesi, që thithte apo që ia thithnin, qirës apo i qirë, por gjithnjë duke u dredhur, si ai që nuk e do gjërin. Mbrojtësit e gjermanit i bezdiste pa masë kjo aftësi, ata do të kishin dashur që Paharitoja të punonte në Mercado Central duke shkarkuar kamionët, që të shfrytëzohej deri në palcë e pastaj të zhdukej. E prapëseprapë, nuk dinin ta shpjegonin se çfarë nuk u pëlqente tek ai, vetëm, vagëllimthi, e kapnin me intuitë se ishte një tip i aftë për të sjellë fat të keq dhe për të shkaktuar sëndisje në zemrat e të tjerëve. Nganjëherë, kur kujtoj fëmininë time, mendoj se ç’duhej të kishte ndjerë Bitrihu për mbrojtësit e tij. Narkotrafikantët i respektonte, në fund të fundit, ishin njerëzit e parave dhe Bitrihu si evropian i mirë i respektonte paratë, një pikë referimi në mes të kaosit. Por ç’duhej të mendonte për ushtarakët dhe policët e korruptuar, ai, që ishte gjerman dhe që lexonte libra historie?! Sa karikatureskë duhej t’i dukeshin, sa duhet të jetë tallur me ta netëve, pas ndonjë mbledhjeje turbulluese. Majmunë me uniformat e SS-ve, as më shumë e as më pak. Dhe sa kishte qeshur Bitrihu, i vetëm në shtëpinë e tij, i rrethuar nga videot dhe nga tingujt e tmerrshëm. Dhe ishin majmunët, me shqisën e tyre të gjashtë, ata që donin ta nxirrnin Pahariton nga biznesi. Ata majmunë patetikë dhe të poshtër, ata që guxonin ta këshillonin atë, një kineast gjerman në mërgim të përjetshëm, se kë duhej të merrte në punë dhe kë jo. Përfytyroni Bitrihun pas një prej atyre mbledhjeve: në shtëpinë e errët të lagjes Empalados, kur ndërkohë kanë ikur të gjithë përveç atij, i cili pi rum dhe cigare meksikane Delicados në dhomën më të madhe, atë që shërben edhe si studio, edhe si dhomë gjumi. Mbi tavolinë ka gota plastike me mbetje uiski. Mbi televizor dy apo tri video, prodhimet e fundit të Firmës Kinematografike Olimpo. Agjenda dhe fletë të shqitura, të mbushura me numra, shënime rrogash, ryshfetesh, skontosh. Para xhepi. Dhe në ajër fjalë të komisarit të policisë, të togerit të aviacionit, të kolonelit të Shërbimit Sekret Ushtarak: largo këtë zogndjellakeq. Njerëzve u hapet barku kur e shikojnë në filmat tanë. Të vjen ndot të shohësh atë kërmill 220
D O S S I E R
duke qirë vajzat. Por Bitrihu i linte të flisnin, i studionte në heshtje dhe pastaj bënte atë që ia kishte qejfi. Shkurt, ishte vetëm një film porno, në të vërtetë asgjë rentabël. Prandaj Paharitoja mbeti me ne, edhe pse kapitalistëve të firmës iu duk e mërzitshme prania e tij. Paharito Gomes. Një tip i heshtur dhe jo shumë i dashur, i cili, pa ditur se qysh, u hyri aq shumë në zemër vajzave. Për motive pune, të gjitha e kaluan nëpër shalë dhe të gjithave Paharitoja u dha një kënaqësi të veçantë, diçka që nuk dihej mirë se ç’ishte dhe që bënte të përsëritej. Do të thotë se, të ishe me Pahariton, qe si të mos ishe gjëkund. Edhe Dorisi arriti të jetonte njëfarë kohe me të, por kjo gjë nuk pati sukses. Dorisi dhe Paharitoja: gjashtë muaj midis hotelit Aurora, ku jetonte ai, dhe apartamentit në Bulevardin Libertadores. Dihet se ka shpirtra që nuk e përballojnë dot aq dashuri, aq përsosmëri të gjetur rastësisht. Nëse Dorisi nuk do të kishte pasur atë trup dhe sikur të kishte qenë e pagojë, dhe nëse Paharitoja nuk do të dridhej kurrë, do të kishte zgjatur dhe do të ishte gjë mjaft e bukur. Gjatë filmimit të Cocaina-s, një prej filmave më të këqij të Bitrihut, lidhja e tyre mori fund. Gjithsesi vazhduan të ishin miq deri në fund. Shumë vite më pas, kur kishin vdekur të gjithë, e kërkova Pahariton. Jetonte në një apartament të vockël, vetëm në një dhomë, në një rrugë që shikonte nga deti, në Buenaventura. Punonte kamerier në Boja e Oktapodit, një restorant i një polici pensionist, vend ideal për dikë që nuk do të zbulohet. Nga shtëpia në punë, nga puna në shtëpi, vetëm një ndalesë e shkurtër në një shitore videosh ku zakonisht merrte me qira një apo dy filma në ditë. Filma të Walt Disneyt dhe të kinemasë së vjetër kolumbiane, venezuelase e meksikane. Çdo ditë i përpiktë si një sahat. Nga apartamenti i tij pa ashensor tek Boja e Oktapodit dhe prej aty, në orët e vona të natës, në apartamentin e tij, me filmat nën sqetull. Kurrë nuk merrte gjë për të ngrënë, vetëm filma. Dhe i merrte me qira, kur shkonte ose kur kthehej, gjithnjë në të njëjtën shitore, një kolibe tre me tre që rrinte hapur tetëmbëdhjetë orë në ditë. M’u tek ta kërkoja, ashtu ma dha truri. E kërkova dhe e gjeta më 1999, dhe qe e lehtë, nuk zgjati më shumë se një javë. Paharitoja atëherë ishte dyzet e nëntë vjeç, por tregonte dhjetë vjet më i madh. Nuk u habit kur, me të mbërritur në shtëpi, më gjeti të ulur në shtratin e tij. I thashë kush isha, i kujtova filmat që kishte bërë me nënën dhe tezen time. Paharitoja mori një karrige dhe, me t’u ulur, i ranë videot. Ke ardhur të më vrasësh, Lalito, tha. Një film ishte i Ignacio Lopes Tarsos dhe tjetri i Matt Dillonit, dy prej aktorëve më 221
të preferuar të tij. I kujtova kohët e vjetra të Pregnant Fantasies. Buzëqeshëm të dy. Ti e di që e kam parë karucin tënd transparent si krimb, sepse i kisha sytë e hapur, shikoja syrin e tij të kristaltë. Paharitoja miratoi me kokë dhe pastaj gjerbi qurrat. Pse jo, tha, gjithnjë ke qenë fëmijë i shkathët, po ashtu ke qenë një fetus i zgjuar, me sytë hapur. E rëndësishme është që të kam parë, i thashë. Paharito, atje brenda në fillim u fute trëndafilí, por më pas u bëre transparent dhe ngrive i habitur. Pastaj nuk kishe frikë, lëvizje me aq shpejtësi sa vetëm kafshët e vogla dhe fetuset mund të të shikonin. Vetëm zhuzhujt, thërijat, morrat e pidhit dhe fetuset. Paharitoja shihte përdhe. E dëgjova të mërmëriste: etj., etj. Pastaj tha: kurrë nuk më kanë pëlqyer ata lloj filmash, një apo dy, hajde de, por aq shumë është një krim. Për aq sa duhet, jam një njeri normal. Për Dorisin kisha një dashuri të sinqertë, jot ëmë kishte gjetur gjithmonë një mik tek unë, kur ishe i vogël, asnjëherë nuk të pata bërë keq. Të kujtohet? Nuk isha unë organizatori i biznesit, nuk kam tradhtuar njeri kurrë, nuk kam vrarë njeri kurrë. Si të gjithë, kam bërë ndonjë çikë trafik dhe kam vjedhur ndonjë çikë, por, siç e shikon, nuk arrita një pension të mirë. Pastaj mori filmat nga toka, vuri në video atë të Lopes Tarsos dhe, ndërkohë që kalonin imazhet pa zë, zuri të qajë. Mos qaj, Paharito, i thashë, nuk ka kuptim. Tashmë nuk fërgëllonte. Ose ndoshta dridhej pak, ndërkohë që unë i ulur në krevat, me llahtarinë e një të mbyturi, po mblidhja energjinë e mbetur. Është vështirë të fërgëllosh në një apartament aq të ngushtë, me atë aromë lëng pule që përhapej gjithandej. Vështirë të dallosh ndonjë dridhje, sado t’i fiksosh sytë tek Ignacio Lopes Tarsoja, duke bërë gjeste pa zë. Sytë e Lopez Tarsos në bardhë e zi: si mundet që pafajësia e ligësia të rrinë bashkë? Një aktor i madh, u përgjigja, sa për të thënë diçka. Një baba kombi, vërtetoi Paharitoja. Kishte të drejtë. Pastaj pëshpëriti: etj., etj. I mallkuari Paharito. Për çaste të tëra mbetëm të heshtur: Lopes Tarsoja u fut në argumentin e tij si peshku brenda në balenë, imazhet e Konit, Monikës dhe Dorisit flakëruan për disa sekonda në kokën time dhe fërgëllima e Paharitos u bë e pakapshme. Nuk kam ardhur të të heq qafe, i thashë më së fundi. Atëherë, kur isha ende i ri, seç më kushtonte të përdorja fjalën vras. Kurrë nuk vrisja: zhdukja, shembja, shkatërroja, bëja turinj përshesh, thërrmoja, hiqja qafe, palosja, ngordhja, mbysja, humbisja racën, krasisja, përgjakja, asgjësoja, bëja gropën, shuaja pishën. Ngrehja lëkurën. Por Paharitos nuk ia ngreha lëkurën, vetëm doja ta shikoja dhe të bisedoja 222
D O S S I E R
një çast me të. Të ndieja tiktakun e tij dhe të kujtoja të kaluarën time. Faleminderit, Lalito, tha, dhe pastaj u ngrit, mori një kanë dhe e mbushi me ujë në çezmë. Me lëvizje të përpikta, artistike dhe, si t’i nënshtrohej fatit, lau duart e fytyrën. Kur unë isha fëmijë, Koni, Monika, Dorisi, Bitrihu, Paharitoja, Sanson Fernandesi, ashtu më thërrisnin të gjithë: Lalito. Lalito Kura duke lozur me patat dhe qentë në kopshtin e shtëpisë së krimit, që për mua ishte shtëpia e mërzisë e, nganjëherë, e çudisë dhe e lumturisë. Tani nuk ka kohë për t’u mërzitur, lumturia është zhdukur kushedi ku dhe ka ngelur vetëm çudia. Një çudi e vazhdueshme, e bërë nga kufoma dhe nga persona të zakonshëm e të rëndomtë si Paharitoja, që po më falënderonte. Nuk kam menduar kurrë të të vras, i thashë, i ruaj gjithë filmat e tu, të them të drejtën, nuk i shoh shpesh, vetëm në momente të veçanta, por i ruaj me kujdes. Jam një koleksionist i së kaluarës tënde kinematografike, i thashë. Paharitoja u ul përsëri. Tani nuk dridhej: me bisht të syrit shikonte filmin e Lopes Tarsos dhe në qetësinë e tij dallohej durimi i shkëmbinjve. Ora e komodinës tregonte dy e mëngjesit. Natën e shkuar pashë ëndërr sikur e gjeta Pahariton të zhveshur dhe, ndërsa ia hipja, i bërtisja në vesh fjalë të pakuptueshme për një thesar të fshehur. Ose për një qytet të nëndheshëm. Apo për një të vdekur të mbështjellë me letra që e mbronin nga kalbja dhe kalimi i kohës. Por as që i vura duart mbi supet e tij. Do të të le para, Paharito, që të jetosh pa punuar. Do të të blej çfarë të duash. Do të të çoj në një vend të qetë ku mund të shikosh aktorët e tu të preferuar. Në lagjen Empalados nuk ka pasur asnjë si ti, i thashë. Durim guri, Ignacio Lopes Tarso dhe Paharito Gomes më panë. Të dy me një memecëri prej të marri. Me sytë plot njerëzi dhe frikë, me sy embrionesh të humbur në hapësirën e kujtesës. Embrione dhe qenie të tjera të vogla me sytë hapur. Duhet ta dini, miqtë e mi, se për një çast m’u duk sikur i gjithë apartamenti po dridhej. Pastaj, me kujdes, u ngrita dhe ika. .............................................................
* Kura (cura sp.) – prift. La locura (sp.) do të thotë çmenduria. Autori bën lojë fjalësh dhe njëherazi metaforikisht portretizon edhe personazhin Lalo Kura. Po ashtu vepron edhe me personazhin tjetër, Pahariton. *silencio (sp.) - heshtje *Paharito (pajarito sp.) - zogth
223
DETEKTIVËT E EGËR (Fragment i zgjedhur) 24
Klara Kabeza, Parku i Thellë, Meksiko DF, tetor 1995. Unë kam qenë sekretare e Oktavio Pazit. Ju nuk e dini se ç’punë që kisha. Shkruaja letra, përcaktoja dorëshkrimet e papërcaktuara, u telefonoja bashkëpunëtorëve të revistës, siguroja librat që gjendeshin vetëm në një ose dy universitete amerikane. Në krye të dy vjetëve punë për don Oktavion, më filloi një dhimbje koke kronike që më kapte aty nga ora njëmbëdhjetë e mëngjesit dhe, me gjithë përdorimine shumtë të aspirinave, nuk më lëshonte deri në gjashtë të mbrëmjes. Në përgjithësi, ajo që më pëlqente mua ishte të bëja punët e mirëfillta shtëpiake, si për shembull të përgatisja mëngjesin apo të ndihmoja shërbyesen për të përgatitur gjellën. Aty e kaloja mirë dhe ishte një çlodhje për mendjen time të torturuar. Unë zakonisht mbërrija në shtëpinë e tij në orën shtatë të mëngjesit, kohë kur nuk ka bllokim qarkullimi, por edhe nëse ka, nuk zgjat aq shumë dhe nuk është aq i tmerrshëm si në pikun e transitit. Sa mbërrija, përgatisja kafenë, çajin, lëngun e portokallit, nja dy feta buke të thekura, pra një sillë e thjeshtë. Pastaj, me këto në tabaka, shkoja deri tek dhoma e don Oktavios dhe i thosha don Oktavios, zgjohu, sot është një ditë e re. Gjithsesi, ajo që hapte sytë e para ishte zonja Maria Hose dhe gjithnjë zgjimi i saj ishte plot gëzim, zëri i saj që vinte nga errësira më thoshte: lëre sillën në tavolinë, Klara. Dhe unë i thosha mirëdita, zonjë, tashmë është një ditë e re. Pastaj shkoja përsëri në kuzhinë dhe përgatisja sillën time, diçka fare të lehtë, si ajo e dy zotërinjve, një kafe, një lëng portokalli dhe një ose dy feta buke të thekura me marmelatë, pastaj shkoja në bibliotekë e i vihesha punës. Ju nuk e merrni dot me mend dengun e madh me letra që merrte don Oktavio dhe vështirësinë për t’i klasifikuar ato. Siç mund ta imagjinoni, i vinin letra nga të katër anët e botës dhe nga lloj-lloj njerëzish, që nga nobelistë si ai e deri tek poetë të rinj anglezë, italianë apo francezë. Unë nuk po them se don Oktavio u përgjigjej të gjithëve, por po them se u 224
D O S S I E R
përgjigjej nja pesëmbëdhjetë ose njëzet për qind të atyre që i dërgonin letra. Letrat e tjera, gjithsesi, duheshin klasifikuar dhe ruajtur, por unë, një dreq e di pse, kisha dëshirë t’i hidhja në koshin e plehrave. Nga ana tjetër, sistemi i klasifikimit ishte i thjeshtë: i ndanim sipas kombësive, kur kombësia nuk ishte e qartë (kjo ndodhte zakonisht me letrat e shkruara në spanjisht, anglisht dhe frëngjisht), i ndanim sipas gjuhëve. Nganjëherë, ndërkohë që punoja me korrespodencën, unë mendoja se si e kalonin ditën e punës sekretaret e këngëtarëve të muzikës së lehtë apo popullore ose të muzikës rrok dhe pyesja veten nëse edhe ato gjithashtu duhet të merreshin me aq shumë letra si unë. Mundet si sasi, por për një gjë jam e sigurt, se kurrë nuk do t’u vinin letra në aq shumë gjuhë të ndryshme. Kishte raste kur don Oktavio merrte letra edhe nga Kina. Me këtë jua kam thënë të gjitha. Në raste të tilla unë duhej t’i ndaja ato letra në një parti të veçantë që i quanim marginaliaexcentricorum dhe që don Oktavio i kontrollonte një herë në javë. Pastaj, dhe kjo ndodhte herë pas here, më thoshte, Klarita, merr makinën dhe shko e shiko mikun tim Nagahiro. Mirë, don Oktavio, i thosha unë, por çështja nuk ishte aq e thjeshtë sa i dukej atij. Së pari më kalonte mëngjesi duke i telefonuar atij farë Nagahiroje, dhe kur, më në fund, do ta gjeja, i thosha, don Nagahiro, kam disa gjëra për të m’i përkthyer, dhe ai më linte një takim për një ditë të asaj jave. Nganjëherë ia dërgoja me postë ose me ndonjë njeri, por, kur letrat ishin të rëndësishme, këtë gjë unë e merrja vesh nga shprehja e fytyrës së don Oktavios, atëherë shkoja vetë dhe nuk i ndahesha zotit Nagahiro, derisa të më jepte qoftë edhe një përmbledhje të shkurtër të përmbajtjes së shkrimit apo letrës, përmbledhje që unë e stenografoja në bllokun tim të shënimeve dhe që pastaj e hidhja në të pastër, e shtypja dhe e lija në skrivaninë e don Oktavios, në anën e majtë, që ai ta kishte parasysh e t’i hidhte një sy, qoftë edhe për të shuar kureshtjen. Pastaj vinte korrespodenca që dërgonte don Oktavio. Kjo po, ishte një punë që të hiqte trurin. Ai ishte mësuar të shkruante letra të ndryshme gjatë javës, pak a shumë nja gjashtëmbëdhjetë, dhe i dërgonte në vendet më të ndryshme të botës. Ishte diçka që të linte pa mend, po t’i shikoje nga afër, sepse pyetja e parë që të vinte në mendje ishte se si ky njeri kishte bërë aq shumë miqësi, në vende aq të ndryshme, madje do të thosha antagoniste, si Trieste dhe Sidnej, Kordova dhe Helsinki, Napoli dhe Bokas del Toro (Panama), Limozhë dhe Nju Delhi, Glasgou 225
dhe Monterrei. Dhe për të gjithë kishte një fjalë nga ato që të japin zemër, apo një mendim nga ata që të vjen si me zë të lartë dhe që të bën të mendohesh e pastaj të tundësh kokën. Nuk do të bëj gabimin të zbuloj se çfarë thoshte në letrat e tij, vetëm do t’ju them se, pak a shumë, thoshte po ato gjëra që thoshte edhe në esetë dhe poezitë e tij: gjëra të bukura, gjëra të errëta, ajo e të qenit tjetri. Pra, diçka për të cilën unë e kisha vrarë mendjen shumë, them si shumë intelektualë meksikanë, por që nuk kisha arritur dot të kuptoja se për çfarë bëhej fjalë. Një gjë tjetër që bëja unë, dhe që e kisha me shumë qejf, ishte puna e infermieres, sepse nuk jam nga ato që s’marrin vesh fare, unë kam kryer nja dy kurse të vegjël dhe di sa për të dhënë ndihmën e shpejtë. Don Oktavio, asokohe, nuk ishte top fare nga shëndeti, po them, dhe duhej që çdo ditë të merrte ilaçe, por, meqë ai zhytej në punët e tij, harronte se kur duhet t’i pinte ilaçet dhe e bënte përshesh punën e ilaçeve, saqë nuk dinte çfarë duhej të merrte në mesditë, çfarë në orën tetë të mëngjesit e kështu me radhë. Ndihem vërtet krenare të them se asaj katrahure në marrjen e ilaçeve unë i dhashë fund. Madje arrita që, edhe kur nuk isha unë, ai t’i merrte ilaçet me një përpikëri gjermane. Për të tilla gjëra e merrja në telefon që nga apartamenti im ose kudo që të ndodhesha dhe i thosha shërbyeses: jepi ilaçet e orës tetë don Oktavios. Dhe shërbyesja shkonte e i thoshte të merrte hapjet e duhura që i mbante atje në një vazo plastike, sepse e urdhëroja unë. Nganjëherë nuk flisja me shërbyesen, por me zonjën. Dhe unë njësoj edhe asaj: jepi ilaçet don Oktavios. Dhe zonja Maria Hose qeshte e më thoshte, oh, Klarisa. Kështu më thoshte shpesh ajo: Klarisa dhe jo Klara apo Klarita. Nuk e di pse. Dhe vazhdonte: oh, Klarisa, do të arrish të më bësh xheloze. Dhe kur Maria Hose thoshte kështu, unë skuqesha nga turpi, por kisha edhe frikë se mos më shikonte ajo që skuqesha. Sa budallaçkë që jam! Po si mund të shikonte ajo kur ne jemi duke folur në telefon? Dhe unë njësoj vazhdoja të ngulja këmbë që zotëria t’i merrte ilaçet në orën e caktuar, sepse, ndryshe, nuk do t’i bënin asnjë efekt. Pse nuk është kështu? Po unë bëja edhe diçka tjetër për don Oktavion: i përgatitja atij agjendën, e cila ishte plot aktivitete shoqërore, si festat apo konferencat, si ftesat në përurime pikture, si ditëlindjet apo doktoratat honoriscausa. E vërteta është se, për të marrë pjesë në gjithë këto evenimente, i shkreti ai nuk do të kishte mundur të shkruante asnjë rresht, nuk po flas më për esetë e as për poezitë e tij. Kështu që, kur i stisja agjendën, ai dhe zonja 226
D O S S I E R
e tij Maria Hose do ta ekzaminonin me lupë dhe do të hiqnin gjëra. Unë nganjëherë i vrojtoja që nga qoshku im dhe thosha me vetveten: shumë mirë, don Oktavio, dënoi me indiferencën tënde. Dhe pastaj erdhi koha e Parkut të Errët, i cili, nëse doni opinionin tim, nuk ka as më të voglin interes. Më përpara mundet që po, ndërsa sot është kthyer në një pyll ku ka hajdutë dhe përdhunues, të dehur dhe kurva. Ja si ndodhi. Një mëngjes, kur unë sapo kisha mbërritur në shtëpi dhe ora nuk kishte shkuar ende tetë, e gjeta don Oktavion të ngritur, duke pritur mua në kuzhinë. Sapo më pa më tha: a më bëni një nder të më shpini në një vend me veturën tuaj, Klarita? Ja pra, kështu më tha. Sikur unë të mos kisha dashur ndonjëherë të bëja atë që më kishte kërkuar ai. Prandaj i thashë: ju vetëm thoni se ku doni të shkoni, don Oktavio. Por ai bëri një gjest, pa thënë asgjë, dhe dolëm në rrugë. U rehatua krah meje në veturë, e cila, sa për të thënë, ishte një Volkswagen, domethënë, nuk ishte shumë komode. Kur e pashë të ulur atje, me atë pamje të përhumbur, m’u dhimbs ca, ngaqë nuk kisha një veturë më të mirë për t’i shërbyer, por nuk i thashë asgjë, sepse mendova edhe tjetrën: nëse do t’i lypja ndjesë, ai do ta interpretonte si një farë ankese, sepse, në fund të fundit, ishte ai që më paguante, kështu që, nëse unë nuk kisha një veturë më të mirë, ishte për fajin e tij, gjë për të cilën kurrë, as në ëndërr, nuk do t’i ankohesha. Prandaj heshta, u shtiva se isha si s’ka më mirë dhe i futa marshin makinës. Rrugët e para i kaluam kuturu. Pastaj u futëm nëpër Kojoakan dhe më në fund dolëm andej e hymë në bulevardin Kryengritësit, duke ndjekur lumin e makinave nëpër të. Kur u shfaq Parku i Errët, më urdhëroi ta parkoja makinën ku të mundja. Pastaj zbritëm dhe don Oktavio, pasi hodhi një vështrim përpara, u fut në Park, i cili në atë orë nuk ishte i mbushur me njerëz, por ama as bosh nuk ishte. Mendova se kushedi ç’kujtime kishte aty. Ndërkohë që ecnim nëpër Park, ai dukej sikur ishte fare i vetëm. Vura re se pakujdesia, mosinteresimi apo mungesa e mjeteve, ose më mirë një papërgjegjshmëri e poshtër e kishin katandisur parkun keq e mos më keq. Epo mirë, në brendësi të parkut, u ulëm në një stol dhe don Oktavio ngriti kokën dhe po kundronte kurorat e pemëve ose qiellin. Pastaj mërmëriti ca fjalë që unë nuk i kuptova. Para se të dilnim nga shtëpia, unë kisha marrë ilaçet e një shishe me ujë dhe, me që ishte ora e ilaçeve, kur u ulëm në stol, ia dhashë për t’i pirë. Don Oktavio më pa një herë, sikur unë të 227
kisha luajtur mendsh, por pastaj, pa bërë as gëk as mëk, i mori hapjet e tij. Pastaj më tha: Klarita, ju rrini këtu, dhe u ngrit e nisi të ecte nëpër një udhëz dheu të thatë, përmes pishave të egra, dhe unë iu binda. Duhet ta them se isha mirë atje tek stoli, ndërkohë që shikoja figura shërbëtoresh, të cilat nxitonin dhe shkurtonin rrugën përmes shtigjeve të parkut, ose studentë që kishin vendosur të mos shkonin në mësim atë mëngjes. Nuk ngopesha me ajër të pastër, si duket atë ditë nuk do të kishte ndotje të madhe ajri dhe, herë pas here, dëgjoja cicërimën e një zogu. Ndërkaq, don Oktavio vazhdonte të ecte. Çdo herë bënte harqe më të mëdhenj duke ecur, e nganjëherë dilte nga udha e shkelte mbi bar, një bar i vrarë nga këmbët e udhëtarëve dhe nga pakujdesia e kopshtarëve. Pikërisht atëherë e pashë atë tjetrin. Edhe ai ecte duke bërë harqe dhe hapat e tij ndiqnin të njëjtën udhë me don Oktavion, por në drejtim të kundërt, kështu që duhet të kryqëzohej apo të përplasej me të. Kjo më alarmoi. U ngrita menjëherë, i tendosa muskujt dhe u bëra gati të ndërhyja, po të ishte e nevojshme. Nuk e kisha bërë kot një kurs të shkurtër për karate dhe xhudo, para disa vjetësh me doktor KenTakeshin, që në të vërtetë quhej Jesus Garsia Pedraza dhe kishte qenë anëtar i policisë federale. Por nuk qe e nevojshme: kur ai tjetri u kryqëzua me don Oktavion, as që e ngriti kokën. Kështu që qëndrova në vend dhe pashë këtë gjë: don Oktavio, me t’u kryqëzuar me atë tjetrin, u ndal dhe qëndroi i menduar, pastaj bëri lëvizjen për të vazhduar rrugën, veç tani nuk ecte më aq kuturu ose aq shkujdesur, si disa minuta më përpara, por ecte sikur po e llogariste çastin kur të dy, ai dhe i panjohuri, do të kryqëzoheshin pasi të përshkonin secili rrugën e tij. Dhe, kur i panjohuri kaloi përsëri përbri don Oktavios, ky u kthye dhe qëndroi duke e shikuar me kureshtje të madhe. Edhe i panjohuri e pa don Oktavion dhe unë do të thosha se e njohu, diçka që, në fund të fundit, nuk ka asgjë për t’u habitur, sepse don Oktavion e njohin të gjithë, dhe kur them të gjithë, e them pa mëdyshje të gjithë e njohin. Kur u kthyem në shtëpi, gjendja shpirtërore e don Oktavios kishte ndryshuar dukshëm. Ishte më i gjallë, më energjik, sikur shëtitja e gjatë mëngjesore ta kishte forcuar. Mbaj mend se në një moment të atij udhëtimi ai recitoi disa vargje shumë të bukura në anglisht dhe unë e pyeta se të kujt ishin ato vargje. Ai më tha një emër që duhet të ishte emri i ndonjë poeti anglez dhe që unë e kam harruar. Pastaj, si për të ndërruar temë, më pyeti se pse kisha qenë aq nervoze. Më kujtohet që në fillim 228
D O S S I E R
nuk iu përgjigja, ndoshta vetëm klitha lehtë, oh, don Oktavio, dhe pastaj i shpjegova se Parku i Errët nuk ishte ndonjë zonë dhe aq e qetë, pra, nuk ishte tamam një vend ku mund të shëtisje dhe të meditoje pa pasur frikë se mund të sulmoheshe nga njerëz të liq. Atëherë don Oktavio më shikoi e më tha me një zë që thua se delte nga zemra e një ujku: mua nuk më sulmon dot as presidenti i Republikës. Dhe unë, me plot siguri, i thashë se e besoja, por preferoja të mos thosha asgjë. Të nesërmen, me të mbërritur në shtëpi, pashë se don Oktavio po më priste. Dolëm pa thënë asgjë. Unë ngisja makinën, syleshja unë, drejt Kojoakanit. Por kur don Oktavio pa drejtimin tonë, më tha që të shkonim për tek Parku i Errët, pa u vonuar. Dhe historia u përsërit. Don Oktavio më la në një stol dhe vetë shkoi të shëtisë në të njëjtin vend, duke bërë harqe si një ditë më parë. Natyrisht, më përpara unë i dhashë ilaçet, të cilat i kapërdiu pa bërë fjalë. Pak më vonë u duk ai njeriu i djeshëm, i cili gjithashtu shëtiste. Don Oktavio e pa atë e pastaj, nga larg, shikoi nga unë, sikur donte të më thoshte: hë, e shikoni, Klarita, unë asnjëherë nuk bëj gjë kot. I panjohuri gjithashtu pa nga unë dhe pastaj shikoi don Oktavion, dhe për një çast m’u duk që u druajt se mos hapat e tij do të ishin më të pasigurta, më të dyshimta. Por nuk u kthye mbrapa për tek don Oktavio, siç pata frikë unë. Pastaj ai dhe don Oktavio vazhduan të ecnin, vazhduan të kryqëzoheshin. Dhe sa herë që kryqëzoheshin, ngrinin vështrimin nga toka dhe shikonin njëri-tjetrin, dhe unë mora vesh se që të dy, në fillim, ecnin shumë të alarmuar nga njëri-tjetri, por në kryqëzimin e tretë ishin shumë të përqendruar në vetvete dhe as që ia hodhën sytë njëritjetrit. Dhe pikërisht atëherë mua më shkoi në mendja se asnjëri prej tyre nuk fliste, them unë, se asnjëri prej tyre nuk mërmëriste fjalë, por numra, se që të dy po numëronin, nuk e di çfarë, ndoshta hapat e tyre, kjo më duket më e logjikshme tani, por me siguri diçka të tillë, ndoshta numra kot, mbledhje apo zbritje, shumëzime apo pjesëtime. Kur ikëm, don Oktavio ishte tepër i lodhur. I shkëlqenin sytë, ata sy aq të bukur, por për të tjerët dukej sikur të kishte bërë ndonjë vrapim. Ju rrëfehem e ju them se u shqetësova shumë dhe thashë me vete se po t’i ndodhte gjë, i gjithë faji ishte imi. E imagjinoja don Oktavion me një goditje në zemër, e imagjinoja të vdekur dhe pastaj imagjinoja gjithë shkrimtarët e Meksikës që aq shumë e donin (në veçanti poetët), duke më rrethuar mua në sallën e vizitave të klinikës, ku don Oktavio bën zakonisht kontrollet mjekësore 229
dhe duke më pyetur me vështrime ndershmërisht armiqësore se ç’dreq i paskësha bërë unë të vetmit nobelist meksikan, se si kishte ndodhur që don Oktavio ishte gjendur i shtrirë në Parkun e Errët, një vend aq pak poetik dhe, nga ana tjetër, aq i largët nga itineraret urbane të shefit tim, dhe, me imagjinatën time, unë nuk dija çfarë përgjigje t’u jepja, veçse t’u thosha të vërtetën, sepse, ndryshe, unë e dija që nuk do t’i bindja dot, pra, ç’t’u thosha, kështu që më mirë të heshtja. Dhe me këto përfytyrime ngisja makinën nëpër bulevardet e kryeqytetit që çdo ditë bëheshin më të padurueshëm. Ndërkohë që imagjinata më kishte zhytur në ca situata mbushur me fjalë akuzuese dhe qortuese, dëgjova don Oktavion të më thoshte: shkojmë në universitet, Klarita, se duhet të bëj një konsultë me një mikun tim. Edhe pse në atë moment e pashë don Oktavion tepër normal si gjithmonë, zot të vetvetes si gjithmonë, e vërteta është se tashmë unë nuk mund ta hiqja dot gozhdën e shqetësimit që më shponte gjoksin, nuk mund ta shmangia dot peshën e një paralajmërimi aq të zi. Sidomos kur aty nga ora pesë e pasdites don Oktavio më thirri në bibliotekën e tij e më tha se donte të bënte një listë të poetëve meksikanë, të lindur nga viti 1950 e këtej, ishte vërtet një peticion jo më i çuditshëm se të tjerët, por, duke marrë parasysh historinë ku ishim futur, ishte një peticion angështues deri në kulm. Unë mendoj se don Oktavio e kuptoi shqetësimin tim, sepse nuk ishte aspak e vështirë, pasi mua filluan të më dridheshin duart dhe vërtet po ndihesha si zogu në mes të furtunës. Pas gjysmë ore më thirri përsëri dhe, kur unë shkova tek ai, m’i nguli sytë e më pyeti nëse unë kisha besim tek ai. Ç’pyetje që bëni, don Oktavio, i thashë, ç’po ndodh me ju? Dhe ai, sikur të mos më kishte dëgjuar, ma përsëriti pyetjen. Sigurisht që po, i thashë, besoj tek ju si tek askush tjetër. Atëherë ai më tha: për çfarë do të them këtu, për çfarë keni parë dhe për çfarë do të shikoni nesër, asnjë fjalë askujt. Dakord? Ju betohem për time më që prehet në paqe, i thashë unë. Atëherë ai bëri një gjest sikur po përzinte mizat dhe tha: atë djalin unë e njoh. Ah, po!, thashë unë. Pastaj ai tha: ka disa vite, Klarita, kur një grup të tërbuarësh të ekstremit të majtë kishin planifikuar të më sekuestronin. Ç’po më thoni kështu, don Oktavio!, thashë unë dhe fillova të dridhesha përsëri. Po pra, tha ai, janë ndeshtrashe me të cilat ndeshet çdo njeri publik, Klarita, mjaft u drodhët, eja të pini një uiski apo ç’të ketë, mbase qetësoheni. Dhe ai i panjohuri është një nga ata terroristët?, pyeta unë. Më duket se po, tha ai. O Zot, po pse donin t’ju sekuestronin, don Oktavio?, thashë unë. Ky është 230
D O S S I E R
një mister, tha ai, ndoshta ishin bërë pikë e vrer, sepse nuk ua kisha varur fare. Ka mundësi, thashë unë, njerëzit grumbullojnë gjithë atë zemërim kot. Por ndoshta çështja nuk ishte ajo, ndoshta bëhej fjalë vetëm për një shaka. Hajde, ç’shaka!, thashë unë. E vërteta është se kurrë nuk tentuan për sekuestrim, tha ai, por e shpallën me bujë këtë gjë, derisa erdhi edhe në veshin tim. Po ju ç’bëtë, kur e morët vesh këtë?, thashë unë. Asgjë, Klarita, qesha pak dhe pastaj e harrova përgjithmonë këtë gjë, tha ai. Të nesërmen në mëngjes shkuam prapë tek Parku i Errët. Unë kisha kaluar një natë të keqe, gjysmë pagjumësi dhe gjysmë me nerva të ngritura sa që as leximi balsamik i AmadoNervos nuk mundi të m’i zbuste (midis parantezash, unë kurrë nuk i kisha thënë don Oktavios që lexoja AmadoNervon, por don Karlos Pejiser apo don Hose Gorostisa, të cilët sigurisht i kam lexuar, por tani do të më thoni mua pse duhet lexuar poezia e Pejiserit apo e Gorostisës, kur ajo që do tjetri është që të qetësohet, dhe në të vërtetë, për të fjetur, sidomos në raste të tilla, më e mira është të mos lexosh asgjë, as AmadoNervon, por të shikosh televizor, madje sa më kot të jetë programi aq më mirë është) nervat dhe më qenë bërë ca rrathë mavi përreth syve sa as makijazhi nuk mund t’i fshihte dot, madje edhe zëri më ishte ngjirur, sikur të kisha pirë cigare tërë natën, ose sikur të kisha pirë tepër alkol a diçka të tillë. Por don Oktavio nuk kuptoi asgjë dhe hipëm në Volkswagen e u nisëm për në Parkun e Errët, pa i thënë asgjë njëri-tjetrit, sikur tërë jetën të kishim bërë të njëjtën gjë, dhe kjo ishte pikërisht një nga gjërat që më acaronte nervat më shumë, ajo lehtësia për të qenë sa më human e që të përshtatesh menjëherë për çfarë duhet. Domethënë: në qoftë se unë po mendohesha qetësisht se si duhet të jem dhe i thosha vetes se kishim qenë në Parkun e Errët vetëm dy herë, dhe se ajo ishte hera e tretë që shkonim, kjo më kushtonte ta besoja, sepse, në të vërtetë ne kishim qenë më shumë se dy herë, dhe, nëse pranoja se kishim qenë vetëm dy herë, kjo ishte më keq për mua, sepse atëherë më vinte të ulërija ose të përplasesha me Volkswagenin tim tek ndonjë mur, prandaj më duhej ta zotëroja veten e të përqendrohesha tek timoni dhe të mos mendoja fare për Parkun e Errët, as për atë të panjohurin që shkonte atje në të njëjtën orë me ne. Me pak fjalë, atë mëngjes unë jo vetëm isha me sytë e nxirë dhe e përshenjur, por veç kësaj isha në mënyrë të paarsyeshme e prekur. Pra, ajo që ndodhi atë mëngjes, kundër gjithë parashikimeve të mia, ishte krejt ndryshe. 231
Mbërritëm tek Parku i Errët. Kjo është e vërtetë. U futëm në park dhe, si gjithmonë, u ulëm në të njëjtin stol, nën hijen e një peme të madhe e gjetheshumë, megjithëse unë them se ishte e sëmurë si gjithë pemët e kryeqytetit. Dhe atëherë don Oktavio, në vend të më linte vetëm në stol siç kishte bërë edhe herët e tjera, më pyeti nëse e kisha kryer porosinë e tij të ditës së mëparshme dhe unë i thashë: po, don Oktavio, kam bërë një listë me shumë emra, dhe ai buzëqeshi e më pyeti nëse i kujtoja dot emrat e tyre. Unë e shikova me habi sikur të pyesja nëse e kishte me të vërtetë apo bënte shaka dhe nxora listën nga çanta, ia tregova. Ai tha: Klarita, pa shikoje kush është ai djali. Ja, kështu më tha. Atëherë unë u ngrita si një idiote dhe shkova të pres atë të panjohurin, e, për të kaluar kohën, zura të ec derisa kuptova se isha duke bërë po atë rrugë që bënte don Oktavio ditët e mëparshme, pastaj qëndrova në vend, pa guxuar të shikoja nga don Oktavio, me vështrimin të ngulur andej nga duhej të vinte i panjohuri, identitetin e të cilit duhet ta përcaktoja unë. Dhe ja, i panjohuri u duk, në po atë orë, si dy herët e tjera, dhe filloi shëtitjen. Atëherë, unë, pa dashur ta zgjas më, iu afrova dhe e pyeta se kush ishte, dhe ai më tha: unë jam Ulises Lima, poet visceralist, poeti i parafundit visceralist që ka Meksika. Ja kështu, kjo është e vërteta, çfarë doni t’ju them më, emri i tij nuk më kujtonte asgjë, edhe pse një natë më parë, sipas urdhrit të don Oktavios, isha konsultuar me treguesit e lëndës të më shumë se dhjetë antologjive me poezi të fundit dhe me poezi pak më të hershme, midis të cilave ishte dhe antologjia e famshme e Zarkos, ku ishin të regjistruar më shumë se pesëqind poetë të rinj. E prapë emri i tij nuk më kujtohej fare. Dhe atëherë i thashë: a e dini ju se cili është ai zotëria që është ulur atje? Ai tha: po, e di. Dhe unë i thashë (duhet të sigurohesha): cili është? E ai tha: është Oktavio Paz. Atëherë unë i thashë: doni të vini të uleni me të një çast? Ai mblodhi supet ose bëri një gjest të tillë që unë e interpretova si miratim dhe të dy ecëm drejt stolit nga ku don Oktavio ndiqte me shumë interes lëvizjet tona. Kur mbërritëm tek ai, mendova se nuk duhej më shumë veç një prezantim formal, kështu që thashë: don Oktavio Paz, poeti visceralistUlises Lima. Dhe atëherë don Oktavio, ndërkohë që po e ftonte atë të quajtur Lima që të ulej, tha: real visceralist, real visceralist (sikur ky term t’i kujtonte diçka), mos ka qenë ai grupi poetik i CesareaTinaheros? Dhe ai tipi Lima zuri vend pranë don Oktavios, mori frymë thellë apo bëri një zhurmë të çuditshme me mushkëritë e veta dhe tha: po, ashtu 232
D O S S I E R
quhej, grupi i CesareaTinaheros. Gjatë një minute apo diçka të përafërt qëndruan të heshtur, duke u parë me njëri-tjetrin. Për të qenë e sinqertë, duhet të them se ishte një minutë mjaft e padurueshme. Diku tutje, nën disa shkurre, pashë të shfaqen dy rrugaçë. Besoj se u shqetësova pak dhe kjo bëri të marr guximin e keq e ta pyes don Oktavion se çfarë grupi paskej qenë ai dhe nëse i kishte njohur ai ata. Gjithashtu e pyeta edhe për kohën. Atëherë don Oktavio më pa me ata sytë e tij aq të bukur dhe më tha: kur dolën real visceralistët, unë sapo kisha mbushur dhjetë vjeç, kjo ka ndodhur aty nga viti 1924, apo jo?, pyeti në fund duke iu drejtuar atij tipit Lima. Dhe ky Lima tha: po, pak a shumë, në vitet njëzet, por këtë e tha me një zë aq të trishtuar, me aq ... emocion ose ndjenjë, sa mua m’u duk se nuk kisha dëgjuar kurrë zë më të trishtuar. Gat-gati m’u morën mend. Sytë e don Oktavios, zëri i të panjohurit, mëngjesi, Parku i Errët, një vend aq i rëndomtë, pse jo?, aq i shkatërruar, sikur më plagosën, nuk e di në ç’mënyrë, ndoshta në më të thellën. Kështu që i lashë të bisedonin të qetë dhe u largova prej tyre disa metra, deri tek stoli tjetër më i afërt, me pretekstin se duhet të studioja agjendën e ditës. Prandaj, kur ika prej tyre, mora me vete listën që kisha bërë me emrat e brezit të fundit të poetëve meksikanë, dhe u hodha një sy edhe njëherë, nga i pari tek i fundit. Ulises Lima nuk ishte kurrkund, për këtë ju siguroj. Sa kohë biseduan ata të dy? Jo shumë. Gjatë kohës që unë isha e pranishme, dukej qartë se do të ishte një bisedë e shtendosur, e qetë, tolerante. Pastaj poeti Ulises Lima u ngrit, i shtrëngoi dorën don Oktavios dhe iku. E pashë të largohej në drejtim të njërës prej daljeve të parkut. Rrugaçët që kisha parë tek shkurret dhe që tani ishin bërë tre po afroheshin drejt nesh. Ikim, Klarita, dëgjova të më thoshte don Oktavio. Të nesërmen, ashtu siç e prisja, nuk shkuam më në Parkun e Errët. Don Oktavio u ngrit në orën dhjetë të mëngjesit dhe filloi të përgatiste një artikull që duhet ta botonte në numrin e ardhshëm të revistës së tij. Në ndonjë moment më hipte dëshira që ta pyesja për më shumë gjëra lidhur me aventurën tonë të vogël të atyre tri ditëve, por diçka brenda meje (me sa duket, nuhatja ime e zakonshme) më bëri të heq dorë nga kjo ide. Gjërat kishin ndodhur si kishin ndodhur dhe unë, edhe pse isha i vetmi dëshmitar, nuk dija se çfarë kishte ndodhur, më e mira ishte të vazhdoja në padije. Afërsisht një javë më vonë, ai shkoi me zonjën e vet për një seri konferencash që duhej të mbante në një universitet të Amerikës së 233
Veriut. Natyrisht, unë nuk i shoqërova. Një mëngjes, kur don Oktavio ende nuk ishte kthyer, unë shkova te Parku i Errët, me shpresën ose me frikën për të parë edhe një herë nëse ishte atje Ulises Lima. Kësaj radhe i vetmi ndryshim ishte se unë bëra kujdes që të mos më shihte askush, duke u fshehur mirë pas pemëve, ndërkohë që vetë e shikoja shumë mirë vendin ku u takuan për herë të parë don Oktavio dhe i panjohuri. Në minutat e para të pritjes zemra më rrihte si e çmendur. Bënte ftohtë, e megjithatë kur prekja faqet me dorë, më dukej sikur nga një çast në tjetrin ato do të shpërthenin. Pastaj erdhi zhgënjimi dhe, kur ika nga parku, aty nga ora dhjetë e mëngjesit, mund të them se ndihesha edhe e lumtur, por mos më pyesni pse, sepse nuk di ç’t’ju them. E përgatiti këtë dossier, duke përzgjedhur e përkthyer nga spanjishtja, Bajram Karabolli
234
DY INTERVISTA ME ROBERTO BOLANJON
D O S S I E R
KUDO NDIHEM I HUAJ Intervistuar nga Alfonso Karvahal (A. Carvajal)
Roberto Bolanjo jeton nja dyqind metra nga deti, në Blanes, një qytezë me tridhjetë mijë banorë, gjysmë ore larg Barcelonës. Jeton në një shtëpi me të shoqen dhe dy fëmijët që tani po flenë. Kërkon qetësi në zhurmë, preferon burgun e heshtur e nganjëherë të padurueshëm të të shkruarit. Jashtë, një hënë vjeshtake ndriçon atë çka ka lënë nata. Në korridoret e shtëpisë ka nja tre mijë libra. Bolanjo tymos cigare gjithë lakmi dhe pi koka-kola, ngaqë likeri i ka acaruar mëlçinë. Në sytë e tij shkëlqen ironia. Shkrimtari 50 vjeçar kilian nuk i ka qejf intervistat, ai mendon se gjithçka që ka rëndësi janë librat e tij, por, më në fund, pranon tëbisedojë mbi disa çështje. A. Karvahal: Ju keni punuar me poezinë, gjini çdo ditë më e izoluar nga rrethi botues. Ç’mendoni për poezinë si art dhe si fenomen në kohën e tanishme? R. Bolanjo: Nuk besoj se poezia do të zhduket. Dyshoj se për njëfarë kohe poezia po pëson metamorfozë, transformim, hibridim. Sigurisht, sot është e vështirë të shiten shumë libra me poezi, siç ndodhte me librat e Bajronit, ama Lord Bajroni vazhdon të jetë dhe kjo mjafton. Ndoshta poezia tani mbijeton te disa romane. Ose në forma jo të vlerësueshme, forma bastarde, produkte të getove dhe të margjinacionit. Mbase, kur të vdesë poeti i fundit lirik, poezia do të rilind prej hirit të vet. A. Karvahal: Te “Detektivët e egër” ka tema kryesore që spikatin. Një prej tyre është mërgimi, një mërgim që, midis vendeve të tjera, përfshin Meksikën dhe Spanjën.
