शरद दत्तराव देशमुख *तंत्रस्नेही शिक्षक* श्री शिवाजी विद्यालय व कनिष्ठ महा.वाशीम. Flipbook PDF

!! स्वामी !! रणजित देसाई
Author:  t

28 downloads 431 Views 3MB Size

Recommend Stories


Porque. PDF Created with deskpdf PDF Writer - Trial ::
Porque tu hogar empieza desde adentro. www.avilainteriores.com PDF Created with deskPDF PDF Writer - Trial :: http://www.docudesk.com Avila Interi

EMPRESAS HEADHUNTERS CHILE PDF
Get Instant Access to eBook Empresas Headhunters Chile PDF at Our Huge Library EMPRESAS HEADHUNTERS CHILE PDF ==> Download: EMPRESAS HEADHUNTERS CHIL

Story Transcript

ामी रणिजत दे साई

मेहता प

िशंग हाऊस

∎ ∎

∎ ∎ ∎ ∎ ∎

ामी / कादं बरी रणिजत दे साई काशक सुनील अिनल मेहता मेहता प िशंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ, माडीवाले कॉलनी, पुणे - ४११०३० © सौ. मधुमती िशंदे / सौ. पा नाईक मुखपृ ावरील छायािच मनमोहन जोशी मुखपृ -मां डणी जयंत ताडफळे P Book ISBN 9788177666441 E Book ISBN 9788184986129 काशन काल पिहली आवृ ी - ऑग , १९६२/ दु सरी आवृ ी - जुलै, १९६३/ ितसरी आवृ ी - ऑग , १९६४/ चौथी आवृ ी - ऑग , १९६५/ पाचवी आवृ ी - ऑग , १९६५/ सहावी आवृ ी - ऑग , १९६७/ सातवी आवृ ी - ऑग , १९६९/ आठवी आवृ ी - जानेवारी, १९७३/ नववी आवृ ी - जानेवारी, १९७३/ दहावी आवृ ी - जानेवारी, १९८१/ अकरावी आवृ ी - माच, १९८३/ बारावी आवृ ी - जानेवारी, १९८५/ तेरावी आवृ ी - माच, १९८६/ चौदावी आवृ ी - स बर, १९८७/ पंधरावी आवृ ी - जानेवारी, १९८९/ सोळावी आवृ ी - स बर, १९९१/ सतरावी आवृ ी - ऑग , १९९३/ अठरावी आवृ ी - ऑग , १९९५/ एकोिणसावी आवृ ी - एि ल, १९९७/ िवसावी आवृ ी - नो बर, १९९८/ एकिवसावी आवृ ी - मे, २०००/ बािवसावी आवृ ी - मे, २००१/ तेिवसावी आवृ ी - स बर, २००२/ चोिवसावी आवृ ी - माच, २००४/ पंचिवसावी आवृ ी - जानेवारी, २००६/ स सावी आवृ ी - माच, २००७/ स ािवसावी आवृ ी - माच, २००८/ अ ािवसावी आवृ ी - माच, २००९/ एकोणितसावी आवृ ी - माच, २०१०/ ितसावी आवृ ी - माच, २०११ / एकितसावी आवृ ी - जानेवारी, २०१२/ बि सावी आवृ ी ऑ ोबर, २०१२ / तेहेितसावी आवृ ी - ऑग , २०१३ / चौितसावी आवृ ी - जानेवारी, २०१५ /



सावी आवृ ी - एि ल, २०१६

मां गा कर अबसे दु वा िहजरे यार की आ खर तो दु नी है , असर को दु वा के साथ

सोळा

ा आवृ ीची

ावना

आज ‘ ामी’ची सोळावी आवृ ी िनघत आहे , याचा मला आनंद होत आहे . ‘ ामी’ची आवृ ी िनघाली, ाहीपे ा ‘ ामी’वर लाखो वाचकां नी ेम केलं, हे खरं समाधान मी भोगतो आहे . ‘ ामी’ िलिह ाआधी ऐितहािसक कथा िलिह ाचा मला छं द होता. ‘ ामी’ िलिह ाचं मी ठरवलं; ती. भाऊसाहे ब खां डेकरां नी मी ही कादं बरी हाती ावी, असा आ ह धरला. ‘ ामी’चा िवषय मला सोपा वाटला. अनेक जाहीर भाषणां मधून मी यािवषयी बोललो आहे . ऐितहािसक कथा िलिहणं आिण कादं बरी िलिहणं आिण तीही एका जीवनावर, ही अ ंत अवघड गो . जे ा मी कादं बरी िल लागलो, ते ाच मला हा अवघडपणा जाणवू लागला. अ थपणानं मी अनेक िठकाणं पालथी घातली. अनेकां ा भेटी घेत ा. या िफर ातून, भेटींतून ‘ ामी’ साकारत गेली. माझे पिहले काशक ी. रा. ज. दे शमुख यां नी ‘ ामी’ कािशत केली. अमाप यश मा ा पदरी पडलं. हा भाग मी मा ा निशबाचा समजतो; आिण आज ‘ ामी’ ा सोळा ा आवृ ीचा योग येत आहे . ा वाचकां नी ‘ ामी’चं आपुलकीनं कौतुक केलं, मला जपलं, ां चा मी सदै व ॠणी आहे . ही नवी आवृ ी ौढ आिण मुलां नाही सहज वाचता यावी, णून माझे काशक ी. अिनल मेहता आिण ां चे िचरं जीव ी. सुनील मेहता यां नी अ ंत प र म घेतले आहे त. हे दोघेही मला पु वत अस ाने ां चे आभार मानत नाही. पिहली आवृ ी ‘क ना मु णालया’चे ी. लाटकर यां नी सुबकपणे छापली होती. आज सोळा ा आवृ ीची छपाईही ां चीच आहे . हा जुना ेह आजवर िटकला आहे . ी. मोहन वे ाळ यां नी िज ा ानं ‘ ामी’चं मुि त-शोधन केलं; ां चा मी आभारी आहे . कोवाड, ता. चंदगड रणिजत दे साई

ि य वाचक ‘ ामी’ची दहावी आवृ ी आप ा हाती दे त असताना मला अ ंत समाधान वाटत आहे . ‘ ामी’ची नववी आवृ ी १९७३ साली ि स झाली. ानंतर आपली मागणी असूनही ती बाजारात उपल झाली नाही. ‘ ामी’वर वाचकां नी, रिसकां नी, टीकाकारां नी उदं ड ेम केलं. या ‘ ामी’मुळे गे ा वीस वषात मला अनेक िज ा ाचे ेही लाभले. शेकडो वाचकां ची प ं आली. ‘ ामी’चे रािहलेले दोष जाणकार वाचकां नी िज ा ानं दाखवले; आिण ा माणे मी सुधारणा करत गेलो. आज दहावी आवृ ी िनघत आहे . याचाच अथ ‘ ामी’ब ल असलेलं वाचकां चं ेम कमी होत नाही, असा मी धरतो. अनेकजण मला िवचारतात, ‘ ामी’ ा यशाचं रह काय? ते रह मला माहीत नाही. एखादा गायक आयु भर मैिफली करीत असतो; पण ां म े काही थो ाच मैिफली रं गून जातात. राग तेच असतात, रयाझही तोच असतो, पण नेम ा मैिफली का रं गतात, याचं उ र ा गायकाजवळ नसतं, ना ा ो ां जवळ. ‘ ामी’ रिसकमा झाली. एक कलाकृती जमून गेली. एवढं च समाधान आज मा ाजवळ आहे . ा रिसक वाचकां नी आिण सु दां नी ‘ ामी’वर उदं ड ेम केलं, ां चा मी अ ंत ॠणी आहे . ‘ ामी’ १९६२ साली ‘क ना मु णालया’त छापली. आज एकोणतीस वषानंतर ी. िचं. स. लाटकर हे च ‘ ामी’ ा दहा ा आवृ ीचे मु क आहे त, याचा मला अिभमान वाटतो. या आवृ ीचं मुखपृ सजिवणारे ी. मनमोहन जोशी व ी. जयंत ताडफळे यां चा मी अ ंत आभारी आहे . माझे काशक ी. अिनल मेहता यां नी याब ल घेतलेले क मला माहीत आहे त. ां चा उ ेख मी जर केला, तर ां ा ेहाचा उपमद होईल, याची मला भीती वाटते. जे यश िमळालं, ते मी ी गजाननाचा आशीवाद मानतो. या संगी िवठा ा अभंगाची एक ओळ आठवते. राबावा सेवक रं कािचये ारीं िफरतां घरोघरी लाज कोणा कोवाड, २६ जानेवारी, १९८१ आपला न रणिजत दे साई