R. Bolanjo: Interesante është se kurrë nuk jam ndier i mërguar. Ndoshta po, nëse do të kisha jetuar në Suedi, por dyshoj se edhe në Suedi 235
jo. Ajo që është e vërtetë është se në këto vende jam ndier i huaj, ama i huaj jam ndier kudo, edhe në vendin tim, në Kili. Kam qenë një fëmijë pedant, kësisoj, qysh fëmijë ndjehesha i huaj. A. Karvahal: A jeni një i zhgënjyer nga politika apo mërgimi juaj ka të bëjë më shumë me kërkimin e lirisë individuale?
R. Bolanjo: E vetmja liri tek e cila besoj është liria e individit, ose në tërësi te liritë e individëve. Një liri individuale, të cilën e kemi në dorë, mjaft e ndryshueshme, mjaft e paqartë, veç, tani për tani, është e vetmja që kemi. Unë nuk jam një i zhgënjyer nga politika, edhe pse motivet për këtë nuk më mungojnë as mua dhe askujt tjetër, sepse politika, sipas një rregulli të përgjithshëm, është një çerdhe gjarpërinjsh. Vazhdoj të prirem nga e majta, edhe pse e di që e majta, qysh prej më se gjashtëdhjetë vjetësh, qëndron mbi një arsyetim bosh, mbi një shpallje të fryrë që mund t’ushërbejë (kjo ujëvarëe vendeve të zakonshme) horrave sentimentalë. Në të vërtetë, e majta reale është horrllëku sentimental i rafinuar. A. Karvahal: Kaq vite pas rënies së dhunshme të Salvador Aljendes, si e kupton Kilin që nga larg?
R. Bolanjo: Kam përshtypjen se demokracia po vendoset, e cila tashmë është gjë e madhe, dhe se shoqëria dalëngadalë po mëson të bashkëjetojë. Sigurisht, me koston e sakrificës së kujtesës për disa gjëra, pra, me disa lobotomí. A. Karvahal:Cilët shkrimtarë kanë qenë themeli i edukimit tuaj sentimental letrar dhe cilët nuk do t’i këshillonit për t’i lexuar? R. Bolanjo: Servantes, Stendal, Rimbó, Poe. Nga secili lexoj çfarë dua dhe çfarë mundem. Të paktën, këtë natë e kam të pamundur të jap këshilla se ç’shkrimtar nuk duhet lexuar. A. Karvahal: Nga proza aktuale çfarë ju tërheq?
R. Bolanjo: Nga proza latinoamerikane: Rodrigo Rey Rosa, Daniel Sada, Rodrigo Fresán, AlanPauls. 236
D O S S I E R
A. Karvahal: Ç’mendoni për autobiografiken në letërsi?
R. Bolanjo: Në njëfarë mënyre, gjithçka është autobiografike, ajo çfarë tregohet, kalimthi, kotësia e të shkruarit autobiografi. A. Karvahal: Ç’do të thotë për ju data 11 shtator?
R. Bolanjo: Një fatkeqësi. Fillimi i një valleje të ngjashme me atë të San Vitos. Do të thotë rënia e Aljendes, festa kombëtare të Katalunjës që të kujton një tjetër disfatë, sulmi i kamikazëve mbi kullat binjake që ishte një disfatë e tretë e kulturës përballë fesë. 11 shtatorin katalan nuk e kam provuar në mishin tim, por, nëse do ta kisha provuar, do të heshtja, ndryshe do të isha një vampir apo një i pavdekshëm. 11 shtatorin kilian e jetova, e vuajta dhe, meqë isha njëzet vjeç, po ashtu e shijova. 11 shtatori njujorkez më kapi në Milano, ku ndodhesha me time shoqe dhe dy fëmijët tanë. Kur pashë shpërthimin, menjëherë më shkoi mendja tek imazhet që kishim për Luftën e Tretë Botërore, gjatë viteve tetëdhjetë. A. Karvahal: Jeni duke shkruar një roman voluminoz, ç’mund të thoni lidhur me këtë?
R. Bolanjo: Ka më shumë se një mijë faqe dhe, siç mund ta marrësh me mend, nuk mund ta thuash me pak fjalë. Të shkruash diçka kaq të gjatë, të lodh. Siç thotë Pavese, të punosh, lodhesh. Edhe unë lodhem, çuditërisht, me një lehtësi të paparë. Por kjo është puna ime dhe duhet të vazhdoj. VAJEHO, ONETI DHE BORHES A. Karvahal: Çfarë ju vjen në mendje kur dëgjoni këta emra:Cesar Vajeho (César Vallejo)? R. Bolanjo: Virtyt dhe shtrembërim. Lirika që vetë-ushqehet. A. Karvahal: Huan Karlos Onetti (Juan Carlos Onetti)?
237
R. Bolanjo: Për më të mëdhenj se tridhjetë e tre vjeç. A. Karvahal: Horhe Luis Borhes (Jorge Luis Borges)? R. Bolanjo: Zemra e modelit të Amerikës Latine. A. Karvahal: Pablo Neruda?
R. Bolanjo: Dy libra të jashtëzakonshëm dhe asgjë më.
A. Karvahal: Gabriel Garsia Markes (Gabriel GarcíaMárquez)? R. Bolanjo: Një njeri i kënaqur që ka takuar gjithë ata presidentë e kryepeshkopë. A. Karvahal: Mario Vargas Josa (Mario Vargas Llosa)? R. Bolanjo: Njësoj si tjetri, por më i hijshëm.
A. Karvahal: Gijermo Kabrera Infante (GuillermoCabreraInfante)? R. Bolanjo: Një shkrimtar i çuditshëm. Në të vërtetë, nga gjithë këta shkrimtarë që më përmende, më interesojnë vetëm Vajeho, Oneti dhe Borhes. El Tiempo, 3 janar 2003
238
INTERVISTA E FUNDIT ME ROBERTO BOLANJON
D O S S I E R
Intervistuar nga EliseoAlvarez Ndodhi pak para se Roberto Bolanjo të vdiste, në 2003. Është autori i fundit i Boom-it latinoamerikan, që la gjurmë të thellë në nivel botëror. Ai flet këtu për fillimet e tij letrare, për trashëgiminë e kobshme të Nerudës, për piedestalin që zë Borhesi, për kontradiktat e shkrimtarëve. MJESHTËRIA E TË SHKRUARIT E. Alvares: Kur mendove se mund të jetoje duke shkruar? R. Bolanjo: Kur isha 20 vjeç doja të jetoja si poet. Tani nuk mund ta përcaktoj dot se çfarë ishte kjo. Për mua, të ishe poet donte të thoshte të ishe revolucionar, domethënë, i hapur për çdo lloj shfaqjeje kulturore, seksuale apo për eksperiencat e drogës. Besonim në diçka plotësisht utopike, te një lloj vëllazërimi universal.
E. Alvares: Ke menduar se me prozë nuk mund të arrish dot thellë ndjeshmërisë sate? R. Bolanjo: Proza gjithmonë kërkon më shumë punë dhe, përgjithësisht, ne jemi kundër punës. Jemi përtacët e palodhshëm. Punoja kur nuk më mbetej më rrugë tjetër. Shiko, ne gjithashtu pranojmë të jetojmë me pak. Jemi spartanë në mjete jetese, por, njëherazi, jemi athinas në gëzimin e jetës. Të varfër por nepsqarë. E gjitha kjo lidhet me modelin amerikanoverior të hipive*, me majin e ’68-s, etj. SPANJA E. Alvares: Ke thënë se, për formimin tënd sentimental, i detyrohesh Meksikës. 239
R. Bolanjo: Mbi të gjitha i detyrohem për formimin tim intelektual. Për formimin sentimental i detyrohem më shumë Spanjës... Isha 23 apo 24 vjeç kur mbërrita aty. Atëherë besoja se dija gjithçka, por nuk dija asgjë. Këtë e mora vesh kur dola për herë të parë me një vajzë. Dija për pozicionet por jo për seksin. E. Alvares: Mbërrite në Spanjë në kohën kur njerëzit, pas 40 vjetësh diktaturë, po dilnin nga ajo tenxhere me presion ku kishin qenë.
R. Bolanjo: Në vitin 1977, në Barcelonë, takova njerëz nga e gjithë Spanja, Europa dhe Amerika e Jugut. Kishte punë me të cilën mund të jetoje, trysnia shtetërore kishte nisur të flashkej dhe kishte goxha hapësira lirie. Për një të huaj si unë, kjo ishte një dhuratë të cilën ende nuk kam mundur ta falënderoj mjaftueshëm. E. Alvares: Dhe atëherë mendoje se letërsia rrotullohet rreth Pablo Nerudës?
R. Bolanjo: Nuk është tamam ashtu. Për mua poeti më i madh i Kilit është Nikanor Parra (Nicanor Parra). Pastaj vijnë të tjerët. Neruda është ndër ta. Është pak a shumë ai çfarë unë mëtoja të isha, kur isha vetëm 20 vjeç. Të jetosh si poet, pa shkruar. Ai ka shkruar dy-tre libra shumë të mirë. Të tjerat janë të këqija. Neruda jetonte si poet dhe bënte si “poet mbret”. Ajo çka la pas është ajo çka lënë pas ata “meshkujt e moçëm”: një gjurmë vdekjeje, gjurmë pikëllimi dhe toke varfanjake. Dashtë Zoti, qoftë vetëm për letërsinë. Rasti më i freskët është ai i Fidel Kastros, i “mashkullit plak” që do të vdesë i vrarë. I tillë ishte edhe Frankoja. BORGES E. Alvares: Si e lanë terrenin ata që themeluan të famshmin Boom të viteve ’60? A mund të nderohet letërsia latinoamerikane me ata emra? R. Bolanjo: Besoj se po. Ndryshe nga poezia, e cila është një disiplinë që priret nga endogamia, në të cilën poetët i shkruajnë, i lexojnë dhe i 240
D O S S I E R
komentojnë ata, në prozë duhet të rrihet bakri me lexuesin, ashtu thatë. Dhe ka pak lexues të mirë që duan gjëra të reja. Letërsia latinoamerikane ka pasur fatin e madh, një fat me shkronja të mëdha, që ka pasur Borhesin. Besoj se zemra e modelit latinoamerikan dhe, po të duash, e gjithë letërsisë në gjuhën spanjolle, është Borhes.Qysh nga Kevedo (Quevedo) e deri sot nuk ka pasur prozator tjetër më brilant se Borhesi. Lartësia që ai arriti është e pashembullt, çka është fatale për ne, sepse na u deshën 400 vjet, pra shekuj të humbur midis, për të shtuar emrin e tretë: Servantes, Kevedo, Borhes.
E. Alvares: Më duket se ka një ngjashmëri midis Nerudës dhe shkri mtarëve meksikanë si Oktavio Pas (Octavio Paz) e Karlos Fuentes (Carlos Fuentes) për nga mbështetja e dukshme e shtetit, direkt apo indirekt. Janë mbështetur nga establishmenti, por kur i lexon duket se nuk janë të tillë.
R. Bolanjo: I vetmi vend ku kjo nuk ndodh është Argjentina. Aty ka një status profesionalizmi që i jepet shkrimtarit dhe që shteti përpiqet ta injorojë. Në vendet e tjera kërkohet që shkrimtari të jetë i pavarur, ama paguhet nga shteti. Kjo i ngjan frazës së presidentit meksikan Eçeverria (Echeverria) që thotë “as nga e majta, as nga e djathta, por krejt e kundërta”. Pra, edhe të jesh i pavarur edhe të paguhesh nga shteti. Dhe shkrimtarët protestojnë për mungesë ndihme të drejtpërdrejtë nga shteti, që në thelb përkthehet me atashime kulturore apo me detyra të ndryshme, përfshi edhe pushtetllëk. E. Alvares: Në këtë shquhet edhe Vargas Josa.
R. Bolanjo: Shiko, Vargas Josa kërkon presidencën e Perusë. Askush nuk mund ta imagjinojë Manuel Puig, OsvaldoSorianon apo Kortasarin (Cortázar) të paraqitej si kandidat për president i Argjentinës. Ka pasur presidentë latinoamerikanë që kanë qenë shkrimtarë. Rasti më i spikatur dhe më i trishtë, sepse, në krye të dy javëve,e përzunë, ishte ai i Romulo Gajegos (Romulo Gallegos). ...................................... * hipie (hippy) – një lëvizje antikulturore, anarkiste dhe pacifiste e viteve ’60.
LA GACETA Literaria - Buenos Aires
241
242
Harold BLOOM Keneth Burke Charles Harper Webb
KRITIKA
Agron Y. GASHI Selvije REXHEPI Lorenc HAJDARI
243
244
K R I T I K A
Harold BLOOM
Bloom (1930) është kritik letrar dhe profesor në Yale University. Nga viti 1959, Bloom ka shkruar mbi 20 libra kritikë, disa libra mbi religjionin, një roman dhe qindra antologji. Librat e tij më të njohur janë: Shekspiri–gjetja e njeriut, Anatomia e ndikimit, Religjioni amerikan, Kanuni Perëndimor etj. Tash konsiderohet kritiku më i famshëm amerikan.
DEMONIZIMI APO KUNDËRSUBLIMJA
Poeti i ri i fuqishëm duhet të koordinojë brenda vetes dy të vërteta: “Ethosi është daimon” dhe “të gjitha gjërat janë bërë nëpërmjet tij dhe asnjë gjë që është bërë nuk është bërë pa të.” Poezia, pavarësisht nga autori i saj, nuk është betejë kundër represionit, por është vetë një lloj represioni. Poezitë bëhen jo aq si përgjigje ndaj kohës së tashme, siç mendonte madje Rilke, por si përgjigje ndaj poezive të tjera. “Kohërat janë qëndresë,” ka thënë Rilke, lidhur me vizionin e poetit për botët dhe kohërat e reja; por ai mund të ketë thënë më mirë: “Poezitë pararendëse janë qëndresë,” për Befreiungen apo poezitë e reja ngrihen nga një tension më i madh qendror sesa e ka njohur Rilke. Historia, për Rilken, ishte indeks i burrave të lindur shumë herët, por si një poet i madh, Rilke nuk do të harronte se arti është indeks i burrave të lindur shumë vonë. Jo dialektika ndërmjet artit dhe shoqërisë, por dialektika ndërmjet artit dhe artit, apo ajo çfarë Rank e quante beteja e artistit kundër artit; kjo dialektikë e drejtonte madje edhe Rilken, i cili vazhdoi më shumë së faktorët e tij bllokues, pasi në të fuqia rishikuese e demonizimit ishte më e fuqishme se te ndonjë poet tjetër i shekullit tonë. “Demonët përgjojnë dhe janë memecë,” mendonte Emersoni, dhe ata përgjojnë gjithkund në të, krejt në mënyrë të dëgjueshme. Kur të vjetrit flisnin për demonët, ata nënkuptonin gjithashtu (siç ka thënë Draytoni) “ata që për madhështinë e mendjes u afrohen Zotave. Sepse të lindësh nga një shpirt hyjnor nuk është asgjë tjetër pos të kesh një shpirt të madh dhe të fuqishëm, shumë më lart se dobësia tokësore e njerëzve.” Fuqia që një njëri e bën poet është demonike, sepse është fuqi që shpërndan dhe ndan 245
(që është kuptimi rrënjësor i fjalës daeomai). I shpërndan fatet tona dhe i ndan dhuratat tona, duke kompensuar çfarëdo që mundet prej nesh. Kjo ndarje sjell rregull, akordon dije, trazon aty ku mundet, uron me injorancë për të krijuar një rend tjetër. Demonët bëhen gjatë thyerjes (“Mermer i dyshemesë / thyej furitë e hidhura të kompleksitetit”), megjithatë e tëra çfarë kanë janë zërat e tyre dhe kjo është e tëra çfarë kanë poetët. Demonët e Ficinos kanë ekzistuar për të sjellë poshtë zërat nga planetët deri te njerëzit e favorizuar. Këta demonë ishin influencë, që lëviznin nga Saturni deri të gjenitë poshtë, duke përçuar fisnikëritë më të mëdha të Melankolive. Por, në të vërtetë, një poet i madh asnjëherë nuk është “i pushtuar” nga demoni. Kur bëhet më i fuqishëm, ai bëhet, dhe është, një demon, veç nëse zgjohet prapë. “Pushtimi çon në identifikim total,” vëren Angus Fletcher. Duke u kthyer kundër Sublimes së pararendësit, poeti i ri i fuqishëm hyn në procesin e demonizimit, një Kundërsublime, funksioni i të cilit sugjeron zgjimin relativ të pararendësit. Kur efebi demonizohet, pararendësi i tij medoemos humanizohet dhe një Atlantik i ri vërshon jashtë nga qenia e transformuar e poetit të ri. Sublimja e një poeti të fuqishëm nuk mund të jetë Sublimja e lexuesit, veç nëse jeta e secilit lexues në të vërtetë është gjithashtu një Alegori Sublime. Kundërsublimja nuk shfaqet si kufizim ndaj imagjinatës që teston aftësinë e vet. Në këtë transportim, objekti i vetëm i dukshëm, i eklipsuar apo i shpërbërë, është imazhi i gjerë i pararendësit dhe mendja është tërësisht e lumtur të kthehet prapa te vetvetja. Ajo e Burke-t është Sublimja e lexuesit: një Tmerr tërheqës, me, siç e shpreh Martin Price, “kundërkuptim të vetëruajtjes.” Lexuesi i Burke-t i nënshtrohet keqardhjes, pasi që refuzon të përshkruajë; ai ka nevojë të shohë vetëm themelet më të papërcaktuara. Në demonizim, vetëdija poetike e shtuar vështron themele të qarta dhe i nënshtrohet prapa përshkrimit, pasi që i është nënshtruar së tepërmi keqardhjes. Por ky “përshkrim” është një përpjesëtim i rishikuar, vizion demonik, në të cilin Origjinali i Madh mbetet i madh por e humb origjinalitetin e tij, duke ia nënshtruar atë botës se hyjnores, sferës së veprimit demonik, në të cilën tani është reduktuar madhështia e tij. Demonizimi apo Kundër-Sublimja është luftë ndërmjet Krenarisë dhe Krenarisë dhe për një çast fuqia e më të riut fiton. Si një teoricien i nënvlerësimit, do të ndalesha këtu nëse mundëm, për të zhvilluar Kundërsublimen si një formë në vete, pa mbështetjen e 246
K R I T I K A
teologjisë negative. Por nuk ka demonizim pa një ndërhyrje të profetizimit dhe asnjë shpjegim i kësaj fuqie rishikuese nuk mund ta përjashtojë idenë e Shenjtërisë. Secili poet i mirë do të dëshironte të thoshte, bashkë me Blake dhe Whitman, se gjithçka që jeton është e shenjtë, por Blake dhe Whitman ishin aq shumë të demonizuar sa për të mos qenë përfaqësues. Në përgjithësi, ekziston një kontekst, kundër të cilit hyjnorja shkëlqen përpara. Ky kontekst është një boshllëk, i zbrazur apo i larguar nga vetë poetët, derisa shkëlqimi na kthen te të gjitha brengat e parashikimit. Efebi e kupton parashikimin fillimisht kur e kap energjinë tme rruese të pararendësit të tij, duke qenë përnjëherësh Tjetri i Plotë dhe forcë zotëruese. Të kuptuarit e tillë, që në fazat e tij të hershme duket më shumë si dhuratë e hamendësimit sesa e parashikimit, është i pavarur nga vullneti dhe prapëseprapë është krejtësisht i vetëdijshëm. Për të hyjnizuar madhështinë që tashmë ekziston bëhet bekim i përzier kur ka një ankth të thellë nëse është bërë vërtet vetvetja. Megjithatë, kjo ndjenjë e madhështisë do të provonte të ishte një gabim rreth jetës, është e nevojshme për një poet që si poet duhet të arrijë imagjinatën këtu, duke mohuar tërë humanizmin e imagjinatës. Mençuria e fuqishme e Nietzches është e përshtatshme: Nëse, në tërë atë që e bën, ai konsideron paqëllimsinë përfundimtare të njeriut, veprimi i tij merr në sytë e tij karakterin e rrënuar. Por ndjenja aq e humbur sa humanizmi (dhe jo vetëm si individ) derisa e shohim lulen e vetme të natyrës të fishkur, është ndjenjë mbi të gjitha ndjenjat. Por, kush është i aftë për të? Sigurisht vetëm një poet, dhe poetët gjithmonë dinë si ta ngushëllojnë vetveten.
Mohimi i pararendësit asnjëherë nuk është i mundshëm, derisa asnjë efeb nuk mund të jetë në gjendje t’i dorëzohet, madje as për një moment, instinktit të vdekjes, për shkak se parashikimi poetik nënkupton pavdekësinë letrare dhe secila poezi mund të definohet si shmangie e vdekjes së mundshme. Rruga e njeriut që e çon atë nëpër mohim është një akt themelor, akt i ndrydhjes, në të cilin njeriu vazhdon të dëshirojë, mbetët qëllimore, sidoqoftë e mohon dëshirën apo synon ndonjë argëtim të vetëdijshëm në mendjen e tij. “Mohimi ndihmon vetëm në asgjësimin e pasojave të shtypjes – fakti se tema e imazhit në fjalë nuk ka mundësi 247
të futet në vetëdije. Rezultati është një lloj pranimi intelektual i asaj që është shtypur, megjithëse në të gjitha vetitë themelore shtypja vazhdon pa pushim.” Ky formulim Frojdian është dështimi i saktë i demonizimit dhe shënon një kufi tjetër që asnjë poet i fuqishëm nuk mund t’ia lejojë vetës ta pranojë. Çfarë saktësisht është “demonizimi” që e shndërron efebin në një poet të fuqishëm? Ndonjë vetëdije që nuk do të mohojë nuk mund të jetojë me parimet e realitetit. Por, nevoja për të vdekur nuk do t’ia lejojë vetes të jetë e shmangur përgjithmonë dhe njerëzit nuk mbesin njerëz pa përmbajtje, megjithëse fuqimisht të përmbajturit kthehen. Ligji i Kompensimit i Emersonit, “asgjë nuk shkon për asgjë,” ndihet madje edhe nga poetët, pavarësisht momenteve të tyre të shkurta, në të cilat vërtet ata janë perëndi çliruese. Çfarëdo që është Shpirti, nuk mund të ketë çoroditje polimorfike të Shpirtit dhe një ndrydhje e shmangur prodhon vetëm ndrydhje tjetër. “Demonizimi,” te poetët, nuk mund të ndahet nga ankthi nga ndikimi dhe kjo është, mjerisht, identitet i vërtetë dhe jo ngjashmëri. Tmerri i lexuesit të Sublimes dhe në Sublimen është i ndeshur te ankthi i çdo poeti të fuqishëm pas ndriçimit nga dhe në Kundërsublimen. Emersoni, profeti i patejkalueshëm i Sublimes amerikane (që gjithmonë është Kundër -Sublime), do të protestonte më së bukuri kundër murmurimës sonë të trishtuar, që para se gjithash ekziston ende universi i vdekjes, bota jonë: “... Tërë ajo që e quani botë është hija e asaj substance që jeni ju, krijesa e përjetshme e fuqive të të menduarit, e atyre që janë të varur dhe atyre që janë të pavarur nga vullneti juaj... Ju më mendoni si një fëmijë të rrethanës sime: Unë e krijoj rrethanën time.” Me respekt të dashur, studiuesi i keqinterpretimit duhet ta kthejë murmuritjen: “Posi, posi, por nëse kjo rrethanë është pozita e poetit, e rrethuar nga qarku i gjallë i pararendësve, atëherë hija e substancës suaj takohet dhe përzihet me një Hije më të madhe.” Shelley, me balancën e tij karakteristike angleze, mund të citohet kundër Emersonit këtu: ... Një poet i madh është kryevepër e natyrës, të cilën të tjerët duhet ta studiojnë. Ai, aq lehtë dhe me mençuri, përcakton se mendja e tij nuk duhet të jetë më pasqyrë e tërë asaj që është e dashur në universin e dukshëm, derisa e përjashton nga soditja e tij të bukurën që ekziston në veprat e një bashkëkohësi të madh. Shtirja e bërjes së kësaj do të ishte mundësi e madhe; efekti, madje edhe në të, do të ishte i tendosur, i 248
K R I T I K A
panatyrshëm dhe i paefektshëm. Poeti është një produkt i përzier i fuqive të tilla të brendshme, derisa e modifikojnë natyrën e të tjerave; dhe nga ndikimet e tilla të jashtme ngacmon dhe mbështet këto fuqi; ai nuk është një por të dy. Mendja e secilit njeri, në këtë aspekt, është e modifikuar nga të gjitha objektet e natyrës dhe artit; nga secila fjalë dhe secili sugjerim që ai ndonjëherë ka pranuar të veprojë në vetëdijen e tij; është pasqyra në të cilën janë të reflektuara të gjitha format dhe në të cilën ato përbëjnë një formë. Poetët, jo ndryshe prej filozofëve, piktorëve, skulptorëve dhe muzikantëve, janë, në një kuptim, krijuesit dhe, në tjetrin, krijesat e epokës së tyre. Nga kjo varësi kryelartët nuk ikin.