ितस या आवृ ी

ा िनिम ाने

गेले सहा मिहने ‘ ामी’ बाजारात नाही. वाचकां ची सारखी िवचारणा होत होती. पण पु क बाजारात येऊ शकले नाही, याब ल थम िदलिगरी करावीशी वाटते. ‘ ामी’ िस झा ापासून आजवर शेकडो वाचकां ची वैय क प े आली. श तेव ा प ां ना मी उ रे िलिहली; पण काही तशीच रा न गेली. ा अपार ेमाने ही प े िलिहली गेली, ां चा उपमद कर ाचा िवचारसु ा कसा मनात येईल? वाचकां नी ा ेमाने कादं बरीचे कौतुक केले, ितचा बोलबाला केला, ा ेमाने मी भारावून गेलो आहे . ा वाचकां ना मी उ रे पाठवू शकलो नाही, ां नी ाच ेमभावनेने मला मा करावी. ‘ ामी’ कादं बरीत अनवधानाने रा न गेले ा अनेक चुका अनेक वाचकां नी दाखव ा; ा चुका दु के ा आहे त, हे ा आवृ ीत िदसून येईल. कादं बरीतील चुका आ ीयतेने दाखवून िद ा, ाब ल मी वाचकां चा ॠणी आहे . कादं बरी ा संदभात आले ा प ां तून तीन-चार शंका वारं वार िवचार ात आ ा; ा अशा : (१) आनंदीबाई खरोखरच सरळ वृ ी ा हो ा का? (२) गोिपकाबाई अखेरपयत माधवरावां ना भेटायला आ ा नाहीत, हे खरे का? (३) नाना फडणीस ामु ाने का िदसत नाहीत? (४) संदभ-यादीत ‘धमिसंधु’ व ‘गु च र ा’चे उ ेख का? मी इितहासत नाही. ‘ ामी’करता जे मी वाचले, ात मला जे आढळले, ा ा अनुरोधाने मी कादं बरीतील संग उभे केले. (१) आनंदीबाई ा अ ंत पवान, दािग ां ची हौस असले ा अशा हो ा. कोण ाही ीला आपला पती कतबगार व स ाधारी असावा, असे वाटणे ाभािवक आहे ; पण राजकारणात ां चा फार मोठा हात असावा, असे मला कुठे च िदसले नाही. माधवरावां ा कारिकद त ां ना तेवढे मह ही न ते. रमाबाई व आनंदीबाई यां ा वयां तही फारसा मोठा फरक न ता, हे ही वाचकां नी ानात ावे, ही िवनंती. (२) गोिपकाबाई माधवरावां ना अंतकाळी भेट ाचा उ ेख मला कुठे ही आढळला नाही. गोिपकाबाईंना भेट ासाठी माधवराव एकदा िनघाले होते; पण कृतीमुळे ां ना जाता आले नाही. पण अखेरपयत ां चा प वहार चालू होता. गोिपकाबाई माधवरावां ना अंतकाळी भेट ा नाहीत, याचा अथ ां ना माधवरावां ाब ल ेम न ते, असा न े . जु ा िपंडाची करारी माणसे ित ेसाठी ा कठोरपणाने त:ला वागवतात, ातलाच तो भाग असावा, असे मला वाटते. (३) नाना फडणीस ही ी माधवरावां नीच पुढे आणली. माधवरावां ा वेळी ां ना फार मोठे मह न ते. पुढे बारभाईं ा कार थानापासून नाना इितहासात

चमकले. (४) ‘धमिसंधु‘ व ‘गु च र ा’त मला सती ा व ां चा आिण सतीचा तपशील िमळाला; ाचसाठी ा दोन ंथां चा उ ेख केला. ‘ ामी’साठी इितहासाचा अ ास करीत असता अनेक वेळा मला असे वाटायचे, की मी ा पेश ां चे कुठले तरी पूवज ीचे दे णे आहे , णून मी हे क घेतो आहे . ‘ ामी’चे वाचकां नी जे कौतुक केले, ते पाहता असे वाटते, की मी ा थोर पेश ां चे दे णे ायचे न ते, ां नीच माझे काहीतरी दे णे ायचे िश क होते. ते दे णे ते दे ताहे त. बोलून चालून राजाचे दे णे! ते पेलणे मा ासार ा सामा ाला कसे श आहे ? पुणे, ता. ११-८-६४ रणिजत दे साई चौ

ा आवृ ीची ावना अहं काराचा वारा न लागो मािझया िच ा रणिजत दे साई

आठ

ा आवृ ीची ावना कोण सां गावयास गेले होते दे शोदे श िदले वा याहाती माप माझा समथ तो बाप रणिजत दे साई

कृत ता ामी’ची ही दु सरी आवृ ी. कादं बरी कािशत झाली, ते ा या कादं बरीचे एवढे मोठे ागत होईल, असे वाटले न ते. वृ प ां नी िव ृत अिभ ाय दे ऊन ‘ ामी’चे ागत केले. महारा ातील े आिण े सािह कां नी, मला प े पाठवून, सम बोलावून घेऊन कौतुक केले; कादं बरी ा गुणदोषां ब ल िज ा ाने सां िगतले. महारा रा सरकारने कादं बरीचे पिहले पा रतोिषक दे ऊन ‘ ामी’ला गौरिवले! रे िडओवर भाषणे झाली. मुंबईत अ ासपूण प रसंवाद झाला. ा सा याने मी भारावून गेलो. ‘ ामी’ ा आधी माझी पाच-सहा पु के िस झाली होती. ां त दोन कादं ब याही हो ा. परं तु वाचकां कडून कादं बरी उचलली जाते, णजे काय, याचा मला अनुभव न ता. ‘ ामी’ िस झाली आिण मला शेकडो प े आली- िम ां ची, वाचकां ची. सहा मिह ां ा अवधीत ‘ ामी’ची पिहली आवृ ी संपली. तीन वषा ा प र मां चा णात िवसर पडला. अहं कार नाहीसा झाला आिण ती तेने जाणीव झाली, ती ा वाढ ा ॠणाची. ाचा उ ेख कर ापलीकडे मी काय क शकतो! हे वाढते ॠण मी साठवतो आहे , जतन करतो आहे . ॠणमु हो ाचा िवचारही मा ा मनाला िशवत नाही. कारण ते मा ा कुवतीबाहे रचे काम आहे . आज कृत ता कर ापलीकडे मा ा हाती काहीही रािहलेले नाही. ‘

पुणे, ता. २६-६-६३ रणिजत दे साई

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. +91 020-24476924 / 24460313 Email : [email protected] [email protected] [email protected] Website : www.mehtapublishinghouse.com या पु कातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही नाही.



ा लेखकाची असून



ाशी काशक सहमत असतीलच असे

ामी’ या कादं बरीचा गुजराथी, िहं दी, ओ रया आिण कानडी या भारतीय भाषांम े अनुवाद झाला आहे .

ॠण ही माझी पिहली ऐितहािसक कादं बरी. थोर ा माधवरावां ा जीवनावर आधारलेली ही कादं बरी आज कािशत होत असली, तरी ा िवषयावर कादं बरी िलिह ाचा मनोदय मा ा आधी ती. िव. स. खां डेकरां नी जाहीर केला. आगामी काशनां त ‘अिजं ’ ा नावाने ां ची जी कादं बरी जाहीर झालेली आहे , ती माधवरावां ाच आयु ावर आधारलेली आहे . माधवरावां ा जीवनावर आधारलेली कादं बरी िलिह ाचे जे ा मा ा मनात आले, ते ा मी थम ती. भाऊसाहे ब खां डेकरां कडे गेलो. कादं बरीसाठी ां नी मला आनंदाने संमती िदली. एवढे च न े , तर कादं बरी ा अ ासासाठी अनेक पु के सुचिवली. कादं बरी मां ड ा ा ीने आपले मोलाचे िवचार सां िगतले. मा ा आयु ात एव ा मो ा मनाची माणसे मी फार थोडी पािहली. ती. भाऊसाहे ब खां डेकरां नी मला संमती िदली नसती, तर मी ही कादं बरी िलहावयास घेतली नसती. इितहासाब ल सवाना ेम वाटते. ऐितहािसक संगां मुळे, ऐकले ा कथां मुळे काही ींचा ठसा मनावर उमटतो; पण जे ा आपण एखादी िविश ऐितहािसक ी डो ां समोर ठे वून इितहासाचे अवलोकन सू पणे क लागतो, ावर िचंतन क लागतो, ते ा क ना व स यां तील अंतर जाणवू लागते. माधवरावां ा कालखंडाचा अ ास करीत असता मला हे जाणवले. हा अ ास कर ासाठी अनेक पु कां ची, बखरींची गरज लागली. ां तील काही दु िमळ होती; पण ती पु के मला िमळवून दे ासाठी अनेक इ िम ां नी साहा केले. ा सवाची मला ती तेने आठवण होत आहे . ी. ग. ं. माडखोलकर, ी. पोहनेरकर, डॉ. य. खु. दे शपां डे, ी. बी. जी. कौजलगी, ी. ग. बा. जोशी, जम खंडीचे दीि त, ी. गळदगेकर, ी. नाईक वकील, ी. सोनोपंत मराठे , ी. खरे यां ासार ा इितहास ेमी मंडळींनी ेमाने व आपुलकीने मला सवतोपरी साहा केले. दु िमळ पु के िमळवायची कशी, हा मा ापुढे मोठा उभा होता. ती अडचण ी. ता ासाहे ब ढमढे रे यां नी सोडिवली. ता ासाहे बां नी दु िमळ ऐितहािसक ंथ, बखरी पुरवून मा ासमोर ऐितहािसक तपशील व संगां चा पवत उभा केला. संपूण कादं बरी नजरे खालून घातली. काही चुका मो ा ेमाने भ न काढ ा. ा कादं बरी ा उभारणीत ां चा फार मोठा हात आहे . ‘बेळगाव वाचनालय’, ‘जम खंडी लाय री’, ‘करवीर नगर वाचन मंिदर, को ापूर’, ‘केसरी ंथालय ’, ‘भारत इितहास संशोधक मंडळ’, ‘ मु ार ंथालय, पुणे’, ‘डे न कॉलेज लाय री’ यां सार ा सं थां नी, मी या सं थां चा सभासदही नसता, वाचनालयाचे दरवाजे सदै व उघडे ठे वले. पु ा ा ‘ ीनस बुक ॉल’चे मालक ी. अ. ह. िलमये यां ा दु कानाला तर मी रीिडं ग मचे प आणले; पण

ां नी कंटाळा मानला नाही. चं कां त माडखोलकर, बाबासाहे ब पुरंदरे , यशवंत हडप, के. जी. पाटील, पां . बा. कुंभार, करं बेळकरसार ा िम ां नी कादं बरीत उणीव रा नये, णून सदै व आ था बाळगली. माधवराव यां ची मु ा ी. कृ. रा. दे वळे यां ा कृपेमुळेच िमळाली. ही ॠणे अशी असतात, की ती फेडतो णूनही फेडता येत नाहीत, सां गता येत नाहीत. उलट, ॠणाईत राह ात अपार समाधान असते. ते समाधान आज मी भोगतो आहे . ा ॠणां खाली मी तृ आहे . पुणे, ता. २५-९-६२ रणिजत दे साई

या त ण पेश ाचा अकाली मृ ू णजे मराठी सा ा ा ा िज ारी बसलेला घाव, ापुढे पािनपताचा आघात काहीच न े .

... AND THE PLAINS OF PANIPAT WERE NOT MORE FATAL TO THE MARATHA EMPIRE THAN THE EARLY END OF THIS EXCELLENT PRINCE. – GRANT DUFF

मजकूर एक दोन तीन

एक

दोन हरची वेळ टळली होती. सूय झरझर पि म ि ितजाकडे झुकत होता. शिनवारवा ा ा िद ी दरवा ावरील नगारखा ावर भगवा झडा मो ा डौलाने फडफडत होता. दो ी बाजूं ा िचरे बंद बु जां ा रखवालीत उभा असलेला खळे बंद बुलंद िद ी दरवाजा सताड उघडा होता. शिनवारवा ा ा ा उ रािभमुख वेश ारावर छिब ाचे िशपाई िश ीत उभे होते. गंगोबाता ा शिनवारवाडयाकडे झरझर पावले टाकीत जात होते. िकडिकडीत दे हय ीचे, भेदक डो ां चे गंगोबाता ा शिनवारवाडयासमोर आले, मान वर क न ां नी एकवार नगारखा ावर फडफडणा या भग ा झ ाकडे नजर टाकली आिण ते पाय या चढू लागले. गंगोबाता ा हे बडे थ होते. होळकरां चे सरदार, िव ासूक असा ां चा लौिकक होता. राघोबादादां ची गंगोबाता ां वरील मज सा यां ना ात होती. पाय या चढत येणा या गंगोबां ना पाहताच िद ी दरवा ा ा आत उभे असलेले खासगी िचटणीस द ोपंत पुढे झाले. म की पगडी, अंगात मलमली अंगरखा, धोतर व पायी जोडा प रधान केलेले गंगोबा नजीक येताच द ोपंतां नी ां ना मो ा अदबीने नम ार केला. ा नम ाराचा ीकार क न गंगोबां नी िवचारले, ‘‘दरबार सु झाला?’’ ‘‘नाही;’’ द ोपंत णाले, ‘‘पण दरबार भरला आहे . ीमंत अ ािप दरबारात आले नाहीत.’’ गंगोबा हसत णाले, ‘‘द ोपंत! तु ी नवीन माणसे, तु ां ला क ना नाही यायची.’’ ‘‘कसली?’’ “नानासाहे बां ा वेळी असायला हवं होतं तु ी. काय तो थाट! काप गेला आिण भोकं तेवढी रािहली, अशी अव था झाली आहे . आता तो बाब तर गेलाच आिण ाबरोबर िश ही!’’ द ोपंत काही बोलले नाहीत. णभर थां बून गंगोबा आपले जरीउपरणे सारखे करीत णाले, ‘‘वेळ झाली. जायला हवं. नाहीतर ीमंत दरबारी हजर ायचे. ां ामागून आ ी तेथे हजर ायचे आिण सारा दरबार आ ां ला ाहाळायचा.’’ केले ा िवनोदावर गंगोबाता ा खूश होऊन त:च हसले; पण द ोपंतां ा चेह यावरची रे षाही ढळली नाही. गंगोबां नी एकवार आप ा भेदक नजरे ने द ोपंतां कडे पािहले आिण िद ी दरवा ा ा रोखाने ते वळले. द ोपंत खाकरले आिण ां नी हाक मारली, ‘‘ता ा!’’ गंगोबा वळले.

‘‘काय?’’ ‘‘ता ा, आप ाला ा दरवा ातून जाता येणार नाही.’’ द ोपंत एकदम णाले, ‘‘ णजे?’ ‘‘कालच ीमंतां ची स ताकीद आहे , की ां ना िद ी दरवा ातून ये ाजा ाचा मान असेल, ां नाच वेश ावा. ता ा, राग मानू नका; पण आपण गणेश दरवा ातून जावं, हे ठीक.’’ त:ला सावरीत गंगोबाता ा णाले, ‘‘अ ं, अ ं! ठीक. जशी ीमंतां ची आ ा. आ ी गणेश दरवा ाने जाऊ.’’ आिण एवढे बोलून ते भरभर पाय या उत लागले. पाय या उतरत असता ां ा पुणेरी जो ाचा चटचट आवाज उठत होता. पूवािभमुख गणेश दरवा ातून गंगोबा आत गेले. अ ा वा ाला पायी फेरा घालावा लाग ामुळे ां ा जो ावर धूळ माखली होती. फरशीवर पाय झटकून ते आत िशरले आिण गणेशमहालाकडे चालू लागले. गणेशमहालात दरबार भरला होता. पेशवाईचे सारे सरदार, मानकरी आपाप ा बैठकीवर बसले होते. सहजासहजी कवेत मावू नयेत, एव ा जाडीचे िशसवी सु दार खां ब आप ा नाजूक कोरीव कामाने आिण का ाशार तकाकीने मन चटकन आकषून घेत होते. एकमेकां ना समां तर अशा हारीत उभे असलेले ते खां ब आिण ां नी तोललेले लाकडी छत मसनदी ा बाजूकडे हळू हळू िनमुळते होत गेले होते आिण ाचीच एक बाजू मेघडं बरी ा पाने खाली उतरली होती. ा मेघडं बरी ा खाली भ गणेशमूत होती. मूत ा पायां शी पेश ां ची मसनद होती. गणेशमहाला ा चौफेर िभंतीवर रामायण- महाभारतां तील िनवडक संग दखनी कलेत िचतारले होते. गणेशमहाला ा वेश ारापासून पेश ां ा मसनदीपयत तां बडी पायघडी अंथरली होती. मसनदी ा दो ी बाजूंना सरदार-दरकदार यां ासाठी बैठका सजव ा हो ा. दब ा आवाजात एकमेकां शी बोल ात सरदार मंडळी गक असतानाच मसनदी ा डा ा बाजूला असले ा िचका ा पड ां ची हालचाल झाली. णात दरबारात ता पसरली. ाच वेळी भालदार-चोपदारां नी िदलेली ललकारी सा यां ा कानां वर आली : ‘‘ब-आदब बा मुलािहजा हो ी ऽ या ऽऽ र! िनगा रखो ऽऽ! खास उल खास जू अल इ दार शाने दौलत, वफाए मु , द न्, श रयेत पनाह, ारी राजमंडल पेशवा, िफ ीय ीमत् िसंहासनाधी र, ि य कुलावतंस छ पित रामराजा महाराज िव सकल राजकायधुरंधर, राज ीया-िवरािजत ीमंत माधवराव

िदनायते महाराज ासिनिध ब ाळ

पंत धा ऽऽ न तशरीफ लाते ह ऽऽ’’ ा ललकारीबरोबर सा यां ा नजरा वेश ाराकडे लाग ा. भालदार-चोपदार संथ पावले टाकीत आत आले. चोपदाराने हातातला पेरी गुझब तोलीत पुकारले, ‘‘खडी तािजम, िनगा रखो महाराज ऽऽ!’’ सारा दरबार खाडकन उभा रािहला आिण ीमंत माधवराव पेशवे दरबारात वेश करते झाले. णात सा यां ा नजरा झुक ा. चोपदार पुकारत होता : ‘‘आ े कदम, महाराज ! नजर ब म हो या ऽऽ र ऽऽ’’ मखमली पायघडयां व न धीमी धीमी पावले टाकीत माधवराव मसनदीकडे जात होते. दु तफा उभे असलेले सरदार, मानकरी, मनसबदार यां चे मुजरे पेश ां ा ेक पावलागिणक झडत होते. मो ा डौलात मान झुकवून माधवराव मुज यां चा ीकार करीत पुढे जात होते. िहर ा मखमलीने आ ादले ा मसनदीपुढे येताच माधवरावां चे पाऊल थबकले. णभर थर नजरे ने ां नी समोर ा गणेशाकडे पािहले आिण दु स याच णी भानावर येऊन मो ा िन े ने मसनदीला मुजरा केला. वीरासन घालून ां नी मसनदीवर बैठक घेतली. सारा दरबार आप ा जागी थानाप झाला. सा यां ा नजरा पेश ां कडे वळ ा. वयाने फार तर सोळा वषाची उमर. अ ािप कोव ा िमस डां चा काळा रं ग ओठावर फाकला न ता. गौरवणाची, सडसडीत, पण पीळदार अंगलटीची, रे खीव चेह याची माधवरावां ची मूत आप ा ती ण नजरे ने दरबार ाहाळीत होती. म कावरील पगडीवर िह यां चा िशरपेच शोभत होता. पगडीवर ा मो ां ा तु या ा झुरमु ा कानाला श करीत हो ा. कानात चौकडा, ग ात टपो या मो ां चा कंठा शोभत होता. अंगात घातले ा तलम िन ा ा आतील िकनखापा ा बंडीची वेलप ी िदसत होती. वीरासन घालून बस ामुळे चुणीदार पायजमा अंगर ाखाली झाकून गेला होता. माधवरावां नी दरबारावर नजर िफरवली. नजरे ला नजर िभडताच ि ंबकराव पेठे आप ा जागेव न पुढे आले. माधवरावां ा शेजारी ते येताच माधवरावां नी िवचारले, ‘‘मामा, आता दरबारा ा कामकाजाला सु वात होऊ ा.’’ ‘‘पण...’’ ि ंबकमामा अडखळले. ‘‘पण काय?” माधवरावां नी िवचारले. ि ंबकराव पुढे वाकले आिण कुजबुजत णाले, ‘‘अ ािप दादासाहे बां ची ारी आली नाही.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘आिण सखारामबापूही...’’ पेश ां नी पािहले, उज ा बाजू ा मसनदीलगत ा दो ी जागा रका ा