Varësia e Shelleyt, siç e dinte ai, ishte ndaj pararendësit që e kishte krijuar (po aq sa secili e kishte bërë, madje edhe Rousseau) Shpirtin e Epokës. Përkundër Wordsworthit, Shelley u be poet i fuqishëm, që nga ‘Alastori’, nga një lloj i ri i arratisjes kërkimore, një lëvizje në rritje, në të cilën sidoqoftë Shpirti ishte hedhur poshtë dhe ishte flakur jashtë. Demonizimi i Shelleyt kësisoj ishte ngritur dhe përmbysur dhe më shumë se çdo poet tjetër (madje edhe se Rilke) Shelley na detyron ta shohim atë në shoqërinë e engjëjve, partnerët demonikë të kërkimit të tij për totalitetin. Paul de Man, duke e shpjeguar Binswangerin, flet për “mundësinë imagjinative të asaj që mund të quhet një rënie përpjetë,” dhe rënien pasuese, “mundësinë e rënies dhe nga dëshpërimi që vijon nga këto momente të arratisjes,” apo siç e kam quajtur unë me ashpërsi kenosis. Verstiegenheit (apo ‘Ekstravaganca’, siç e përkthen me mendjemprehtësi Jacob Needleman, duke u mbështetur në kuptimin rrënjësor të “bredhjes përtej kufijve”) Binswangeriane është futur nga de Man si një rrezik i dallueshëm imagjinativ; por rënien përpjetë ne mund ta dallojmë si proces, ndërsa Ekstravagancën si madhështinë që vjen pas. I hedhur tutje nga lavdia dehëse e pjesëmarrjes në forcën e pararendësit, efebit i duket (vetvetja) sikur po ngrihet në ajër, një përvojë e frymëzimit që e braktis atë në lartësi, i ngritur në një Ekstravagancë që është “dështim i marrëdhënies ndërmjet lartësisë dhe gjerësisë në kuptimin antropologjik.” Kjo është ekzistenca njerëzore e shkuar shumë larg, melankolia e veçantë e poetit, e përfaqësuar çuditërisht për Binswangerin nga ‘Solness’ e Ibsenit, i cili mezi duket i përshtatshëm për ta zgjeruar idenë e shpërpjesëtimit. 249
Përmbledhja e Binswangerit është e dobishme nëse e lexojmë së prapthi; shpëtimi nga Ekstravaganca, thotë ai, është i mundshëm vetëm përmes “ndihmës nga jashtë.” Le të pajtohemi se një poet i fuqishëm, si poet, nga përcaktimi është përtej “ndihmës së huaj,” dhe thjesht si poet do të shkatërrohej nga ajo. Ajo çfarë sheh Binswanger si patologji është thjesht shëndeti i keq apo madhështia e realizuar e poetit të arrirë. Van Den Berg, në një ese befasuese mbi rëndësinë e lëvizjes njerëzore, i vendos tri fusha që prodhojnë një kuptim të tillë: peizazhi, vetvetja, shikimi i tjetrit. Nëse e kërkojmë rëndësinë e lëvizjes poetike, në kuptimin e mbartjes së poemës dhe gjesteve, madje edhe kur flasim për gjestet e njeriut, kjo zhvendoset në: ndarje, solipsizëm dhe në shikimin e imagjinuar të pararendësit. Për ta përvetësuar peizazhin e pararendësit, efebi duhet ta largojë atë tutje nga vetvetja. Për të arritur një vete më shpirtërore sesa të pararendësit, efebi bëhet domosdo më solipsistik. Për të shmangur shikimin e imagjinuar të pararendësit, efebi kërkon ta kufizojë atë në horizont, që në mënyrë të pandreqshme e rrit shikimin, në mënyrë që rrallë të mund të arratiset. Sikurse një fëmijë i vogël që beson se prindërit e tij mund ta shohin nëpër qoshe, ashtu edhe efebi e ndien një shikim magjik që e shoqëron në çdo moment. Shikimi i kërkuar është miqësor apo i dashur, por shikimi i druajtur nuk e pranon apo e shpërblen efebin në mënyrë të pamerituar me dashurinë më të madhe, e tjetërson atë nga sferat e poezisë. Duke lëvizur nëpër peizazhe që janë të heshtura, apo nëpër gjëra që i flasin më pak apo më këmbëngulshëm sesa i kanë folur pararendësit, efebi e kupton gjithashtu vlerën e anës së brendshme në rritje, një shkëputje më e madhe nga gjithçka gjithëpërfshirëse. Humbja është nga reciprociteti me botën, aq sa krahasohet me ndjenjën e pararendësit të të qenët burrë, të cilit i kanë ecur të gjitha gjërat. Vrulli i demonizimit është drejt Kundër-Sublimes, apo çfarë fatalistët post-Freudian si Marcuse dhe Brown dukshëm shpresojnë ta kenë parasysh kur flasin për atë që Freud-i e ka quajtur kthim të ndrydhjes. Shelley, sikurse të gjithë poetët e fuqishëm, ka mësuar më mirë (si poet, ndoshta jo si njëri), e më mirë se ndonjë poet tjetër na tregon se ndrydhjet nuk mund të kthehen, jo së paku në poezi. Për shkak se çdo Kundërsublime është e mbështetur nga një ndrydhje e re dhe më e madhe sesa Sublimja e pararendësit. Demonizimi tenton të zgjerojë fuqinë e pararendësit në një burim më të madh se i tij, por në mënyrë pragmatike e bën pasardhësin më shumë 250
K R I T I K A
demon dhe pararendësin më shumë njëri. E vërteta më e errët e historisë poetike të pas-Iluminizmit është pothuajse tepër e thartë për shijen tonë njerëzore dhe e tërë tepria dialektike e Nietzsches nuk ka arritur të fshehë të vërtetën që ne e shmangim për të mirën shoqërore të akademive. Demoni në secilin prej nesh është i Vonuari; Edipi i verbuar është njeriu, koherenca e përgjithshme që e di se jeta nuk mund të justifikohet si një fenomen estetik, madje edhe kur kjo jetë është tërësisht e sakrifikuar ndaj fushës së estetikës. Schopenhauer, dhe jo Nietzsche, e mban nderin këtu për konfrontimin me të vërtetën, siç do të mund ta ketë ditur Nietzsche, madje edhe në ‘Lindja e tragjedisë’, ku ai tenton ta kapërcejë pararendësin e tij të errët përmes një përgënjeshtrimi të drejtpërdrejtë. Kush mund të dështojë të perceptojë në përshkrimin e Schopehauerit të poezisë lirike, thotë Nietszche, që është e prezantuar si një art asnjëherë i realizuar në tërësi? Kënga autentike – për Schopenhauerin – tregon një gjendje të mendjes të përzier dhe të ndarë ndërmjet gatishmërisë së dukshme dhe soditjes së pastër. Si një djalë demonik, Nietzsche me elokuencë, nuk pranon se individi orvatës që kërkon qëllimet e tij egoiste është vetëm një armik i artit dhe jo burim i tij. Për Nietzschen, njeriu është artist vetëm deri në atë shkallë sa ai është i lirë nga vullneti individual “dhe është bërë mjet, nëpërmjet të cilit Subjekti i Vërtetë i thur lavde shpengimit nga iluzioni të vetë Subjektit të Vërtetë.” Freudi, në shpirtmirësinë e tij, e ka ndjekur Nietzschen e hershëm në idealizmin e lartë të tij, por koha e ka treguar dijen më të madhe të Schopenhauerit. Çfarë është Subjekti i Vërtetë përpos shtypjes? Egoja nuk është armike e artit, por më shumë është motër e trishtuar e artit. Subjekti i vërtetë i Artit është kundërshtari i madh i artit, Engjëlli i tmerrshëm i fshehur në id, sepse idi është iluzion i madh që nuk mund të rifitohet. Mëkati origjinal i artit, siç e jep shembull aq mrekullueshëm Nietzsche, është se një Gjuhë e rreme vegjeton përfund natyrës, apo të përdorim më pak gjuhë Blakeane, se asnjë artist nuk mund ta falë origjinën e tij si artist. Vizioni i Freud-it i ndrydhjes thekson se harresa është gjithçka pos proces çlirues. Secili pararendës i harruar bëhet gjigant i imagjinatës. E tërë ndrydhja do të jetë e shëndetshme, por vetëm një zot është i aftë për të. Çdo poet kërkon të bëhet zoti çlirues i Emersonit dhe gjatë zhvillimit secili poet dështon. Në vizionin e krishterë, faji ynë rritet nga ndrydhja e natyrës sonë të lartë apo trashëgimia morale. Në vizionin Freudian, faji ynë 251
buron nga ndrydhja e instinkteve, pengesë e natyrës së ulët. Në vizionin poetik, faji vjen nga ndrydhja e natyrës sonë të mesme, sfera ku morali dhe instinktet duhet të takohen dhe ta përfshijnë njëri-tjetrin. Demonizimi, që fillon si një fuqi rishikuese e depersonalizimit të pararendësit, mbaron nga triumfi i dyshimtë i nënshtrimit ndaj tij të tërë sferës së mesme apo të humanizmit të thjeshtë të efebit. Sa i përket pararendësit, poeti i vonuar e detyron vetën ndaj një ndrydhjeje të freskët, si morale ashtu edhe instinktive. Një prej paradokseve të çmendura të poezisë postmiltoniane në anglisht është se Miltoni paraqitet (dhe ndoshta ishte) i liruar nga faji, si nga ai moral, ashtu edhe nga faji instinktiv, kur krahasohet me Blaken, Wordsworthin, Shelleyn, apo madje me Keatsin midis pasardhësve të tij më të mëdhenj. Kur Shelley e rishkroi odën “Aluzionet” si himn të tij të bukurisë intelektuale, ai kaloi nëpërmjet demonizimit që e dogji atë, moralisht dhe instinktivisht, me një program tepër të thellë madje për shpirtin e tij trimërisht të paepur dhe të shpejtë për ta shpëtuar. Poemat e fuqishme që në mënyrë shumë eksplicite rishkruajnë poemat e pararendësve tentojnë të bëhen poema të shkëmbimit dhe shkëmbimi nuk është një fenomen estetik, madje edhe kur tjetri është duke lëvizur nga Apolloni te Dionisi, apo kthehet mbrapa. Këtu është e rëndësishme të mbahet mend një nga shkatërrimet më të mrekullueshme të Nietzsches të mprehtësisë së tij qendrore: Derisa transporti i gjendjes dionisiake, me dyshimet e veta të të gjitha barrierave të zakonshme të ekzistencës, zgjat, mban me vete një element Lethean, në të cilin gjithçka që është përjetuar nga individi është fundosur. Kjo humnerë e harresës ndan realitetin e përditshëm nga ai dionisiak. Por sa më shpejt që ai realitet i përditshëm futet në vetëdije edh një herë është i vështruar me neveri dhe pasoja është asketike, me gjendje mendore të pavullnetshme. Në këtë pikëpamje, e tërë prurja ka humbur dhe çmimi i transportit është një zmbrapsje, të cilën sfera estetike nuk mund ta përmbajë. Nga emërimi i një zoti, Whitman kalon në indinjatë që parandalon çfarëdo emërimi: 252
K R I T I K A
Nëse fillojmë prapë me idenë e Freud-it se tradita është “e barasvlershme me materialin e ndrydhur në jetën mendore të individit,” atëherë funksioni i demonizimit është si duhet për të shtuar represionin, duke absorbuar pararendësin më shumë në traditë sesa individualiteti i tij trimërues duhet t’ia lejojë të absorbohet. Nietzsche e lartëson Edipin si një ekzemplar tjetër të dijes dionisiake sepse ai e thyen “fjalën magjike të së tashmes dhe së ardhmes, ligjin e ashpër të individualizmit,” por këtu ironia Nietzscheane është me sa duket më dialektikja. Efebi duke u mundur dhe duke e demonizuar të kaluarën nuk është Edipi parashikues, i cili mund të shohë, por Edipi i verbër, i errësuar nga zbulimi. Demonizimi, sikurse të gjitha mitizimet e baballarëve, është një lëvizje individualizuese e marrë nga tërheqja nga vetvetja, me çmim të lartë të dehumanizimit. Çfarë Sublime mund të kompensojë për dhunë kundër vetvetes? Edipi i verbër është ekuivalent i perëndisë së gjymtuar farkëtar, Vullkanit apo Thorit apo Urthona, megjithëse verbimi apo sakatimi i tillë janë lëvizje tredhëse që kthehen prapa nga dëmtimi i plotë i aftësisë imagjinuese. Demonizimi, si një fuqi rishikuese, është një akt vetëgjymtues, i menduar për të fituar dije nga një lojë në humbje të fuqisë, por më shpesh me pasoja në humbjen e vërtetë të fuqive të krijimit. Është një gjest fals Dionisiak që e redukton lavdinë njerëzore të pararendësit, duke ia kthyer të gjitha fitoret e tij të vështira botës demonike. Kështu Nietzsche na ka thënë, në shikimin e tij kritik ‘Lindja e tragjedisë’, kur e kishte refuzuar vizionin rinor të një bote “që duket, në çdo moment, si një zgjidhje e suksesshme e tensioneve të vetë Zotit, si një vizion gjithmonë i ri, i projektuar nga ai vuajtës i madh, për të cilin iluzioni është gjendja e vetme e mundshme e shpengimit.” Freudi njerëzishëm e pa kompleksin e Edipit vetëm si një fazë në zhvillimin e karakterit, për t’u zëvendësuar nga uberich (superego) si censor racional-komik. Sidoqoftë, asnjë poet nuk e përmbush një zhvillim të tillë dhe prapëseprapë mbetet poet. Në imagjinatë, faza Edipiane zhvillohet së prapthi, për të përmirësuar dhe për të bërë tashmë më të pazhvilluar idin. Formula e demonizimit është: “Ku ka qenë uni i babait tim poetik, aty ai duhet të jetë,” apo më mirë, “aty uni im është, më afërsisht i përzier me atë.” Ky është Romantizëm si studim i nostalgjive, ëndërr primitive e aq shumë ndjeshmërive të larguara lavdishëm. 253
Të demonizosh është të arrish atë fazë të mëparshme të organizimit psikik, ku çdo gjë e zjarrtë është ambivalente, tashmë për ta arritur me ndryshimin që e bën të mundshme një poemë, çoroditja e paracaktuar e një vetëdijeje të dyfishtë tërësisht e përqendruar në vlerën mbijetuese poetike të shformimit të tërë asaj që i takon së kaluarës. Asgjë nuk mund të vazhdojë tutje nga agresioni spontan sesa çfarë po shpreh me demonizim dhe ende duken paksa të dyshimta. Aq shumë këngë të triumfit, fillojnë të shfaqen rituale të ndarjes, të cilat një lexues i matur mund të pyesë vetën nëse një poet vërtet i fuqishëm ka ndonjëherë ndonjë kundërshtar përtej vetes dhe pararendësit të tij më të fuqishëm. Ja ku e kemi Collinsin, duke e kërkuar Frikën, megjithëse kujt duhet t’i frikohet përpos vetvetes dhe John Miltonit? Ty, të cilës bota e pacaktuar, Me gjithë format e hijezuara, të është ekspozuar; Që sheh, e tmerruar, skenën jo të vërtetë, Derisa trilli heq velin ndërmjet: Ah frikë! Ah frikë e tërbuar! Të shoh, të shoh duke u afruar. ......................................... ......................................... E mbështjellë me velin tënd të errët, mbretëreshë incesti Psherëtimën e trishtuar biri dhe burri i saj e dëgjuan, Kur njëherë e vetmuar e theu skenën e heshtur, Dhe ai, fatkeqi i Tebës, s’u duk më pastaj. ........................................................... ........................................................... Fuqi e errët, me butësi ngjethëse të nënshtruar me kujdes, Bëhu imja për t’i lexuar vizionet e vjetra Që bardët e zgjuar ty t’i kanë treguar: Dhe nëse has në pamjen time të shuar, Secilën përrallë të çuditshme mbaje për të vërtetë....
Këtu Frika është demoni i vetë Collinsit (sikurse vështron Fletcher), çmenduria poetike që e shenjëzon atë në rënien ngjitëse të Ekstravagancës. Duke u konfrontuar me demonin, Collins luhatet ndërmjet Edipit profet 254
K R I T I K A
dhe Edipit të verbër, duke e përdorur gjuhën dhe ritmet e ‘Penseroso’ të Miltonit për të demonizuar pararendësin, për të vendosur bukurinë fatale të Miltonit, ku vetëm ai, idi, mund të jetojë. Sidoqoftë, me çfarë çmimi Collins e merr këtë ngazëllim të pacaktuar, këtë Sublime të errët! Poema e tij është një me shtypjen më të thellë të humanizmit të tij dhe me saktësi profetizon patosin e tmerrshëm të fatit të tij, për të na bërë ta kujtojmë atë gjithmonë, me të gjitha dhuntitë e tij, sikurse “Collinsi i mjerë” i Dr. Johnsonit. Pjesa më e madhe e asaj që e kemi quajtur çmenduri apo ‘bilanc i rrezikshëm’ i Bardëve të Ndjeshmërisë ishte thjesht ushtrimi i tyre i kësaj mbrojtjeje të rrezikshme, fuqia rishikuese e demonizimit. Historia e zakonshme e Ndjeshmërisë reduktohet në nënvlerësimin kokëfortë të poezisë tepër vetëdijesuese post Miltoniane. Aq shumë Sublime e messhekullit tetëmbëdhjetë është përfshirë nga ky ankth i ndikimit, saqë duhet të pyesim veten nëse Sublimja e rigjallëruar ishte më shumë se përzierje e shtypjes dhe kremtim i çoroditur i humbjes, ndonëse mund të rritet nëpërmjet vazhdimësisë së regresivitetit dhe vetëmashtrimit. Megjithatë, më shumë sesa mbartja e Sublimes e Thomsonit, Collinsit, Cowperit është vënë në rrezik nga informatat tona të mbledhura. Çfarë të themi për Kundërsublimen e Blaket dhe Wordsworthit? A është e tërë ekstaza, hapi i fundit përtej, e vizionit romantik vetëm një intensitet i shtypjes i pakrahasueshëm më parë në historinë e imagjinatës? A është Romantizmi para së gjithash vetëm zbehje e Iluminizmit dhe poezia e tij profetike vetëm një terapi e gënjeshtërt, jo aq një fiksion shpëtues sesa gënjeshtër e pavetëdijshme kundër përpjekjes së vështirë humane të mbajtjes së një mesi ndërmjet ekzistencës instinktive dhe tërë parimeve morale? Nëse ka përgjigje për këto pyetje, ato nuk do të jenë më pak dialektike sesa vetë pyetjet apo sesa Pyetësori idiot brenda nesh që në heshtje bën komplote me të gjitha pyetjet e tilla si keqdashje pragmatike. Më mirë ta kujtojmë vizionin e babait tonë Abraham, kur “një tmerr i errësirës së madhe ra mbi të,” dhe çfarë ishte më therëse e poetëve të Ndjeshmërisë ishte detyruar të nxirrte nga ajo. “Dhe kaloi, kur dielli perëndoi dhe u bë errësirë, shoh një stufë tymuese dhe një llambë në flakë që kaloi ndërmjet atyre pjesëve.” Christopher Smart, në errësirën e tij, së pari bërtiti: “Një vend i nxehtë do të shfaqet në fund, sipas vizionit të Abrahamit,” dhe 255
pastaj shton, i djegur nga shtypja e Engjëllit mbrojtës, një profeci më të devotshme: “Se HIJA është një Fjalë e dëlirë e Zotit, që nuk përsëritet deri kur nxehtësia të vijë.” Nga anglishtja: Alfred BEKA
256
K R I T I K A
Keneth Burke
Burke (1897 –1993) është teoricien letrar amerikan, që pati një ndikim të fuqishëm mbi filozofinë, estetikën, kritikën dhe teorinë retorike të shekullit të njëzetë. Si teoricien letrar, Burke ishte më i spikatur për analizat e tij të bazuara në natyrën e di jes. Për më tepër, ai ishte ndër të parët që hoqi dorë nga retorika tradicionale dhe që e shihte letërsinë si “veprim simbolik.” Për karrierën e tij, Burke u vlerësua nga Udhërrëfyesi i John Hopkins për Teori Letrare dhe Kritikë si “njëri prej kritikëve amerikanë më të sofistikuar teorikisht, më jokonformisti, më sfiduesi i shekullit të njëzetë.” Veprat e tij më të njohura janë: Kundër-Deklarim (1931), Drejt një jete më të mirë (1932), Retorika e “Betejës” së Hitlerit (1939), Filozofi e Formës Letrare (1941), Një gramatikë e motiveve (1945), Një retorikë e motiveve (1950), Retorika e religjionit (1961), Gjuha si veprim simbolik (1966), Dramatizmi dhe Zhvillimi (1972) etj. Përzgjedhja jonë, “Llojet e Kritikës” (1946), propozon një kritikë po aq të gjerë sa dhe vetë objekti që ajo kritikon. Burke na shpejgon se “të gjitha llojet e kritikës shërbejnë për qëllime të dobishme – dhe ato do të ishin edhe më të dobishme sikur kritiku të jetë sa më i qartë dhe i sinqertë që të jetë e mundur, në lidhje me qëllimet e tij. Por, secili lloj i kritikës duhet t’i shmanget me ndërgjegjësi tundimit të përkrahjes së një praktike të vetme kritike, duke i denoncuar në këtë mënyrë disa lloje të tjera si ilegjitime.
LLOJET E KRITIKËS Duke shqyrtuar me pak fjalë llojet e kritikës, nuk është ideja jonë t’i shpallim ndokujt ndonjë gjë të re që mund të ketë qenë e panjohur për të gjer më sot. Ne vetëm shpresojmë të arrijmë te ndonjë qartësim eventual që mund të dalë si rezultat i një vështrimi të tillë të përgjithshëm. Prandaj, më shumë jemi të interesuar ta shqyrtojmë një fushë të caktuar sesa të argumentojmë akëcilën metodë. Kritiku mund ta justifikojë zgjedhjen e metodës së tij në tri mënyra: (1) me anë të argumenteve teorike që përcaktojnë natyrën e saj si dhe fushën e zgjedhjes së tij (2) me anë të demonstrimeve praktike të metodës në 257
veprim; (3) duke dëshmuar se metoda e tij mund të shërbejë si kontribut moral mbi vlerën e saj dhe si tipar dallues (që do të thotë, ta argumentojë atë si përfitim kulturor, mjet jetese, mjet të reformave politike, etj.) Shpeshherë, kategoria e tretë e justifikimeve është e paklasifikueshme, e cila e konsideron vitalitetin si burim të premtimeve të vërteta dhe të rreme të shpërblimit individual (shoqëror, profesional, financiar, seksual etj.), interesa këto të cilat nuk njihen ose nuk pranohen formalisht. Në qoftë se kritiku nuk sfidohet, atëherë këto motive të paklasifikueshme mund të paraqiten si finesa të tonit që tregon se, personat që kanë njohuri për të, e marrin një gjë të tillë si të mirëqenë; ndërkaq kur kritiku sfidohet, ai do të demonstrojë një rigorozitet më të madh sesa mund të kërkojë çështja në fjalë. Kjo kategori e tretë motivesh, e cila zakonisht mbron vetveten ose nga misteri i propozimeve ose nga dominimi i pasionit, duke shtuar kompleksitetin e veprës së një shkrimtari, është po aq legjitime sa dhe dy të tjerat, për aq kohë sa shfaqet në mënyrë të sinqertë. Sa më e madhe të jetë hapësira dhe thellësia e gjykimeve rreth asaj që kritiku mund të jetë i qartë e i sinqertë, aq më tepër ai përmbush detyrën e tij si kritik. II.
KRITIKA E JASHTME Kritika Gjenetike Problemi me marrëdhënien ndërmjet poezisë dhe fushës së saj jo-poetike apo jashtë-poetike. Duke qenë se poezia është veprim i faktorit njerëzor në një tablo kalimtare, atëherë ekziston arsye e fortë që të trajtohet, qoftë marrëdhënia ndërmjet veprimit dhe tablosë (kritika historike, mjedisore), qoftë marrëdhënia ndërmjet veprimit dhe mjetit veprues (kritika psikologjike). Këtu mund të futet edhe një hap tjetër: Kritiku në fillim fare, mund të pyesë se si tabloja ndikon në vetëdijen e mjetit veprues dhe më pas, se si forcat e caktuara të vetëdijes arrijnë shprehjen e tyre përkatëse poetike. “Në parim,” unë nuk mund të vërej asnjë kundërshtim legjitim ndaj pyetjeve të tilla. Për shembull, arti që krijohet nën kushte primitive, është 258
K R I T I K A
dukshëm i ndryshëm nga arti që krijohet nën kushte tejet të sofistikuara, dhe kjo gjithashtu vlen edhe për kultet e sofistikuara të “neo-primitivizmit.” Ngjashëm, figura e poetit, temperamenti dhe besimet, duhet të mendohen si motive në veprën e tij, sado shumë që do të na duhej të heqnim dorë nga një ngjashmëri e dukshme e njërës me tjetrën, pra, ndërmjet karakterit të poetit si qytetar dhe karaktereve të veprës së tij si poet.
Megjithëkëtë, një kritikë e tillë shpeshherë është treguar mjaft naïve në përzgjedhjen e saj të shprehjeve, si dhe në dështimin e saj për të njohur rrugët mbi të cilat këto shprehje drejtojnë por edhe kufizojnë kërkesat e saj. Shpeshherë një përzgjedhje midis terminologjive të tilla më së miri justifikohet përmes llojit të argumentit tonë të tretë: kërkesës për interesa të jashtme (sikur në rastet kur të këqijat e kapitalizmit citohen si bazë e një rëndësie të veçantë të kritikës marksiste në ditët e sotme, apo kur laicizmi i shërimit për shpirtin e sëmurë, merret si bazë për favorizimin e një qasjeje psikanalitike për letërsinë). Gjithashtu, raportet historike dhe psikologjike sot justifikohen me arsyetimin se, vëmendje të reja në këto fusha ofrojnë mundësi të reja zhvillimi. Kritika Rezultative: Kritika gjenetike kishte të bënte me shkaqet e mundshme jashtë letrare të poezisë. Ndërkaq, kritika rezultative ka të bëjë me pasojat jashtëletrare. Ajo merret me raportin veprim-veprues, ose po deshët, me një raport veprim-pësim: reagimin që poezia ngjall te dëgjuesi/lexuesi i saj. Një komplikim i mundshëm do të ishte studimi i pasojës mbi vetë poetin, në të shkruarit e poezisë së tij. Meqë në rolin e saj për të përsosur vetë mendimin e poetit, ajo mund të shërbejë si personifikim i përcaktuar për të zgjidhur problemet personale me anë të mjeteve simbolike apo rituale. Kritika psikanalitike është gjenetike kur merret me origjinën psikologjike të poezisë, por është rezultative kur e sheh poezinë si mjet simbolik për të zgjidhur problemet e personalitetit. Këtu kemi të bëjmë me pretendime të tilla, sipas të cilave poezia, në mënyrë të hapur apo fshehurazi, mund të shërbejë si ritual i fillesës, pastrimit, rilindjes, ekzorcizmit, përkujtimit, “ikjes dhe rikthimit” (sipas së cilës, njëri kthehet duke u transfiguruar nga
259
udhëtimi), edhe pse një listë e këtillë sugjeron se Rezultativja qëndron më afër kritikës së brendshme sesa gjenetike.
Shembulli klasik i kritikës rezultative gjendet në Republikë, ku Sokrati shtron pyetjen se cili lloj i artit do të ndihmonte më së shumti në formimin e qytetarëve idealë të Shtetit1 të tij ideal. Humanizmi i tipit të Babbitt - Foerster2, është tipik rezultativ. Sulmi i Michael Gold-it mbi Thornton Wilder3 (“Profeti i Krishtit Skofiar”), në mënyrë të qartë ilustron aspektin rezultativ të kritikës marksiste: ai sugjeron që arti i Wilder-it ndihmon që te lexuesi të formohet një qëndrim, të cilin Gold e konsideron moralisht (politikisht) të dyshimtë. Në të njëjtën kohë, ajo trajton edhe aspektet psikologjike dhe mjedisore të gjenetikës duke qenë se e bazon vlerën e vetëdijes në veprën e Wilder-it nga natyra e karakterit të tij si pjesëtar i një klaseje shoqërore dhe e bazon natyrën e klasës shoqërore te natyra e sferës ekonomike. Fjalë të tjera që mund të përdoren për shprehjen rezultative mund të jenë edhe “morale” apo “futuriste.” Kjo sepse kritiku shtron pyetjen se çfarë pasojash të shfaqura në të ardhmen, ka të ngjarë të kenë rezultuar në vetë poezinë apo në vlerat që ajo mishëron. Por kjo është një lloj parashikimi që mund të profetizohet pas ndodhisë: si në rastet kur kritiku mund të shtrojë pyetjen se si lexuesit e një epoke të mëhershme qenë ndikuar nga një vepër e caktuar apo nga ndonjë lëvizje letrare.
Probleme në lidhje me pranimin apo kundërshtimin nga ana e lexuesve, me situata jashtëletrare të cilat ndikojnë në reagime të këtilla dhe me përdorime jashtëletrare, të cilave mund t’i kushtohet mediumi i pastër poetik, mund të grupohen në kuadër të Retorikës. Që do të thotë se, kur ne pyesim, “Ç’është Retorika?”, mjafton të përgjigjemi: Shih Platoni, Republika, 3.386 – 410e dhe 10.595a – 608b.
1
Irving Babbitt (1865 – 1933) dhe Norman Foerster (1887 – 1972), kritikë letrarë amerikanë dhe mbrojtës në 1920at të “humanizmit të ri,” që ngulmonte se letërsia mishëronte vlera njerëzore universale. 2
Shkrimtar dhe dramaturg (1897 – 1975) tre herë fitues i Çmimit Pulitzer, Gold (1893 – 1967), shkrimtar dhe kritik marksist hebrejo-amerikan; “Wilder: Profet i Krishtit Skofiar” u botua në Republikën e Re, me 22 tetor, 1930. 3
260
K R I T I K A
“Retorika është arti i të bindurit,” dhe në këtë mënyrë ta elaborojmë këtë definicion. Por kur pyesim, “Çfarë përfshin Retorika?”, ne duhet të kërkojmë gjerësisht faktorët jashtëletrarë, të përfshirë në shprehjen dhe përdorimet e saj. Motivet konkurruese, individuale, të cilat ne i kemi quajtur “të paklasifikueshme”, gjithashtu do të paraqiteshin këtu. III.
KRITIKA E BRENDSHME Kritka Poetike: Kritika poetike, në kuptimin më të saktë (sikur te Poetika e Aristotelit), merret me poezinë si anëtare e një klase. Për shembull, në qoftë se poema është baladë, atëherë kritiku formulon metodat e baladës dhe i trajton baladat individuale, duke u bazuar në këto metoda. Rregullat teorike po ashtu mund të përdoren, për të gjykuar aspektet unike të cilat i shpreh poema, (në variacion) metodat e përgjithshme të llojit të saj.
Një problem i këtillë me një klasë poemash quhet e Brendshme, sepse metodat gjenden në zhanër, duke qenë, pra, të pranishme vetëm tek ata individë që kompozojnë zhanrin. Secila vepër ka mënyrën e vet të të shprehurit të metodave të caktuara: së këndejmi, një diskutim i atributeve të klasës, i konceptuar si i tillë, në të njëjtën kohë është edhe një diskutim mbi metodat themelore të veprës individuale.
Në epokën tonë tejet individualiste, nominaliste, duke u larguar kështu nga rëndësia e së njohurës (familjares), Poetikja në kuptimin më rigoroz të fjalës, nuk shkruhet shpesh. Gjithashtu ekziston dhe një mënyrë tjetër (pothuajse analoge në teorinë letrare me rrugën prej Aquinas gjer te John Duns Scotus në teologji), përmes së cilës ne mund ta konceptojmë zhanrin në kuptim më të individualizuar. Kështu, ne mund të flasim për artin poetik të dikujt, metodat tipike për llojin e vet të veçantë të të shkruarit. Sepse, jo vetëm që mund të kishte metoda të “romanit” në përgjithësi, por gjithashtu, 261
në kuptimin më të ngushtë të fjalës, do të kishte edhe metoda të “romanit historik”, të “romanit psikologjik” apo “romanit eksperimental” etj. Dhe së fundi, edhe metoda për “romanin Flauberian”, apo “romanin Xhojsian” etj. Në këtë mënyrë ne përfundimisht do të mund ta thjeshtonim konceptin e klasës gjer në atë pikë sa secila vepër të jetë një klasë më vete, që ndjek rrugën e vet unike, metodat e veta të veçanta të brezit që ia kërkon të merren parasysh, sui generis. Kjo renditje zhvendoset çdo herë e më larg gjersa poema individuale të trajtohet si “familje”, me pjesët e saj gjithë pjesëmarrëse, secila sipas natyrës së vet, në identitetin familjar. Poetikja në këtë kuptim të ngushtë, në aspektin e metodave dhe rregullave teorike përmbush idealet e portretizimit individual, të cilin Impresionisti e shpreh në lidhje me karakterin apo personalitetin. Në kuadër të Poetikes, ne duhet gjithashtu t’i përfshijmë edhe librat që flasin për metodat e ndonjë mjeshtrie të caktuar, librat “se si shkruhet” për dramaturgjinë, metrikën, tregimin etj.
Fusha mund të zgjerohet për të përfshirë edhe diskutimin mbi çdo element që kontribuon në efektivitetin e veprës. Poetika e Aristotelit, për shembull, prek aspektin e katarzës së tragjedisë; dhe në të njëjtën mënyrë mund të thuhet se psikoanaliza i kontribuon Poetikës përderisa i ofron metodikalitete të reja - trajtimit të kësaj çështjeje. Kjo është një fushë mbi të cilën Rezultativja vepron mbi Poetiken. Recensioni:
“Kronika” rreth një libri. Teorikisht, recensioni është informacioni i paraqitur nga një njohës që e ka lexuar librin, për ata që nuk e kanë lexuar librin dhe të cilët duan të dijnë, në ia vlen të lexohet apo jo. Me fjalë tjera, është këshillë për blerësit, si një shënim i mallit: “Kjo ia vlen të blihet për hir të këtij apo atij investitori letrar.”
Recesioni ka për qëllim karakterizimin, duke vënë në dukje tiparet e spikatura të një vepre. Ka tri mënyra të të përmbledhurit të veprës nën diskutim: (1) përmbledhjen e përmbajtjes; (2) citimin e fragmenteve të veçanta, (3) përdorimin e mbiemrave “konkluzivë” që saktësojnë dhe vlerësojnë efektin 262
K R I T I K A
e librit. Edhe pse, për dallim nga Poetik-ja, recesioni nuk studion rregullat e zhanrit, ai, të paktën duhet të tregojë se cilit zhanër i përket vepra.
Në funksionin e vet primar, recensioni në fakt është “vlerësim paraprak.” Së dyti, është një shpjegues i përgjithshëm i një fushe, për lexuesin që do të mësonte rreth “esencës” së një libri, pikërisht sepse ai nuk e ka ndërmend ta lexojë atë, por dëshiron të informohet për arsye të aktualitetit. Recensioni, në një formë më të përgjithësuar, mund të na shpjerë tek vështrimi historik, duke bërë bashkë një numër recensionesh dhe duke kërkuar karakterizime që i adresohen shumicës. Zakonisht, në një mënyrë pak a shumë të rastit, recensuesi i një libri të caktuar ndikohet nga kjo logjikë e gjerë e përcaktimit, prandaj kalimthi mund t’ia caktojë veprës një vend në një grafikon më të lartë të zhvillimit letrar apo kulturor.
Për aq sa një recension është studimor, tipi i vlerësimit të përmbledhjes do të marrë më shumë vëmendje sesa ai i tipit të pastër informativ. Së këndejmi, përdorimi i “mbiemrave konkluzivë” mund të arsyetohet me më shumë citate dhe argumentime, për të demonstruar sferën e gjykimit të kritikut, sesa të lihen anash, siç ndodh shpesh me tipin e pastër informativ të recensionit, si pohime të kritikut që merren nga lexuesi në mirëbesim. Teorikisht, recensioni vlerësues duhet të ndjekë më tepër procedurën e Coleridge-it kur diskuton poezinë e Wordsworthit (në Biographia Literaria). Do të thotë, duhet të rendit të metat dhe meritat thelbësore të veprës, si dhe të demonstrojë secilën, me anë të citimit apo raportimit të saktë të materialit relevant. Gjithashtu ai duhet ta kompletojë modelin, aty ku është i zbatueshëm, pra, duke paraqitur në të meritat dhe të metat që burojnë nga i njëjti karakter themelor. Analiza Tekstuale:
Arti i interpretimit; komentimi funsional; analiza e detajuar. Vlerësimi i veçantë, i kryer nga studimi i pandërprerë dhe i hollësishëm i një vepre. Komentuesi kritik, si udhërrëfyes, vëren çdo gjë që ai e konsideron të rëndësishme: një efekt tingulli këtu, një imazh atje, ndonjë aluzion biografik apo historik, krahasimi i një vargu në një vend me një 263
varg diku tjetër, vlerësimi i ndonjë shprehjeje, interpretimi i një fragmenti të dykuptimtë, etj.
Në rastin më të keq, është vetëm një rezultat i faktit që, në lëndët e vlerësimit letrar, instruktori është i obliguar nën kontratë që të përmbushë një numër të caktuar orësh duke u marrë me vrojtimin e teksteve të përshkruara. Në rastin më të mirë, ajo mbështet vlerësimin e thellë të një objekti, gjer në pikën ku njëri fillon depërtojë apo të shohë, jo vetëm më thellë objektit, por përtej tij, në drejtim të përgjithësimeve rreth llojeve të artit dhe përsosmërisë artistike, madje edhe të parimeve të mendimit njerëzor dhe përvojës, në përgjithësi.
Gjithmonë duhet të ketë një matje të gjerë elasticiteti në analizën tekstuale; sepse teksti është dominues dhe vendosë kërkesat. Prandaj, ekziston një tundim që analisti të bëhet “i pandershëm”, duke dhënë vlerësime të ndryshme, dhe duke mos menduar për të ardhmen e përgjithësuar kritike. Dhe duke qenë se nuk është fare mashtrim për një komentues me përvojë që të shkëmbejë dhjetë fjalë teksti në dhjetë faqe vlerësimi, analiza tekstuale kërcënon të bëhet thjesht një akt improvizimi, përmes së cilës kritiku bën një përkthim të lirë të poezisë serioze në një kritikesë* (critickese) të papërpunuar. Recensioni dhe analiza tekstuale lëvizin në drejtime të kundërta, njëra drejt përmbledhjes sipërfaqësore, tjera drejt një rrëmuje mendimesh të shkujdesura, vlera e së cilës dobësohet me parimin e rikthimit të pakësuar. Sidoqoftë, shkathtësia në këto dy tipe është me dobi të madhe për të gjitha llojet e tjera të kritikës. IV.
SHKRIRJA E KRITIKËS SË JASHME DHE TË BRENDSHME Kritika e Kritikës: Të gjitha llojet e kritikës që i kemi shtjelluar na çojnë prapa te lloji përfundimtar, Kritika e Kritikës, e cila duhet të sigurojë bazën logjike 264
K R I T I K A
dhe procedurale për to. Këtu zënë vend të gjitha formulimet sistematike, përfshirë: diskriminimin, klasifikimin, metodologjinë, mundësinë dhe standardet e vlerësimit dhe të tjera të ngjashme. Dhe teorikisht, këtu duhet të ketë një terminologji, logjika e së cilës mund të bartet sistematikisht në vëzhgimet më të hollësishme të Analizës Tekstuale dhe Poetike.