हो ा. माधवरावां ा कपाळीचे गंध आठयां नी िमटले गेले. ते शां त रात णाले, ‘‘मामा, दरबाराला सु वात होऊ दे !’’ ‘‘आ ा!’’ णत मुजरा क न ि ंबकरावमामा तीन पावले मागे सरकले. आिण अचानक सारा दरबार उभा रािहला. माधवरावां नी पािहले. राघोबादादा तडफेने आत येत होते. पाठोपाठ सखारामबापू बोकील कमरे चा ब ा सावरीत वेश करीत होते. दरबाराचे मुजरे ीकारीत राघोबादादा आप ा जागी गेले. ीमंतां ा डा ा हाताला सखारामपंत येऊन उभे रािहले. ते णाले, ‘‘ ीमंत...’’ ते न ऐकलेसे क न माधवराव णाले, ‘‘बापू, दरबार खोळं बला आहे . कामकाजाला सु वात होऊ ा!’’ ‘‘जशी आ ा!’’ बापू णाले. खंडेराव दरे करां नी जादा घो ां साठी अज पेश केला. तो मंजूर झाला. नारो आ ाजी तुळशीबागवा ां नी शहर सुधार ासाठी जादा रकमेची मागणी केली. ती मा केली. गोपळराव पटवधनां नी िमरजेचा वृ ा आणला होता. तो ीमंतां नी ऐकला. घर ा मंडळींचे ेमसमाचार ीमंतां नी जातीने िवचारले. दरबाराची कामे संपत आली आिण अचानक िदनकर महादे व उभा रािहला. सखारामबापूं ा कपाळावर आ ा पड ा. मुज याचा ीकार क न ीमंतां नी आ ा करताच िदनकर महादे व णाला, ‘‘कसूर माफी असावी. ीमंतां ा सेवेत घडली तेवढी सेवा आजवर केली. आता वयामुळे एवढी मोठी जबाबदारी पेलणे अश आहे . तरी जवाहीरखा ा ा दे खरे खीतून मु ता ावी, एवढीच िवनंती...’’ माधवराव हसले व णाले, ‘‘िदनकरराव, असे िकती वय झाले आहे , की तु ां स ा कामाचा बोजा वाटावा?’’ ‘‘मी ीमंतां ना जे सां िगतले, ते स आहे . हे मोठे जबाबदारीचे काम... ते िनभावणे...’’ सखारामबापू णाले, ‘‘िदनकरराव, हा तु ी दरबारी उप थत कर ाचे काहीच योजन न ते. ते तु ी आ ां ला सां िगतले असतेत, तरी चालले असते. आ ी आप ा अजाचा िवचार क आिण यो वाट ास सेवेतून मु ता क ...’’ ‘‘पण, ीमंत...’’ िदनकरराव बापूं ाकडे न पाहता माधवरावां ना णाला. ‘‘तु ी बसा...’’ सखारामबापू णाले, ‘‘हा पेश ां चा दरबार आहे . खासगी स ामसलतीचे िठकाण न े . तुम ासार ा अनुभवी माणसाला सां गायला पािहजे, असे नाही!’’ माधवराव खाल ा मानेने हा संवाद ऐकत, हातातले गुलाबाचे फूल ं गत बसले होते. ां नी एकदम मान वर केली आिण ते णाले, ‘‘तेच णतो आ ी.’’

बापूंनी चमकून माधवरावां ाकडे पािहले. माधवरावां ा चेह यावरचे मादव कुठ ा कुठे नाहीसे झाले होते. चेहरा उ झाला होता. ां चा आवाज चढत होता... ‘‘सखारामबापू, आपणही ते ल ात ठे वावयास हवे. जे ा आम ासमोर अज पेश केला जातो, ते ा ाचा िनणय आ ी करायचा. गरज लाग ास आपणां कडून आ ी स ा ायचा, ही रीत आहे . आ ी उप थत असता आमचे िनणय आपण दे ऊ नये. तसे घडले, तर ते दरबार ा रीतीस सोडून होईल!’’ ‘‘आ ा!’’ सखारामबापूंनी मान खाली घातली. ‘‘बोला, िदनकरराव, कशाचाही मुलािहजा न ठे वता, तु ी आ ां स सेवािनवृ ीचे कारण सां गा. आ ी ते ज र ऐकू.’’ णभर थां बून िदनकरराव णाले, ‘‘ ीमंत! पेश ां चा जवाहीरखाना णजे फार मोठी जबाबदारी. सणा- सुदीला खाशा ा यां ाकडे अनेक नग जातात-येतात. ां ा लेखी पाव ा आ ा नाहीत, तर घोटाळे हो ाचा संभव अिधक. एक दािगना गहाळ झा ाने पेश ां चा जवाहीरखाना रकामा होणार नाही; पण मा ासारखा सामा माणूस ज ातून उठे ल...’’ ‘‘गरजेनुसार केले ा माग ा लेखीच असतात आिण ा पोहोच ा ा पाव ाही असतात ना? मला वाटतं, तसाच रवाज आहे .’’ ‘‘हो. पण तसा पाळला जात नाही.’’ िदनकरराव सां गून मोकळे झाले. राघोबा एकदम उभे रािहले. ां चा चेहरा संतापाने फुलला होता. ते णाले, ‘‘असे आडून बोल ापे ा, िदनकरराव, तु ी उघडच का नाही सां गत? सां गा ना, आ ी पाव ा िद ा नाहीत, णून!’’ सारा दरबार या अनपेि त कलाटणीने आ यचिकत झाला होता. रागाने बेभान झाले ा राघोबां ा िध ाड मूत कडे सारा दरबार एकटक बघत होता. माधवरावां नी चमकून राघोबादादां ाकडे पािहले. सखारामबापू गडबडीने णाले, ‘‘िदनकरराव, तु ी अज मागे ा. द री ा िनयमां ना अपवाद असतात. िव ास आिण माणसे पा न हे िनयम पाळायचे असतात.’’ िदनकरराव उ ा जागी थरथरत होता. ‘‘बापू!’’ माधवराव मसनदीव न उठत णाले, ‘‘ही पेश ां ची मसनद आहे , ाचा िवसर पडू दे ऊ नका. ितचा अपमान कुणी क धजेल, तर तेथे वयाचा, मानाचा वा अिधकाराचा मुलािहजा आ ां ला ठे वता येणार नाही! िदनकरराव, तु ी णता, ते ठीक आहे ; पण िनयमां ना अपवाद असतात, ते अपघाताने... आजवर चालत आलेली जवाहीरखा ाची िश अशीच पुढे चालू ठे वा. खु पेशवेदेखील ा िनयमां ना अपवाद ठ नयेत. ा आ ेची तािमली आजपासून जारी करा!’’ पाहता पाहता माधवराव उठले आिण दरबाराला समजावया ा आत चालू लागले. भालदार, चोपदार मागोमाग धावले. दरबार उभा राहीपयत माधवराव गेलेही!

सा या दरबारात कुजबूज सु दरबारातून बाहे र पडले. दरबार संपला.

झाली. संत

राघोबा सखारामबापूंसह

* माधवरावां चा चेहरा संतापाने लालबुंद झाला होता. गणेशमहालातून बाहे र पडताच ते वळले. आठ कारं जां ा हौदाची कारं जी उडत होती; पण ितकडे ल न दे ता, ते सरळ बकुळीचा हौद ओलां डून होमशाळे समोर आले. तेथून उठणारा आवाज ऐकून एकदम ां नी पावले वळवली आिण ते फडा ा चौकात आले. एव ात दरबार संपेल, अशी कुणाचीच क ना नस ाने वाटे वर गाफीलपणे बसलेले नोकरचाकर माधवरावां ना पाहताच गोंधळू न गेले होते. फडात रं गात आले ा ग ा माधवरावां ना पाहताच कुठ ा कुठे लोप ा. ितकडे ल न दे ता, माधवराव चाफेखण ओलां डून सरळ गोिपकाबाईं ा महालाकडे जाऊ लागले. गोिपकाबाईं ा महालानजीक जाताच ां ची पावले थबकली. दारापाशी उ ा असले ा मैना दासीने मान खाली घातली आिण ती अदबीने उभी रािहली. ‘‘मैना! मातो ी आहे त ना?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘जी! आता हे च आ ात, जी.’’ ‘‘आिण तू येथे कशी?’’ ‘‘बाईसाहे ब आ ात, जी.’’ ‘‘मातो ींना िनरोप दे . सां ग, आ ी आलोय्, णून!’’ ‘जी!’ णून मैना आत गेली. काही णां त ती बाहे र आली. म ां चा पडदा बाजूला सरकवून माधवराव आत गेले. ां नी पािहले, तो डा ा हाताला, बैठकीवर ां ा मातो ी गोिपकाबाई बस ा हो ा. ां चा गौरवण चेहरा स िदसत होता. वय फार झाले नसताही वैध ा ा वसनां नी ा पो वाटत हो ा. माधवराव जवळ गेले आिण ां नी गोिपकाबाईं ा पायां ना श केला. गोिपकाबाई णा ा, ‘‘औ वंत ा! बसा!’’ माधवराव बसले. ां नी पािहले, तो गोिपकाबाईं ा बाजूला ां ची दासी िवठी उभी होती आिण िवठीशेजारी डो ाव न पदर घेतलेली एक िकशोरी संकोचाने उभी होती. ित ा आर पावलां कडे माधवरावां ची नजर गेली. डा ा पायाचा अंगठा गािल ावर मुरडून, ती पदर साव न उभी होती. माधवराव चपापले. अधवट उठत ते णाले, ‘‘ मा असावी! मला माहीत न ते, आप ाकडे कोणी आले असेल, णून! पु ा येईन मी.’’ गोिपकाबाई ा वा ाने स पणे हस ा. िवठीही तोंड वळवून हसत होती. माधवरावां नी चमकून मैनेकडे पािहले. तीही हसत होती. माधवराव गोंधळले. गोिपकाबाई णा ा,

‘‘पेश ां ना आप ा प ीची ओळख पटू नये, हे नवल णायचे. सूनबाई, आरती आण!’’ िवठीने आतून आरतीचे सािह आणले. माधवराव गोरे मोरे झाले. ां नी वर पािहले. रमाबाई आरती घेऊन उ ा हो ा. पदरातून ां चा चेहरा िकंिचत मोकळा झाला होता. माधवराव ते सौंदय पाहत होते. ां नी रमाबाईंना आजवर पािहले होते. परकरी रमा ां ची सौंगडी होती. पेशवेपदावर आ ानंतर पैठणी-शालू नेसलेलीही रमा पािहली होती; पण आज समोर उ ा असले ा रमेचे सौंदय- ते आगळे होते. सोनचाफी वणा ा पवती रमाबाई उ ा हो ा. आरती ा काशात ां ा नाजूक ग ातील िह यां चा ल ा चमकत होता. दं डात सुवणा ा गोफिवणीची वाकी होती. ित ा चौफु ावर बसवलेले खडे चमकत होते. नाकातील नथ चां द ा फेकीत होती. भानावर येऊन माधवरावां नी पुढे केलेला िवडा हाती घेतला. आरती झाली. ‘‘पण कशासाठी ओवाळलं, ते नाही समजलं...’’ माधवरावां नी हसून िवचारले. ‘‘माधवा, आजचा िदवस तसाच आहे . पेश ां ा गादीवर बसून मिहने लोटले, तरी ख या अथानं आजचं खरं ओवाळणं झालं.’’ ‘‘मी नाही समजलो.’’ ‘‘आज शिनवारवा ात पेशवा आ ासारखं वाटलं. गे ा दोन मिह ां त माझी आशा संपत आली होती. आप ा विडलां ा पु ाईचं रण तु ां ला राहावं, िव ासरावां चे भाऊ आपण शोभावे, एवढीच आमची इ ा!’’ ‘‘आप ा इ े बाहे र का आ ी आहो?’’ ‘‘ते आ ां ला माहीत आहे , पण...’’ िवठी गडबडीने आत आली. णाली, ‘‘दादासाहे ब महाराज...!’’ ‘‘ ां ना आत येऊ ा.’’ गोिपकाबाई णा ा. रमाबाईंनी पदर सावरला; माधवराव उठून उभे रािहले आिण राघोबादादा आत आले. आत येताच ां नी गोिपकाबाईंना मुजरा केला. ‘‘मुजरा, विहनीसाहे ब!’’ ‘‘औ वंत ा!’’ राघोबां नी एकवार माधवरावां ाकडे ि ेप केला. बैठकीवर ठे वले ा आरतीकडे पािहले. ा वेळी रमाबाईंनी वाकून ि वार नम ार केला. ओठां त ा ओठां त आशीवाद दे त राघोबां नी िवचारले, ‘‘आज माधवरावाला ओवाळलेत वाटते?’’ ‘‘हो! दरबार झाला. आज पौिणमा ना?’’ गोिपकाबाई णा ा. ‘‘आिण तसा परा मही क न आले आहे त. भर दरबारात आमचा उपमद. ही काही साधी गो न े !’’ ‘‘काका!’’ माधवराव णाले, ‘‘मी आपला उपमद क धजेन तरी कसा?’’ खोटे हसत राघोबादादा णाले, ‘‘हं ! उपमद णजे आणखी काय असतो, ते तरी कळू ा!’’

‘‘आ ीही होतो तेथे.’’ गोिपकाबाई णा ा, ‘‘माधवाने आपला उपमद केला, असे आ ां ला वाटले नाही. आ ां ला वाटले, की माधवाचे दरबारातले वतन पा न आपणां सही संतोष वाटला असेल.’’ त:ला सावरीत िकंिचत नरमाई ा रात राघोबादादा णाले, ‘‘ज र! पण लहान तोंडी मोठा घास घेणे यो न े . आज बापूंना बोलले, उ ा आ ां लाही...’’ ‘‘काका...’’ माधवराव णाले, ‘‘बापू आिण आप ां तला फरक का आ ां ला कळत नाही?’’ ‘‘माधवा, िवसरतोस तू. पेशवाईची व े तुला िदली, ते ाच सखाराम- बापूंनाही कारभाराची व े िमळाली.’’ राघोबां नी आठवण िदली. ‘‘हो, पण ती पेशवाईची व े न े त; कारभाराची! कारभार ठरिवणे हे पेश ां चे मज चे काम नसेल, तर ा पेशवाईला अथ काय?’’ ‘‘ णजे आम ा मताला आता िकंमत रािहली नाही, असेच समजायचे ना?’’ ‘‘काका!’’ माधवराव िथत होऊन णाले, ‘‘तु ी आ ा करावी आिण आ ी ती पाळावी, ापरता आ ां ला आनंद नाही, हे आ ी शपथेवर सां गतो. मी बापूंची माफी मागावी, अशी का आपली आ ा आहे ?’’ राघोबां चा चेहरा बदलला. ते हसत णाले, ‘‘नाही, माधवा, तसं कसं मी णेन? मी तुझी परी ा पाहत होतो. आ ां लाही आज आनंद वाटला. असंच कारभारात ल घातलंस, तर आ ीही िनि ंत होऊ. श ितत ा लवकर या जबाबदारीतून मु ावं, हीच आमची इ ा आहे !’’ आिण गोिपकाबाईंना मुजरा करीत ते णाले, ‘‘येतो आ ी. बापू आमची वाट पाहत असतील.’’ माधवरावां नी राघोबां ना मुजरा केला. रमेने वाकून नम ार केला आिण राघोबा बाहे र पडले. पाठोपाठ माधवरावां नी गोिपकाबाईं ा चरणां ना श केला. गोिपकाबाईंनी िवचारले, ‘‘तु ी थेऊरला जाणार ना?’’ ‘‘हो! रिववारी िनघू. सोमवारी अिभषेक आटोपून मंगळवारी आप ा दशनाला परत येऊ.’’ ‘‘बरोबर कोण कोण येतंय्?’’ ‘‘अ ाप िनि त नाही; पण ंबकमामा, गोपाळराव आिण...’’ ‘‘मग िहलाही घेऊन जा ना, तेवढे च दशनही होईल!’’ माधवरावां नी एकवार रमेकडे नजर टाकली व ते णाले, ‘‘जशी आ ा!’’ —आिण एवढे बोलून माधवराव बाहे र पडले. महालाम े गोिपकाबाई, रमाबाई, िवठी, मैना एव ाच हो ा, महालात हळू हळू अंधार पडत होता. गोिपकाबाई णा ा,

‘‘िवठी, समया पेटवायला सां गा!’’ रमाबाई पुढे झा ा आिण खाली वाकून नम ार क न णा ा, ‘‘येते मी.’’ पुढे वाकले ा रमाबाईंना आप ाजवळ ओढू न घेत गोिपकाबाई णा ा, ‘‘काही नको जायला. बैस थोडी. मैना...’’ ‘‘जी!’’ ‘‘आज तु ा बाईसाहे बां ची काढायला सां ग. माझीच लागली असेल पोरीला!’’ मैना हसत बाहे र गेली. िवठी चारी कोप यां ा समया पेटवीत होती. हळू हळू महालात उजेड फाकत होता. िवठी फरफरणा या वाती वाते याने सार ा करीत होती. ा वाढ ा काशात गोिपकाबाई रमाबाईंचा चेहरा िनरखीत हो ा. हस या डो ां नी आप ा सासूची नजर पाहणा या रमाबाई खुदकन हस ा आिण एकदम गोिपकाबाईंना िबलग ा. ां ना उराशी कवटाळीत गोिपकाबाई णा ा, ‘‘असंच हसतमुखानं संसार करा. सुखी राहा!’’

* राघोबादादां ा महालात खडकीपाशी सखारामबापू उभे होते. पि मेकडील माधवरावां ा महालाकडे ां ची नजर होती. माधवरावां ा महालापासून ते गोिपकाबाईं ा महालापयत पसरलेली अनेकमजली इमारत बापू िनरखीत होते. ा इमारती ा सा या कमानी, खड ा आत ा काशाने उजळ ा हो ा. ा महालातून चाललेली वदळ जाणवत होती. खाल ा चौकात चारी कोप यां ना मशाली उजळत हो ा. ां ा काशात सेवक वावरत होते. बापू आप ा िमशीला पीळ भरीत हे पाहत होते. पाठीमागे लागले ा चा लीबरोबर ते वळले. महालात आनंदीबाई येत हो ा. गडबडीने नम ार करीत सखारामबापू णाले, ‘‘मुजरा, विहनीसाहे ब!’’ ‘‘के ा आलात, बापू?’’ ‘‘आता हे च आलो.’’ ‘‘आिण ारी कुठे आहे ?’’ ‘‘मला न ी माहीत नाही,’’ बापू णाले, ‘‘पण ब धा थोर ा विहनीसाहे बां ा महालाकडे गेले असावेत.’’ ‘‘असेल! मघा कोणीतरी णाले. बसा ना, बापू.’’ पण बापू न बसता तसेच उभे रािहले. आनंदीबाईंनी हसत िवचारले, ‘‘बापू! कसा काय झाला दरबार?’’ ‘‘आपण तेथे होताच ना?’’ बापूंनी िवचारले.

‘‘हो, पण आ ां ला काय समजतं?’’ ‘‘काय समजायचं?’’ आनंदीबाईंनी ा वा ाबरोबर चमकून वर पािहले. राघोबादादा आत येत होते. आनंदीबाई पदर साव न णा ा, ‘‘नाही, बापूंना दरबाराची खबरबात िवचारीत होते.’’ राघोबादादा िशसवी मंचकावर बसत णाले, ‘‘आपण होता ना पाहायला?’’ ‘‘होते तर!’’ आनंदीबाई णा ा, ‘‘बापूंचा दरारा पा न थ होऊन गेले मी!’’ ‘‘माधव अजून लहान आहे . ाला तेवढा पोच नाही.’’ राघोबादादा णाले. ‘‘ ीमंतां नी मुलाचे पाय पाळ ात पाहावेत.’’ ‘‘आप ा ण ाचा रोख?’’ पगडी उत न आनंदीबाईं ा हाती दे त राघोबां नी बापूंना िवचारले. ‘‘काही नाही. आज आम ावर धरलेली धार उ ा आप ावर उलटू नये, णजे िमळिवली.’’ बापू नजर टाकीत णाले. ‘‘आ ां ला ाचे काय? तसे माधवाला वाटले, तरी आ ां ला आनंदच आहे .’’ ‘‘ऐका, विहनीसाहे ब! दादासाहे ब णजे सां बाचे अवतार णतात, ते काही खोटे नाही. एवढी पेशवाई चालून आलेली. पण ाकडे ढुं कूनही न पाहता ीमंतां ना पेशवेपद िदले आिण ाचा बदला...’’ ‘‘बापू, पराचा कावळा करता आहात तु ी! साधी जवाहीरखा ाची बाब काय आिण...’’ ‘‘दादासाहे बां नी एवढी हस ावारी ही गो नेऊ नये. वेळीच सापाची जात...’’ ‘‘बापू!’’ राघोबादादा ओरडले, ‘‘जीभ सां भाळू न बोलत चला. कोण सापाची जात? कुणाला बोलता हे ?’’ दादासाहे बां चा तो ावतार बघून बापूंनी त:ला साव न घेतले. णात खोटे हसत ते णाले, ‘‘पािहलंत, विहनीसाहे ब! कसा अथाचा अनथ होतो, तो! मी णत होतो, ते िदनकररावाब ल...’’ आप ा संजाबाव न हात िफरवीत राघोबादादा णाले, ‘‘अ ं ऽ अ ं ऽऽ! ते आम ा ानी आलं नाही! काय णत होता िदनकररावाब ल...’’ ‘‘आपण िदनकररावाला आपला समजत होतो. पण पािहलंत ना? कसा ऐन वेळी उलटला तो? आिण हा बनाव आजचा नाही!’’ ‘‘बनाव?’’ दादासाहे बां नी आ याने िवचारले. ‘‘हो! बनाव! काल म रा ीपयत ीमंत द री होते. ितथेच हा बनाव झाला असला पािहजे. नाही तर मला क ना नसता हा दरबारात उप थत कर ाची ा िदनकराची काय छाती?’’ ‘‘ णजे?’’