Megjithëkëtë, ekziston gjithnjë një mospërputhje ndërmjet objektit tonë të vëzhgimit dhe mediumit, me anë të të cilit ne vëzhgojmë, edhe pse, ashtu si në këtë rast, objekti (poezia) dhe mediumi (kritika) janë që të dyja verbale. Raporti ndërmjet poezisë dhe kritikës këtu është disi analog me raportin ndërmjet “zbulesës” dhe “arsyes” në teologji. Poezia, e paraqitur si e tillë, është diçka suplementare, për nga natyra gjendet përtej shtrirjes së një interpretimi të pastër kritik: së këndejmi, në të njohurit e saj, ekziston gjithnjë diçka, të cilën studimi kritik nuk mund ta njëjtësoj (ashtu siç mund të ekzistojë, në një objekt fizik, diçka të cilën poezia nuk mund ta njëjtësoj). Poezia, si objekt i intuitës së kritikut, në këtë mënyrë vë gjithnjë një obligim, i cili nuk mund të përmbushet tërësisht, pra, për t’i sjellë faktet e poezisë tërësisht, brenda orbitës së termave të kritikut. Kritika e poezisë nuk është poezia (edhe pse, ndonjëherë kritiku duket sikur kërkon nga kritikët tjerë që, në njëfarë mënyre ata të trillojnë për të shkruar edhe njëherë poezinë, që të ofrojnë pikërisht të njëjtën cilësi përvoje që e shkakton vetë poezia, në një idiomë e cila njëherësh, edhe është edhe nuk është, kopje e origjinalit.) Edhe pse Kritika e Kritikës duhet të ofrojë, në përsosjen e vet ideale, ngjarjet prej të cilave mund të hartohen të gjitha llojet e tjera të kritikës, shpeshherë mospërputhja ndërmjet poezisë dhe kritikës zgjerohet gjer në atë pikë ku Kritika e Kritikës bëhet e kundërt me analizën e veçantë. Pastaj ajo priret për llojet e analizës që shërbejnë si “deklaratë me rregulla vepruese” për letërsinë dhe që nuk ofrojnë asnjë rrugë bindëse në fushën e kritikës së brendshme. Për aq kohë sa Kritika e Kritikës të mund të ofrojë kushte të cilat mund të shtrihen në mënyrë të plotë (jo me shtim absolut) nëpër të gjitha sferat e kritikës, ajo sjell kritikën e Jashtme dhe të Brendshme nën një
265
fokus të vetëm. Motivi për përpjekjen e arritjes së këtij fokusi shtrihet në faktin që, asnjë kritik në praktikën reale të mjeshtërsisë së tij, nuk ofron shembuj të ndonjërës prej këtyre llojeve, në pastërtinë e saj. Kritikët huazojnë në njëfarë mase, nga të gjitha llojet. Prandaj, ekziston gjithnjë një tërheqje në drejtim të Kritikës së Kritikës, si metodizim (rregullvënie) përfundimtar të çdo kritike. Estetika:
Këtu gjithashtu ka një shkrirje të kritikës së Jashtme me atë të Brendshme, edhe pse, disi në mënyrë jo të qartë. Kritika Estetike, në shikim të parë, duket tërësisht e Brendshme, duke qenë se ajo merret vetëm me poezinë si poezi. Megjithëkëtë, ajo identifikon parimin e Brendshëm të poezisë me një parim të Jashtëm, duke i bërë bashkë kështu, të dyja sferat, me anë të estetizimit të një termi jo-estetik. Ndjeshmëria, Intuita, Imagjinata, për shembull, janë të gjitha terma të cilët mbizotërojnë jashtë orbitës poetike; dhe si të tilla ato zakonisht do të merreshin si të Jashtme; por duke i identifikuar ato me esencën e poetikes, kritiku Estetik ia jep së Jashtmes një emër të Brendshëm. Sipas mendimit tim, shkrirja përfundimtare e dy sferave është më shumë e dukshme sesa reale. Por edhe në qoftë se lexuesi nuk pajtohet me mua për sa i takon vërtetësisë së shkrirjes, unë mendoj se ai do të mund të pajtohej me veprimin e veçantë dialektik të përfshirë (më sistematikisht i shprehur, mbase, në filozofinë e “Identitetit” të Schelling-ut, mbi shkrirjen e “Subjektit” dhe “Objektit”). Kritika Estetike ka mundësi të nxjerr në pah një kontrast të prerë dialektik ndërmjet Estetikës dhe Praktikës, Artit të Vlerës, me anë të cilave “amoraliteti” i artit mund të afirmohet në kundërshtim me faktorin moral, domosdoshmërisht i nevojshëm në jetën reale. Ose, Arti mund të vihet kundër atij Shkencor dhe Praktik (si fushë e mjetit). Kështu, për nga përkufizimi, Estetika i përjashton motivet Didaktike, Propagandistike, Moraliste. Pa marrë parasysh se sa shumë këto motive mund të përshkojnë poezitë aktuale, Estetik-ja i përjashton ato si një element të huaj për modelet e saj matëse. Shpeshherë, në bazë të kësaj, kritika Estetike lejon përmbysjen e problemeve kritike: ajo propozon që të përjashtohen nga poezia ato pjesë përbërëse të cilat nuk janë të panjohura për poezinë, por 266
K R I T I K A
që janë të panjohura për përkufizimin e asaj se çfarë i takon kategorisë ideale të “estetikes.”
Një përjashtim i këtillë duket se bazohet mbi një ide të gabuar. Për shembull, në qoftë se bëni dallimin ndërmjet të mirës, të vërtetës, të duhurës, dhe së bukurës, ju keni një komoditet diskursi përmes së cilës ju mund t’i interpretoni këto tema një nga një. Por do të ishte ide e gabuar të mendohet se fusha të tilla duhet të ekzistojnë në të njëjtin izolim, me të cilin ato mund të trajtohen teorikisht si sfera të qenies.
Estetika shpesh është e ndërlidhur me kuptimin e “Natyrës” ose “Traditës,” duke qenë se të dy këta terma mund të konsiderohen në thelb, poetike. Prandaj, tabloja prej së cilës buron poezia, mendohet të jetë e përshkuar me të njëjtin shpirt poetik sikur dhe poezia që buron nga ajo. Estetika shpie në Impresionizëm përmes një rruge të ngjashme, edhe pse në këtë rast, burimi i poezisë gjendet në mjetin poetik, e jo në tablonë poetike. Që do të thotë se, poezia rrjedh nga karakteri i poetit si poet. Së dyti, vetë poezia mund të konsiderohet si një gjë personale dhe kritiku Impresionist kërkon që të bëjë portretin e saj.
Estetika i qaset poezisë, jo përmes analizës së poezive nga njëri ekstrem, e as përmes dialektikës së përgjithshme dhe faktorit filozofik në ekstremin tjetër, por përmes një filozofie të poezisë, të cilën ajo e zgjeron në një filozofi të gjithçkaje. 1946 Marrë nga The Norton Anthology of Theory and Criticism, Editor: Vincent B. Leitch, W.W. Norton & Company Inc., 2001, (faqe 1272 – 1278). Nga anglishtja: Sazan Kryeziu
267
268
K R I T I K A
Charles Harper Webb
Është poet, profesor, psikoterapeutist, këngëtar dhe kitarist amerikan. Përmbledhja e tij e fundit me poezi është Shadow Ball (University of Pittsburgh Press, 2009). Ndër të tjera, është shpërblyer edhe me “Whiting Award” nga një shoqëri e Gugenhajmit, me çmimin “Zbulimi” Kate Tufts, Çmimin ‘Karroca e Lehtë’ dhe është pjesëmarrës në ‘The Kate Tufts Discovery Award”, 2006. Poezitë e tij janë botuar nëpër disa gazeta dhe revista letrare si: American Poetry Review, Paris Review dhe Ploughshares. Webb ka lindur në Filadelfia dhe është rritur në Hjuston. Studimet Universitare i kreu pranë Universitetitr Rice, ndërsa ato postdiplomike pranë Universitetit të Washington-it. Kreu edhe studimet postdiplomike për Arte të Bukura, me fokus Shkrimin Profesional dhe doktoratën për Psikologji Këshillimore pranë Universitetit të Kalifornisë së Jugut. Ai është mësimdhënës në Universitetin Qendror të Kalifornisë, në të cilin është shpërblyer për Mësimdhënie të Veçantë dhe Arritje Kreative. Tani jeton në Bregdetin e Largët, Kaliforni.
VLERAT KONKURRUESE NË POEZINË BASHKËKOHORE Jam i sigurt që situata e poetëve elizabetianë ka qenë më e ndërlikuar nga sa duket nga perspektiva e shekullit njëzet e një. Mund të marrë me mend grindjet: kufijtë tradicionalë në fund të vargut karshi kapërcimit të tyre, diksioni tradicional karshi atij bashkëkohor, tema të përshtatshme e të papërshtatshme për poezinë. Megjithatë, asokohe poetët janë pajtuar në shumë pikëpamje: rima dhe/ose metri kanë qenë të nevojshëm; kanë ekzistuar rregulla të caktuara të sintaksës, të diksionit, të koherencës. Krijuesit që janë marrë seriozisht me poezinë ndoshta e kanë ndier paksa këtë shtrëngesë rregullash, por rrallë i kanë thyer ato. Krahasimi i poezive ndoshta nuk ka qenë gjithmonë krahasim i gjyshes dhe i gjyshes, madje as i gjyshes-hallës dhe i gjyshes-teze, ose së paku i gjyshes dhe i plehut, ose i gjyshes dhe i motoçikletës, ose i gjyshes dhe i leshterikut, sikurse ndodh sot. 269
Poezia është bërë fushë aq e gjerë, zonë lufte në të cilën çdo gjë është e lejueshme, sa është tepër e vështirë të gjendet ndonjë sferë në të cilën ekziston një tolerancë e përgjithshme, e lëre më një pajtim i përgjithshëm. Poezi e jorëndomtë, e vendit, slem, e rrugës, akademike, imazhiniste, formalistike, gjuhësore, eksperimentale, deklamuese, e athët, imazhiniste e thellë, avangarde, në prozë, poststrukturaliste, moderne, moderne e lartë, postmoderne dhe pospostmoderne, janë disa nga epitetet me të cilat shenjëzohet poezia e poetëve plotësisht të ndryshëm, siç janë: Mark Strand, Charles Bukowski, John Ashbery, Ron Silliman, Michael McClure, Rita Dove, James Tate, J.D. McClatchy, Lyn Hejinian, Elaine Equi, Charles Bernstein, Patricia Smith, Billy Collins, Gary Snyder, Gerald Locklin, Ray Gonzalez, Wanda Coleman, Mark Weber, David St. John, Sparrow, Aram Saroyan, Russell Edson dhe Brenda Hillman. Meqë në SHBA rrallë ndodh që poezia të ketë një shitje të mirë, e shpesh nuk është as objekt i paraqitjeve letrare, pas publikimit të librit, tregu dhe kritika nuk kanë ndonjë rol të madh në depërtimin e tij. Duke mos pasur një selektim të natyrshëm, të gjitha llojet e poezive, të përgatitura dobët për jetë, mund të mbijetojnë, madje edhe të përparojnë po gjetëm disa mborjtës – sidomos ata të zëshmit që vijnë nga universiteti. Kjo situatë u jep poetëve një liri të jashtëzakonshme, mirëpo dhe krijon gjithashtu frustrim dhe konfuzion. Lexuesve dhe lexuesve potencialë u ofrohen opcione të panumërta, madje dhe asosh që mund t’i bëjnë budallënj. Publiku poezinë tashmë edhe ashtu e vështron si sferë në të cilën ata që janë taman të marrë për t’u futur në të, do të ndjehen pastaj edhe më të marrë. Prandaj, poezia bashkëkohore fjalëpërfjalshëm secilit i ofron diçka, vetëm se sasia e veprave të publikuara ua bën të vështirë lexuesve, sidomos filletarëve – për të gjetur librat sipas shijes së tyre. Kur është fjala për vlerësimin kritik të poezisë – si mund të ketë vlerësim kritik kur askush nuk pajtohet rreth asaj se çfarë do duhej të ishte kjo “diçka”? Nëse vlerësimin e jep ndonjë komision, zakonisht vendimet reduktohen në kompromise, me përjashtim të asaj që është e pazakontë dhe prandaj me të vërtetë inovative dhe asaj që është e jashtëzakonshme. Vlerësimi që jep një person gjithsesi është subjektiv. Ndryshe nga vrapimi në njëqind metra, ku më të shpejtit ngadhënjejnë, në poezinë bashkëkohore ekzistojnë pak ose fare kritere për triumf. Shkrimtari 270
K R I T I K A
i klasit të parë të vargjeve formale mund të jetë pikërisht ajo çfarë dashamiri i vargut eksperimental e konsideron më së paku të vlefshëm, dhe e kundërta. Dhe sërishmi, kritikët shkruajnë shpesh në atë mënyrë që qëndrimet e tyre sikur gjithsesi duhet t’i pranojnë të gjithë ata që mendojnë drejt. Një shkak pse ka kaq shumë grindje ndërmjet poetëve dhe grupeve të poetëve është fakti që ata konsiderojnë së të tjerët janë mashtrues, budallënj, profanë, shkurtpamës, të marrë, të mërzitshëm, të pandjenja, ndaj dhe jo pak moralisht të prishur. Edhe unë vetë kam hedhur poshtë vlerat estetike, të cilat mendoj që kultivojnë një shumësi të dobët, refuzojnë lexuesin dhe e gjykojnë poezinë për të qenë në sferën e kulturës së parëndësishme. Kam bindjen se qëndrimet e mia janë të drejta. Jam i bindur edhe për atë që dallimet në estetikë –pra, në shije-rrjedhim, kryesisht, jo nga të gjykuarit logjik, por nga temperamenti. Disa dallime janë biologjike; qëndrimet e lindura dhe tendencat të cilat pothuajse është e pamundshme të ndryshohen. Të tjerat, të shumtën, janë psikologjike – të mësuara përgjatë rritës së hershme, dhe skajshmërisht rezistuese ndaj ndryshimit. Mendoj se numri i atyre që janë prodhim i përzgjedhjes së vetëdijshme është relativisht i vogël. Njerëzit së pari reagojnë e pastaj i racionalizojnë reagimet e tyre. Shpesh më bie të dëgjoj se ndërmjet poetëve duhet të ketë përkrahje për shkak se “ të gjithë ne jemi, para së gjithash, e mbi të gjitha, poetë”. Përshëndes çdo ide që nxit njerëzit për të qenë të mirë ndaj njëri-tjetrit. Megjithatë, ia vlen të ndërmendim që poetët e së sotmes në SHBA ndoshta dhe nuk kanë më shumë gjëra të përbashkëta sesa kanë peshkatarët tekanjozë nga Montana me peshkatarët nga Antartiku. Njerëzit prej poezisë dëshirojnë, kërkojnë gjëra jashtëzakonisht të ndryshme, dhe shpesh të papërfillshme ndërmjet tyre. Ajo të cilën një fraksion e vlerëson, sigurisht që ndonjë tjetër do të damkosë, derisa vlerëson thelbin e saj të kundërt. Në vijim sjell një numër të konsiderueshëm të këtyre “gjërave”, të cilat ndoshta lexuesit dëshirojnë t’i gjejnë në poezinë dhe shpjegimin shkurtazi të secilës prej tyre. Madje dhe në mesin e këtyre ndarjeve ekzistojnë mospajtime, dhe gjasat janë që ndarjet më tej të jenë edhe më të mëdha. E gjithë këtë po e theksoj, jo për ta kufizuar largësinë, as për ta zgjidhur problemin (nëse dhe është fare fjala për problemin), e as ta detyroj këtë apo atë grup ta grishë mendjen, por thjeht të vë në spikamë 271
disa qëndrime kundërvënëse (kundërshtuese) që ekzsitojnë te poetët e sotëm dhe/ose te dashamirët e poezisë në SHBA. 1) Gjuha e natyrshme. Poezia duhet të shkruhet me një gjuhë të thjeshtë, ta thotë qartë dhe në mënyrë precize atë që mendon. Duhet të jetë e shkruar me gjuhën që njerëzit me të vërtetë e përdorin, e liruar nga iluzionet e errëta dhe referencat. Në poezi nuk duhet të ketë vend për asgjë që nuk mund të merret me mend si pjesë e bisedës së dikujt. 1A) Stili i thjeshtë. Poezia duhet të shmangë çdo soj perfeksionimi. Duhet të jetë e liruar nga të gjitha shprehjet poetike të ndërlikuara dhe stolisjet gjuhësore. Duhet të jetë e thjeshtë, pa piroteknikë dhe pretenciozitet. Përmbajtja e shprehjes është virtyt. Nëse poezia ngërthen gjuhë figurative, ajo duhet të jetë e përkorë. 1B) Forma e lirë. Rima dhe metri janë të panatyrshëm, dhe/ose opresivë, dhe/ose të kufizuar, dhe/ose elastikë, dhe/ose që nuk shprehin jetën moderne amerikane. Poezia më e mirë bashkëkohore gjithsesi është në varg të lirë, ose eventualisht poezia në prozë, e cila zhduk kufijtë ndërmjet poezisë dhe prozës. Disa ithtarë të vargut i jepin shumë rëndësi efektit të ndërprerjes; të tjerët, dukjes së poezisë në faqet e librit. 2) Gjuha e veçantë. Poezia nuk është bisedë e përditshme, por gjuha e rezervuar për përdorim të veçantë. Ky përdorim i veçantë i gjuhës mund të shprehet nëpërmjet mjeteve poetike sikurse janë rima, metri dhe aluzionet erudite, ose ashtu që gjuha përdoret në mënyrat jostandarde. Poezia duhet t’u ofrojë lexuesve kënaqësinë e diksionit sublim, ose ndoshta të fjalive të ndara dhe të sintaksës së papërcaktuar. Ose gjuha e natyrshme do duhej të formësohej në atë mënyrë që ajo të jetë e veçantë. 2A) Gjuha muzikore. Zëri i poezisë është i lidhur me “domethënien” që përmban poezia, por është më i rëndësishëm se ajo. Ithtarët mund të thonë: “Nu di çdo të thotë kjo, ama tingëllon shkëlqyeshëm”. 2B) Eleganca dhe gracioziteti. Poezia është dehje me gjuhën. Poezia është hapësirë e përkryer ngrefosjeje dhe teprie në stilin e Shekspirit. Përkorja e shprehjes mund të jetë virtyt. 2B) Forma fikse. Poezia më e mirë përdor rimën dhe/ose metrin. Më pak se kjo është njësoj sikurse “të luash tenis pa rrjetë”. 3) Ndërlikueshmëria. Meqenëse poezia është gjuhë që e shfrytëzon në maksimum potencialin e saj, domosdoshmërisht është e rëndë (dhe e mrekullueshme). Poezia e mirë shtron nevojën për lexime të shumta dhe 272
K R I T I K A
interpretime (shpesh profesionale) të përshtatshme. Poezia e lehtë është poezi inferiore. 4) Qartësia. Fjalpërfjalshëm të gjitha veprat e mëdha kanë qenë të qarta dhe kështu duhet të jenë edhe veprat bashkëkohore. Shkrimësia e paqartë është shkrimësi e dobët. Dykuptimshmëria ndoshta mund të jetë e mirë, por vetëm nëse domethëniet e shumta nuk janë përjashtuese dhe dokonstruese ndërmjet tyre. 4A) Kuptueshmëria. Poezia duhet të jetë e lehtë për t’u lexuar. Sipas fjalëve të Bill Colius-it, poezia duhet të jetë “mikpritëse”. Duhet të jetë e arritshme për publikun e gjerë dhe, së paku në nivelin sipërfaqësor, të kërkojë pak ose aspak interpretime. 4B) Domethënia e përcaktuar. Poezia e mirë përcjell të lexuesit domethënien e autorit. Ajo është akt i suksesshëm komunikimi ndërnjerëzor. 5) Papërcaktueshmëria. Janë të dyshimta pohimet se mund të depërtohet në mendjen e njeriut, si dhe koncepti i së “vërtetës”. Për shkak se refuzon për të qenë e ngarkuar me ndonjë “domethënie” të dhënë ose të mbërthyer në të, poezia hedh dritën më të mirë në të ashtuquajturën “gjendje njerëzore”, e cila gjithashtu është e papërcaktueshme. Domethënia është e mundshme, ose së paku, e pamatshme, ngase për çdo deklaratë ekziston një numër i madh domethëniesh, shpeshherë kundërthënëse. Dykuptimshmëria është e pashmangshme, kurse domethëniet e shumfishta shërbejnë që ato të kontestohen, të përjashtohen dhe të dokonstruohet ndërmjet tyre. 6) Paqartësia. Qartësia lexuesin e bën rob të ideve të venitura dhe të perceptimeve të cilat i diktojnë shkrimtarët. Elementet e paqarta në poezi e detyrojnë lexuesin të marrë pjesë aktive në krijimin e domethënieve. 7) Misteri. Poezia nuk duhet t’i hapë të gjitha letrat. Qartësia është virtyt i prozës, nëse ajo fare mund të konsiderohet virtyt. Poezia qëndron mbi logjikën. Mbretëria e saj është e pathëna, ajo që nuk mund të arrihet përmes rrugëve “normale” linguistike. Në dykuptimësinë gjejmë kënaqësinë për shkak të vetë asaj si të këtillë. 8) Pikëpamje e re për botën. Poezia e përtërin jetën, duke e shtyrë publikun të shohë jetën “nga një kënd tjetërfare”. Mënyra në të cilën ky efekt (të cilin teoricien e quajnë deformalizim) arrihet duke lëvizur 273
nga mjetet stilistike tradicionale të prozadisë tek ato avangarde. Që ndonjë poezi të jetë e suksesshme, jetën e përditshme që ne e marrim si diçka thjesht të kuptuehsme, madje duhet të shndërrojë në diçka të re, interesante dhe të habitshme. 9) Epifania. Poezitë duhet të flasin për ngjarjet e mëdha që ndryshojnë jetën dhe/ose zbulesat. 10) Çastet për mbamendje. Poezitë duhet të jenë sikurse fotografitë: pjesë të vockla të jetës reale dhe/ose të imagjinuar. 11) Enigmat që duhet të zgidhen dhe shifrat që duhet të rrëkëllehen. Një prej hareve të poezisë është rasti për ta provuar trurin tonë në ndonjë tekst. Ç’janë simbolet, dhe si përdoren ato? Ç’janë formulat në figura poetike, dhe pse ekzistojnë ato? Çfarë janë krejt domethëniet që fshihen në syprinën e poezisë? 11A) Loja me gjuhën. Poezia është gjuhë që shfrytëzon maksimumin e potencialit të saj; prandaj, sa më shumë domethënie të shtresuara që të hedhim në të me ndihëmn e lojës së fjalëve, homonimeve, vargjeve akrotike dhe lojërave e truqeve të tjera, aq më mirë. 12) Serioziteti. Ndonëse nganjëherë pohohet se hutmori, madje tromakësia, mund të shfrytëzohen për qëllime serioze artistike, lexuesit duhet të mrekullohen nga veprat që shquajnë seriozitetin madhështor dhe të çiltër. 13) Spiritualiteti dhe humori. Këto veti mund të shprehen në mënyra të ndryshme, nga barceleta akademike, përmes fantazisë për ata më të vjetër se tetëmbëdhjetë vjeçe te trashaniket; ndërkaq, secili prej këtyre stileve i ka kritikët dhe admiruesit e vet. Prandaj rrallë ndodh që një kritik t’i përjashtojë spiritualitetin dhe humorin nga poezia, vlerësimet që u jepen atyre lëvizin nga ato jashtëzakonisht pozitive tek ato jashtëzakonisht negative; kurse vlera e saj sillet nga lart tek e mospërfillshmja. 14) Sinqeriteti. Ka shumë aforizma që flasin për lidhjen (shpesh të kundërt) ndërmjet sinqeritetit dhe poezisë së mirë. E megjithatë, kjo veti çmohet lart në qarqe të shumta. Nëse poezia përjetësohet sikur asaj i mungon sinqeriteti, kjo mund ta përjashtojë atë nga shqyrtimi në kontekstin e artit serioz. 15) Ironia. Kjo cilësi, e cila mund të përfshijë edhe talljen me veten tonë, ka rëndësi kyç në postmodernizëm, i cili e merr si të gatshme 274
K R I T I K A
idenë se njerëzimi e ka humbur pozitën e tij në qendër të universit dhe është mënjanuar në një planet të parëndësisëhm që lëviz rreth dofarë yjeve të parëndësishme. David Liman ironinë e quan “...pikëpamje më të përshtatshme për të paraqitur konfliktin e brendshëm... (dhe) ambivalitetin e fuqishëm. Ironia provohet edhe në llojin e caktuar të strukturës letrare në të ciliën kundërshtia ekziston paralelisht, kurse paradokset mund të mbizotërojnë”. Ironia postmoderne shpesh është mospërfillëse. 16) Rasti për t’u ndier intelegjent. Meqenëse poezia përçon shumë informacione në një numër të vogël fjalësh, madje dhe vargjet më transparente kërkojnë më shumë hope persiatëse dhe mentale sesa sasia e njëjtë e prozës. Vetërespekti që del nga ajo është fakti që ne jemi treguar të pjekur për këtë detyrë,? 17) Rasti për të qenë bashkautorë të poezisë. Poezia duhet t’i lejojë mendjes së lexuesit të shkojë ku t’ia dojë qejfi, pa shtytje drejt interpretimit të “saktë”. Poezia e mirëpret që lexuesi të përfshihet intensivisht në procesin kreativ dhe kryesisht të funksionojë si mjet ndihmës për imagjinatën e lexuesit. Autori nuk duhet privilegjuar në raport me lexuesin. Domethëniet që ia ngarkon autori lexuesit janë opresive. 18) Rasti për të eliminuar me vullnet mosbesimin. Poezia e mirë nxit ëndrrën me sy çel. Sikurse sufleri që të shumtën e lëvizjeve ia dorëzon valës, njashtu dhe lexuesit i dorëzohen plotësisht autorit, duke shpresuar se ai do t’i shpjerë në ndonjë vend të pëlqyeshëm. Në fund të fundit, çdo hipnozë është autohipnozë. 19) Imazhet e gjalla. Poezia funksionon përmes “korrelativit objektiv” të Eliotit – emocionit që evokohet në tru përmes figurës. 20) Gjuha figurative. Thelbi i poezisë është metafora. Me këtë lidhje imagjinative të gjërave të pashëmbëllyeshme, poezia mund t’i ofrohet të pathënës. 21) Fuqia emocionale. Në zemrën e poezisë qëndron emocioni, ndërkaq poezia duhet të ketë “zemër”. Theksimi i ideve mund të konsiderohet theksim i “kokës”, e kjo është e dëmshme për poezinë. 22) Forca intelektuale. Poezia duhet të jetë haptazi intelektuale, përplot me ide – filozofike, politike, shkencore (ose cilat ia do qejfi lexuesit). Emocionet e fuqishme mund të konsiderohen të parëndësishme, 275
ose, ç’është më keq, sentimentale. Poezia, siç ka pohuar Elioti, është braktisje e emocioneve. 23) Ide ka vetëm në gjërat. Poezia nuk është vend hulumtimi i çështjeve intelektuale. Nëse hulumtohen në poezi, ato duhet të shprehen me figura konkrete jointelektuale. 24) Kërcimet asociative. Poetët e tregojnë virtuozitetin e tyre nëpërmjet asociacioneve mendjemprehta, të rrjedhshme, të pasigurta dhe shpesh jolineare. Kënaqësia e leximit është e ngjashme me vështrimin e artistit që bën një kërcim spektakular në trapez për të tjerët. 25) Ngritja morale, mendore, shpirtërore, psikologjike. Poezia do duhej të ishte burim frymëzimi dhe nxitjeje. Ajo përfshin të gjitha vlerat e kulturës, dhe ndihmon bartjen e mëtejme të saj. 26) Arti për art. Poezia nuk i jep llogari ndonjëfarë force që është mbi të. Ajo nuk është mjet i interesave shoqërore, e as do duhej të ishte. Ajo është pronë e vetvetes dhe justifikimi i vetëm. 27) Kthimi te heroizmat e dikurshëm letrarë. Poezia bashkëkohore duhet të bëjë atë që kanë bërë poezitë e mëdha të së shkuarës. Duhet të jetë në harmoni me Traditën e Madhe, dhe të jetë pjesë e saj. 28) Qasja avangarde. Poezia duhet të jetë prijatare e mendimit, e ndjenjave dhe e perceptimit të njeriut. Mbi të gjitha, sipas Pound-it, poezitë “duhet të jenë të reja”. 29) Imagjinata. Fjalëpërfjalshëm të gjithë mrekullohen nga kjo cilësi dhe ngarendin pas saj, prandaj dhe mund të grinden rreth asaj se ç’është në të vërtetë kjo veçanti dhe si shprehet ajo. 30) Zbavitja dhe argëtimi. Disa lexues ngazëllehen pas këtyre cilësive në poezi. Të tjerët i konsiderojnë të pandjenja për këtë art, më të përshtatshme për interesimin filistin sikurse janë filmi dhe televizioni. 30A) Deklamimi. Poezia është art gojor, dhe poezitë më të mira fun ksionojnë në mënyrën më të mirë kur shqiptohen gojarisht. Disa dashamirës të poezisë nuk kanë dëshirë ta lexojnë, por ta dëgjojnë si e lexojnë të tjerët atë. 30B) Tundimi dhe energjia. Mu sikurse muzika rok, poezia duhet ta vërë në veprim mendjen dhe ta trandë trupin. 31) Konteplacioni i çlirët. Poezia duhet të jetë një formë meditimi, ta ngadalësojë trupin dhe ta qetësojë trurin. 32) Mërzia. Poezia që zbavit ose argëton nuk mund ta lëvizë arsyen nga venitja kulturore në të cilën ndodhet. Poezia që ngërthen figura 276
K R I T I K A
dhe epifani të shkëlqyeshme, është artificiale dhe e panatyrshme: duke paralizuar përsëritjen, ose palogjikësitë tunduese mund ta detyrojnë lexuesin të hyjë në partneritet krijues me poetin, e jo të tërhiqet thjesht në pasivitet. 33) Formësimi i kujdesshëm. Poezia duhet të jetë e formësuar në mënyrë pedante, madje edhe nëse rezultati është i atillë sa nuk është formësuar fare. 34) Spontaniteti. Poezia duhet të jetë rrjedhë e pasigurt e çastit të caktuar. “Fjala e parë, fjala më e mirë”. 35) Harmonia dhe uniteti. Poezitë duhet të na ofrojnë përshkrime të rrjedhshme, komplete, ose rrëfime duke paraqitur sipas rendit logjik figurat dhe idetë. Të gjitha elementet duhet të veprojnë së bashku, që të mund të krijojnë një përvojë unike. Dykuptimshmëria mund të jetë e mirë, por vetëm nëse shumësitë e domethënies nuk përjashtohen dhe nuk dekonstruohen ndërmjet tyre. 36) Fragmentariteti. Poezitë duhet të përmbajnë disharmoninë e jetës njerëzore. Logjikës, e cila mund të jetë mjet i opresionit patriarkal, s’duhet t’i besohet. Përvoja e jetës reale nuk është unike; e tillë nuk duhet të jetë as poezia. 37) Përfundim. Fundi i poezisë duhet të jetë i fuqishëm dhe bindës, të ketë rëndësi të madhe. 37A) Përfundim i pakapshëm. Përfundimi i poezisë më parë se trokëllimë dyerësh duhet të jetë mërmërimë. Do të duhej të paralajmëronte mundësitë, e jo të nxjerrë përfundimin. 38) Mungesa e përfundimit. Përfundimi është i panatyrshëm dhe e përkufizon poezinë. Përfundimi i poezisë do të duhej ta rriste maksimalisht hapjen e saj për interpretim. 39) Depërtimi psikologjik. Aftësia për të studiuar psikikën e njeriut është një virtyt i madh i letërsisë, andaj edhe i poezisë. Poezia duhet t’u ndihmojë lexuesve ta kuptojnë më mirë edhe vetveten edhe të tjerët. Do duhej të zbulonte emocionet e sinqerta madje dhe atëherë kur ndonjë emocion është shndërruar në tjetrin, në emocionin e pranuar shoqëror. 39A) Rrëfimet e sinqerta. Poezia duhet të paraqesë haptazi emocionet dhe ngjarjet që zakonisht janë të fshehura. Poezia është hapësirë në të cilën zbulohen turpet personale dhe dëbohen djajt personalë. Në këtë mënyrë u ndihmohet lexuesve për t’i normalizuar emocionet e 277
ndërlikuara vetjake të tyre, dhe për t’u pajtuar me fshehtësitë. Poezitë ofrojnë një lloj psikoterapie. 39B) Disharmonia. Meqenëse qëllimi i harmonisë është të na lejojë të mendojmë për të vërtetat e pakëndshme, tunduese dhe potencialisht të rrezikshme, kurse poezia e mirë e thotë të vërtetën – sadoqoftë e kushtëzuar, jostabile dhe subjektive – domosdoshmërisht poezia do t’i thyejë ato standarde. Ajo mund të ndërmend (madje të përlavdërojë) atë që është e palavdishme, e pandershme, dhunuese, joligjore e dashakeqe. Ajo mundet edhe, ndoshta duhet të fyejë. 40) Fisnikëria. Poezia duhet të shërbejë si shembull, duke lartësuar virtytet e maturisë, të përmbajturit, të mirësjelljes. Ajo mishëron dhe mbështet idetë dhe normat e rëndësishme kulturore. 41) Origjinaliteti i shprehjes. Nga kjo veçori, njashtu sikurse nga imagjinata, mrekullohen e shumta e poetëve (por jo dhe të gjithë, prandaj ata dhe mund të grinden rreth asaj se ç’është në të vërtetë kjo cilësi, dhe si duhet të shprehet ajo. Ky origjinalitet jo vetëm sjell kënaqësi, por edhe e përtërinë dhe e rinon gjuhën. 42) Moskokëçarja. Poezia duhet të synojë zërin objektiv e të shkencës të privuar nga ego-ja. Në masën më të vogël, do duhej t’i shmangej preokupimit me vetveten, dhe ta menjanonte veten e parë njëjës. Autori, në fund të fundit, është i vdekur – ai është vetëm një entitet fizik përmes të cilit gjuha shpreh një numër të kufizuar idesh, të cilat struktura e tij ia lejon t’i thotë. “Personalja” e dëmton poezinë e suksesshme. 43) Urtia dhe vlerat e përjetshme. Poezia do duhej të ishte thesar i të vërtetave të rëndësishme të njerëzimit, e aftë për t’i udhëhequr dhe për t’u ndihmuar lexuesve. Poezia e madhe shpreh atë që “shpesh mendohet, e rrallë thuhet”. 44) Ndjenja e relativizmit. Të gjitha vlerat janë të varura nga koha dhe kultura. Nuk ekziston e “vërteta” absolute. Të ashtuquajturat të vërteta të kulturës sonë janë gënjeshtra opresive. 44A) Nihilizmi. Relativizmi i fuqishëm shpesh shpie në zhgënjim. Nihilistët në poezi mund të gjejnë mbështetjen për sistemin e tyre të (mos)besimit, kurse poezia iu ndihmon për ta forcuar dëshprimin e tyre ose për të ikur nga ai. 45) Ndjenja e përvojës së përbashkët. Poezia duhet t’iu ofrojë lexuesve ndjenjat e bashkësisë me të tjerët nga e kaluara dhe e tashmja. 278
P R O Z Ë
Ajo duhet të forcojë aftësinë e empatisë sonë dhe të na ndihmojë për të mos qenë dhe gjithaq vetëm. 45A) Ndjenja se i takojmë ndonjë elite. Poezia gjithsesi u dedukohet vetëm disave, prandaj dhe është ezoterike. Kënaqësia e leximit pjesërisht qëndron mu në këtë fakt. 46) Njohja e vetmisë thelbësore. Poezia do duhej të tregonte dhe të përfshinte pritjen e kotë të bashkudhëtarit në rrugën e jetës. Si mund ta njohim dikënd tjetër, kur është e pamundshme madje të konstatojmë saktësisht se ç’është ky farë “uni”? 47) Tregimi i mirë. Poezia më e mirë është narrative. Poezia pa elementin narrativ është poezi e tredhur. 48) Bukuria lirike. Forma më e lartë e poezisë bashkëkohore është poezia lirike, së cilës nuk i duhet komponenti narrativ, i cili dhe mund ta nënvlerësojë. 49) Pikëpamja e caktuar mbi jetën. Shumë lexues, ndonëse këtë ndoshta e injorojnë, hedhin poshtë veprat pikëpamjet e së cilës nuk përkojnë me të tyren. Që në sytë e tyre një poezi të jetë e shkëlqyeshme, ajo duhet të ketë qëndrime të njëjta me ato të lexuesve. 49A) Çështjet etnike (racore) të femrës. Poezia më interesante është ajo që merret me probleme (këtu të hedhet grupi i nëpërkëmbur), dhe ajo duhet t’u ndihmojë atyre që të emancipohen. Përkrahësit e kësaj pikëpamjeje shpesh me krenari dhe haptazi i shprehin qëndrimet e tyre. 49B) Çështja e meshkujve të bardhë. Poezia me interesa merret me problemet e meshkujve të bardhë, dhe do duhej t’u ndihmonte ta mbanin forcën që kanë dhe t’ua kthente forcën që kanë humbur. Përkrahësit e kësaj janë të prirur për t’i fshehur bindjet e tyre, madje edhe ndaj vetes së tyre. 50) Krijimi i sërishëm i ndonjë përvoje jetësore. Përmes përdorimit të figurave, zërit, ritmit dramatik dhe teknikave të tjera prodhuese, poezia e mirë në mendjen e njeriut krijon sërishmi përvojën reale ose të imagjinuar. Leximi i poezisë është mënyrë që lexuesi ta ngjallë ndonjë përvojë nga kjo dorë tjetër. 51) Krijimi i një përvoje të re gjuhësore. Gjuha nuk është jetë, dhe s’mund ta krijojë atë. Poezia është përvojë e gjuhës, e cila duhet të jetë e formësuar, e fragmentuar ose larg nga përdorimi i natyrshëm, në mënyrë që të krijohet diçka e re dhe deri sot e panjohur. 279
52) Realizmi. Tregimi dhe përshkrimi duhet të formohen në botën në të cilën jetojnë qeniet dhe të fokusohen në të. 53) Surrealizmi. Hapësirë ëndërruese e pavetëdijes është tema e poezisë. Ndodhitë fantastike janë më tërheqëse dhe më të rëndësishmë se ndodhitë e së përditshmes, ndërkaq janë njësoj reale duke marre parasysh faktin se ato janë pjesë e botës neutrale. Poezia duhet të shprehë dhe të përlavdërojë imagjinatën e pasigurt. 54) Harta e vetëdijes. Poezia është diagram i vetëdijes përgjatë punës dhe lojës. John Eshbery shfrytëzon stilin e rrjedhshëm të ekuilibruar, i cili duke sikur fshin kuptimet derisa fjalia zhvillohet. Lin shfrytëzon fjalitë joinherente dhe fragmentet, me shumë kapërcime, duke shprehur kështu rrjedhën e mendimeve të veta, Denis Dimell shfrytëzon digresione e numërta. Në njëfarë mënyre, tema e gjithë poezisë është të shkruarit e poezisë. 55) Denduria. Poezia është mendim i fuqishëm i përqendruar në një hapësirë të vogël. Është gjuhë nën presion, sikurse në poezitë e Emili Dikinsonit. 56) Rrjedha rapsodike. Poezia është grafullim energjish-e fuqishme, frytdhënëse dhe serioze, sikurse janë poezitë e Uollt Uitmeni-it. Të bëhesh rob i poentës dhe i temës është thelbësisht jopoetike. 57) Përparimi i ngathët. Poezia duhet t’i përdorë pengesat – gjuhën e paqartë, përsëritjen, ndërprerjen, madje edhe monotoninë e rëndomtë që ta pengojë lexuesin për t’iu dorëzuar në mënyrë pasive kontrollit të poetit. 58) Bukuria. Poezia duhet të merret me të bukurën, të rafinuarën, të kultivuarën. Subtile, gracioze dhe e shkathët, ajo duhet t’i pëlqejë pjesës sublime të natyrës sonë. 59) E bukura në të shëmtuarën. Poezia duhet të theksojë bukurinë e asaj që rëndon nuk konsiderohet e bukur. 60) E shëmtuara. Poezia duhet të merret me jetën ashtu siç ajo në të vërtetë dhe është, e liruar nga të gjitha maskat, e paraqitura me vrazhdësinë, lapërdhinë dhe brutalitetin e saj. Poezitë duhet të jenë të papërpunuara, eksplozive, të pakultivuara. Kulti i së bukurës është vjetruar dhe është shpenzuar. 61) Mungesa e së bukurës dhe/ose e së shëmtuarës. E bukura dhe e shëmtuara janë kritere subjektive vlerësimi të privuara nga realiteti objektiv, dhe që të dyja duhet t’i flakim. 280
P R O Z Ë
62) Teknika e fshehur. Nëpërmjet përdorimit me zhdërvjelltësi të mjeshtërisë artistike, poezia duhet të zgjojë te lexuesi “ëndrrën me sy çel”. Poeti bën përpjekje të jashtëzakonshme që të duket sikur poezia është krijuar pa ndonjë mund. 63) Teknika e zhveshur. Poezia duhet ta orientojë vëmendjen e lexuesit në truqet dhe fshehtësitë. S’duhet të përpiqet të krijojë “ëndrrën me sy çel”, por sinqerisht të pranojë që është punë dore. Kjo listë mund të vazhdohet, por shpresoj se kam dhënë thelbin e idesë. Nëse jeni poet që bëni përpjekje për të publikuar poezinë tuaj, është mirë të dini cilat principe janë konvencionale, dhe cilët botues – duke gjykuar sipas asaj që ata botojnë – kanë parime të njëjta me tuajat. Nëse jeni lexues i shqetësuar, ia vlen të kuptoni se jo vetëm e shumta e poezisë së sotme është e dobët (sikurse ka qenë e sobët në çdo kohë), por edhe poezia e mirë, e shkruar nga këndi estetik e me të cilën nuk pajtohen, te ju mund të ketë efekt të dobët. Qëndrimet estetike të kritikëve mund të vërehen nga ajo që ata shkruajnë, dhe kjo mund të jetë një nga faktorët e gjykimit për gjykimet e tyre. Nëse jeni poet fillestar, do të ishte me interes t’i përsosni afinitetet tuaja dhe të zhvillon estetiken vetjake. Çfarë dëshironi të bëjnë poezia juaj dhe e huaja? (ky vendim mund të jetë i vetëdijshëm dhe i pavetëdijshëm, eksplicit dhe implicit). Në çdo stad të jetës poetike, e sidomos në fillet e saj, më së miri është me qenë mendje e hapur. Shija e gjithësecilit ndryshon bashkë me kohën. Nëe e mbyllni derën me lloz, vepra juaj mund të pushojë së zhvilluari. Nëse jeni lexues dhe/ose poet veteran, do t’ia vlente të kuptonit sesi bota e poezisë amerikane ka ndryshuar vetëm në njëzet vjetët e fundit. Çmimet dhe garat – janë bërë edhe më të pasigurta. Recensionet dhe kritikat më shumë janë të parashikueshme dhe një frustrim më i madh si asnjëherë më parë. Vetëdija për atë se sa kanë ndikim prioritetet personale të redaktorit ndoshta nuk do ta ulin frustrimin, mirëpo mund ta zbusin shqetësimin dhe dyshimin në vetveten kur jemi të sigurt që keni shkruar diçka të mirë, ndonëse e keni marrë përgjigjen negative. Mund t’ju ndihmojë për ta verifikuar veten se çfarë po përpiqeni të bëni. Poezia amerikane në 2003 është univers që po zgjerohet; poetët me shpejtësi po largohen nga njëri-tjetri dhe po bëhen gjithnjë e më të ndryshëm. 281
Megjithatë, në ndonjë çast të së ardhmes, me siguri që ky zgjerim do të ndërpritet. Ndonjë shkrimtar ose kritik pikërisht tash e krijon veprën që do të ndryshojë çdo gjë, do të përmbysë çdo gjë. Dhe atëherë, sikurse universi që po rrënohet, ndoshta poetët do të takohen në gjendjen plotësisht të njëzëshëm, të gatshëm për t’u ndezur sërishmi dhe për të shpërthyer.