‘‘साधी, सरळ गो आहे . तू मार ासारखं कर, मी ओरड ासारखं करतो.’’ दादासाहे ब िवचारात पडले. ते णाले, ‘‘मीच माधवरावाला द रात ल घालायला सां िगतलं होतं.’’ ‘‘हं !’’ उसासा सोडून बापू णाले. ‘‘का? माझी क ना अशी होती, की माधव द री गुंतला, की ाची ढवळाढवळ रा काराभारात होणार नाही.’’ ‘‘इथंच चुकलं.’’ बापू णाले, ‘‘जे ा द री ीमंतां ना आपण गुंतवलंत, ते ाच मी आप ाला सां िगतलं होतं. आठवत असेल आप ाला. ाचेच हे प रणाम आहे त!’’ ‘‘काय सां गता? आ ां ला नाही पटत...’’ दादासाहे ब होऊन णाले. ‘‘पटे ल! आप ाला माहीत आहे , ीमंतां चा द रीचा अ ास केवढा आहे , तो! द रीचे कारकून ीमंतां चे नाव काढताच चळचळ कापतात. के ा येऊन बैठक घेतील, याचा नेम नाही, असा लौिकक ां नी संपादन केला आहे .’’ ‘‘मग ात काय िबघडलं? ामुळे रा ाम े काय ढवळाढवळ होणार आहे ?’’ ‘‘काय होणार?’’ तावाने बापू णाले, ‘‘दादासाहे ब! जामदारखा ा ा िक ा दे ऊन चोरी न होईल कशी? द रीची खडा खडा मािहती ीमंतां ना झाली आहे ! ल र-खचापासून ते खासगी ा आठव ा ा खचापयत बारीकसारीक मािहती आहे ां ना. रा ाचा ताळे बंद ाला मुखो त आहे , ाला आ ां ला टाळा लावायला फारसा वेळ लागणार नाही!’’ राघोबा पुरे अ थ झाले होते. ते त:ला सावरीत णाले, ‘‘आमचा माधवावर िव ास आहे .’’ आतापयत शां त ऐकत असले ा आनंदीबाई णा ा, ‘‘तो िव ास के ाच पािनपतावर गेला. आता हा िव ास ध न चालायचा नाही!’’ ‘‘काय णता? माधवावर तुमचा िव ास नाही?’’ ‘‘आहे ना! पण तो िसंहाचा छावा आहे . ाची नखे बाहे र िदसू लागली आहे त, ते थम आपण पाहावं.’’ ‘‘मला क ना न ती. आपलाही माधवावर राग आहे , तर!’’ ‘‘माझा राग नाही.’’ आनंदीबाई णा ा, ‘‘मला तो मुलासारखा आहे , पण भर दरबारी झालेला पतीचा अपमान कोण सहन क शकेल? पोट ा पोराचीदे खील गय करणार नाही!’’ रघुनाथराव ा वा ाने सुखावले. ते स पणे हसले व णाले, ‘‘आिण माधवाने माफी मािगतली असेल, तर?’’ ‘‘माफी?’’ आनंदीबाई चिकत होऊन णा ा. ‘‘हो! माफी!’’ तेव ाच िदमाखाने दादा णाले, ‘‘ ाचसाठी आ ी दरबार संपताच विहनीसाहे बां ा महाली गेलो होतो.’’ ‘‘आिण तेथे ीमंत होते.’’ ‘‘हो.’’ ‘‘मग रिववारचा बेत कळला असेलच!’’

‘‘कसला?’’ ‘‘ णजे आपण जाणार नाही?’’ बापू णाले. ‘‘कुठे ?’’ ‘‘थेऊरला.’’ ‘‘ते आ ां ला माहीत आहे .’’ तुटकपणे दादा णाले. ‘‘मग ारी जाणार, तर?’’ आनंदीबाईनी िवचारले. ‘‘नाही. आमचे काय काम?’’ ‘‘खरं आहे .’’ बापू णाले. ‘‘बापू!’’ राघोबादादा संतापाने णाले. ‘‘कसूर माफ असावी! पण आप ा कानां वर जाणं इ , णून बोलतो. ीमंतां ा बरोबर पेठे, नाना, मोरोबा, घोरपडे , पटवधन, रामशा ी ही मंडळी जाणार आहे त.’’ ‘‘आपले कुणी?’’ नकाराथ मान हलवीत बापू णाले, ‘‘कोणी नाही. ातून मी िवचारलं, तर येथे कोणी नाही, ा सबबीवर माझं जाणं रिहत केलं.’’ ‘‘मग?’’ राघोबादादा िवचारात पडले. ‘‘काळजी नसावी.’’ बापू हसून णाले, ‘‘थेऊरचा च ुवस ं वृ ा आप ा कानां वर येईल. तशी व था केली आहे .’’ ाच वेळी नोकर आत आला आिण तो णाला, ‘‘सरकार, गुलाबराव आले आहे त.’’ ‘‘पाठव आत!’’ राघोबा णाले. ‘जी!’ णत नोकर गेला. आनंदीबाई उठ ा आिण आत जा ासाठी वळ ा. ते पा न दादा णाले, ‘‘तु ी का जाता? गुलाबराव तसा काही परका नाही.’’ ‘‘आप ाला नसेल!’’ —आिण एवढे बोलून आनंदीबाई आत िनघून गे ा. सखारामबापू गडबडीने उठले. ां नी मुजरा केला; पण राघोबां नी ां ना थां बवले नाही. सखारामबापू िनघून गेले आिण ाच दरवा ाने गुलाबराव आत आले. ां चा मुजरा ीका न राघोबां नी िवचारले, ‘‘गुलाबराव! सकाळपासून आ ी आपली वाट पाहतो आहो.’’ ‘‘जी! सेवकाचा नाइलाज झाला; नाही तर सकाळीच आलो असतो.’’ ‘‘ णजे? काम नाही झालं?’’ ‘‘असं कधी होईल का?’’ गुलाबराव हसत णाले, ‘‘ ीमंतां घरचं बोलावणं आलं, की ग रबालादे खील मान चढतो. राधीचीदे खील तीच िमजास होती; पण जे ा तंबी भरली, ते ा आली वठणीवर!’’ राघोबादादा एकदम कावरे बावरे झाले. आजूबाजूला पाहत ते णाले,

‘‘ ू ऽ! हळू बोला, िभंतीलादे खील कान असतात!’’ गुलाबराव चपापला. तो खाल ा आवाजात णाला, ‘‘पण ठर ापे ा थोडा अिधकच...’’ ‘‘ ाची पवा नाही. आ ी कळवू, ते ा ितला हजर करा. जा तु ी आता!’’ ‘जी!’ णत गुलाबरावां नी मुजरा केला व तो िनघून गेला. राघोबादादा खुशीत उठले आिण बैठकीवर लोडाला टे कून बसले. मो ा खुशीत येऊन ां नी समोरचे चां दीचे पानाचे तबक ओढले. आनंदीबाई आत आ ा. ां नी िवचारले, ‘‘गुलाबराव लौकरसे गेले?’’ ‘‘सरकारी काम होतं. आटोपलं आिण गेले; पण आपली ारी का बरं परत आली?’’ ‘‘का? येऊ नये?’’ ‘‘ ा!’’ सावरत राघोबादादा णाले, ‘‘असं कधी आ ी टलंय्? उलट, आपण नेहमीच आम ाजवळ असावं, अशी आमची इ ा आहे .’’ ‘‘पुरे पुरे! कुणी ऐकलं, तर णेल...’’ ‘‘काय णेल?’’ ‘‘जसं काही बायकोिवना ां चं चालतच नाही.’’ ‘‘ ात काय खोटं आहे ?’’ राघोबादादा हसत णाले, ‘‘आमचा लौिककच तसा आहे .’’ ‘‘पण खरं आहे का ते?’’ आनंदीबाई जवळ बसत णा ा. ‘‘अगदी खरं !’’ ‘‘मग एक िवचा ?’’ ‘‘िवचारा ना!’’ ‘‘काल, िकनई, मामीसाहे ब आ ा हो ा...’’ ‘‘कोण रा ेबाई?’ ‘‘हो!’’ ‘‘मग?’’ ‘‘ ां ा ग ात मो ाचं त णीचं खोड होतं...’’ ‘‘समजलो! आिण ते तु ां ला आवडलं ना? उ ाच आ ी बापूंना सां गतो आिण ते मागवून घेतो. ाच नमु ाचं बनवून ायला सां गतो. झालं ना?’’ आनंदीबाई स पणे हस ा. उठत ा णा ा, ‘‘अगो बाई! बोल ा ा भरात िवसरलेच की! पानं करायची ना?’’ ‘‘करा ना!’’ राघोबा जुळवीत असले ा पानां कडे ि ेप टाकीत ा णा ा, ‘‘पण आपलं पान...’’ ‘‘रािहलं! हे पाहा टाकलं.’’ णत ां नी िशरा काढलेली पाने ड ात टाकली व ते णाले, ‘‘नाहीतर आ ां ला िवडा क न खायची कुठे हौस आहे ?’’

‘‘चला!’’ णत आनंदीबाई वळ ा, ाच वेळी ां ा कानां वर हाक आली, ‘‘अहो ऽ!’’ आनंदीबाई वळ ा. राघोबादादा समईकडे पाहत णाले, ‘‘तु ां ला िवचारायचं रािहलंच. तु ां ला आणखीन एक दासी हवी होती ना? आ ी आज बंदोब केला आहे .’’ आनंदीबाईंचा चेहरा एकदम गोरामोरा झाला. ा फणका याने णा ा, ‘‘ णून गुलाबराव आला होता, होय? मी ते ाच ओळखलं होतं. कमी दासी आहे त, ां त आणखीन् एक भर. जे मनाला येईल, ते करा!’’ —आिण राघोबां नी ‘अहो ऽऽ, अहो ऽऽ’ णून मारले ा हाका न ऐकता आनंदीबाई तडक आत िनघून गे ा. राघोबां ा चेह यावर समाधानाचे हा िवलसत होते.

* माधवरावां ना जाग आली. महालात एका कोप यात समई जळत होती. माधवरावां चे ल खडकीबाहे र गेले. अ ाप काळोख होता. सव नीरव शां तता होती. वा ात कुठे च जाग लागत न ती. माधवरावां नी अंगावरचे पां घ ण दू र केले व ते पलंगावर उठून बसले. एव ा लवकर कशाने जाग यावी, हे ां ना कळे ना. ाच वेळी ते सूर पु ा ां ा कानां वर आले; पण ती भाटाची िन ाची भूपाळी न ती. कोण ातरी रागदारीचे ते र होते. एवढया पहाटे वाडयाम े उठणारे ते सूर ऐकून माधवरावां चे कुतूहल जागृत झाले. ां नी आपली शाल पाठीवर घेतली आिण ते महालाबाहे र आले. दाराशी ीपती पगत होता. दचकून तो उभा रािहला आिण ाने मुजरा केला. ‘‘ ीपती, कोण गातंय्?’’ ‘‘जी...’’ तो न समजून ीपती णाला. ‘‘काही नाही, चल! आणखीन कोण उठलंय्?’’ ‘‘आईसाहे बां ा महालाकडे जाग आहे , जी.’’ ‘‘बरं , चल!’’ महालातून, सो ातून समया मंद जळत हो ा. ां ा काशात माधवराव आवाजा ा रोखाने जात होते. आवाज खालून येत होता. ाच वेळी पहाटे ा तीनचे तास पडले. माधवराव िज ाशी येताच ीपतीने तेथील शामदानी उचलली आिण काश दाखवीत तो पुढे झाला. माधवराव िजना उत न खाली आले. बाहे र ा चौकात आले. आवाज गणेशमहालाकडून येत होता. माधवरावां नी गणेशमहालाकडे पावले उचलली. िठकिठकाणी झोप घेत असलेले िशपाई अधवट झोपेतून जागे होऊन माधवरावां ना ओळखताच मुजरे करीत होते; पण माधवरावां चे ल मुज यां कडे न ते. ते भरभर गणेशमहालाकडे जात होते. आता गा ाचे बोल पणे ऐकू येत होते,

‘‘बोल न लागी पपी हा ऽऽ’’ ा गोड आवाजाने माधवराव रोमां िचत झाले. अगदी पहाटे ची काळोखी वेळ. पहाटे चा जाणवणारा गारवा आिण अशा िन: वातारवणात उठणारे ते सूर ऐकून माधवरावां ची उ ुकता िशगेला पोहोचली होती. अधीरतेने ते महाला ा दाराशी आले. महालाचा एक दरवाजा उघडा होता. आतील पाहताच ां ची पावले दाराशी थबकली. मागून येणा या ीपतीला ितथेच उभे राह ाची खूण क न माधवराव दाराशीच उभे रािहले. गणेशमहालात मसनदी ा दोहो बाजूं ा समया तेवत हो ा. ां ा काशात मसनदीची ीगणेशाची मूत नजरे त भरत होती. मसनदीपुढे बसून भाट गात होता. ा ा हातात तानपुरा होता. सारा गणेशमहाल ा आवाजाने भ न जात होता. माधवराव भारावून पाठमो या गात बसले ा भाटाकडे पाहत होते. भाट आता ु त गत गात होता. ‘‘बाजो रे बाजो ऽऽ मंदरवा ऽऽ’’ बेभान होऊन भाट गात होता. ा ा रसी ा ग ातून दाणेदार ताना सहजपणे बाहे र पडत हो ा. शेवटी गाणे थां बले आिण भाट भानावर आला. गडबडीने ाने तानपुरा उचलला. दे वापुढे नतम क होऊन तो वळला मा आिण जाग ा जागी ाची पावले खळली. िव ा रत ने ां नी तो पाहत होता. माधवराव ा ाकडे शां तपणे पाहत होते. एकदम पुढे होऊन भाटाने माधवरावां चे पाय धरले. ‘‘काय करतोस हे ?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ीमंत, चूक झाली. मा असावी!’’ भाट णाला. ‘‘कसली मा?’’ ‘‘फार लवकर आलो. सहज गुणगुणावं, णून बसलो अन् के ा गाऊ लागलो, ते कळलंदेखील नाही. भूपाळीऐवजी...’’ ‘‘काय गात होतास?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘शु क ाण!’’ भाट णाला. ‘‘दररोज पहाटे तूच भूपाळी गातोस?’’ ‘‘होय!’’ ‘‘गाणं िशकतोस तू?’’ ‘‘हो.’’ ए ाना भाट अगदी गभगिळत झाला होता. ‘‘घाब नको.’’ माधवराव हसून णाले, ‘‘शीक! ज र शीक. आ ी तु ा गा ावर स आहो. अरे , भूपाळीनेच दे व जागा होतो, असे थोडे च आहे ? तो भावाने जागा होतो. आ ां ला संगीतात काही ग नाही; पण तु ा ग ात तो भाव आहे , की ामुळे झोपेतून जागा झाले ाने तु ा आवाजा ा िदशेने पावले वळवावीत! आजपासून तुला भूपाळीचं बंधन नाही. मु कंठानं तू गात जा! संगीताची इमानेइतबारे सेवा कर. अशी सेवा कर, की ामुळे परमे रानं स ावं. ात आ ां ला

आनंद आहे . नाव काय तुझं?’’ ‘‘मोरे र.’’ ‘‘ठीक आहे ! मोरे र, उ ा तू कारभा यां ना भेट. ते तु ा गुणां ची कदर करतील. आ ी ां ना आज आ ा दे ऊ.’’ मोरे राने वाकून मुजरा केला. माधवराव ा ाकडे हसतमुखाने पाहत होते. ते वळले आिण ां नी पावले उचलली. महालाबाहे र जाणा या माधवरावां ा पाठमो या आकृतीकडे मोरे र िव ा रत ने ां नी बघत होता. जे घडले, ावर ाचा िव ास बसत न ता.

* ायाम, ानसं ा, दे वपूजा आटोपून दे वघराबाहे र यायला सूयादय झाला होतो. माधवराव आप ा महालात आले. रमाबाई तेथे उ ा हो ा. ां ा हातात माधवरावां चा अंगरखा होता. पती ा य ोपवीत धारण केले ा पीळदार शरीरय ीवर एकवार नजर टाकून, ां नी अंगरखा पुढे केला. अंगरखा हाती घेत माधवरावां नी िवचारले, ‘‘मातो ींची पूजा झाली?’’ ‘‘के ाच! ा आपलीच वाट पाहत आहे त. ा णत हो ा, आज वेळ झाला, णून.’’ ‘‘हो! आज थोडा वेळ झाला खरा!’’ णत माधवराव बैठकीवर बसले. रमाबाईंनी त रतेने, िशसवी ितवईवर ठे वलेला दु धाचा पेला हाती घेतला आिण तो चां दीचा पेला माधवरावां ा हाती दे ऊन ा णा ा, ‘‘सासूबाई णत हो ा, की थेऊरला जायचं...’’ ‘‘जायचं ना!’’ माधवराव हसत णाले, ‘‘आ ी सारी व था केली आहे . तसं मातो ींना कळवलंही होतं.’’ ‘‘सासूबाई णा ा...’’ ‘‘काय?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ा णा ा, बघ, बाई चौकशी कर. कुणास माहीत, बेत बदलला असेल, तर... ाचं काही नेमातलं नाही.’’ माधवराव रमाबाईंकडे पाहत होते. ितची ती न ल कर ाची ढब पा न ते मो ाने हसले. ा हस ाचा अथ न समजून रमाबाई गोंधळू न माधवरावां ाकडे पाहत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘एवढे का आ ी लहरी वाटतो आईसाहे बां ना? हे पाहा, आपले मेणे आधी जातील. आ ी दोन हर ा सुमारास थेऊर गाठू.’’ ‘‘रामजीकाकाला घेऊ बरोबर?’’