282
E përktheu nga anglishtja: Rrahime Gashi
P R O Z Ë
Rusell Banks
Ka lindur më 1940, është anëtar i Akademisë Amerikanë të Letrave dhe Parlamentit Ndërkombëtar të Shkrimtarëve. Vepra e tij është përkthyer në njëzet gjuhë dhe ka marrë shumë çmime ndërkombëtare. Ndër titujt e tij kryesorë veçojmë romanet: Continental Drift (1986), Rule of the Bone (1995), Cloudsplitter (1998). R. Banks-i është fitues i çmimit John Dos Passos (1985) për prozën, ndërsa libri Cloudsplitter u kualifikua si finalist për çmimin Pulitzer. Vepra të tjera të tij në poezi: Snow (1974), The Angel on the Roof (2000); tregime: Searching for Survivors (1975), The New World (1978), Trailerpark (1981), Succes Stories (1985); vepra jo letrare: Invisible Stranger (1998) dhe Dreaming Up America (2008).
Shënime për letërsinë dhe angazhimin Romancierët, tregimtarët dhe poetët janë shprehur thuajse gjithmo në në mbështetje të drejtësisë, të drejtave të njeriut dhe barazisë. Këtë e kanë bërë si individë. Po si qytetarë të një vendi të caktuar, madje edhe si qytetarë të botës? Pse jo? Sepse kush do të shprehej kundër drejtësisë, të drejtave të njeriut dhe barazisë? Është një zgjedhje e lehtë për t’u bërë. Është e lehtë ta bësh, pavarësisht se cilës parti politike ose ideologjie i përket individi. Dhe në raste të tilla, burra dhe gra që kanë rrokur penat e tyre si gazetarë dhe eseistë, edhe pse politikat e tyre personale u përkasin të djathtës, qendrës, ose të majtës, kanë shkruar në mënyrë të pashmangshme në mbrojtje të njerëzimit duke kundërshtuar forcat...epo, forcat e kundërnjerëzimit. Në përgjithësi, kjo është e vërtetë edhe për filozofët dhe shkencëtarët, muzikantët, akademikët, shkencëtarët socialë, dhe kështu me radhe deri tek e ashtuquajtura inteligjencie – në rastin kur ata flasin si individë. Kjo nuk është befasuese dhe as që duhet të jetë. Sepse një vepër letrare nuk është votë dhe një romancier që shkruan (po flas këtu kryesisht për romancierët, ngaqë jam një prej tyre) nuk është në rolin e votuesit, ose, madje, për sa i përket kësaj çështjeje, as në rolin e qytetarit 283
të një vendi të caktuar ose të botës. Romancieri nuk është as eseist dhe as gazetar. Jo kur ai shkruan romane. Dhe sigurisht, gjatë procesit të shkrimit, nuk është politikan. Ashtu sikurse nuk është aktivist politik që punon për të sjellë ndryshimin, nuk shkruan letërsi në mbështetje të një politike ose një grupi politikash apo kandidatëve për një post të caktuar. Romancieri që shkruan është thjesht një individ, i cili ulet vetmitar në një dhomë, vetëm për vetëm me fjalitë e tij, duke krijuar dhjetëra prej tyre në të njëjtën kohë, ndërsa mëson prej secilës fjali se cila është ajo që shkruan, atë që do të jetë fjalia e mëpasme. E vërteta është se romancieri nuk flet për askënd tjetër pos vetvetes dhe shkruan vetëm që të depërtojë në atë që përndryshe do të mbetej e mistershme për të, moralisht dhe në përmasën metafizike apo sociale. I mistershëm dhe i papërshkueshëm prej asgjëje, me përjashtim të aktit të parë dhe vetmitar të shkrimit të romanit, të këtij romani që po shkruan. Dhe e njëjta gjë triumfon sërish atëherë kur, pas mbarimit të shkrimit të romanit, shkrimtari/shkrimtarja ulet prapë para tryezës së shkrimit dhe nis të shkruajë një roman tjetër. Ndoshta kjo është arsyeja se pse gjatë historisë pothuajse njëqindvjeçare të letërsisë amerikane, kaq pak romane kanë arritur të jenë forca domethënëse të ndryshimit social. Ato mund të numërohen me gishtat e dorës. Më i famshmi ndër romanet amerikane që pati një ndikim në politikën qeveritare mbase janë romani Xhungla e Upton Sinclair-it botuar në vitin 1906, i cili paraqiti tmerret e industrisë së paketimit të mishit, duke çuar në miratimin e Aktit të Inspektimit të Mishit dhe Aktit për Ushqim dhe Ilaçe të Pastra të vitit 1906 dhe krijimin e Administratës së Ushqimit dhe Ilaçeve; Kasollja e xha Tomit me autor Harriet Beecher Stowe-in, botuar në 1852, libër shumë i shitur që elektrifikoi lëvizjen kundër skllavërisë dhe bëri që të kalojnë në anën e heqjes së skllavërisë, që mbrohej nga Abolicionistët, me mijëra amerikanë të bardhë të cilët, para se të lexonin këtë roman, nuk e dinin se cila ishte çështja më e madhe morale me të cilën duhet të përballeshin amerikanët. Kur, afër fundit të Luftës Civile, Stowe-i u prezantua në Shtëpinë e Bardhë me Presidentin Linkoln, ai tha: “Pra kjo është gruaja e vogël që bëri këtë luftë të madhe.” Gjë që nuk ishte krejtësisht e vërtetë, sigurisht, sepse ajo nuk dëshironte të shkaktonte luftë, thjesht dëshironte fundin e skllavërisë, por romani i saj, pa dyshim, ndihmoi në fillimin e saj. Kur u botua Xhungla, romani u bë menjëherë shumë i shitur dhe u lavdërua prej 284
P R O Z Ë
një presidenti amerikan, Theodore Roosevelt-it, i cili reagoi ndaj trysnisë së prodhuesve të mishit. Ata në të vërtetë kërkonin rregullimin e tregut. Romani ishte një ndiesi e tillë e cila kishte bërë që shitjet jashtë dhe brenda vendit të mishit amerikan të binin me gjysmën e tyre dhe rruga e vetme që kompanitë e paketimit të mishit mund të merrnin pjesën e tyre mbrapsht ishte që qeveria federale të garantonte pastërtinë e produktit. Ambicia e Sinclair-it për romanin e tij ishte, megjithatë, të përmirësonte kushtet e jetesës dhe pagat e punëtorëve, të gjithë punëtorëve, dhe të shfaqte efektet mizore të kapitalizmit lais-sez-faire ndaj të varfërve. Titulli, Xhungla,është aluzion ndaj universit Hobbesian që sundohet prej mbijetesës së më të forit. Sinclair-i tha: “Unë synoja zemrën e publikut dhe rastësisht i dhashë një grusht në stomak.” Kur mbërriti në plevicat e Chicago-s për të bërë kërkimet e tij, ai mendohet të ketë thënë këto fjalë: “Përshëndetje, unë jam Upton Sinclair-i dhe kam ardhur të shkruaj Kasollen e xha Tomit të Lëvizjes së Punëtorëve!” Kasollja e xha Tomit ishte një melodramë sentimentale e njohur në atë kohë. Ngaqë sot të gjithë e dimë se ku jemi në lidhje me çështjen e skllavërisë, kjo melodramë nuk lexohet edhe aq sot, përveçse në shkollat e mesme dhe kolegje, zakonisht si pjesë e kurrikulës që ka të bëjë me lëvizjen Abolacioniste dhe shkaqet e Luftës Civile. Ajo nuk lexohet si letërsi, si vepër arti. Ndoshta nuk ishte kurrë e tillë, madje as edhe kur u botua për herë të parë. Lexohej si argument, një argument i fuqishëm kundër skllavërimit të tre milion afro-amerikanëve. Në një mënyrë të gjerë, sentimentale, dypërmasore, nëpërmjet një historie të thjeshtë, shumë të stisur, me anë të një proze të ngarkuar viktoriane dhe personazheve të stereotipizuara të bardhë dhe me ngjyrë, romani, pavarësisht kufizimeve të tij estetikë dhe artistikë, është deri diku i humanizuar për amerikanët e bardhë që kishin qenë krejtësisht të dehumanizuar, duke përbërë kësisoj argumentin kryesor ndaj skllavërisë për ata qindra dhe mijëra lexues të prozës popullore, të cilët deri në atë pikë nuk kishin menduar shumë për skllavërinë ose opinionet që do të krijoheshin për të, opinione të cilat deri më atëherë vareshin prej opinioneve të udhëheqësve të tyre politikë, klerit dhe zëdhënësve të tjerë publikë. Xhunglat në shumë mënyra është po aq e vështirë për t’u lexuar sot sa Kasollja e xha Tomit. Punëtorët janë engjëllorë, pronarët satanikë, 285
të gjithë mbajnë një kapele që është ose e bardhë ose e zezë, dhe sapo punëtorët zbulojnë socializmin dhe organizohen në unione punëtorësh, ata të gjithë pësojnë shndërrime personalitetesh, flakin zinxhirët dhe marshojnë triumfalisht në një grumbullim socialist duke bërtitur: “Chicago do të jetë jona!” Proza është e ngrirë dhe lexohet sikur të ishte përkthyer keq prej një romani të Maksim Gorkit. Për shembull, ja si është skena hyrëse, jepet ceremonia e martesës së një punëtori lituanez: më e frikshmja është që ata duhet të vramenden për shpenzimet e këtij dëfrimi. Sigurisht që ato do të jenë mbi dyqind dollarë dhe ndoshta edhe treqind dollarë dhe treqind dollarë janë më shumë se të ardhurat vjetore të shumë personave në këtë dhomë. Aty gjen burra trupfortë që punojnë nga mëngjesi herët deri në mbrëmje vonë, në bodrume shumë të ftohta me dysheme të mbuluar një pëllëmbë me ujë, burra të cilët për gjashtë ose shtatë muaj në vit nuk e shohin kurr dritën e diellit prej pasditës së të dieles deri mëngjesin e të dieles tjetër dhe të cilët nuk mund të fitojnë treqind dollarë gjatë gjithë vitit. Ka pak fëmijë atje, të rrallë, të moshës së adoloshencës, të cilët mezi mund të arrijnë nivelin e tryezave të punëtorëve – prindërit e të cilëve kanë gënjyer për moshën në mënyrë që ata të pranohen në punë, fëmijë që nuk arrijnë të bëjnë as gjysmën e treqind dollarëve përgjatë gjithë një viti të tërë, dhe ndoshta madje as një të tretën e kësaj shumë. Dhe pastaj të shpenzosh një shumë të tillë, të gjitha në një ditë të vetme të jetës tënde, në një festë martese! (Sepse është e dukshme që është e njëjta gjë, pavarësisht nëse i shpenzon të gjitha paratë me një herë të vetme për ceremoninë e martesës sate, apo për një kohë të gjatë në martesat e të gjithë miqve të tu). Është shumë i pamatur si veprim, madje tragjik – por, ah, është kaq i bukur! Ah, menjëmend, është fund e krye i bukur. Megjithatë, pavarësisht prej rëndësisë së Kasolles së xha Tomit në historinë e racës në Amerikë dhe rëndësinë e Xhunglës në nxitjen e reformave në industrializmin e hershëm të prodhimit të ushqimit amerikan, ato nuk janë romane që do të doja t’i kisha shkruar vetë. Ka pasur romane të tilla, dhe do të vazhdojë të ketë në të ardhmen edhe shumë të tjerë, jam i sigurt për këtë: romane që në interes të drejtësisë, të drejtave të njeriut dhe barazisë, aspirojnë të frymëzojnë ndryshim të rëndësishëm politik ose social dhe të ndryshojnë politikën qeveritare. Ato bëjnë thirrje për ndryshim. Ne i quajmë ato romane proteste. Dhe janë 286
P R O Z Ë
shkruar duke pasur në vëmendje të madhe audiencën si best seller-i më i përllogaritur (për më shumë arsye të nderuara, sigurisht, se sa thjesht për të pasuruar autorin). Romancieri i vërtetë, me çka nënkuptojnë atë që aspiron të krijojë një vepër të artit narrativ, nuk mendon për audiencën. Të paktën jo kur është një romancier (e) që shkruan. Më pas, ndoshta, kur ka kaluar nga të qenit romancier që shkruan në Autor, që do të thotë, individ i cili ka mbaruar një roman dhe e ka botuar atë, jemi në fazën kur normalisht audienca mbahet parasysh. Zakonisht kjo shoqërohet me ankth ngaqë atëherë është tepër vonë për të ndryshuar ndonjë gjë. Por kjo nuk ndodh gjatë kohës që romancierët janë të angazhuar në shkrimin e romanit. Jo kur romancieri i jepet disiplinës dhe rreptësisë së traditës që burojnë nga historia e formës, e cila kërkon të jesh gjatë gjithë kohës krejtësisht i ndershëm, jo gjykues dhe inteligjent në shkallën më të madhe të mundshme, të jesh, sikur e përshkruan Henry James-i, një person “tek i cili asgjë nuk ka humbur”. Megjithatë, nëse i vetmi lloj romani që duket i aftë të shkaktojë ndryshimin në botën hastë romancierit është romani i protestës – një argument i paraqitur si histori, propagandë (për mirë apo keq, nuk ka rëndësi) i ambalazhuar me narrativë – cila është arsyeja se pse kaq pak artistë serioz letrarë kanë synuar t’i shkruajnë ato? Ato nuk janë është aq të vështirë për t’u shkruar. Sidomos qyshse më të mirët ndër ta, më të efektshmit, duhen të mbështeten kaq rëndshëm tek stereotipe, klishe, ndjesi, gjykim dhe prozë e hallakatur. (Megjithëse, për të qenë i ndërshëm, me përjashtim të rastit kur shkrimtari është duke bërë një parodi, është po kaq e vështirë të shkruash qëllimisht keq po ashtu si është të shkruash mirë). Ndoshta arsyeja pse kaq pak artistë letrarë përpiqen të shkruajnë romane proteste është pasi ndiejnë se thjesht nuk është puna e tyre për të nxitur ndryshim në botën jashtë tyre, të paktën jo nëpërmjet veprave letrare. Samuel Johnson-i në shekullin e tetëmbëdhjetë deklaroi në parathënien e fjalorit të tij se “lavdia më e madhe e çdo populli vjen prej autorëve të tyre”. Ai nuk e kishte fjalën për lavdinë zbukuruese, një stoli kulturore, ekzistenca e të cilës rrëfen për shijen e mirë dhe sqimën e një populli. Ai donte të thoshte që shprehja e natyrës thelbësore të një oppulli varet prej autorëve, poetëve, tregimtarëve dhe romancierëve të 287
tij. Për mirë apo për keq. Detyra e autorëve tanë është të përshkruajnë veten tonë për ne dhe të tjerët. Pa ta, ne nuk kemi përkufizuar identitetin tonnë që na dallon ne nga të tjerët dhe, në të njëjtën kohë, na lidh me ta, me të gjithë ata. Me të gjallët dhe të vdekurit e hershëm, sikurse me ata që akoma nuk janë lindur. Rrjedhimisht detyra e vërtetë e romancierit është të dramatizojë së pari për veten dhe, në fund të fundit, për ne të tjerët, se çfarë do të thotë të jesh qenie humane në kohën tonë dhe në të gjitha kohërat. Çfarë do të thotë të jesh qenie humane në vendin tonë dhe në çdo lloj vendi. Si specie, ne jemi të varur gjithmonë prej rrëfimtarëve, të cilët na kanë rrëfyer se çfarë do të thotë të jesh qenie humane. Të jemi vetvetja. Historia e rrëfimit, që prej shpellave të Lascaux-it deri tek Odiseja, që nga Iliada tek Sopranot, këtë na tregon. Dhe historia, sidomos historia e romanit, që nga Cervantes-i tek Rushdie dhe DeLillo, e bëjnë këtë argument të vërtetë edhe më të qartë se çdo gjë tjetër. Udhëheqësit tanë politikë, moralë dhe fetarë, udhëheqësit e korporatave dhe akademikët, do të na bënin të besonim se qeniet njerëzore mund të kenë të drejtë, sikurse mund të gabojnë, janë të mira sikurse të këqija dhe që sjellja dhe bindjet tona rrjedhimisht pritet që të jenë të parashkruara, të qeverisura, të arbitruara, të dënuara ose të shpërblyera prej të tjerëve, prej atyre që duke u mbështetur në postin e tyre, arsimimin, statusin klasor ose të drejtën e lindjes, janë më të kualifikuar të gjykojnë sjelljet dhe bindjet tona më shumë se ne vetë. Romani e mohon këtë hamendje, sidomos për të gjitha format e historisë që nuk janë nënkuptuar të jenë thjesht argëtim dhe as nuk synojnë rreptësisht për të shkaktuar ndryshim social dhe politik. Duke qenë se romancieri gjatë aktit të të shkruarit të romaneve e kundërshton këtë pikëpamje, pikëpamjen zyrtare, ai kthehet në sabotator të opinionit të pranuar. Romancieri serioz (i cili shpesh është komik), me anë të shembullit të nëpërmjet artit të vet, afirmon vlerën e jashtëzakonshme të individit dhe ndëgjegjen vetjake të individit për të qenit në jetë për një kohë të kufizuar, pra të vdekshëm. Në qendër të çdo romani ambicioz në aspektin moral është një vizion i vlerës së epërme të ndërgjegjes së fshehtë vetjake, e cila, pa romanin, rrallë është e njohur, edhe për vetë ne, shumë pak e pranuar si e rëndësishme për të tjerët. Në këtë kuptim, kjo ndërgjegje është thellësisht përkufizuese, në të sotmen dhe të kaluarën, dhe njeriu shpreson që për sakohë qeniet njerëzore të 288
P R O Z Ë
rrëfejnë histori për veten dhe të tjerët. Romancieri është në thelbin e tij i angazhuar ndaj një jete në pozita kundërshtuese që thotë të vërtetën në sy të pushtetit, që sfidon dhe përmbys mençurinë e pranuar dhe shpërfill versionin zyrtar të çdo gjëje. Kjo është arsyeja se përse romancierët janë censuruar, burgosur, dëbuar në ekzil ose, madje, janë vrarë. Romancieri nuk flet në librat e tij për të tjerët; romancieri dëgjon të tjerët. Sidomos ata që përndryshe nuk do të dëgjoheshin. Romancieri nuk del në skenën e dukshme të publikut që të shihet prej të tjerëve; ai sheh të tjerët. Sidomos ata të cilët në një rast të kundërt do të mbeteshin të padukshëm. Dhe me këtë shembull, sikurse me veprën vetë, ai frymëzon të tjerët të dëgjojnë dhe të shohin. Nëse nëpërmjet një romani qenia njerëzore individuale dhe ndërgjegjja e tij për të jetuar në këtë planet për disa ditë, vite apo dekada të cikshme, të cilave u jepet kuptim – kuptimësohen – atëherë ata që do ta mohonin këtë kuptimësi dhe të gjitha të drejtat dhe privilegjet që bashkëshoqërojnë atë që do të shihen si të shurdhër dhe të verbër në rastin më të mirë, dhe si kriminelë në rastin më të keq. Një roman i duhur është njëherazi një kremtim i qenies së vetme dhe vetmitare njerëzore sikurse një padi ndaj atyre që refuzojnë të bëhen pjesë e këtij kremtimi. Qenia individuale njerëzore mund të jetë kushdo – i pasur ose i varfër, i bardhë ose me ngjyrë, i krishterë, mysliman ose hebre. Mund të jetë një ateist; i çmendur, shenjtor, ose një kriminel i zakonshëm. Mund të jetë si përbindësh ose thjesht i lig; mund të jetë leshko ose dijetar. Mund të jesh ti. Por kur bëhemi pjesë e botës së romanit në të cilin qenia njerëzore banon dhe jeton për një kohë të caktuar, nuk do të dëgjojmë ose shohim kurrë përfaqësuesin e saj në tokë në të njëjtën mënyrë. E dimë se gjërat, në të vërtetë, nuk ndryshojn në thelb; ato thjesht ripërtërihen. Shekulli i përgjakshëm që sapo ka mbaruar na ka mësuar të paktën kaq gjë. Kjo është po kaq e vërtetë për romane proteste si Xhungla dhe Kasollja e xha Tomit njëlloj si për Uliksin apo Bujë dhe tërbim si dhe Njëqind vjet vetmi. Ndryshimi ndodh vetëm në skaje, tek një qenie njerëzore e një kohe të caktuar. Kjo ndodh në mënyrën më të rëndësishme dhe domethënëse nëpërmjet fjalëve. Fjalët e kthyera në fjali, fjalitë e kthyera në tregime, tregimet e kthyera në romane. Kam folur për romancierin e kthyer në një qytetar, i cili, sigurisht, i përkushtohet drejtësisë, të drejtave të njeriut, 289
barazisë dhe bashkë me pjesën tjetër të inteligjencës, e ka shumë të lehtë ta bëjë këtë zgjedhje. Romancieri shndërrohet në aktivist, propagandist, nëse doni ta quani kështu, shkrimi i të cilit varet nga qëllimi politik. Pastaj kemi romancierin si artist, një individ që i përkushtohet rreptësisht artit të romanit. Po ç’mund të themi për artistin letrar, i cili është gjithashtu ai që ne quajmë “intelektual publik”? a është ai një rol i mundshëm, a është madje rol i nevojshëm apo i dobishëm për artistin vetë dhe për një komunitet më të gjerë në vetvete? Nuk është aspak e pazakontë në Evropën Perëndimore, Amerikën e Jugut, Afrikë dhe deri në një farë shkalle në vendet aziatike, që artistët letrarë të ftohen për t’u shprehur në media dhe për popullin në lidhje me politikat me opinionet e tyre për çështjet publike, çështjet e ditës, për kandidatët që kandidojnë për poste publike, politikën e jashtme dhe të brendshme, e kështu me radhë. Në shumicën e vendeve, përgjithësisht, ekziston mendimi i përgjithshëm që artistët letrarë ka më pak gjaa të shohin atë që ne quajmë “interesa të veçanta”, gjë të cilën e bëjnë politikbërësit. Me përjashtim të rastit kur, sigurisht, ata vetë kandidojnë për poste politike, si Mario Vargas Llosa, për shembull, ose Vaclav Havel, Aime Cesaire, apo në Shtetet e Bashkuara, Upton Sinclair-i që përmendëm më parë, i cili kandidoi për në Kongres dhe për pak sa nuk u bë guvernator i Kalifornisë si i pavarur. Më pas ishtë përpjekja e Norman Mailer-it për t’u bërë kryebashkiak i New York-ut. Është interesante që sapo këto personalitete kandiduan për poste publike, humbën të gjithë besueshmërinë e tyre si intelektualë publikë, dhe vetëm pasi pësuan disfatë, si Mailer-i dhe Vargas Llosa, ose pasi dolën në pension, si Havel-i, apo pas vdekjes, e rifituan atë. Ne në Shtetet e Bashkuara kemi humbur së fundi tre prej intelektualëve tanë publikë (ndoshta tre të fundit, sikurse duket që kemi një që i përket brezit pasardhës më të ri dhe asnjë të brezit të ri të mëpasëm) Susan Sontag-un, Kurt Vonnegut-in, dhe Norman Mailer-in. Ata ishin artistë letrarë të rangut të parët të cilët folën publikisht qysh herët dhe shpesh për çështje të politikës publike, thuajse gjithmonë duke mbrojtur qëndrime jo popullore, pak prej të cilave, që mund të shihen si çiltërsisht të çuditshme (më së shumti e kam fjlaën për Mailer-in në këtë rast), por me qëndrime të përgjithshme që në pjesën më të madhe 290
P R O Z Ë
të rasteve janë vërtetuar nga hsitoria se kanë qenë moralisht dhe në aspektin social qëndrime korrekte, pavarësisht nëse ishin gjithmonë korrekte politikisht ose ekonomikisht. Por pyetja që shtrohet në këtë rast është, kush në një post pushteti në Shtetet e Bashkuara (përveç ndoshta J. Edgar Hoover-it kur ishte gjallë) e vriste mendjen se cili ishte mendimi i Sontag-ut, Vonnegut-it, dhe Mailer-it për Sidën, luftën e Vietnamit, bombardimin e popullatës civile, racizmin, luftën ndaj terrorit, sulmin ndaj Irakut dhe pushtimin e tij, torturimin e të burgosurve, pezullimin e të drejtave civile dhe kushtetuese, dhe kështu me radhë? Me përjashtim të familjes dhe miqve të shkrimtarit, praktikisht, askush nuk do t’ia dijë. Po, është e vërtetë që në një republikë demokratike, si e jona, të gjithë mund të thonë dhe shkruajnë pothuajse çdo gjë që dëshirojnë, por është e vërtetë, gjithashtu, që kur artisti letrar konsiderohet thjesht si një argëtues, vetëm pak më shumë i rëndësishëm për të mirën e përgjithshme se Michael Jackson-i dhe Britney Spears, një çlodhje luksoze, me fjalë të tjera, atëherë ai ose ajo do të katandiset i margjinalizuar, i detyruar të flas vetëm për korin. Dhe kur vjen puna që të ndikuarit të shkaktojnë ndryshim, të ndikuarit tek politika publike, kori, i përbërë më së shumti prej artistësh dhe intelektualësh si ai, është, në thelb, i pafuqishëm. Në përgjithësi, të ashtuquajturit intelektualë publikë veprojnë në ditët e sotme në shoqata ekspertësh ose universitete dhe respektojnë axhenda të përcaktuara ideologjike, të financuara kryesisht prej kompleksit ushtarak-industrial të korporatave shumëkombëshe. Ata janë sociologë dhe historianë, shkencëtarë dhe burokratë, studiues, gazetarë dhe hartues politikash të paguar për të krijuar studime, artikuj, dhe libra që çojnë përpara ambiciet politike të njërës prej dy partive politike dhe interesave financiare të korporatave të Amerikës. Kohë pas kohe, njëri prej tyre ftohet për të ndihmuar Shtëpinë e Bardhë që t’i ndih funksionimit të fabrikës së mendimit si në rastin e Paul Olfowitz-it, Condoleezza Rice-it, Elliot Abrams-it. Në pjesën më të madhe janë lobistë me lëkurë deleje. Ata nuk janë sigurisht poetë, romancierë, dramaturgë ose artistë të ndonjë lloji. Poetët, romancierët dhe dramaturgët e vërtetë nuk ndihmojnë që të funksionojë fabrika e mendimit. “Lavdia më e madhe e çdo populli” e Dr. Johnson-it shihet prej atyre që janë në pushtet thjesht si lavdi 291
zbukuruese, stoli kulturore që afirmon shijen tonë të mirë, dhe për këtë Presidenti kohë pas kohe var medalje të arta në qafën e tyre në Qendrën Kennedy dhe shpreh falënderimin e tij për të na argëtuar, dhe duket sikur thotë: Tani kthehuni tek kolibja dhe lodrat tuaja, në mënyrë që të rriturit të mund të merren me punën e rëndësishme të drejtimit të vendit dhe botës së madhe. Kjo s’do të thotë që mendoj se poetët, romancierët dhe dramaturgët mund të drejtojnë vendin ose botën shumë më mirë se bandën e tanishme të maskarenjve dhe të paaftëve rryfetçinj – megjithëse ideja e Don DeLillo-s, John Ashbery-it apo Tony Kushner-it si president është shumë tërheqëse. Dyshoj se do të ishim zhytur në batakun e Irakut apo Afganistanit, ose skandalin e të burgosurve të Guantanamo-s nëse ata do të kishin qenë presidentë. Megjithatë, nuk do t’i uroja këtë fat De Lillo-s, Ashbery-t, ose Kushner-it, sepse kemi nevojë për qartësinë morale dhe gjuhësore të shkrimeve të tyre më shumë se për ndershmërinë e tyre njerëzore në Shtëpinë e Bardhë. Dhe ky është problem i vërtetë, apo jo? Ne kemi nevojë për ndërshmëri në qeverisje, sikurse për morale dhe gjuhësore në letërsi. A mund të takohen të dyja ndonjëherë? Ndershmërisht, mendoj se jo. Jo më. Duke pasur parasysh mbizotërimin e tanishëm dhe të ardhshëm të qeverive demokratike, dhe rrjedhimisht të të gjitha politikave publike, duke nisur prej interesave shumëkombëshe të korporatave, duke më shumë se e pagjasë, e pamundur, për qartësinë morale dhe gjuhësore që artistët tanë letrarë të kenë ndikimin më të vockël në imagjinatën morale dhe gjuhësore të atyre që na qeverisin. Bota, të paktën bota jonë, duke të fragmentizohet në koloni të vogla të të shpëtuarve, sikur është duke hyrë në një epokë të errët. Nëse është kështu, atëherë ndoshta detyra më e rëndësishme që mund t’i caktojmë vete është të mbajmë, nyjëtojmë dhe ruajmë nëpërmjet letërsisë vlerat themelore njerëzore të cilat herët në historinë evolutive të specieve na dallonin ne prej kushërinjve tanë të largët – mirësia e dhembshur, ruajtja e të vegjëlve, të dobëtëve, të moshuarve, dhe ndërgjegja e të qenit i vdekshëm. Kjo nuk është diçka e bërë prej nesh në rolin tonë si qytetarë të një vendi apo një tjetri apo si votues në njërën mënyrë ose në një tjetër. Kjo nuk arrihet as nëpërmjet romaneve të protestës, me anë të librave të tillë si Xhungla dhe Kasollja e xha Tomit. Kjo nuk ka qenë kurrë një shqetësim i veçantë i shkrimtarit në rolin e tij të intelektualit publik. E 292
P R O Z Ë
thënë më thjeshtë, ne nuk duhet t’i lejojmë vetes të harrojmë se çfarë do të thotë të jesh qenie njerëzore. Më e keqja e kësaj, çfarë ndajmë ne me kushërinjtë tanë të largët, sikurse më e mira e kësaj, çfarë ndajmë me engjëjt. Asnjë specie tjetër nuk e ka të nevojshme të kujtohet vazhdimisht dhe të mësohet se çfarë do të thotë të jesh vetvetja. Janë tregimtaret, poetët, romancierët dhe dramaturgët që e kanë kryer gjithmonë këtë detyrë. Dhe sigurisht, në këtë moment në histori të specieve, kur ekziston një rrezik i tillë i të harruarit dhe kaq shumë nxitje për të harruar, ne nuk duhet të shpenzojmë kohën tonë të kufizuar këtu duke bërë ndonjë gjë tjetër pos kësaj.
293
294
K R I T I K A
Agron Y. GASHI
Studiues, prozator dhe mësimdhënës i letërsisë, Agron Y. Gashi (1977) ka përfunduar studimet në Fakultetin e Filologjisë, dega e Letërsisë Shqipe në Universitetin e Prishtinës. Po aty, ndoqi studimet pasuniversitare, ku u gradua me titullin Magjistër i Shkencave Filologjike. Njëkohësisht ka përfunduar studimet në Fakultetin Filozofik, Dega e Shkencave Politike dhe është specializuar për Çështje të Sigurisë Kombëtare në Universitetin Amerikan të Kosovës. Në vitin 2007 ka drejtuar revistën e përmuajshme për art, letërsi dhe kulturë ProCult. Është doktorant i Letërsisë shqi pe dhe mësimdhënës bashkëpunëtor në Fakultetin e Filologjisë në UP, për lëndët: Shkrim kreativ dhe akademik, Semiotikë, Stilistikë e gjuhës, Analizë diskursi etj. Gashi ka botuar këto libra: Autopoetika - Modelet narrative autobiografike (2009), Mizanteksti - Poetika, sisteme, autorë, vepra (2012), ‘Talianka- Intermexo nga jeta e një heroi (2012), Rrëfimet e maestros - Dialog me avangardistin e viteve ’70-të - Musa Ramadanin (2014). Interpretime dhe studime letrare për autorë dhe vepra të ndryshme i janë përkthyer edhe në gjuhë të huaj. Është kryeredaktor i revistës letrare Jeta e Re.
LETËRSIA E RE NË SHEKULLIN E RI1 Sintagma, letërsi e re, nuk është e përfolur vetëm në bashkëkohësi. Në çdo periudhë, në çdo formacion stilistik, fryma që ka sjellë për kohën përballë asaj të traditës është cilësuar si e re. Shembulli më i mirë është koncepti modernus, për të nënkuptuar risinë në përputhje me kërkesat e kohës, kur letërsia ia ktheu shpinën traditës dhe merrej me vetveten, duke thyer rregulla e përmbysur teori e koncepte letrare. Në rastin tonë, letërsia e re është ajo që shkruhet nga individualitete të reja apo që janë në përpjekje e sipër për të krijuar një identitet letrar, sidomos në këtë fillimshekull. Fenomeni si i tillë ka një narrativë të veten diakronike dhe sinkronike. Prandaj, letërsinë e re të individualiteteve të reja s’mund ta shohim të shkëputur nga vija letrare, e cila më parë ka 1 Kumtesë e lexuar në Konferencën Shkencore, e cila u organizua nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, Prishtinë, më 15 qershor 2015
295
shtruar rrugën duke hapur mundësi që të njihen me sprovat e mëdha letrare, të cilat më vonë janë kthyer në dije dhe mjeshtëri. Letërsia e re, sot, krijohet nga brezi i cili ka lindur në vitet ‘70-të e këndej, kur tashmë ishin kryer disa sprova në letërsi dhe kritikë. Natyrisht, po flasim për krijues të cilët me moshë e përthekojnë këtë periudhë, por me lexime vetëm pas viteve ’90-të të shekullit të kaluar. Identitete, Individualitete dhe Letra Fillimisht po i shpërfaqim individualitetet në letërsinë e viteve ‘90të, të cilat, pra, një pjesë e tyre, fillesat i ka në këtë dekadë, për t’i dhënë shtimung brezit pasues të dhjetëvjeçarit të ri. Këto individualitete letrare, përveç të tjerash, profilizohen në dy grupe: në krijues dhe në krijues e interpretues, njëkohësisht. Të parët, më shumë ishin poetë, më pak prozatorë. Intimen e lidhnin me nacionalen për t’u ndalë më shumë tek e para, sidomos krijuesit e Shqipërisë. Më vonë, ca prej tyre u provuan në prozë dhe ese, por nuk e tejkaluan poezinë. Të dytët, përveç që zgjeruan format letrare, ishin të etur edhe për interpretime shumëfarëshe të letërsisë. Kjo ua imponoi edhe një sistematikë shkrimi, prandaj edhe sot, si në shkrim, ashtu edhe në interpretim, janë më konsistentë: pjesa më e madhe e tyre shpërthyen vetëm në këtë fillimshekull. Në Shqipëri, përmbysja e ideologjisë shndërrohet në një himn për avangardën dhe dëshminë. Është kontekstualiteti që e ka dirigjuar literaritetin. Prandaj, lidhja bëhet përmes disa autorësh, fillimisht Mimoza Ahmetit, Visar Zhitit e më vonë, Luljeta Lleshanakut, Lindita Arapit, Arian Lekës, Flutura Açkës etj. Himn për të rinjtë, në këtë kohë, bëhet poezia e Mimoza Ahmetit: Këngë për Luis Ljakun me refrenin e njohur kam qejfin tim dhe s’pyes asnjeri, ndërsa imazh dhe dëshmi bëhet poezia Mirënjohje e shkruar në burgun e Burrelit nga Visar Zhiti. Ndërsa në Maqedoni, poezia e Lulëzim Hazirit dhe e Lindita Ahmetit e plotëson mozaikun e kësaj harte letrare. I pari evokon, e dyta evokon dhe provokon me gjuhë dhe diskurs, sidomos me librat Brezi i zonjës dhe Vetë përballë erosit. 296
K R I T I K A
Në Kosovë poetët si Valdet N. Berisha, Beqë Cufaj, Sali Beqiraj etj. metaforën e dhembjes e lidhin me kontekstualitetin, por pa e dëmtuar literaritetin. Berisha, me librin poetik Stina e pestë dhe Përtej së dielës, Cufaj, me Baladë budallaqe dhe 402, Beqiraj, me Himni i vargjeve të zeza dhe, më vonë, me Qershor dhe pak trishtim, maten me tema, sprovohen me figura, të cilat shenjojnë motivimin, lidhjen me simbolikën e pritjes, të mbijetesës dhe kërkimin e lirisë. Megjithatë, pas këtyre veprave, te ta nuk është vërejtur ndonjë ngritje e veçantë. Të tjerë autorë hyjnë në shekullin e ri me botime serioze, por pikën mbi i e vënë vetëm në dekadën që e lamë pas. Fenomeni i tillë ndodh edhe te shkrimtarët e grupit të dytë, që më shumë i gjejmë në Kosovë,si: Kujtim Rrahmani e Kujtim M. Shala. Në fund të viteve ‘90-të dhe në fillim të shekullit të ri është Kujtim Rrahmani që vjen me dysinë shkrim dhe interpretim, përmes të cilave jep modelin më të mirë të hapjes së studimeve të reja letrare te ne. Me veprën Intertekstualiteti dhe oraliteti bën një kthesë të leximeve nisur nga Gramatika e fshehtë e motiveve, që asocon me filozofinë, teorinë dhe kritikën amerikane (Kenneth Burke). Ndërsa, me dy romanet tashmë të vlerësuara te ne: Secili citonte Biblën dhe Vrimë e zezë, njolla blu dhe të kuqe, funksionalizoi intertekstualen dhe elementet postmoderne të teorizuara në dy veprat e para kritike. Tutje, me librin Antropoetika bën një konfesion sipas modelit antik, një sprovë kjo sa personale, po aq edhe filozofike, në mes letrares dhe njerëzores, duke i lidhur tekst-lexues, autorlexues, një himn ky për poezinë. Shtytje të madhe të studimeve të këtij fillimshekulli i dha Kujtim M. Shala. Me kohë interpretoi autorët e traditës dhe të bashkëkohësisë, të përmbledhura në librin Shenjat e tekstit, për të kulmuar me Kujtesën e tekstit dhe studimet monografike për autorët e zgjedhur, si: Fishtën e Poradecin, Koliqin e Kutelin, Pashkun e Xhaferrin, Rugovën e Ramadanin etj. Shala kërkon variantin e tekstit në të gjitha nivelet, nga kritika postrukturale, deri te ajo gjenetike. Kujtim M. Shala, prozën e interpreton, poezinë e shkruan, kritikën e kodifikon, duke provuar shkrimin disa planesh: kritikë, metakritikë, deri te një poetikë e ilustruar me autorë shqiptarë. Duke qenë sistematik në studime, i do dhe i provon edhe sistemet poetike, të cilat funksionalizohen brenda librave poetikë: Mërzi e zezë, Sagë, Sendet, Kujtim i Zonjës n’zi, për t’i përzgjedhur nën titullin Zbulesa. 297
Në anën tjetër, Agron Tufa, ndonëse i shfaqur me herët si poet e përkthyes, produksioni i tij letrar gëlon vetëm në fillim të këtij shekulli, duke u shndërruar në një ndër mjeshtrit e prozës shqipe. Përveç në poezi, përkthime, përmbledhje studimesh për letërsinë botërore, më mirë se ku, ai qëndron në prozë. Proza e tij, qoftë tregim a roman, thur sagën e vet shpirtërore dhe nacionale. Do t’i veçoja sidomos romanet Mërkuna e zezë, Tenxherja dhe për mbledhjen me tregime Thembra e Akcilit. Ashtu siç ndodh edhe këtu, secili brez ka interpretuesit e tij, që rrafshojnë kufijtë mes moshash, duke i dhënë krah letërsisë së re me modele studimesh, siç bën Dhurata Shehri me interpretime për autorë të traditës dhe fenomenet letrare, duke i plotësuar shtigjet e lëna hapur për gjysmë shekulli, qoftë me autorë të përveçëm, po ashtu edhe me fenomene të ndjeshme për letërsinë dhe studimet për të. Krah saj, Persida Asllani sjell frymën e studimeve franceze të artikuluara si kritikë dhe metakritikë, nisur në Kosovë në fund të viteve ‘70-të e këndej. Në këtë hulli, me synime dhe rezultate, në fushë të studimeve letrare vjen edhe Nusret Krasniqi, i cili nis provën e interpretimit me një lexim të autorëve të traditës, për t’u lëshuar në interpretime të thella, si te Udha kratilike, në frymën e Platonit dhe Zhenetit për t’i vjelë ngadalë teoritë e shkollave amerikane dhe konceptet filozofike evropiane. Ajo që e bën të veçantë këtë studiues është fakti se autorin në letrat shqipe e kthen në fronin e tij, gjithnjë në mbështetje të teorive dhe koncepteve bashkëkohore, qoftë kur shkruan monografi për autorë të traditës, qoftë kur shkruan për fenomene letrare e historike me sens filozofik, si te Episteme letrare dhe Harta letrare. Kështu, Krasniqi është një ‘degë’ e veçantë e trungut të studimeve të reja në Kosovë, që lidh brezin e studimeve të fundnëntëdhjetave, me dekadën që lamë pas. Ndryshe nga Nusret Krasniqi, Vehbi Miftari e ruan dysinë e shkrimit: studime kritike dhe metakritike, por edhe libra poetikë të motivuar nga jeta e letërsia, si: Muret nuk mjaftojnë dhe Rrëfimet. Kjo e fundit, seç asocon me konfessionin e Kujtim Rrahmanit për poezinë dhe rrëfimet personale në letërsinë e përbotshme. Sidoqoftë, fahu i tij, fillim e fund duket të jetë metakritika. Në vazhdën e kësaj kronologjie në të cilën vështirë të vihen kufijtë në mes brezash, ashtu siç bënte linguisti i shquar Rexhep Ismajli, në vitet ‘70-të e këndej, duke i dhënë krahë brezit të tij me përkthime dhe interpretime letrare, gjithnjë sipas shkollës së Parisit. Së fundmi, linguisti Bardh Rugova i dha sharm këtij brezi me romanin Edmond Rugova: Rrëfimet e të dielave, ndërkohë për ta ilustruar Gramatikën e tekstit dhe 298
K R I T I K A
Analizën e diskursit me tekste të shkrimtarëve të rinj. Po nga gjuhësia, letrave të këtij fillimshekulli iu bashkohet edhe Xhavit Beqiri. Duke qenë i përkushtuar ndaj Stilistikës së gjuhës, duket se kjo i ka ndihmuar që të jetë një artikulues i mirë i figurës së mendimit, sidomos në dy librat poetikë: Shën vjeshta dhe Cogito. Individualitete dhe Sprova
Shekulli i ri solli individualitete me afinitete të ndryshme të spro vuara një dekadë më parë, por edhe autorë të rinj në jetë dhe në letra. Në rrafshin e shkrimit të formave, dalin po ashtu dy soje letrarësh: një që merret vetëm me shkrimin dhe tjetri me shkrimin dhe interpretimin. Në Kosovë, ky i fundit është më i theksuar, përderisa në Shqipëri krijuesit më pak përvjelin duart për të bërë interpretime. Shenjë karakterizuese për të gjithë është gjuha, modusi, forma dhe strukturimi i tekstit. E para, gjuha. Një grup autorësh të rinj, poezinë e shkruajnë gegnisht, me qëllim që të identifikohen si përmbysës të standardit në emër të lirisë poetike, por edhe për çështje të diskursit, meqë poezia kërkon më shumë diskursin eliptik. Kjo vërehet te autorët e Shqipërisë, si: Ledia Dushi me tre librat e saj poetikë: Seancë dimnash, Ave Maria bahet lot, Me mujt me fjetë me kthimin e shpendve, Manjola Brahaj me dy librat e saj poetikë: Vajtimi i Kalipos dhe Na nuk jena t’ktuhit. Ndërsa në Kosovë prova të tilla shndërrohen në idiolekt, siç ndodh me poezinë e Ag Apollonit e deri diku me atë të Donikë Dabishevcit. Ndryshe, s’mund të jetë, sepse të njëjtit kur shkruajnë në prozë a studime letrare, i përmbahen standardit. Duket të jetë një mision i pamundur për një autor të ri të shkruajë mirëfilli fillim e fund një roman në dialekt, meqë edhe ky variant i ka finesat e saj stilistike e sintaksore. Ndërsa si modus, provojnë një kombinim formash poetike me trajta simbolike e simboliste, me shenja intermediale. Në strukturë tregohen më të kultivuar, duke ndërtuar sistem ciklesh e sistem libri. Kjo vërehet te librat poetikë të Arian Lekës. Leka është një ndër krijuesit më të kultivuar të brezit të ri. Ai shkruan ese dhe prozë, të cilat mbesin nën hijen e poezisë. Në poezitë e tij përfill poetikën intermediale me trajta dhe forma të ndryshme, atë që e kishin lënë përgjysmë avangardistë të viteve ‘70-të në Kosovë, për të qarkuar po me këtë frymë Zef Zorba, me poezinë e tij të zbuluar dhe të 299
lexuar vonë. Po ashtu, poezia e Lekës dallon nga të tjerët me strukturën poetike në formë të libretos muzikore. Kjo artikulohet sidomos në të dy librat poetikë, Anija e gjumit dhe Strabizëm, në të cilat më mirë se ku bashkëjetojnë poezia me muzikën, figura me akordin, për t’i cilësuar vetë edhe si proza të ritmuara. Sipas nesh, Arian Leka është një nyje e fortë mes krijuesve novatorë të brezit të tij, siç janë: Parid Teferiçi, Ervin Hatibi, Gentian Çoçoli, Erion Kristo, Azem Qazimi, Olimbi Velaj, Rudi Erebara, Romeo Çollaku etj. Këtu nuk mund të mos përmendim përpjekjen për të sjellë një frymë jo vetëm të literaturës, por edhe të subkulturave të tjera, si vargun e revoltës dhe deklaracionin poetik të rock’n rollit, bitnikëve nga Jim Morrisoni e deri te poeti Alen Ginsbergu, siç ndodh në librat poetikë të Arben Idrizit, Heqakeq dhe Libri i të qenit. Sidoqoftë, fryma e beat generation te ne, zë fill me përkthimet e Fadil Bajrajt dhe merr ‘formë’ me një pjesë të krijimtarisë së Xhevdet Bajrajt. Po në këtë frymë vjen edhe Ballsor Hoxha. Ky i fundit, me librin poetik Nirvanë qyteti, ka dëshmuar sensibilitet në fushë të letërsisë, ndërsa në librin me tregime Bardhezi, mungon fabula klasike, veprimi dinamik; narratori del jashtë skemave tradicionale, për t’u ndalë në detaje të cilat objektivojnë sendet dhe i shpirtëzon ato sipas frymës së letërsisë anglo-amerikane.
Gëzim Aliu dhe Ardian Haxhaj, dy prozatorë të së njëjtës moshë, farkojnë rrëfimin nga perspektiva të ndryshme. I pari, në strukturën tematike dhe në thellësinë e mendimit, i dyti, në tipologji. Aliu, fillimisht është sprovuar në fushën e studimeve me kërkimin e tij për diskursin ideologjik brenda tekstit, atë që e ai e quan ideoprozë, një shënjues për Kadarenë, për të shënjuar pothuajse të gjitha modelet e tilla të prozës bashkëkohore në shqipe. Ndërsa, në të dy romanet e tij, Në klubin e të shëmtuarve dhe Katedralja pa kryq, ndërton dy narracione të ndryshme: i pari vë në pah shëmtinë, i dyti të bukurën. Estetikisht, i pari është më provokues, strukturalisht, i dyti është më zbulues. Si e tillë, proza e Gëzim Aliut, përfshirë edhe atë me tregime Libri i fundit, është prozë e metamorfozave psikike, prozë - pikturë, prozë - film. Te Ardian Haxhaj, nga romani në roman, vërehet një llojllojshmëri temash e skemash narrative, nga romani historik deri te ai policor me elemente të trilerit. Nga katër romanet e tij, si: Kryekronika e Fushës së Kosovës, Fundi i një misioni dhe Dështimi i madh, Kujtimet e një çifuti, do të veçoja këtë të fundit. Një klasik i letrave të reja shqipe.
300
K R I T I K A
Ag Apolloni, në fund të këtij dhjetëvjeçari, vjen me dy librat e tij monografikë, njëri që ka objekt studimi romanet e Rexhep Qosjes, tjetri, me objekt studimi Gjeneralin... e Kadaresë. Të parin e shkruan mbi poetikën e postmodernizmit, të dytin, mbi poetikën strukturale me shenja intermediale dhe që të dy synojnë një poetikë pluraliste. Po këtë poetikë provon edhe në praksis, sidomos te romani Ulurima e ujkut, i cili del si lloj semioutobiografie me status brikolazhi mes rrëfimit, dialogut, esesë. Ndërsa, te novela Zazen ndjek pothuajse të njëjtin kurs të rrëfimit si te romani i parë, porse veçohet me një tis më të thellë fiksional, në të cilën e pamundshmja bëhet e mundshme. Në këtë rrjedhë, studiuesi dhe krijuesi Adil Olluri, aplikon të njëjtën poetikë dhe e zgjeron gamën e kërkimeve të tij, përgjithësisht duke evidentuar dhe interpretuar romanet postmoderne shqiptare, për të qenë krejt i ndryshëm në prozë. Olluri evokon dhe provokon me prozën realiste-psikonarrative, me kryefigurë paradoksin. Përveç përmbledhjes me tregime - Shumë rrugë dhe një rënie, marrë parasysh edhe romanin në botim e sipër, Olluri krijon një balancë mes shkrimit dhe interpretimit. Përderisa Blerina Gaxha, në dy librat e saj poetikë, Gorgonë dhe Kate, provon të thyejë tabu, ashtu siç bënte dikur Mimoza Ahmeti, e tash së voni edhe Rita Petro, por më e thelluar në mendim. Mentor Haliti, Ndriçim Ademaj ndjekin një vijë krejt të ndryshme në gjuhë, temë dhe figurë. Letërsisë së re të këtij fillimshekulli, me libra të specializuar, i vijnë edhe autorët, si: Viola Isufaj me studimin për mitin në veprën e Kadaresë, Albanë Mehmetaj me studimet e saj për kritikën dhe poetikën shqipe, Donika Dabishevci me studimin monografik për prozën poetike, për t’u freskuar me emra të tjerë të rinj, si: Arlind Farizi, Belfjore Qose, Arjeta Ferlushkaj etj. Pesë konkluzione 1. Letërsia e re, e shekullit të ri, nuk mund të shihet e ndarë nga letrat bashkëkohore shqipe, meqë kemi identitete dhe individualitete letrare të viteve ‘70-të që akoma janë produktive dhe mund të sjellin risi edhe në këtë shekull. 2. Letërsia e re, e shekullit të ri, është më e hapur, më eksperimentale, më eruditive, një sintezë e shkollave dhe poetikave letrare evropiane dhe më tej. 3. Letërsia e re, në shekullin e ri, në rrafshin e krijimeve provon të shkojë krah me zhvillimet letrare jashtë saj, duke trajtuar tema të vogla e duke luajtur me figura të mëdha. 301
4. Letërsia e re, në shekullin e ri, në rrafshin e studimeve është më e avancuar se në shekullin e kaluar, por akoma është në proces të aplikimit të poetikave e që në letërsitë e tjera janë kryer në vitet ‘70-të dhe ‘80-të të shekullit të kaluar. 5. Dhe, në fund, letërsia e re, në shekullin e ri, është mësim jashtë doktrinave, që po shndërrohet dhe duhet shndërrohet ngadalë në shprehi dhe mjeshtri. Kjo është (s)prova më e madhe e saj dhe e atyre që e bëjnë atë. BIBLIOGRAFIA
1. Adil Olluri: Romane postmoderne shqiptare, Prishtinë, 2011. 2. Adil Olluri: Shumë rrugë dhe një rënie, Parnas, Prishtinë, 2013. 3. Adil Olluri: Trilogjia postmoderne, IAP, Prishtinë, 2011. 4. Ag Apolloni: Paradigma e Proteut, OM, Prishtinë, 2012. 5. Ag Apolloni: Parabola postmoderne, IAP, Prishtinë, 2010. 6. Ag Apolloni: Ulurima e ujkut, OM, Prishtinë, 2013. 7. Ag Apolloni: Zomb, Konica, Prishtinë, 2009. 8. Arben Idrizi: Heqakeq, MM, Prishtinë, 2003. 9. Arben Idrizi: Libri i të qenit, MM, Prishtinë, 2009. 10. Ardian Haxhaj: Dështimi i madh, Multimedia, Prishtinë, 2013. 11. Ardian Haxhaj: Fundi i një misioni, Buzuku, Prishtinë, 2008. 12. Ardian Haxhaj: Kryekronika e Fushës së Kosovës, Faik Konica, Prishtinë, 2007. 13. Ardian Haxhaj: Kujtimet e një çifuti, Faik Konica, Prishtinë, 2010. 14. Ballsor Hoxha: Bardhezi, Multimedia, Prishtinë, 2015. 15. Bardh Rugova & Lindita Sejdiu - Rugova: Hyrje në gramatikën e tekstit të gjuhës shqipe, Trembelat, Prishtinë, 2015. 16. Bardh Rugova: Edmond Rugova: Rrëfimet e të dielave, Koha, Prishtinë, 2010 17. Beqë Cufaj: Balada Budallaqe, Rilindja, Prishtinë, 1994. 18. Beqë Cufaj: Shkëlqimi i huaj, Dukagjini, Pejë, 2003. 19. Blerina Rogova-Gaxha: Gorgonë, Rozafa, Prishtinë, 2009. 20. Blerina Rogova-Gaxha: Kate, PA, Prishtinë, 2013. 21. Donika Dabishevci: Proza e poetizuar, IAP, Prishtinë, 2015. 22. Dhurata Shehri: Koliqi midis malit dhe detit, Tiranë, 2006. 23. Dhurata Shehri: Statusi i kritikës, Albas, Tiranë, 2014. 24. Gëzim Aliu: Diskurset e ideve në prozën e Kadaresë, Faik Konica, Prishtinë, 2007. 25. Gëzim Aliu: Katedralja pa kryq, Pa, Prishtinë, 2014. 302
K R I T I K A
2014. 2004. 2008. 1998.
26. Gëzim Aliu: Libri i fundit, Pa, Prishtinë, 2012. 27. Gëzim Aliu: Në klubin e të shëmtuarve, Faik Konica, Prishtinë, 2009. 28. Kujtim M. Shala: Kritika vs Poetika, Buzuku, Prishtinë, 2012. 29. Kujtim M. Shala: Kujtesa e tekstit, Buzuku, Prishtinë, 2003. 30. Kujtim M. Shala: Kujtim i zonjës n’zi, Buzuku, Prishtinë, 2012. 31. Kujtim M. Shala: Mërzi e zezë, Buzuku, Prishtinë, 1998. 32. Kujtim M. Shala: Prishtina letrare:Petit Paris, Buzuku, Prishtinë,
33. Kujtim M. Shala: Sagë, Buzuku, Prishtinë, 2004. 34. Kujtim M. Shala: Sendet, Buzuku, Prishtinë, 2010. 35. Kujtim M. Shala: Shekulli i letërsisë shqipe, Buzuku, Prishtinë,
36. Kujtim M. Shala: Shenjat e tekstit, Buzuku, Prishtinë, 1999. 37. Kujtim M. Shala: Zbulesa, Buzuku, Prishtinë, 2004. 38. Kujtim Rrahmani: Antropoetikë- Një konfession, AIKD, Prishtinë, 39. Kujtim Rrahmani: Gramatika e fshehtë e motiveve, Podujevë,
40. Kujtim Rrahmani: Intertekstualiteti dhe oraliteti, AIKD, Prishtinë, 2002. 41. Kujtim Rrahmani: Letra dhe ideologji, AIKD, Prishtinë, 2012. 42. Kujtim Rrahmani: Secili lexonte Biblën, Prishtinë, 1994. 43. Kujtim Rrahmani: Vrimë e zezë, njolla blu dhe të kuqe, Prishtinë, 1998 44. Ledia Dushi: Ave Maria bahet lot, Eurorilindja, Tiranë, 1997. 45. Ledia Dushi: Me mujt me fjetë me kthimin e shpendëve, Ideart, Tiranë, 2009. 46. Ledia Dushi: Seancë dimnash, Camaj-Pipa, Shkodër, 1999. 47. Lindita Arapi: Kufomë lulesh, Tiranë, 1993. 48. Lindita Arapi: Melodi të heshtje , Dukagjini, Pejë, 1998. 49. Lindita Arapi: Ndodhi në shpirt, Elbasan, 1995. 50. Lindita Arapi: Shenjat e dorës , Ideart, Tiranë, 2006. 51. Lindita Ahmeti: Lulja Alba, Toena, Tiranë, 2008 52. Lindita Ahmeti: Ishulli i adular, Shkup, 1996. 53. Lindita Ahmeti: Brezi i zonjës, Arbëria design, Tetovë, 2000. 54. Lindita Ahmeti: Vetë përballë erosit, Brezi9, Shkup, 2004. 55. Lindita Ahmeti: Mjedra bluz, Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1993. 56. Manjola Brahaj: Na nuk jena t’ktuhit, Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2014. 303
57. Manjola Brahaj: Vajtimi i Kalipsosë, Pika pa sipërfaqe, Tiranë, 2010. 58. Mimoza Ahmeti: Delirium poezi, Tiranë, 1994. 59. Mimoza Ahmeti: Pjalmimi i luleve, Ora House, Tiranë, 2004. 60. Nusret Krasniqi: Autori në letërsi, AIKD, Prishtinë, 2009. 61. Nusret Krasniqi: Harta letrare, AIKD, Prishtinë, 2014. 62. Nusret Krasniqi: Libri i Pashkut, Buzuku, Prishtinë, 2005. 63. Nusret Krasniqi: Udha kratilike, AIKD, Prishtinë, 2008. 64. Valdet N. Berisha: Përtej së dielës, Fjala, Prishtinë, 1995. 65. Valdet N. Berisha: Stina e pestë, Rilindja, Prishtinë, 1993 66. Xhavit Beqiri: Cogito, Buzuku, Prishtinë, 2015 67. Xhavit Beqiri: Shën vjeshta, AIKD, Prishtinë, 2002. 68. Xhevdet Bajraj: Blues nën qiellin e indianëve, Brezi 9, Tetovë, 2003. 69. Xhevdet Bajraj: Copa ime e qiellit, Koha, Prishtinë, 2015. 70. Xhevdet Bajraj: Kur engjëjt qajnë, Brezi 9, Tetovë, 2002. 71. Xhevdet Bajraj: Liria e tmerrit, iHoë, Prishtinë, 2000.
304
K R I T I K A
Selvije REXHEPI
Selvije Rexhepi u lind më 1988 në fshatin Novolan të Vushtrrisë. Ka studiuar për gjuhë dhe letësi shqipe në Universitetin e Prishtinës. Ka kryer gjithashtu studimet postdiplomike. Merret me poezi dhe studimin e letërsisë. Ka botuar shkrime kritike dhe studime në revista dhe në rubrikat letrare të gazetave në Kosovë dhe Shqipëri.
STRUKTURA E TREGIMIT MODERN SHQIPTAR
Në këtë studim objekt pune është struktura e tregimit modern shqiptar në raport me modelin teorik të zhanrit. Meqë punimi ka natyrë teorike-analitike do t’i trajtojmë vetëm veprat që e ofrojnë natyrën dhe strukturën tipike të zhanrit. Krahas informacionit dhe trajtimit të mendimit kritik-teorik mbi tregimin si zhanër, do të analizojmë strukturën dhe tipizimin e tregimit modern shqiptar përmes metodës analitike dhe krahasimtare, të cilat na mundësojnë një zbërthim gjithpërfshirës të veprës letrare në këtë gjini. Struktura e tregimit modern shqiptar është krijuar mbi bazën e disa parimeve krijuese, në të vërtetë parimit të realitetit dhe fiksionit1. Me dendësinë e rrëfimit të ngjarjes, rigorozitetin e të shprehurit, përqëndrimin në një ngjarje a situatë të vetme, implikimin e një ose dy personazheve në ngjarje, observimin e realitetit nga një dimension i ngushtë pikëvështrimi, tregimi gjithë domethënien e vet e shfaq nga një dimension i vogël i jetës. Në botën reale-fiksionale të tregimit këto elemente mpleksen dhe rikontekstualizohen në forma të ndryshme si: kritike, neo-realiste, simbolike, fantastike etj., duke i dhënë kështu veprës një trajtë ose strukturë të mëvetësishme letrare prandaj, para së gjithash, themi se ato realizohen si një realitet i veçantë fiksional/letrar, prandaj lypset një qasje serioze dhe duhet t’i trajtojmë si të tilla. Në letërsinë e Kosovës autorët që do t’i marrim për trajtim janë: A. Pashku, E. Basha, A. Demolli, R. Qosja, S. Mumxhiu, M. Ramadani, J. Buxhovi, 1 Këto dy parime krijuese nuk qëndrojnë në secilën vepër, ka raste kur njëri dominon mbi tjetrin, qëndron vetëm njëri parim ose funksionojnë të kombinuar.
305
Y. Shkreli, Z. Rrahmani, M. Kraja, etj., të cilët mund t’i konsiderojmë si tregimtarë modernë të kësaj forme letrare. Këto vepra janë shkruar dhe botuar gjatë viteve ‘55-’90, në rrethana të veçanta historiko-kulturore, të cilat pa dyshim janë një burim i pasur frymëzimi për shumicën e autorëve. Veprat e këtyre autorëve, ndonëse janë frymëzuar nga mitologjia, ngjarjet e ndryshme historike, preokupimet e njeriut bashkëkohor, jeta e njeriut të thjeshtë, përditshmëria, brengat, konfliktet jetësore etj., janë disi një botë e mbyllur në vete, që fillimisht karakterizohen me individualitetin, prirjen moderniste si dhe me këndvështrimin e tyre origjinal ndaj jetës dhe dukurive të saj. Gjatë leximit dhe rileximit të këtyre veprave letrare kemi vërejtur një tipologji të pasur të tregimit shqiptar, që shkurtimisht po e demonstrojmë me anë të këtyre titujve. Në Tregime fantastike, Anton Pashku, përmes rrëfimit, situatave simbolike e narrative, përshkrimit të gjendjeve, dialogut etj., krijon një realitet të figurshëm fantastik në të cilin dhuna që ushtrohet ndaj njeriut provokon një “luftë” ndërnjerëzore. Kjo gjendje konstante simbolizon një konflikt të hapur ekzistencial, që në tërësinë e veprës, paraqitet me anë të kontrasteve të mëdha: triumf i jetës shpirtërore, realizim i dashurisë, tjetërsim, vetmi, vrasje, vetëvrasje, përmbysje të vlerave njerëzore, tjetërsim i individit etj. Kjo gjendje e njeriut, sado që paraqitet nga një rreth i ngushtë pikëvështrimi, si situatë apo fragment, në mënyrë simbolike shënjon një dukuri që ngërthen në vete jetën e njeriut në të gjitha dimensionet e saj. Te vepra Si mbetën gjallë shqiptarët, Arif Demolli rrëfimin dhe shprehjen diskursive e shfrytëzon për të krijuar një tregim-skicë të llojit satirik, në të cilën historinë fiksionale, ‘’qëndresën’’ etj., i trajton me një ironi të hollë dhe humor të zi. Në përmbledhjen me tregime Vdekja më vjen prej syve të tillë, (që mund të lexohet edhe si roman), shkrimtari i shquar Rexhep Qosja të gjitha elementet e veprës së tij, rrëfimin, përshkrimin e atmosferës që dominon, dialogun, situatat dhe ngjarjen e defabulizuar e funksionalizon për t’i spikatur vetitë themelore të karakaterit-personazhit. Në veprën Shëtitje nëpër mjegull të autorit Eqrem Basha, vështrimi i situatave të jetës së përditshme ndërtohet si prozë me situatë dhe atmosferë urbane. Në veprën Mjeshtri i vetmisë Zejnullah Rrahmani motivin e fëmijërisë, dashurisë, vetmisë i rrëfen, përshkruan, si lloj të prozës filozofike. Jusuf Buxhovi në veprën Jeta lakuriq përmes rrëfimit, të treguarit, të komentuarit, teknikës së diskripcionit në 306
K R I T I K A
epiqendër vë ndodhinë, ngjarjen që paraqet jetën shqiptare të pasluftës të zhveshur nga të gjitha tabutë e saj etj. Analiza e strukturës dhe tipologjisë së këtyre veprave, në raport me modelin teorik të zhanrit, pavarësisht rezultateve të arritura, para së gjithash është një sprovë e re studimore që synon të shtrojë probleme të reja teorike. Në bazë të rezultateve që kanë dhënë teoricientët që janë marrë me teorinë e tregimit: Milivoj Solar, Matjazh Kmecël, Viktor Shkllovski, Rut Khilhenman, T.O. Biçkroft, Nortrop Fraj, Çarls E. Mej, Cvetan Todorov, Jezhi Stshetelski, Dragan M. Jeremiq etj., dalin disa kritere strukturaletematike të tregimit të cilat domosdosmërisht duhet të trajtohen në çdo analizë teorike të zhanrit të tregimit. Në trajtimin teorik të modelit të tregimit si zhanër synojmë t’i identifikojmë të gjitha kualitetet dhe kategoritë e tij, në mënyrë që të ofrojmë një strukturë potenciale të zhanrit. Kualitetet që i kemi lokalizuar gjatë trajtimit të nivelit teorik të zhanrit janë: struktura e brishtë, fragmentarizmi, prezenti modern në çasin e tanishëm, dendësia-vizionariteti, natyra lirike, situata dramatike, funksioni informativ, krijimi i atmosferës, efekti estetik dhe dimensionet e tjera të tij, braktisja e heroit, depersonalizimi i karakterit dhe totaliteti i situatës. Në vijim, në bazë të këtyre kualiteteve strukturale-teorike të zhanrit do të verifikojmë natyrën e tregimit modern shqiptar në disa vepra të autorëve që i kemi paralajmëruar më lart. Analizë e strukturës së tregimit modern shqiptar
Një nga karakteristikat e tregimit modern është paraqitja fragmentare e ngjarjes ose ndodhisë që zhvillohet në tregim. Kjo karakteristikë, si një nga principet kryesore të modelit teorik të zhanrit, diku më shumë e diku me pak, ka një ndikim edhe në strukturën e tregimit modern shqiptar dhe kryesisht aplikohet në rrafshin struktural dhe tematik të tij. Vetë fati se tregimi modern nuk ka hyrje dhe përfundim2 të qartë, lë të kuptohet se
2 Për unitetin e veprës letrare qysh herët ka dhënë mendim edhe Aristoteli: Quhet e tërë ajo gjë që ka fillim, mes dhe mbarim. Fillim quhet ajo që nuk vjen pas ndonjë gjëje tjetër, kurse pas saj, kjo është e natyrshme, ndodhen ose lindin gjëra të tjera. Përkundrazi, mbarimi është ajo që vjen prej natyre pas një gjëje tjetër, si pasojë e nevojshme, ose sipas rendit të ngjarjeve, pa patur pas asnjë gjë tjetër. Mesi është ajo që ka gjëra të tjera edhe
307
ai rrëfen për një segment të jetës të shkëputur nga tërësia e saj. Përveç hyrjes dhe përfundimit të paqartë të tregimit, copëzimi i botës së tij kryesisht realizohet edhe përmes teknikës së montazhit, teknikës së retrospeksionit, bashkimit-dendësimit të figurave stilistike ose shprehjes së figurshme, reduktimit të karaktereve etj. Fragmantarizmi në tregimin modern shqiptar, edhe pse krijohet me mjete pothuajse të njëjta dallon nga njëri autor tek tjetri, varësisht prej tipologjisë së tregimit, individualitetit të autorit dhe mjeshtrisë së tij në të treguarit e ngjarjes në mënyrë sa më ekonomike. Në prozën Tregime fantastike (1966) të Anton Pashkut fragmentarizmin e vërejmë në defabularizimin e ngjarjes, ndërlidhjen e situatave dramatike që zhvillohen në kohë të ndryshme dhe në bashkimin e figurave të ndryshme që e ndërtojnë idenë themelore të tregimit. Në tregimin Kulla ankthi i banorëve të Kullës dhe raportet e tyre me sunduesin paraqiten përmes mometeve ekzistenciale të tyre, që përshkallëzohen në përjetimet e heroit, rrëfimin e tij për Plakën dhe konfliktin e saj me Kasapin. Në kohën tematike të zhvillimit të ngjarjes së këtij tregimi shkrihen momentet qenësore të së tashmes së Djalit, atmosfera, gjendja e tij e rënduar psiko-fizike, me të kaluarën e Plakës, që me rezistencën e saj ndaj pushtuesit dhe përvojën jetësore bëhet simbol i qëndresës njerëzore. Në përafrimin e këtyre momenteve të precizuara saktësisht përmes detajeve, përshkrimeve dhe situatave simbolike ky tregim simbolikisht e sugjeron jetën e tyre në tërësinë e saj. Ndryshe prej tregimit Kulla, në të cilin nyjëzohen momente dhe veprime që janë zhvilluar në kohë të ndryshme, në tregimin Kënaqësitë e Megalopolisit ngjarja zhvillohet në formë të engimës dhe ndërlidhja e copëzave të strukturës së brendshme të saj kryesisht zbulohet përmes detajeve simbolike. Në prozën-tregimin Shëtitje nëpër mjegull e Eqrem Bashës pamja e botës, ndërtohet përmes montimit të copëzave dhe situatave absurde të realitetit të përditshëm që reflektojnë mbi jetën në përgjithësi. Fragmentarizmi tematik në tregimin Shetitje nëpër mjegull, vërtet dialogut midis Shpëtimit dhe të dashurës së tij e vështirëson interpretimin e tij në planin semantik, pikërisht për shkak të paqartësive ose mungesave që ekzistojnë në të. Ndonëse tregimi ka gjuhë shumë të thjeshtë, copëzat përpara, edhe pas. Fabulat, pra, që të jenë të thurura mirë, as nuk duhet të nisin, as të mbarojnë ku mundin, po të rregullohen sipas formave që thamë më sipër. Për me tëpër shih Poetikën e Aristotelit, përkthyer nga Sotir Parahristo, Gjon Buzuku, Prishtinë, fq. 67
308
K R I T I K A
e dialogut, atmosfera përshkruese simbolike, zbehja e karaktereve dhe mungesa e motivit të konfliktit shfaq një gjendje të papërcaktuar dhe absurde që vjen si pasojë e copëzimit të ngjarjes. Në një rast tjetër ku ngjarja është më e lehtë për t’u interpretuar-në tregimin Gjurmët e së rëndomtës të po këtij autori, montimi i pjesëve të rrëfimit me situatën dramatike/dialogun dramatik e paraqet perceptimin e jetës-njeriut në dy kundvështrime të ndryshme. Konçiziteti i elementeve të tregimit të këtij tregimi dhe montimi i situatave dramatike me sekuencat narrative si tërësi krijon një pamje të mënyrës së perceptimit të njeriut mbi jetën dhe komunikimin ndërnjerëzor. Natyra e fragmentarizmit në prozën Vdekja më vjen prej syve të tillë të Rexhep Qosjes ka funksion shumëkuptimësh. Pra, në këtë rast ky nocion nuk përfshin vetëm rrafshin tematik të veprës por, në disa raste, edhe rrafshin logjik të saj. Në rrafshin tematik, përmes teknikës së montazhit, fragmentarizmi përfshin pjesën dërrmuese të kësaj proze, ndërsa në rrafshin logjik rast tipik është tregimi Trashja, në të cilin gjuha eliptike e të folurit të personazheve, (në këtë rast Trashes) rrudhet deri në pakuptimësi, me synim që të paraqesë gjendjen mentale, psikologjinë e personazheve në një situatë të caktuar. Në prozën Njeriu që nëveritej e Samedin Mumxhiut, në disa sekuenca narrative, ngjarja realizohet përmes aplikimit të teknikës së retrospekcionit. Në copëzat e observimit të heroit, montimi i sekuencave retrospektive me situatat që zhvillohen në kohën e tashme të heroit e paraqet perceptimin e realitetit të përditshëm, raportet ndërnjerëzore dhe ndërlidhjen e artit me realitetin nga këndvështrimi i tij. Ndërsa në tregimin Gjerushi të po këtij autori, copëzimi i ngjarjes paraqitet në përafrimin e dy situatave të njëjta me karaktere krejtësisht të kundërta. Situatat e njeriut në sistemin totalitar (Luftën e Dytë Botërore) dhe raportet e tij me pushtuesin gjatë dhe pas rënies së tij, në këtë rast, janë momente që montohen/përafrohen për të paraqitur sjelljen kontradiktore të njeriut, që nga pozita e viktimës vendoset në pozitën e sunduesit. Në prozën Tregime për kohën e shkuar e Mehmet Krajës, ndodhia, ngjarja zakonisht ndërtohet përmes montimit të situatave retrospektive me situatat që zhvillohen në kohën e tashme. Paraqitja e njëkohshme e të kaluarës me të tashmen, në tregimin Baladë për lirinë, paraqet jetën paradoksale të njeriut gjatë dhe pas luftës së fundit në Kosovë. Ndërsa 309
në tregimin Vetmia, ngjarja ndërtohet përmes copëzave të pamjes së personazheve, sekuencave përshkruese të natyrës dhe elementit fantastik që simbolikisht e paraqesin vetminë e njeriut, përmes deformimin fizik dhe shpirtëror të tij. Në prozën-tregimin Hana po shkon nuse, hana po shkon nuse e Y. Shkrelit fragmentarizmi i ngjarjes ndërtohet përmes teknikës së montazhit që e përafron botën e ëndrrës dhe fantastiken me realitetin. Lirizmi përshkrues i reduktuar, sekuencat narrative dhe dramatike janë copëza që montohen dhe e ndërtojnë pamjen e ngjarjes. Në prozën-tregimin Cirku e Jusuf Buxhovit ngjarja ndërtohet si rrëfim mbi rrëfimin, gjegjësisht si rrëfim mbi një kronikë të vjetër të cirkut. Në këtë rast, copëzat e kronikës, komentet e narratorit rreth zhvillimit të lojës dhe gjuha simbolike e personazheve janë pjesë që e ndërtojnë ngjarjen dhe kuptimisht i paraqesin përpjekjet e vazhdueshme të njeriut për të ngadhënjyer mbi sfidat e ndryshme të jetës. Në prozën Mjeshtri i vetmisë e Zejnullah Rrahmanit fragmentarizmin nuk është e lehtë për ta lokalizuar për shkak të ndryshimit të diskursit nga tregimi në tregim. Në tregimin Sëmundja e nanës heroi rrëfen për përjetimet e tij në një situatë intime, familjare. Në këtë rast, ndodhia ndërtohet përmes reduktimit të veprimit, statizmit të personazheve dhe sekuencave që e paraqesin gjendjen emocionale të heroit në raport me situatën që zhvillohet. Fragmentarizmi në tregimin modern shqiptar nuk mund ta lokalizojmë në ato vepra që anojnë kah veprat diskursive dhe, në të cilat, rrezikohet natyra e prozës, respektivisht narrativja, karakteri, veprimi dhe bota fiksionale. Ky lloj i prozës ndërtohet sipas logjikës diskursive e cila e përvetëson modelin abstrakt analitik të shprehjes dhe gjuhës. Të kësaj natyre janë proza Si mbetën gjallë shqiptarët e Arif Demollit, cikli Mjeshtri i fjalës i Zejnullah Rrahmanit, tregimi Maja i Jusuf Buzhovit dhe vepra Inamor e Musa Ramadanit, që dallojnë në tipologjinë, qëndrimin ndaj realitetit dhe mbarështrimin e lëndës. Tregimi Si mbetën gjallë shqiptarët i A. Demollit është prozë parodike-sarkastike që e vë në lojë historinë, mbijetesën e popullit shqiptar dhe persektivën e tij. Në mungesë të karakterit dhe veprimit kjo prozë ndërtohet si reagim-parodizim i autorit ndaj rrethanave të veçanta socio-politike të kohës kur u shkrua vepra. 310
K R I T I K A
Në tregimin Mjeshtri i vetmisë e Z. Rrahmanit qëndrimi kreativ i autorit ndaj realitetit zëvendësohet me racionalizimin e mendimit dhe shprehjen diskursive të prozës. Në diskursin meditativ-analitik, tregimi flet për dy esenca abstrakte: shpirtin dhe materien, pra për perceptimin subjektiv të artistit mbi universin dhe përbërësit e tij. Ndërsa tregimi Konflikt me F. Kafkën i M.Ramadanit, në të cilin riaktualizohen mendimet e F. Kafkes dhe autori “dialogon” me to, është debat analitik-diskursiv i prozaizuar. I ngjashëm me këtë të fundit është edhe tregimi Maja i J.Buxhovit, i cili flet për filozofinë e mendimit të Sokratit mbi dijen dhe të vërtetën. Dallimi i tij me tregimin paraprak është ndërthurja e gjuhës erotike me shprehjen racionale të debatit diskursiv që zhvillohet midis personazheve. Në mendimin teorik bashkëkohor tregimi është cilësuar si motër e dramës. Ky përafrim i këtyre dy formave në njëfarë mënyre është imponuar nga vetë shkurtësia e zhanrit, konçiziteti dhe veprimi i personazheve të tregimit, që është pikë lëvizëse e gjithë ngjarjes. Prezenti modern dhe situata dramatike kryesisht krijohen me të njëjtat teknika dhe realisht janë dy kualitete të zhanrit më të realizuara në strukturën e tregimit modern shqiptar. Proza Tregime fantastike e A. Pashkut është tekst i dramatizuar. Elementi dramatik në pjesën dërrmuese të prozës së tij dominon mbi elementet e tjera narrative (rrëfimi, përshkrimi). Dramaticiteti i rrëfimit/ngjarjes te ky autor zakonisht krijohet me anë të veprimit, momenteve, situatave dramatike dhe dialogut dinamik që zhvillohet midis personazheve. Prezenti modern dhe elementi dramatik në tregimin Kulla, dhe pothuajse në tërë prozën e Pashkut, realizohet si kombinim midis modelit mikst-montazhist dhe modelit dialogjik polifonik. Konflikti ekzistencial midis njeriut të thjeshtë dhe pushtuesit, që përshkallëzohet në dy situata, është një situatë tipike dramatike rreth të cilës zhvillohet ngjarja e këtij tregimi. Situata e parë e tregimit ku narratori karakter (Djali) rrëfen për vetveten, botën në të cilën merr pjesë dhe ndjesitë e tij në raport me ambientin dhe situatën, kryesisht është realizuar përmes modelit dialogjik polifonik, ndërsa në situatën e dytë, konflikti i Plakës me Kasapin është realizuar përmes modelit mikst montazhist, gjegjësisht përmes dialogut me funksion dramatik. 311
Në situatën e parë të gjitha sekuencat dramatike që zhvillohen, veprimet dinamike të heroit dhe dialogu midis personazheve reflektojnë mbi një gjendje të traumatizuar konstante të heroit dhe turmës në të cilën bën pjesë ai. Në këtë rast, në mungesë të një konflikti të drejtpërdrejtë të heroit me pushtuesin, dramaticiteti krijohet përmes veprimeve simbolike të tij dhe kolektivitetit që e paraqesin gjendjen e rënduar psiko-fizike të tyre dhe shenjat e para të jetës së ndrydhur. Dramaticiteti i këtij tregimi, përveç veprimit dinamik të persona zheve, krijohet edhe përmes formave të ndryshme të dialogut, ku përmendim dialogun me funksion narrativ që, në disa raste, e zëvendëson rrëfimin prozaik dhe dialogun me funksion dramatik që kuptimisht e realizon konfliktin dramatik midis personazheve. Konflikti i përhershëm i individit-kolektivitetit me pushtuesin është realizuar përmes dialogut me funksion dramatik. Konflikti i individit-Plakës me pushtuesin-Kasapin në thelb ka karakter ekzistencial dhe zhvillohet si ndeshje e botëkuptimit socio-politik dhe etno-kulturor midis tyre. Prezentin dramatik ose çastin e tanishëm, që në kuptimin klasik të termit nënkupton paraqitjen e ndodhisë në formë të dramatizuar, Gordimeri e ndërlidhë ngusht me momentin diskret të së vertetës dhe ndjenjën intensive të vetmisë së personazheve3. Ndjenja intensive e vetmisë së personazheve si princip tematik i zhanrit, në këtë tregim, realisht sendërtohet përmes figurës së protagonistit dhe rrëfimit të tij për vetveten dhe kolektivitetin. Në strukturën dramatike të këtij tregimi protagonisti simbolikisht është një urëlidhëse midis të shkuares me të tashmen në një situatë dramatikeekzistenciale. Plaka gjithashtu është vetëm një hallkë e historisë që e ndërlidhë të vjetrën me të renë dhe përvojën e vet e bartë te gjenerata e re-protagonisti dhe funksionalisht e mundëson realizimin e momentit të së vërtetës së protagonistit. Në këtë rast vdekja e Plakës, konflikti i saj me Kasapin, pylli që sulmon kullën, vrasja e bardhokës, mbrehja e thikave të Kasapit para syve të turmës etj., janë disa nga sekuencat dramatike vendimtare që e sendërtojnë momentin diskret të së vërtetës dhe e realizojnë disponimin e brendshëm të protagonistit, vetëdijësimin se e ardhmja e tij varet vetëm nga çasti i tanishëm, gjë që e bën atë të vetmuar. Vetmia për të cilën flet Gordimeri në këtë rast realizohet përmes copëzave 3 Shih Nadin Gordimeri, Teoria e novelës dhe e tregimit, Flaka e vëllazërimit, Shkup, 1955, fq. 74.
312
K R I T I K A
të ngjarjes që e paraqesin momentin më kritik të ekzistencës së individitprotagonistit dhe kolektivitetit në përgjithësi. Proza Shëtitje nëpër mjegull e E. Bashës poashtu është tekst i dramatizuar dhe duke u nisur nga hapësira statike ku zhvillohet ngjarja dhe dramaticiteti dinamik i saj është shumë i përshtatshëm për t’u inskenuar. Struktura dramatike e këtij tregimi që shquhet mbi elementet e tjera narrative, krijohet përmes veprimit dhe dialogut dinamik midis personazheve. Konflikti dramatik i tregimit, që i përket kodit erotik-social, zhvillohet si konkflikt midis personazheve dhe e përshkon elementi i absurdit. Dialogu dramatik midis kryepersonazhit Shpëtimit dhe të dashurës së tij e realizon konfliktin dramatik midis tyre, që më tepër se si konklikt midis çiftit, zhvillohet në bazë të kundërshtive që kanë ata në konceptimin e dashurisë. Kjo kundërshti është dhënë përmes disa sekuenca dramatike dhe veprimeve që domosdo e prek edhe natyrën e tyre si karaktereve. Përderisa e dashura e heroit, në raport me të, shfaq afrimitet, përkushtim dhe dashuri heroi ka veti tejet kundërthënëse që e ashpërsojnë konfliktin midis tyre, heroi, përveçëse është i tërhequr, i vetmuar dhe i lodhur, në raport intim me të është edhe goxha i vrazhdë. Përveç këtyre sekuencave dramatike-absurde, që krijohen në komunikimin midis tyre, elementi i absurdit paraqitet edhe në veprimet e një personazhi të tretë, që ecën para tyre duke i sillur vazhdimisht skajeve të trotuarit dhe duke përcejllur me cinizëm skenat e vrazhda erotike midis tyre. Veprimet absurde të këtij personazhi përveçëse që e shquajnë situatën absurde të personazheve, spikasin edhe disa veti të karakterit të tij dhe abmientin statik ku zhvillohet situata, gjegjësisht rrethin nëpër të cilin personazhet sillen vazhdimisht. Në tregimin Hapësira e ngushtë, po të këtij autori, prezenti modern, vërtetë situata dramatike e absurdit (si element që e përshkon tregimin) paraqitet përmes “lojës” së rrezikshme të heroit që ndodhet në zgrip të ekzistencës. Në këtë tregim, ndryshe prej tregimit të lartpërmendur, nuk zhvillohet ndonjë konflikt midis personazheve mirëpo dramaticiteti i tij krijohet përmes veprimeve dinamike të heroit, monologut të dialogjizuar me funksion narrativ dhe monologut të dialogjizuar me funksion dramatik. Struktura dramatike e tregimit krijohet imponohet përmes vepri meve dinamike të heroit dhe kufizimit kohor4 të ngjarjes. Në hapësirën 4 Tregimi iu përmbahet kriterit të reduktimit të kategorisë së kohës të studiesit irlandez Frenk O’Konor. Për me tepër shih Teoria e novelës dhe e tregimit. fq. 211
313
dhe kohën dramatike të tregimit, tipizohet ambienti rural ku zhvillohet ngjarja, sekuencat dinamike, statizmi i hapësirës së ngushtë ku vepron heroi, shquhen segmente të hapësirës që e krijojnë atmosferën ku vepron personazhi: errësira, shtylla elektrike etj. Monologu i dialogjizuar i heroit ndërtohet herë si bashkëbisedim i tij me vetveten, herë si bashkëbisedim me dy “personazhe abstrakte”, “të imagjinuara” që “fshihen” brenda tij dhe e nxisin atë të ngjitet në telin e çelikt të shtyllës elektrike. Kjo “lojë” e heroit motivohet me kërkimin e ndodhive të papritura, nevojën e tij për të folur dhe vepruar dhe synimin për t’ia dëshmuar prezencës abstrakte, që vazhdimisht e përqesh, guximin për të ndërmarrë hapa të rrezikshëm për të. Bashkëbisedimi i heroit me këto personazhe inekzistente, veprimet kundërthënëse të tij që përshkohen me elementin e absurdit, euforia e pakuptimtë etj., janë disa sekuenca të situatës ekstreme që ia krijon përshtypjen lexuesit se ai vepron nga pozita e të çmendurit. Veprimet kundërthënëse të tij, që e krijojnë situatën absurde, e paraqesin karakterin e heroit në disa variante: a) në variantin e parë heroi karakterizohet me gjuhën e qetë, maturinë dhe seriozitetin; b) në variantin e dytë e karakterizon dramaticiteti-veprimet dinamike dhe zhurma dhe c) në variantin e tretë, heroi bashkëbisedon me dy “karakteret” e para, ndan mendimin me ta, zihet dhe gjersa e imagjinon para vetes seriozitetin në të folurit e tyre karakterizohet me të qeshuren e papërmbajtur, euforinë absurde që bëhet tipari kryesor i karakterit të tij. Këto veprime alogjike, që janë pasojë e një çrregullimi emocional, e paraqesin vetminë5 e thellë të heroit dhe disponimin e tij të ndryshueshëm, i cili, duke mos pasur çfarë të humbasë, kërkon të kënaqë vetveten me ndonjë “lidhje” sado të vogël që të përmbushë kohën monotone me diçka dinamike. Në prozën Vdekja më vjen prej syve të tillë e Rexhep Qosjes elementi dramatik ka përdorim dhe funksion të ndryshueshëm prej tregimi në tregim, ndërsa prezenti modern nuk realizohet. Në tregimin Trashja elementi dramatik, në raport me elementet e tjera narrative, është i reduktuar. Meqë kjo prozë është tregim i karaktereve dramaticiteti i saj natyrshëm krijohet përmes veprimeve të personazheve dhe formës së Në këtë tregim plotësohet kriteri tematik i Elizabet Bouin, Frenk O’Konor dhe Nadin Gordineri, sipas të cilëve, në tregim ekziston koshienca intensive për vetminë e njeriut që manifestohet në çastin e tanishëm të tregimit. Shih Teoria e novelës dhe e tregimit, fq. 174-176. 5
314
K R I T I K A
dialogut me funksion narrativ. Në veprimet e Trashes dhe personazheve të tjera të tregimit nuk zhvillohet ndonjë konflikt i hapur mirëpo, përmes sjelljeve tipike të tyre në situata të ndryshme, shfaqen tiparet kundërthënëse të karaktereve kryesisht në rrafshin etik dhe social. Ndryshe nga tregimi i lartpërmendur, në tregimin Laneti elementi dramatik, në raport me elementet e tjera, është dukshëm më i theksuar dhe konflikti dramatik midis personazheve zhvillohet në formë të hapur. Struktura dramatike e këtij tregimi krijohet përmes veprimit dinamik të personazheve, dialogut me funksion narrativ, që e zëvendëson rrëfimin, dhe dialogut me funksion dramatik që e realizon konfliktin midis tyre, ndërsa poashtu edhe hapësira statike ku zhvillohen sekuencat e ngjarjes i përgjigjet formës dramatike ose skenës. Konflikti dramatik, që zhvillohet midis individit dhe pushtetit, kuptimisht është konflikt midis së mirës dhe të keqës, njerëzores dhe djallëzores, si koncepte kundërthënëse që e përbëjnë shpirtin e njeriut. Në prozën Njeriu që neveritej e Samedin Mumxhiut dramaticiteti krijohet përmes veprimit, të folurit të personazheve dhe aplikimit të modelit dialogjik polifonik, gjegjësisht dialogut me funksion narrativ. Në këtë rast elementi dramatik, në raport me elementet narrative, është më i reduktuar dhe funksionalisht realizohet në suaza të identitetit të prozës. Shikuar nga perspektiva dramatike, perceptimi i realitetit të rëndomtë, raporti midis artit dhe realitetit dhe raportet ndërnjerëzore, në kohën dramatike të ngjarjes paraqiten përmes veprimeve dinamike të personazheve dhe konfliktit që zhvillohet midis tyre. Dialogu i narrativizuar midis heroit dhe bashkëbiseduesit të tij zhvillohet si konflikt i pikëpamjeve të ndryshme, botëkuptimit të njeriut mbi realitetin dhe formimit të tyre individual.
Në tregimin Gjerushi, të po këtij autori, struktura dramatike ose elementi dramatik dominon mbi elementet e tjera narrative dhe krijohet përmes kombinimit të montazhit simultan sinkretik dhe modelit dialogjik polifonik. Pozita e njeriut në sistemin totalitar (Luftën e Dytë Botërore) dhe raportet e tij me pushtuesin gjatë dhe pas rënies së tij paraqiten përmes një situate dramatike rreth së cilës zhvillohet ngjarja. Në procedimin dramatik të ngjarjes sipas modelit të parë (dialogjik polifonik) shquhen: tabloja e 315
fushës së përqendrimit ku rreshtohen ish ushtarët e zënë peng, atmosfera armiqësore në marrëdhëniet midis ushtarëve, dhuna fizike e pushtuesit ndaj të pushtuarit dhe ballafaqimi i personazheve në pozitë të kundërt. Përmes formës së dialogut realizohet konflikti dramatik midis Gjerushit dhe Oficerit dhëmbëprishur. Ky konflikt në rend të parë ka karakter etik, human ndërsa karakteri ideologjik-politik i konfliktit, që në këtë rast është i nënkuptuar, shtyhet në plan të dytë. Gjerushi e paraqet dramën e viktimës ndërsa Oficeri dhëmbëprishur e realizon këtë dramë. Në situatën e parë kur Gjerushi është viktimë e pushtetit, theksohen këto sekuenca: torturat fizike që i bëhen atij nga pushtuesi (Oficeri dhëmbëprishur) pasi i del në mbrojtje Thataqit, agresiviteti dhe dhuna që ushtron pushteti kundër robërve të luftës. Ndërsa situata e dytë, që zhvillohet pas rënies së sistemit totalitar kur ndërrohet pozita prej nga veprojnë karakteret përfshin këto sekuenca: trajtimi i ish-ushtarëve të zënë rob në mënyrë më të dinjitetshme dhe rënia e e Oficerit dhëmbëprishur para Gjerushit, që më shumë se sa një dështim misionar, paraqitet si rënie morale para ish viktimave të tij që dikur i kishte keqtrajtuar. Në prozat Njëzet tregime për kohën e shkuar dhe Hija e qershisë nën dritën e hënës e Mehmet Krajës elementi dramatik kryesisht dominon mbi elementet e tjera narrative të veprës dhe funksioni e tij ndryshon prej tregimit në tregim. Në tregimin Baladë për lirinë të këtij autori, elementi dramatik dominon mbi elementet e tjera narrative. Dramaticiteti i tregimit realizohet përmes sinkretizmit zhanror vërtet modelit dialogjik polifonik. Karakteristikë e tregimit është titulli Baladë për lirinë, që nënkupton praninë e elementeve të baladës, gjegjësisht tragjikën individuale që e karakterizon këtë trajtë, që njëherësh e përshkon edhe fatin e personazheve të këtij tregimi. Shikuar nga perspektiva e modelimit, struktura dramatike e ngjarjes materializohet në këto sekuenca dramatike: arratisja e heroit (Kadri Berishës) nga spitali psikiatrik i Shtimes, fshehja e tij pas plepit, kapërcimi i rrethojës së spitalit, ardhja e tij në qytezë pas çlirimit, vëzhgimi i keqtrajtimit/dhunimit të Marës së çmendur nga tre persona të panjohur, pjesëmarrja e heroit në manifestimin e ditës së çlirimit dhe, në fund, rikthimi i tij në strehën e të çmendurve. Në situata të këtilla, raportet e individit-heroit me shoqërinë dhe perceptimi absurd i realitetit nga këndvështrimi i të çmendurit paraqiten 316
K R I T I K A
përmes elementit të absurdit dhe figurës së paradoksit, veçantërisht në ato sekuenca kur heroi dhe Mara “komunikojnë” me botën e jashtme dhe shoqërinë në përgjithësi. Pas ikjes së heroit nga spitali në të cilin ndjehej i kërcënuar, liria e tij, krahas situatave që zhvillohen në tregim, merr kuptim paradoksal. I tillë është edhe maltretimi dhe keqtrajtimi i tij fizik nga disa të panjohur dhe dhunimi seksual i Marës së çmendur nga tre burra të panjohur, situata këto që zhvillohen në liri, pas hyrjes së Natos në Kosovë. Këto dy personazhe, dikur të mbyllur në ambientin e spitalit psikiatrik që, me gjithë kërcënimet e rojeve sërbe se do t’iu prisnin gurmazin me thikë6, mendonin se të çmendurit nuk vriten në luftë!7, në fund e pësojnë në liri duke u bërë viktima të një shoqërie të lirë dhe refuzuese. Në këto rrethana vetmia e personazheve paraqitet në mes rreshtave, përmes lotëve të heshtur të Marës, bredhjes së vazhdueshme të heroit dhe distancimit total të tyre nga shoqëria. Në prozën Hana po shkon nuse, hana po shkon nuse e Ymer Shkrelit elementi dramatik kryesisht dominon mbi elementet e tjera prozaike të saj, duke përfshirë tregimin me po të njëjtin titull Hana po shkon nuse, hana po shkon nuse dhe Kusulëkuqja tjetër. Në prozën Hana po shkon nuse, hana po shkon nuse dramaticiteti kryesisht krijohet përmes veprimeve dinamike të personazheve dhe dialogut dramatik që zhvillohet midis tyre. Perceptimi fantastik i botës nga këndvështrimi i fëmijës dhe kufiri midis ëndrrës dhe realitetit që paraqitet në këtë prozë, në aspektin dramatik, përfshin edhe dimensionin hapësinor të ngjarjes, ku veçohet hapësira abstrakte e kozmosit: hana, yjet, rrezet dhe hapësira konkrete ku veprojnë personazhet: kulla dhe toka. Tërë këto sekuenca dramatike të tregimit, të pasura me motive të letërsisë popullore, realizohen përmes përdorimit të figurave të ndryshme stilistike që e pasurojnë atë edhe në rrafshin gjuhësor, shquhet gjuha e pasur letrare e dialektit gegë, lokalizmat, idiomat popullore, metafora, anafora, krahasimi, simboli dhe personifikimi. Në përmbledhjen me tregime Mjeshtri i vetmisë e Zejnullah Rrah manit elementi dramatik herë dominon mbi elementet e tjera të prozës dhe herë reduktohet maksimalisht ose përjashtohet në tërësi, siç ndodh në ciklin Mjeshtri i fjalës, në të cilin shprehja dhe mendimi artikulohen përmes diskursit narrativ. Mehmet Kraja, Njëzet tregime për kohën e shkuar, Botimet Toena, Tiranë, 2006, fq.192.
6
Po aty.
7
317
Në prozën Sëmundja e nanës, të këtij autori, elementi dramatik, në raport me elementet e tjera, është dukshëm më i theksuar. Përveç veprimeve dinamike të personazheve, këtë gjë e imponon edhe shprehja narrative koncize dhe reduktimi kohor i ngjarjes. Në hapësirën e ngushtë të ngjarjes, dramaticiteti i saj krijohet përmes disa mikrosekuencave që përciptazi e paraqesin situatën intime-familjare: babai i heroit i gjen të hollat për ta dërguar të shoqen në spital, preokupimet e heroit për sëmundjen e së ëmës dhe shmangia e tij ndaj saj që të mos shohë trishtim në sytë e tij, vendosja e së ëmës në qerre, përshëndetja e të birit me të ëmën, meditimi dhe frika e tij për fatin e së ëmës dhe në fund shpresa se ajo do të kthehet e gjallë në shtëpi. Kjo skenë familjare është paraqitur në stilin e gjuhës së përditshme kryesisht përmes figurës së krahasimit. Rasti më ekstrem i reduktimit maksimal të elementit dramatik është proza Inamor e Musa Ramadanit në disa cikle të saj. Në ciklin Tregime vizive, shprehja narrative dhe elementi dramatik përjashtohen plotësisht dhe zëvendësohen me forma të reja eksperimentale-vizive. Elementi dramatik është i theksuar në ciklin Rrëfime postmoderne, në të vërtetë në prozën ose skicën Shprehia ose: udhëtimi i gabuar, i cili krijohet përmes veprimeve dinamike të heroit, që shprehin shprehitë e tij në situata të rëndomta sociale. Dendësia dhe vizionariteti janë dy kualitete të zhanrit të tregimit, midis të cilëve, në tregimin modern shqiptar, kryesisht ekziston një mospërputhje, ndërsa në raste të rralla realizohen në kombinaturikë. Dendësinë ose koncizitetin e posedon proza e Pashkut, struktura e së cilës realizohet me teknika të ndryshme të cilat e përcaktojnë gjatësinë e prozës. Në prozën Si e përshkroi ëndrrën e vet njeriu me kapelë, dendësia ose konciziteti realizohet përmes aplikimit të këtyre teknikave që përdorë autori për ta ndërtuar ngjarjen: vëllimin e veprimeve dinamike të personazheve, ndërlikueshmërinë e këtyre veprimeve që e përcaktojnë gjatësinë e saj, përshkrimin simbolik funksional. Ndodhia që zhvillohen në tregim, është dhënë në prozë të gjatë prej 19 faqesh, sepse në të paraqitet zhvillimi i dy fazave të jetës së heroit në disa njësi të veprimeve. Në fazën e parë paraqitet konflikti i tij me pushtetin dhe dhuna makabre që ushtrohet ndaj tij, ndërsa në fazën e dytë, pas rënies së sistemit, paraqitet jeta dhe raportet e tij me ish-pushtuesin, i cili, përmes detajeve simbolike që materializohen në vepër, vazhdimisht shfaq shenja të dhunës. Në 318
K R I T I K A
dendësinë e kësaj proze, ku paraqitet drama e heroit me pushtuesin, realizohet edhe vizioni pesimist i autorit për raportet ndërnjerëzore, pra për raportin individi-pushteti që del nga vetëdija e tij për luftën e përhershme që ekziston midis këtyre dy faktorëve. Në prozën e Eqrem Bashës konçiziteti dhe vizionariteti janë kualitete të theksuara. Në tregimin Shëtitje nëpër mjegull, dimensioni i vogël i jetës së heroit dhe konflikti i tij absurd me të dashurën, paraqitet përmes shpre hjes konçize narrative, veprimeve dinamike dhe dialogut midis personazheve. Vështrimi i botës dhe situatave të jetës së përditshme, që paraqiten përmes konfliktit që zhvillohet në tregim, e paraqet vizionin absurd të autorit mbi botën dhe vlerat humane. Ky tip i vizionit absurd pak a shumë paraqitet edhe në prozën Hapësira e ngushtë e këtij autori, në të cilën heroi ndodhet në zgrip të ekzistencës dhe vazhdimisht kryen veprime absurde që janë në kundërshtim me logjikën e shëndoshë. Bashkëbisedimi i tij me personazhe inekzistente, veprimet kundërthënëse, euforia e tij e pakuptimtë etj., janë disa nga sekuencat e dendura që e cilësojnë atë si hero të absurdit. Në prozën Vdekja më vjen prej syve të tillë e Rexhep Qosjes kon çiziteti është më i brishtë për shkak se paraqiten disa faza të jetës së personazheve në detaje, ndërsa vizionariteti është dukshëm më i theksuar. Drama e gruas me probleme mendore në tregimin Trashja dhe trajtimi që i bën shoqëria asaj përfshin një dimension të jetës më të gjerë ku situatat plotësohen me detaje të shumta narrative-simbolike, përshkrime karakterizuese të individit dhe shoqërisë etj., që në njëfarë mënyre janë në “dëm” të koncizitetit të prozës. Në paraqitjen e situatave kundërthënëse që ndodhet protagonistja, vizioni i autorit mbi botën dhe humanizmin njerëzor është pesimist, gjë që dëshmohet edhe me nënvizimin e vetive negative të karaktereve dhe veseve të shumta të shoqërisë që kryesisht janë pasojë e përfundimit fatal të protagonistit. Tregimi Njeriu që neveritej i Samedin Mumxhiut karakterizohet me shprehjen e dendur narrative që realizohet përmes veprimit dinamik, dialogut narrativ dhe përshkrimit simbolik. Në mikrokonfliktet sociale që zhvillohen midis heroit dhe personazheve të tjerë dhe gjykimin e tij ndaj veseve të shoqërise paraqitet qëndrimi kritik i autorit si moralizim i tij mbi jetën dhe raportet ndërnjerëzore. Ndërsa në tregimin Gjerushi vizioni etik i autorit paraqitet në një dimension tjetër. Në konfliktin e 319
Gjerushit me Oficerin dhe pushtuesin gjatë sundimit të sistemit totalitar dhe pas rënies së tij, veprimet kontradiktore të tyre paraqesin vetitë kundërthënëse të tyre dhe ngadhënjimin moral të individit - Gjerushit në dy pozicione të ndryshme: si viktimë dhe pushtues. Në këtë rast vizioni i autorit mbi botën dhe ruajtjen e vlerave njerëzore në situata ekzistenciale është shumë optimist. Tregimi Kusulëkuqja tjetër i Ymer Shkrelit ka strukturë konçize. Dendësia në radhë të parë imponohet nga vetë shkurtësia e tij që e tipizon atë si tregim të shkurtër, pastaj nga veprimet e dendura të personazheve, reduktimi maksimal i përshkrimit etj. Në luftën e së mirës kundër së keqes që zhvillohet në tregim dhe ngadhënjimin e saj paraqitet vizioni optimist i autorit ndaj botës sikurse në përrallë. Ky vizion dhe shprehja konçize letrare janë dy elemente që paraqiten pothuajse në të gjitha tregimet e këtij autori. Tregimi Cirku i Jusuf Buxhovit po ashtu ka strukturë koncize. Loja që zhvillohet midis qytetarëve në arenën e cirkut realizohet përmes shprehjes së dendur, veprimeve dinamike të personazheve dhe përshkrimit kryesisht të reduktuar. Në këtë rast vizioni i autorit për botën dhe rënie-ngritjet e njeriut në situata të ndryshme është realist. Në tregimin Sëmundja e nanës e Zejnullah Rrahmanit konciziteti krijohet nga shkurtësia e tij që në njëfarë forme e imponon edhe reduktimin e të gjitha elementeve të tij. Në situatën intime-familjare që zhvillohet në tregim konçiziteti realizohet përmes shprehjes së dendur narrative, përshkrimit të reduktuar dhe veprimit dinamik të heroit që e paraqet botën e vet emocionale në raport me situatën. Meqë motivet sociale të tregimit nuk zhvillohen por vetëm shtrohen mungon vizioni i autorit mbi jetën dhe dukuritë e saj. Funksioni etik-moral në tregimin modern shqiptar ka shprehje më të theksuar. Në prozën e Qosjes, funksioni moralizues i veprës realizohet përmes vetive kotradiktore të karaktereve, në kontekste të ndryshme, që natyrshëm e nxisin konfliktin midis tyre. Në ballafaqimin e personazheve në situata të ndryshme sociale, paraqiten tiparet dhe veset e personazheve, nën identifikimin e të cilave autori e shfaqë tendencën e vet: në identifikimin e së keqës synon vetëdijësimin e njeriut për gjendjen morale në të cilën ndodhet, si formë të vetme të ruajtjes së vlerave njerëzore. Botëkuptimi etik i Krajës është i përafërt me këtë të fundit, 320
K R I T I K A
Qosjen. Situatat nëpër të cilat kalon Sadri Berisha (Baladë për lirinë) në spitalin psikiatrik, nën udhëheqjen e forcave serbe, dhe jashtë tij, e shpërfaqin natyrën e vrazhdë të rrethit shoqëror, deri në atë masë sa edhe pas çlirimit të vendit kërkon të rikthehet në strehën e tij të mëparshme. Proza e Mumxhiut poashtu ka funksion moralizues. Në dialogun midis personazheve që zhvillohet në tregimin Njeriu që neveritej, botëkuptimi etik i autorit paraqitet në identifikimin e vese të ndryshme të individit dhe shoqërisë. Në raste të caktuara funksioni i tregimit imponohet nga vetë tipologjia e zhanrit. Në historinë fiktive të parodisë Si mbetën gjallë shqiptarët së A. Demollit, intenca autoriale paraqitet si vlerësim, qëndrim kritik i autorit ndaj historisë nacionale dhe konteksteve të ndryshme të saj. Funksioni kritik i këtij tregimi prezantohet përmes shprehjeve përgëzuese që fshehuarzi e paraqesin talljen, qortimin e fshehur dhe përqeshjen ironike. Eliminimi i veprimit në tregim, siç e potencon Grenvik Hiks, natyrshëm e imponon edhe braktisjen e heroit. Në tregimin modern shqiptar rast tipik merret proza parodike-sarkastike Si mbetën gjallë shqiptarët e Demollit, proza Inamor (Cikli Tregime vizive, Rrëfime postmoderne etj.) e Ramadanit, proza Mjeshtri i vetmisë (Cikli Mjeshtri i fjalës) e Rrahmanit dhe një pjesë e prozës Jeta lakuriqe së Buxhovit (Maja, Historia si gënjeshtër etj). Në prozën e parë dominon diskursi parodik ndërsa prozat e tjera kryesisht karakterizohen me shprehjen diskursive dhe diskursin meditativ. Depersonalizimi i karakterit, në tregimin modern shqiptar, nuk ka ndonjë shprehje të theksuar. Megjithatë, këtë tendencë, e hasim në prozën Vetmia e Mehmet Krajës, në të cilën, dy personazheve, plakës dhe vajzën, iu mungojnë karakteristikat elementare të karakterit. Ky fakt fillimisht vërehet në dukjen e jashtme të tyre të papërcaktuar, vajza herë përshkruhet me flokë të gjatë ngjyrë gështenje herë me një pamje të shpërndarë, të afërt dhe të largët, të cilën narratori në një rast e cilëson si vajzë të sajuar nga kontrastet e zbehta të hijeve nën dritën e hënës.8 Kjo mungesë ose paqartësi e krijon edhe dukjen tronditëse dhe fantazmagorike të plakës, si në rastin kur narratorit karakter ajo iu shfaqet si një hapësirë që pulson me një frymëmarrje të rëndë, si grahmë Mehmet Kraja, Hija e qershisë nën dritën e hënës, Botimet Toena, Tiranë, 2006, fq. 26
8
321
vdekjeje9, në pamjen e së cilës theksohet prania e fytyrës së vajzës me flokë gështenje që mbahet në robëri të përjetshme në hapësirën ose “trupin” e plakës. Përfundim
Në bazë të analizës dhe verifikimit të tregimit modern shqiptar, në raport me modelin teorik të zhanrit, konstatojmë se skema e plotë e tij është e paqëndrueshme për arsye të ndryshme. Disa nga faktorët që e pamundësojnë zbatimin e plotë të skemës së tij teorike janë mosdefinimi definitiv i zhanrit, pastaj kundërthëniet e shumta që ekzistojnë në mendimin teorik të teoricientëve-kritikëve dhe elasticiteti i zhanrit. Në procesin e krijimit, rol të rëndësishëm poashtu luan edhe tendenca autoriale, gjegjësisht interesi i veçantë i krijuesit për të ekseprimentuar me forma të reja të shprehjes, gjegjësisht me zhanrin. Tregimi modern shqiptar, në mënyrë relative i ruan disa elemente të domosdoshme strukturale të modelit teorik, ku, si ndër më të theksuarit përmendim fragmentarizmin, prezentin modern-situatën dramatike dhe funksionin moralizues-estetik, ndërsa dendësia-vizionariteti, natyra lirike, braktisja e heroit dhe depersonalizimi i karakterit janë disa nga kualitet zhanrore që kryesisht kanë shprehje më të redukturar. Kurse strukura e brishtë, funksioni informativ, krijimi i atmosferës dhe totaliteti i situatës janë kritere që nuk lokalizohen në strukturën e tregimit modern shqiptar. Përveç virtyteve të lartëpërmendura të cilat i kemi indentifikuar gjatë analizës, tregimin modern shqiptar në përgjithësi e karakterizon fabula e thjeshtësuar maksimalisht, kompleksiviteti i modelit fabularsyzheik, përmbajtja, idetë, format e reja të shprehjes. Një nga veçoritë thelbësore të tregimit modern shqiptar është, individualiteti i krijuesit në të vështruarit depërtues të botës, gjuhën, stilin dhe konceptimi universal i realitetit dhe dukurive të ndryshme njerëzore. Në strukturën sinkretike të tij paraqitet raporti i veçantë i njeriut me botën dhe shoqërinë. Preokupimet e njeriut të zakonshëm, vetmia, situatat e rëndomta-veçanta të tij janë simbol i natyrës së njeriut bashkëkohor dhe zakonisht, në tregim, problematizohen si qështje të përgjithme njerëzore. Bota, realiteti Po aty, fq. 27
9
322
K R I T I K A
artistik dhe personazhet simbolike, në tregimin modern shqiptar, kanë vlera sugjestive dhe si unitet janë një sugjerim i realitetit ndaj lexuesit. Shikuar në planin stilistik, në tregimin modern shqiptar, përveç figurave të tjera të mendimit si simbolit, metonimisë, ironisë etj., veçohet figura e elipsës, të cilën mund ta quajmë figurë kryesore të tij. Disa nga vlerat e tregimit modern shqiptar janë qarkullimi i for mave dhe përmbajtjeve të reja të shprehjes, thellësia e mendimit filozofik, etik që realizohet mbi një dimension të ngushtë të jetës, misteri që e mbë shtjellë natyrën njerëzore në përgjithësi dhe në veçanti njeriun bashkëkohor, ndjenja e së bukurës që na ofron etj.
323
324
K R I T I K A
Lorenc HAJDARI
Lorenc Hajdari u lind më 1978, në fshatin Bardhaniq, komuna e Gjakovës. Ka mbaruar studimet për Gjuhë dhe Letërsi Gjermane në Fakultetin e Filologjisë, në Universitetin e Prishtinës. Ka kryer gjithashtu studimet pasuniversitare dhe ka magjistruar në temën: “Herman Hesi në Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare”. Ka botuar shkrime për autorë botërorë nëpër revista dhe gazeta kulturore.
PËRHAPJA DHE PËRKTHIMI I VEPRËS SË HERMAN HESES NË GJUHËN SHQIPE Herman Hese është një shkrimtar mjaft i përkthyer, i njohur dhe i lexuar botërisht. Vepra e tij është përkthyer në 60 gjuhë të ndryshme botërore. Përpos Evropës, vepra e tij është e përhapur në tërë botën, sidomos në SHBA dhe Japoni. Ndërkaq edhe në letërsinë shqipe dhe kulturën shqiptare (pra për lexuesin dhe studiuesin shqipfolës) vepra e tij nuk ka mbetur e panjohur, sepse një numër i konsiderueshëm i veprave të tij letrare janë përkthyer në gjuhën shqipe nga përkthyes të ndryshëm shqiptarë dhe jo vetëm, për të marrë hov kryesisht pas rënies së komunizmit në Shqipëri dhe trojet tjera shqipfolëse. Ndërsa përkthimet dhe botimet e veprës së tij letrare kryesisht vijnë nga përkthyes dhe shtëpi botuese nga Shqipëria, pastaj nga trevat shqiptare të Maqedonisë, e shumë më pak nga Kosova. Duke pas para sysh, që veprimtaria letrare e Herman Hesës është përkthyer kryesisht pas viteve ‘90, ka bërë që ky autor dhe vepra e tij të mos censurohet e të jetë në shërbim të ideologjisë së kohës. Përkundrazi, kur Hese filloi të përkthehej në gjuhën shqipe mendimi i lexuesit të thjeshtë dhe lexuesit të specializuar ka qenë mjaft cilësor dhe jo i censuruar, me përjashtim të romanit “Nën rrotë”, te parathënia e të cilit mund të vërehet pak a shumë ndikimi i realizmit socialist apo nuanca të propagandës së tij. Prozatori, poeti, eseisti, kritiku letrar, publicisti, piktori i lirë dhe humanisti i madh gjerman i shekullit XX, Herman Hese i takon letërsisë 325
moderne gjermane, pra, letërsisë gjermane të gjysmës së parë të shekullit XX. Ai është një autor me talent të jashtëzakonshëm krijues, veprimtaria letrare e të cilit u takon zhanreve, gjinive, ideve dhe formave të ndryshme. Ai është një shkrimtar mjaft i përkthyer, i njohur dhe i lexuar botërisht. Vepra e tij është përkthyer në 60 gjuhë të ndryshme botërore. Index translatorum i UNESCO-s e paraqet si autorin më të përkthyer gjerman pas vëllezërve Grim. Përpos Evropës, vepra e tij është e përhapur në tërë botën, sidomos në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Japoni. Hese është autor i përmasave të gjera. Veprat e tij gjithnjë e më shumë po botohen dhe ribotohen, ndërsa numri i adhuruesve dhe studiuesve të kësaj vepre është gjithnjë në rritje. Numri i librave të tij që qarkullojnë nëpër botë sot, e kalojnë 100 milionëshin.1 Ndërsa profesori dhe studiuesi gjerman Bernhard Gajek këtë e argumenton duke thënë “janë pak autorë gjermanë, si Hese, i cili ka filluar të shkruajë vetëm disa vjet para 1900-të, por veprat e të cilit sot gjithnjë e më shumë shiten, lexohen dhe diskutohen".2 Ndërkaq edhe në letërsinë shqipe dhe kulturën shqiptare (pra për lexuesin dhe studiuesin shqipfolës) vepra e tij nuk ka mbetur e panjohur, sepse një numër i konsiderueshëm i veprave të tij letrare, si; romane, novela, tregime, poezi, por edhe ese, letra dhe trajtesa janë përkthyer në gjuhën shqipe nga përkthyes të ndryshëm shqiptarë, siç janë Afrim Koqi, Agim Doksani, Sabnia Dhrimo, Arbër Çeliku, Aristidh Ristani, Robert Shvarc, Petraq Kolevica, Nikolla Pire, Ndue Gjika, Fatmir Alimani, Eneida Topi, Faslli Haliti, Enver Robelli etj. Gjatë gjurmimeve tona për praninë, përkthimin, përhapjen, suksesin, popullaritetin, formimin e individit të pavarur, shuarjes së dogmës dhe formalizmit, pastaj ngritjes kulturore, shijes estetike, artistike, por edhe vlerën humane të veprës së tij, vijmë në përfundim se Hese e tërheq lexuesin shqiptar jo vetëm me stilin e tij, por edhe me një tërësi vlerash, porosish, aspiratash dhe idealesh, sepse Hese gjatë gjithë jetës ndoqi me vullnet titanik rrugën e tij individuale. Asnjë rrymë nuk e preku atë, asnjë pushtet nuk e joshi atë. Në të vërtetë ai ishte kundër çdo lloj dogme. Kundër çdo 15.
Solbach, Andreas. Hermann Hesse und die literarische Moderne. Suhrkamp 2004: S.
1
2 Über Hermann Hesse, Erster Band 1904-1962, Heraugegeben von Volker Michels, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, Erste Auflage 1976: f. 182.
326
K R I T I K A
lloj lidhjeje të letërsisë me ideologjinë. Vepra e tij, në përgjithësi, shpreh revoltë kundër represionit dhe autoritetit të tepruar. Hese iu bind vetëm unit të tij. Ai arriti të gjente rrugën e mistershme që e çon njeriun te vetvetja. Dhe nuk pranoi asnjë devijim deri në fund të jetës.3 Puna letrare e Hesës është një formësim i vazhdueshëm, mishërim, pyetje dhe përgjigje për konfliktet dhe problemet personale. Kjo bën që vepra e tij të jetë më spontane, më e dinjitetshme dhe më bindëse, gjë që bën këtë autor të mos jetë i kufizuar në kohë dhe hapësirë. Me sinqeritetin dhe origjinalitetin e tij, pastaj me pasqyrimin e gjërave pa lajthitje, Hese ka bërë që ai të jetë shkrimtar i besueshëm, dhe përmes rrëfimit në vetën e parë, shumë të rinj në një mënyrë apo tjetrën e gjejnë veten në veprën e tij. Suksesi dhe përhapja e veprës së Hesës në gjuhën shqipe
Për të njohur përhapjen, suksesin dhe fatin e një vepre të letërsisë së huaj kërkohet të ndiqet ecuria, fati, karriera, veprimtaria dhe fama e shkrimtarit, fillimisht në vendin e tij të origjinës, e më vonë në vendin e përkthimit. Ndërsa studiuesi i letërsisë Dr. Naser Mrasori lidhur me këtë thekson se “suksesi i një vepre mund të jetë jo vetëm kombëtar, por edhe ndërkombëtar, kurse, nga ana tjetër, më parë vjen suksesi kombëtar, pastaj suksesi ndërkombëtar”.4 Në disa vende të Evropës dhe botës ku është përkthyer dhe shkruar për përhapjen dhe suksesin e veprave të Herman Hesës, e kanë pasur fatin e mirë që ta kenë Hesën aty, qoftë duke jetuar për disa vjet, qoftë si vizitor, qoftë si mik të shumë personaliteteve të kulturës së tyre, siç janë, për shembull, Italia, Franca, India, Shri Lanka, Kina, e sidomos Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Japonia etj. Ndërsa ne, flas për hapësirën shqipfolëse, që nënkupton Shqipërinë, Kosovën dhe trevat tjera ku zhvillohet letërsia shqipe, nuk e kemi pasur një fat të tillë. Në bazë të hulumtimeve tona dhe të dhënave bibliografike, vepra e parë e këtij kolosi të letërsisë gjermane dhe botërore është përkthyer në gjuhën shqipe tri dekada më parë, në vitin 1980. Fjala është për Alimani, Fatmir. Kryeneçësia e Hermann Heses. Mehr Licht!. Tiranë, 2000: f. 218
3
4 Mrasori, Naser. Kur Stefan Cvajgu na flet shqip...; Jehona e përkthimit të veprës së tij letrare në gjuhën shqipe. Rozafa. Prishtinë, 2008: f. 35.
327
romanin “Nën rrotë”, përkthyer nga Afrim Koçi, dhe botuar nga shtëpia botuese Naim Frashëri në Tiranë. Mirëpo, që nga ky vit e deri pas rënies së komunizmit në Shqipëri në vitet ‘90-të, por edhe në trevat shqiptare në përgjithësi, nuk u përkthye pothuajse asgjë nga veprimtaria letrare e Herman Hesës. Ndërsa 15 vjet më vonë, në vitit 1995, Eneida Topi, boton të përkthyer tregimin “Vizitë Ninës “ tek gazeta ’’Zëri i rinisë’’, në numrin e saj të tetë. Tek shtojca “Leka” e gazetës ‘’Rilindjen javore’’ në numrin e saj të 73-të të vitit 1996, u botuan këto katër poezi; “Refuzimi”, “Kërcëllima e një dege të kërrusur”, “Shkallët dhe Kalimi i kohës”, të përkthyera nga Enver Robelli. Tri poezitë e para, pra, “Refuzimi”, “Kërcëllima e një dege të kërrusur“ dhe “Shkallët“, do të botohen më vonë edhe në gazetën ‘’Rilindja’’, në numrin e saj të 1112 të vitit 1997. Përkthimi i veprës së Herman Hesës në gjuhën shqipe ka marrë hov kryesisht pas rënies së komunizmit në Shqipëri dhe trojet e tjera shqipfolëse. Ndërsa përkthimet dhe botimet e veprës së tij letrare kryesisht vijnë nga përkthyes dhe shtëpi botuese nga Shqipëria, pastaj nga trevat shqiptare të Maqedonisë, e shumë më pak nga Kosova. Sidomos pas viteve 2000, kemi një numër mjaft të madh të veprave të Hesës që janë përkthyer në gjuhën shqipe. Gati çdo vit botohen vepra të përkthyera nga shumë përkthyes, madje kemi raste kur dy përkthyes kanë përkthyer të njëjtën vepër, siç është vepra “Ujku i Stepës”, përkthyer fillimisht nga Arbër Çeliku e pastaj edhe nga Suzana Starikov Skënderi, pastaj romani i njohur “Siddharta”, i cili është përkthyer fillimisht nga Nikolla Pire e pastaj edhe nga Edvin Cami. Po ashtu edhe tregimet “Ujku” dhe “Natë qershori” janë përkthyer nga dy përkthyes të ndryshëm, Erion Kristo dhe Fatmir Alimani. Pastaj edhe disa poezi të Hesës janë përkthyer nga dy apo tre përkthyes të ndryshëm, siç janë, për shembull, poezitë: “Në mjegull”, “Sa të rënda”, “Kalimi i kohës” dhe “Motra vdekje”. Duke pasur parasysh që veprimtaria letrare e Herman Hesës është përkthyer kryesisht pas viteve ‘90-të, ka bërë që ky autor dhe vepra e tij të mos censurohet e të jetë në shërbim të ideologjisë së kohës. Përjashtim këtu bën romani “Nën Rrotë”, i cili u botua në vitin 1980. Mund të themi që përkthimi i romanit nuk është censuruar, por te parathënia e romanit, mund të vërehet pak a shumë ndikimi i realizmit socialist apo nuanca të propagandës së tij. 328
K R I T I K A
Rëndësia e përkthimit dhe kontributi e roli i përkthyesit
Përkthimi është një veprimtari psiko-gjuhësore e ushtruar nga dikush me gojë a më shkrim për të vendosur komunikimin midis bashkësish a individësh që nuk flasin të njëjtën gjuhë dhe që duan të komunikojnë me njëri-tjetrin, ndërsa në rastin e përkthimit letrar, kjo veprimtari ka një rezonancë estetike. Ndërkaq, për të forcuar lidhjet e përbashkëta ndërkombëtare, si dhe për të krijuar një kulturë të përbashkët botërore, roli i përkthyesve letrarë është shumë i madh. Lidhur me këtë profesori dhe përkthyesi i mirënjohur Edmond Tupja thekson se “është, pra, fare e qartë se përkthyesit nuk janë vetëm ndërtues urash midis bashkësive të ndryshme njerëzore që flasin gjuhë të ndryshme; ata ruajnë, mbrojnë dhe përhapin gjithashtu vlerat kulturore të këtyre bashkësive, të mbarë vendeve të botës, ata janë, siç është shprehur nobelisti Isaac Bashevis Singer, “vetë thelbi i qytetërimit”.5 Përkthimi është një proces mjaft kompleks, sepse kërkon njohjen shumë të mirë të gjuhës amtare të përkthyesit, njohjen e gjuhës së huaj në të cilën është shkruar teksti, pastaj njohjen e lëndës që trajton teksti, njohjen e historisë, kulturës, jetës shoqërore dhe artistike të atij populli nga gjuha e të cilit përkthen, pastaj kërkon edhe njohuri mbi përkthimin si teknikë, shkencë, art dhe profesion, si dhe proces që kërkon një bagazh njohurish që quhet kulturë e përgjithshme. Pra, këto janë disa nga cilësitë që duhet t’i këtë një përkthyes i mirë dhe i talentuar letrarë. Ndërkaq, sa më i madh që të jetë numri i këtyre përkthyesve të talentuar letrarë, lidhjet e lartpërmendura të përbashkëta ndërkombëtare do të jenë aq më të ngushta. Fatkeqësisht, në kohën tonë ka shtëpi botuese, të cilat në angazhimet e tyre rreth përkthimeve nuk i kushtojnë rëndësinë e duhur aftësive të përkthyesve, por as cilësisë së përkthimeve që ata bëjnë, dhe krejt kjo si rezultat i përfitimeve materiale. Pra, është fare e kuptueshme që kjo gjendje i sjell dëm veprës së përkthyer, lexuesit të saj, përkthyesit, por edhe vetë shtëpive botuese. E studiuesi i letërsisë Dr. Naser Mrasori lidhur me përkthimin letrar shprehet kështu: “Mund të thuhet se përkthimi letrar është një lloj arti krijues Tupja, Edmond. Këshilla një përkthyesi të ri. Onufri. Tiranë, 2007: f. 109.
5
329
dhe riprodhues. Meqë të krijosh do të thotë më parë të ngjallësh me vetëdije ndonjë përjetim, përshtypje e përmbajtje të mëparshme, ose të kujtosh përsëri, përkthimi letraro-artistik është edhe një lloj krijimtarie letrare”.6 Ndërsa në zhvillimin e kulturës kombëtare, merita e përkthyesit është pothuajse vendimtare. Kur përkthyesi gjendet para përkthimit të ndonjë vepre të njohur letrare me vlera të larta artistike dhe filozofike, gjatë përkthimit të saj ai përballet me domosdoshmërinë e krijimit të termave dhe fjalëve të reja, edhe pse një gjë e tillë nuk vërehet dhe aq lehtë. Ndërkaq, kësaj pune shumë të vlefshme si për gjuhën në të cilën përkthen, por edhe për letërsinë dhe kulturën kombëtare, i del vetëm përkthyesi i mirë dhe i talentuar letrar, i cili në këtë mënyrë e pasuron edhe kulturën letrare të lexuesit. Përkthyesit shqiptarë për Herman Hesën dhe veprën e tij
Për të sjellë më të plotë Hesën dhe veprën e tij në kulturën dhe letërsinë shqiptare, jemi përpjekur të sjellim mendimet, pikëpamjet dhe qëndrimet e disa përkthyesve shqiptarë rreth Herman Hesës dhe përkthimit të veprave të tij në gjuhën shqipe. Një nga këta është edhe përkthyesi i njohur dhe i talentuar Arbër Çeliku, i cili është profesor i gjuhës gjermane në Universitetin e Tetovës. Ka doktoruar në fushën e gjuhës gjermane në Mannheim të Gjermanisë, si dhe ka qenë disa herë bursist nëpër seminare dhe trajnime për përkthyes nëpër Gjermani. Arbër Çeliku ka shqipëruar dy romane të Herman Hesës, “Ujku i Stepës” dhe “Demiani”. Ai ka shqipëruar edhe shumë vepra të tjera nga letërsia gjermane si: “Homo Faber” dhe “Stiller” nga Max Frisch, “Vizitë e zonjës plakë” dhe “Fizikanët” nga Friedrich Dürremnatt, “Letra një krijuesi të ri” nga Rainer Maria Rilke, pastaj “Politika si profesion” nga Max Weber, e shumë vepra të tjera. Për Arbër Çelikun, Herman Hese është autori më eminent gjerman dhe një autor i njohur botërisht. Ai pohon se që nga koha e shkollës së mesme, gjimnazit në Shkup, kishte qenë i ndikuar nga autorët gjermanë, e sidomos nga Herman Hese, veprat e të cilit asokohe nuk ishin të përkthyera në shqip për shumë arsye historike, sepse ideologjia enveriste i ndalonte 6 Mrasori, Naser. Kur Stefan Cvajgu na flet shqip...; Jehona e përkthimit të veprës së tij letrare në gjuhën shqipe. Rozafa. Prishtinë, 2008: f. 217.
330
K R I T I K A
rreptësisht autorët, gjoja nihilist, të cilët ajo i trajtonte si të rrezikshëm për rininë shqiptare, nga ana tjetër në trevat tona, si në Kosovë. ashtu edhe në Maqedoni, mësimi i gjermanishtes nëpër shkolla filloi të futej nga vitet ‘90-të dhe kështu shton më tutje përkthyesi Arbër Çeliku lindën përkthyesit e parë, e kësaj plejade pa dyshim i përket edhe ai vetë. Pra, si gjimnazist, për shkak të rrethanave shoqërore të asaj kohe, ai e lexoi Hesën në gjuhën serbe. Më tutje ai shton: “U mrekullova nga vepra “Ujku i Stepës”, e cila, si të thuash, asokohe, e diktoi edhe mënyrën time të jetesës, mënyrën time të të menduarit dhe mënyrën time të përqasjes me shoqërinë”. Edhe pse kishte lexuar disa romane të Hesës në gjuhën serbe, ai ndihej i mangët që nuk mundi t’i lexonte ato në gjuhën burimore, pra, në gjermanisht. Pasi kishte studiuar dhe doktoruar gjuhën dhe letërsinë gjermane, ai lexoi e Herman Hesën në gjuhën gjermane, të cilin e njeh mjaft mirë. Ndërsa sa i përket shtrirjes së veprës së Hesës, sipas Arbër Çeliku, Herman Hese është përkthyer deri më sot në 54 gjuhë të botës. Në vitet ‘70-të të shekullit XX, veprat e tij janë shitur mbi 80 milionë kopje në mbarë botën, dhe se ky autor vazhdon të lexohet me të njëjtin intensitet edhe në ditët e sotme. Ndërkaq, pyetjes sonë lidhur me mendimin e tij për Herman Hesën dhe veprën e tij letrare, Arbër Çeliku përgjigjet kështu: “Veprat “Ujku i Stepës” dhe “Demiani”, dhe në përgjithësi e gjithë veprimtaria e Hesse-s, përveç mesazhit shoqëror që bart në vetvete, shquhet edhe për nga pastërtia e gjuhës, stili unik, përzgjedhja e frazeologjizmave dhe mjeteve të tjera leksikore”. Sipas tij, Herman Hese në veçanti shquhet edhe për ndërtimet e komplikuara sintaksore, përdorimin e dendur të mjeteve kohëzive, ndërtime paskajoresh dhe pjesoresh, që vështirë të rimerren 1:1 në gjuhën shqipe dhe, me gjasë, edhe në shumë gjuhë të tjera të botës. Prandaj, thotë se: “shpesh kjo gjë përbën edhe një problem për procesin përkthimor, me aq sa kam mësuar unë nga kolegët përkthyes, japonezë, kinezë, finlandezë, suedezë, të cilët kam pasur rastin t’i njoh gjatë kohës kur kam qenë bursist i shumë fondacioneve të përkthimit si në Berlin, Vjenë, Cyrih dhe Gut Siggen”. Dhe fare në fund përkthyesi Arbër Çeliku duke u bazuar në këto fakte që u theksuan më lart thekson se: ”nuk do mend, që unë e vlerësoj lart këtë autor, sepse ai godet nervin e kohës, godet dukuritë e shëmtuara 331
të shoqërisë, si politikën planprishëse, shthurjen shoqërore, etjen për pushtet dhe pasuri. Hesse me veprat e tij është një melhem edhe për rininë shqiptare, e cila, si kurrë më parë, është ekspozuar përpara këtyre dukurive të shëmtuara shoqërore dhe ky babaxhan i letërsisë botërore do të mbetet përgjithmonë udhërrëfyes për gjakun që vjen”. Ndërsa profesoresha e gjuhës gjermane Sabina Dhrimo, ka përkthyer veprën e Hesës “Kush di të dashuroj, është i lumtur”, një përmbledhje me tregime dhe poezi. Ajo ka përkthyer edhe disa vepra të tjera në gjuhën shqipe nga gjermanishtja dhe anglishtja, por edhe nga shqipja në gjerma nisht. Pyetjes së çka ju ka shtyrë dhe joshur të përktheni veprën e Hesës në gjuhën shqipe, ajo përgjigjet se ideja për të përkthyer një nobelist siç është Hese i kishte dhënë shtysën e parë. Ajo kishte lexuar këtë vepër që kur kishte qenë si bursiste e ÖAD-së pranë Universitetit Karl Frazen të Gracit në Austri, dhe që njëkohësisht ishte e punësuar tek shtëpia botuese Dudaj, gjë që i mundësonte edhe botimin e veprës së përkthyer. Ndërsa sa i përket vështirësive që ka hasur gjatë përkthimit të kësaj vepre, ajo pohon se sfida më e fortë për të ishte përkthimi i poezive, pasi ishte hera e parë dhe deri me tani e fundit që kishte përkthyer poezi. Për më tepër aty ka poezi me rimë, të cilën ajo e preferon më shumë sesa vargun e bardhë. Më tutje ajo thekson se ”tregimet në formë eseje e zbërthejnë qartë botën emocionale të këtij autori, ndërsa poezitë janë një përmbledhje koncize të po kësaj bote”. Duke lexuar këto tregime të Hesës ajo arriti dalëngadalë ta njihte thellë jetën dhe artin e këtij autori. Ajo mendon se Hese është një prozator psikoanalist dhe shton: “ai e kthen penën në një bisturi për të prerë membranat më të holla të shpirtit njerëzor, ai depërton atje ku ndoshta nuk hyn dot as vetë njeriu brenda vetës së vet. Ai ka një shpirt të bukur e të ndjeshëm edhe ashtu siç pohon vetë në kopertinën e pasme të librit e siç thotë edhe fjala jonë e urtë popullore, pika e shpon gurin jo me forcë, por duke i rënë shpesh, edhe autori depërton ngadalë e jo më dhunë në botën e brendshme të çdo lexuesi”. Sabina Dhrimo thekson se në këtë vepër, Hese duket sikur flet për një botë jashtë realitetit objektiv, por në thelb çdonjëri prej nesh jeton me atë botë brenda psikikës e zemrës së vet, dhe fare në fund thekson: “Çdokush mund të gjejë copëza nga emocionet e botës së vet tek ai autor”. Përkthyesi i veprës së Hesës “Siddhartha”, Edvin Cami, studiuesi i letërsisë, i cili është specializuar për Getën dhe “Divanin perëndimor332
K R I T I K A
lindor”, për çka është duke kryer studimet e doktoratës, fillimisht thekson që nuk ka ndonjë njohje të thellë për Herman Hesën dhe veprën e tij letrare. Përkthimin e kësaj vepra, ai shton se nuk e kishte bërë me iniciativën e tij personale, por sipas ofertës së bërë nga Mediasat Group, e cila kishte të drejtën e botimit në gjuhën shqipe. Sa u përket vështirësive që ka hasur gjatë përkthimit të kësaj vepre me vlera të mëdha artistike e sidomos filozofike, sipas përkthyesit Edvin Cami vështirësia e përkthyesit në vepra të tilla nuk konsiston aq në aspektin gjuhësor se sa në atë kulturor. Për të sjellë në shqip përbërës të një kulture gjeografikisht të largët e të huaj, siç shprehet Edvin Cami: ”frika ime në çdo rast ishte për të mos keqkuptuar ‘indianen’ e Siddhartës, më shumë se sa ‘gjermanen’ e Hesës”. Ndërkaq, më tutje shton se: “nuk e përjashtoj që të kem pasur edhe pasaktësi në të kuptuarit e frymës së Lindjes së Largët, çka mund të jetë pasqyruar edhe në pika të keqkuptuara përkthimi (uroj që të mos ketë të tilla), por në përgjithësi, Hesja ia ka dalë ta bëjë të afërt për lexuesin perëndimor atë që gjeografikisht dhe kulturalisht mund të jetë e largët dhe kjo më ndihmoi edhe mua në përkthim”. “Siddharta” si vepër, atij i ka lënë mbresa shumë të veçanta për shkak të natyrës aq shpirtërore të këtij romani. Kjo vepër sipas tij nuk është një shprehje e një idealizmi të kulturës së Lindjes së Largët, por një manifestim i nevojës së brendshme të Perëndimit për të prekur shpirtëroren dhe për të kuptuar atë përmes lindores; për të kuptuar metafizikën pa hequr dorë nga fizikja. Veç kësaj Cami shton me tutje se: “Siddharta më ndihmoi në çaste të caktuara për të kuptuar edhe se dallimet kulturore ndërmjet shoqërive e gjeografive të ndryshme nuk janë të pakapërcyeshme dhe të përbashkëtat e ndërtuara në mënyrë të pavetëdijshme mund të shërbejnë për një vetëdije të përbashkët të mbarë njerëzimit”. Dhe fare në fund ai mendon se për aq sa ka pasur mundësi ta njoh Herman Hesën dhe veprën e tij letrare, mbresëlënës veçanërisht është “Siddharta” , “pasi në asnjë prej veprave të tjera të tij shpirtërorja nuk gjen shprehje kaq të jashtëzakonshme”. Kronologjia e përkthimit të veprës së Hesës në gjuhën shqipe Për të pasur një pasqyrë më të plotë rreth përkthimit dhe përhapjes së veprës së Hesës në gjuhën shqipe, më poshtë kemi paraqitur në mënyrë
333
kronologjike një pasqyrë të plotë të veprimtarisë së tij letrare që është përkthyer në gjuhën shqipe. Kronologjia e përkthimit të romaneve, novelave dhe përmbledhjeve të Herman Hesës në gjuhën shqipe: Titulli i veprës
Përkthyesi
Shtëpia botuese
Vendi e viti i
Nën rrotë Lexime te çastit
Afrim Koçi
“Naim Frashëri”
botimit Tiranë, 1980
Arbër Çeliku
“Asdreni”
Shkup, 2001
Aforizma të një moralis- Agim Doksani ti të madh Ujku i Stepës Kush di të dashurojë është i lumtur Siddhart'ha, poemë indiane Rinia është e bukur
1. Rinia është e bukur 2. Fejesa
3. Taedium Vitae (Lodhje nga jeta)
(përkthyer nga italishtja) Demiani Siddhart'ha, poemë
indiane I gjallë është vetëm ai që dashuron
1. Të vetmuarit 2. Poeti
3. Një shpikës
4. Piktori Brahm 5. Verisbyli
Ujku i Stepës Endacaku Knulp
334
Sabina Dhrimo Nikolla Pire
“Phonix”
“Dudaj” “Plejad”
Tiranë, 1999
Tiranë, 2002 Tiranë, 2002
Enton Bido
“Meduar”
Tiranë, 2003
Arbër Çeliku Edvin Cami
“Asdreni” “Koha Ditore
Shkup, 2003 Prishtinë, 2005
Ariton Baftiri
“Asdreni”
Shkup, 2006
Suzana Starikov
“Dudaj”
Tiranë, 2006
Skënderi Antoneta Basha
“ABC”
Tiranë, 2008
Narcisi dhe Gojarti:
historia e një miqësie Demiani (botimi i dytë) Loja e rruazave prej qelqi
Vëllimi i parë Loja e rruazave prej qelqi
Vëllimi i dytë
K R I T I K A Aristidh Ristani
“Elena Gjika”
Tiranë, 2008
Aristidh Ristani
“Elena Gjika”
Tiranë, 2010
Arbër Çeliku Aristidh Ristani
“Asdreni” “Elena Gjika”
Shkup, 2009 Tiranë, 2010
Kronologjia e përkthimit të tregimeve, cikleve poetike/poezive, eseve, letrave dhe trajtesave të Herman Hesës në gjuhën shqipe: Titulli i veprës
Përkthyesi
Shtëpia botuese
Vendi e viti i
Vizitë Ninës
Eneida Topi
Zëri i rinisë, nr. 8
botimit Tiranë, 1995
(tregim) Zgjimi
(Fragment nga romani "Sidarte")
Cikël poetik:
1. Refuzimi
2. Kërcëllima e një dege të kërrusur
S.O
Enver Robelli
Leka (Shtojcë e "Ril-
indja javore"), nr. 42 Tiranë, 1996
Leka (Shtojcë
e"Rilindja javore"), nr. 73
Tiranë, 1996
3. Shkallët
4. Kalimi i kohës
335
Cikël poetik:
1. Refuzimi
Enver Robelli
Rilindja, nr. 1112
Tiranë, 1997
Afrim Koçi
Rilindja, nr. 1142
Tiranë, 1997
Driada Dervishi
Republika, nr. 261
Tiranë, 1997
Erion Kristo
Republika, nr. 18
Tiranë, 1998
Robert Shvarc
Mehr Licht, nr. 6
Tiranë, 1998
Erion Kristo
AKS, nr. 11
Tiranë, 1999
(tregim) Ujku
Ndue Gjika
Drita, nr. 24
Tiranë, 1999
(tregim) Legjendë kineze
Luan Canaj
Republika, nr. 11
Tiranë, 2000
2. Kërcëllima e një dege të kërrusur
3. Shkallët
4. Kalimi i kohës Nën rrotë
(Fragment romani) Cikël poetik: 1. Rënie
2. Shtegtari i vdekjes 3. Duke baritur në
mbrëmje Ujku
Natë qershori
(tregime) Aventura e parë
(tregim) Një natë qershori
(tregim) Kashtorja Natë qershori
(tregime) Çeskoja dhe Mali Ujku
(tregime)
336
Erion Kristo
Fatmir Alimani
Drita
Mehr Licht!, nr. 15
Tiranë, 2000
Tiranë, 2000
K R I T I K A
Të vërtetat për të vërtetën
(Legjendë kineze) Fatmir Alimani Kënga e vdekjes së Abelit Drejt paqes
(poezi) Cikël poetik:
Petraq Kolevica
Albania, nr. 70
Tiranë, 2001
Rilindja demokra-
Tiranë, 2001
55, nr. 163
Tiranë, 2001
1. Reagimi nga një sulm gazetë
2. Jeta shpesh është... 3. Bota ëndërr jona 4. Refuzimi
5. Rruga për në vetmi 6. Retë
7. Në vitin e katërt të
Enver Robelli
tike, nr. 2878
luftës
8. I sëmuri nga zjarrmia
9. Librat
10. Në mjegull
337
Mbi këtë botë jam vetëm mik e kurrë qytetar: Cikël poetik:
1. Përballë Afrikës
2. Mbrëmje mbi detin e Kuq
3. Asnjë ngushëllim 4. Natën
5. Arrij në Cejlon
6. Natën në kabinë 7. Lumi në pyllin e virgjër
8. Festë nate e ki-
nezëve në Singapor 9. Në arkipelagun malez
10. Pelaing
11. Para Kolombit
338
Faslli Haliti
ARS, nr. 5
Tiranë, 2002
K R I T I K A
Hese, gjeniu që foli
shqip dyzet vjet pas vdekjes
Cikël poetik:
Petraq Kolevica
Gazeta shqiptare, nr. Tiranë, 2002
Faslli Haliti
Gazeta shqiptare, nr. Tiranë, 2002
(poezi) Letër një artisti të ri
Faslli Haliti Adrian Belo
Drita Mehr Licht, nr. 20
Tiranë, 2002 Tiranë, 2002
Një letër lexuesit
Astrit Cani
ARS, nr. 1
Tiranë, 2003
1. Kënga e vdekjes së Abelit
2. Trishtim
2246
3. Në mjegull
4. Natë vetmitare 5. Gënjej
6. Këngë dashurie 7. Lutje
8. Këngë për të dashurën në
pranverën e ftohtë 9. Sepse të dua
10. Bisedë mbrëmje 11. Nënës sime
12. Në fushat Mbrëmje mbi detin e kuq:
Cikël poetik:
1. Natën
2. Arrij në Cejlon
3. Natën në kabinë
2256
4. Mbrëmje mbi detin
e kuq Lumi në pyllin e virgjër Ky dimër kaq i egër
Fatmir Alimani
Albania. - Nr. 21
Tiranë, 2002
339
Pas ëndrrës për gjeneral:
Adrian Belo
Albania, nr. 25
Tiranë, 2003
dashurën
Petraq Kolevica
shtojcë), nr. 17
Tiranë, 2003
(tregim) Rafaelua
Robert Shvarc
Korrieri, nr. 163 Tema ("Fjala", shto-
Tiranë, 2003
Erion Kristo
Albania, nr. 175
Tiranë, 2003
(Letër një artisti të ri) Këngë për të (poezi) Aventura e parë ( tregim)
Natë qershori Dashuni
Erion Kristo
55 ("Letra shqip",
jcë), nr. 892
Tiranë, 2003
(poezi) Herman Hese:
Irhan Jubica
ARS, nr. 7
Tiranë, 2003
1. Në mjegull
Faslli Haliti
Sot ("Art", shtojcë)
Tiranë, 2003
Cikël poetik:
2. Ditë me erë qershori (kushtuar Friz Brun) 3. Poeti
(i kushtohet Hilde Schoeck)
4. Motra vdekje 5. Shtator
6. Lamtumirë botë 1941
7. Trishtim 1944
8. Diell mars
9. I fejuari i ri në një manastir Xen
10. Kanconete Legjenda e mbretit indian (tregim)
340
Faslli Haliti
Zëri i popullit("abc", shtojcë), nr. 23
Tiranë, 2003
Shtegu i rëndë
K R I T I K A
(tregim) Nuk dua dhurata
Rozafa Basha
Fjala, nr. 136
Tiranë, 2004
(tregim) Herman Hese:
Nikolla Pire
Drita
Tiranë, 2004
(Rafaelua) – tregim Gala
Erion Kristo
Albania, nr. 135
Tiranë, 2004
Cikël poetik:
1. Në mjegull
2. Ditë me erë qershori (kushtuar Friz Brun) 3. Poeti
(i kushtohet Hilde Schoeck)
Drita
Tiranë, 2004
(përkthyer nga anglishtja) Rozafa Basha Më ngjeth mishtë kur e shoh
Tiranë, 2005
(tregim)
Erion Kristo
Temp, nr. 36
Njeriu me emrin "Tul-
Esmeralda Çaça
Sfidë, nr. 5
4. Motra vdekje 5. Shtator
Faslli Haliti
6. Lamtumirë, botë 1941
7. Trishtim 1944 8. Diell mars
9. I fejuari i ri në një Manastirxen
10. Kanconetë Shtegu i rëndë (tregim)
labërës" Kënga e vdekjes së Abe- Petraq Kolevica lit (poezi)
Albania, nr. 244
Tirana observer, nr. 52
Tiranë, 2005
Tiranë, 20052006
Tiranë, 2006
341
Cikël poetik: 1. Në mjegull
2. Shëmbëllim
Esmeralda Çaça
Sfidë, nr. 5
Tiranë, 2006
Nikolla Pire
Drita
Tiranë, 2006
Faslli Haliti
Ndryshe, nr. 268
Tiranë, 2007
Faslli Haliti
Ndryshe, nr. 269
Tiranë, 2007
3. Sa të rënda...
4. Shpesh jeta është Poeti
(tregim) Herman Hese:
Cikël poetik:
1. Në mjegull
2. Ditë me erë qershori (kushtuar Friz Brun) 3. Poeti
(i kushtohet Hilde Schoeck) 4. Motra vdekje 5. Shtator
6. Lamtumirë, botë Herman Hese:
Cikël poetik: 1. Trishtim
2. Diell mars
3. I fejuari i ri në një manastir zen
4. Kanconetë
Ja, kush je ti... (ese)
Poeti nuk shet veten:
Letër një komunisti Letër një artisti të ri
342
Fatmir Alimani
Lindita Komani Adrian Belo
Albania (Albania e vogël, shtojcë),
Tiranë, 2007
Standard, nr. 860
Tiranë, 2008
nr. 31
55, nr. 226
Tiranë, 2008
K R I T I K A
Cikël poetik:
1. Qëllimi përkundrejt 2. Si janë ditët... 3. Artisti
4. Lumturi
Dita ?
Internet (Forumi shqiptar)
?
5. Paqëndrueshmëri 6. Padi
LITERATURA
2000.
Alimani, Fatmir. Kryeneçësia e Hermann Heses. Mehr Licht!. Tiranë,
Chavrel, Yves. Letërsia e krahasuar. Albin. Tiranë, 2002. Mrasori, Naser. Kur Stefan Cvajgu na flet shqip...; Jehona e përkthimit të veprës së tij letrare në gjuhën shqipe. Rozafa. Prishtinë, 2008. Solbach, Andreas. Hermann Hesse und die literarische Moderne. Suhrkamp 2004. Tupja, Edmond. Këshilla një përkthyesi të ri. Onufri. Tiranë, 2007. Über Hermann Hesse, Erster Band 1904-1962, Heraugegeben von Volker Michels, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, Erste Auflage 1976: f. 182.
343
344
P R O Z Ë
345
Nr. 2, viti XLVI Prishtinë 2015
Me mbështetjen e Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit Republika e Kosovës
346