‘‘ ा ना! मी सां गेन, झालं ना? चला, आपण मातो ीं ा दशनाला जाऊ.’’ माधवराव उठले आिण महालाबाहे र पडले. पदर साव न रमाबाई माधवरावां ा पाठोपाठ िनघा ा. गोिपकाबाईं ा महालात जाताच गोिपकाबाईंनी िवचारले, ‘‘आज आपण उभयता एकदमच िनघणार ना?’’ ‘‘नाही!’’ रमाबाईं ाकडे पाहत माधवराव णाले, ‘‘ ा आधी जातील. आ ी नंतर जाऊ!’’ ‘‘मग मुलीबरोबर?’’ ‘‘ ंबकमामा, शा ीबुवा ही मंडळी जातील.’’ ‘‘आिण आप ाबरोबर?’’ ‘‘गोपाळराव, घोरपडे ही मंडळी आहे त. उ ा अिभषेक आटोपून आ ी सं ाकाळ ा वेळी आप ा दशनाला हजर होऊ.’’ ‘‘जपून जा!’’ गोिपकाबाईं ा महालातून माधवराव बाहे र पडले. सारा शिनवारवाडा गजबजून गेला होता. गोशाळे कडून गाईंचे हं बरणे उठत होते, नोकर- चाकरां ची धावपळ चालू झाली होती. ब तेक खाशा ा यां ा पूजा-अचा आटोप ा हो ा. माधवराव आप ा महाली न जाता हजारी कारं जा ा चौकात आले. हजारी कारं जा आप ा शेकडो मुखां नी तुषार उडवीत होता. णभर कारं जाचे सौंदय िनरखून माधवराव चाफेखणा ा गादी ा जागेकडे गेले व गादीला मुजरा क न मध ा फडा ा चौकात ां नी वेश केला. माधवराव जात असताना नोकरचाकर मुजरे करीत होते. फडाचा चौक ओलां डून माधवराव बाहे र आले, ते ा उज ा बाजू ा मोक ा जागेत उ ा असले ा िचरे बंदी बु जावर डौलाने फडफडणा या जरीपट ाकडे माधवरावां चे ल गेले. ां ची नजर जरा उं चावली आिण ती नगारखा ावर हे लकावे घेणा या भग ा झ ावर थर झाली. ाच वेळी मागे चा ल लागली. माधवरावां नी वळू न पािहले. मोरोबा व नाना उभे होते. ‘‘काय, नाना?’’ ां चा नम ार ीका न माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ीमंत...’’ मोरोबा णाले, ‘‘सदरे त रामशा ी, गोपाळराव पटवधन, ंबकराव ही मंडळी आली आहे त.’’ ‘‘आ ी आलोच.’’ माधवराव वळले. डा ा बाजू ा सदरे ा पाय या चढू न वर गेले. माधवराव सदरे त जाताच सवानी लवून नम ार केले. माधवरावां नी शा ीबुवां ना िवचारले, ‘‘के ा आलात?’’ ‘‘आप ा आ े माणे वेळीच आलो.’’ ‘‘असं का? आज थोडा जपाला वेळ लागला.’’ ‘‘हरकत नाही...’’ शा ीबुवा णाले, ‘‘पण आज थेऊरला जायचं ना?’’ ‘‘ णजे? ात काय संशय? नाना, सव व था झाली आहे ना?’’ ‘‘कालच थेऊरला मंडळी गेली आहे त. िनरोप पाठवलेत. पण अजून इथ ा

योजनेचा तपशील...’’ ‘‘शा ीबुवा, आ ी असं ठरवलंय्... आपण, नाना, मामां नी मंडळीं ा बरोबर जावं. आ ी उ े कलती झा ावर िनघू. गोपाळराव, घोरपडे ही मंडळी आम ाबरोबर येतील.’’ ‘‘जशी आ ा...’’ शा ीबुवा णाले.

* सूय आकाशात चढत होता. माधवराव स ावर उभे होते. गणेश दरवा ावर छिब ाचे िशपाई कडक िश ीत उभे होते. दरवा ा ा आत शाही मेणा उभा होता. ा मे ावर आ ादले ा जरीव ाची कलाबूत सूयिकरणां त तळपत होती. ा मे ाशेजारीच आणखीन एक साधा मेणा उभा होता. डोईला जाड मुंडासे, अंगां त चोळणा व पायी तंग िवजारी प रधान केलेले भोयां चे पथक अदबीने उभे होते. गणेशमहालाबाहे र सवारी ा बैलगाडया उ ा हो ा. हाती खलारी जोडी ध न गाडीवान उभे होते. रामजीकाका झरझर पावले टाकीत मे ाकडे जाताना व न िदसला. छिब ाचे िशपाई बाजूला झाले. रमाबाई गोिपकाबाईं ा महालातून बाहे र पडत हो ा. ां ा मागे-पुढे दासी जात हो ा. दासीं ित र पाचसहा याही ा मेळा ात िदसत हो ा. ां ा मागोमाग ि ंबकराव पेठे पगडी सावरीत येत होते. रमाबाई मे ात बस ा. पडदा सोडला गेला. पाठीमाग ा मे ात थूल दे हाची, पैठणी नेसलेली एक ी बसताना िदसली. माधवरावां नी मागे उ ा असले ा ीपतीला िवचारले, ‘‘कोण, रे ?’’ ‘‘मामीसाहे ब!’’ ीपती णाला. ‘‘रा ेमामी?’’ ‘‘जी.’’ भोई आत आले. मामां नी इशारा करताच मेणे उचलले गेले. मामा घो ावर ार झाले. शा ीबुवा व नाना बैलगाडीत बसले. बैल जोडले गेले. सु र ार खजमतगारां नी घो ां वर मां ड घेतली. घोडी पुढे सरकली. मेणे राजर ावर आले आिण झरझर जाऊ लागले. घो ां ा टापां चा आिण बैलां ा सरां चा आवाज अ येईपयत माधवराव स ावर उभे होते. मेणे िदसेनासे होताच ते माघारी वळले.

* दोन हरी माधवराव सदरे त जे ा गेले, ते ा तेथे गोपाळराव पटवधन, घोरपडे हजर होते. माधवरावां ा पगडीवर माणकां चा िशरपेच चमकत होता. अंगात तलम मलमलीचा चुणीदार अंगरखा व पायी तंग िवजार होती. ग ातील मो ां चा कंठा ल

वेधून घेत होता. सदरे बाहे र येताच सेवकाने जरीचढाव पुढे ठे वला. तो पायां त घालून माधवरावां ची पावले िद ी दरवा ाकडे वळली. पाठोपाठ पटवधन, घोरपडे जात होते. िद ी दरवा ाजवळच म ारराव रा े सामोरे आले. मुजरा करीत माधवराव णाले, ‘‘मामा, आ ां ला वाटले, तु ी येत नाही.’’ ‘‘कालच ताईसाहे बां ची आ ा झाली होती.’’ ‘‘आ ां ला कळलं! मामीसाहे ब पुढे गे ा ना?’’ ‘‘हो!’’ ‘‘मग िनघू या ना?’’ ‘‘जशी आ ा.’’ म ारराव रा े णाले. ‘‘चला!’’ िद ी दरवा ासमोर जाताच माधवरावां नी पािहले. पंचवीस घोडे ार हाती आपापली घोडी ध न उभे होते. ां चे मुजरे ीका न माधवरावां नी पाय या उतरायला सु वात केली. सेवकाने माधवरावां चा अबलख घोडा पुढे आणला. ते उमदे घोडे फुरफुरत होते. ा ा पाठीवर तां ब ा मखमलीचे आवरण असलेले खोगीर आवळले होते. माधवरावां नी मां ड घेतली. सारे आपाप ा घो ां वर ार झाले. माधवरावां नी मान उं चावली. नगारखा ावर भगवा ज डौलाने फडकत होता. नकळत माधवरावां ची मान झुकली आिण णात ां नी घो ाला टाच िदली. पाठोपाठ घोडी जात होती. नाग रकां ा मुज यां चा ीकार करीत माधवरावां ची ारी पु ातून जात होती. शहर ओलां डून बाहे र जाताच माधवरावां नी घो ाला परत टाच िदली. आिण ते भीमथडी उमदे जनावर थेऊर ा वाटे ने चौखूर धावू लागले. भरधाव वेगाने घोडी टापा खडखडत थेऊर ा वाटे ने जात होती.

* मु र ा सोडून घोडी जे ा थेऊर ा र ाला लागली, ते ा सूय पि म ि ितजाकडे झुकला होता. झाले ा रपेटीने घोडी घामाने िनथळत होती. पाहता पाहता थेऊर िदसू लागले. दे वालया ा िशखराचे दशन होताच माधवरावां नी लगाम खेचला. वेग मंदावला आिण माधवरावां नी हात जोडले. बस ा टे कडीवजा उं चव ावर वसलेले थेऊर ाहाळीत माधवराव जात होते. ा टु मदार गावाभोवतीची कूस नजरे त भरत होती. वाडयाचा दि णो र तट ात ामु ाने िदसत होता. वा ाचे वरचे मजले िदसताच माधवरावां ा चेह यावर अकारण हसू फुटले आिण ां नी टाच िदली. घोडी उधळली आिण भरधाव वेगाने थेऊरकडे सुटली. घो ां ा टापां ा आवाजाने पेश ां ा आगमनाची वद के ाच थेऊरात जाऊन पोहोचिवली होती. थेऊर ा वेश ाराशी बरीच मंडळी गोळा झाली होती. मुज यां चा ीकार करीत माधवराव वाडयाजवळ आले. सेवक पुढे धावला. घोडे धरताच माधवराव उतरले. वाडया ा नगारखा ावर नौबत झडत होती. पेशवे आ ाची वद सा या गावभर पसरत होती.

नाना, रामशा ी उभे होते. उपरणे सावरीत नाना पुढे झाले. ‘‘काय, नाना! के ा पोहोचला?’’ ‘‘दोन हर िदवस असताच आ ी मु ाम गाठला.’’ नाना णाले. बोलता बोलता माधवरावां चे ल पाठीमागे गेले. पाठीमागे रामजी उभा होता. हातातील पोहची सारखी करीत माधवरावां नी िवचारले, ‘‘रामजी...’’ ‘‘जी!’’ ‘‘काय करताहे त तुम ा मालकीणबाई?’’ ‘‘दे वळात गे ात, जी!’’ इतर मंडळींकडे वळू न माधवराव णाले, ‘‘चला, आपणही दे वदशन क नच वा ात जाऊ.’’ माधवराव मंिदरा ा िदशेने िनघाले. पाठोपाठ पटवधन, घोरपडे , नाना, ि ंबकराव, इ ारामपंत ढे रे , दरे कर ही मंडळी जात होती. दे वालयाजवळ ते पोहोचले. वेश ारी सेवक उभे होते. माधवराव पुढे झाले. ां नी वेश ारातून आत पाऊल टाकले. समोर ा िचंचो ा ओवरीतून ां नी पािहले. दे वालयाचे अंगण मोकळे होते. अचानक हस ाचा आवाज ां ा कानां वर आला. चारी बाजूंनी ओव यां नी बंिद असले ा दे वालया ा अंगणातून एक दासी हसत पळत जात होती. तोच दु सरी धावताना िदसली. ाच वेळी कुठ ा तरी ओवरीतून आवाज उठला, ‘‘साई सू ो ऽऽ!’’ माधवराव गरकन वळले. पाठीमागून येणा या शा ीबुवां ना सावरता आले नाही. माधवरावां चा ध ा ां ना लागला. माधवराव कुजबुजले, ‘‘बाहे र चला!’’ वाट काढीत, गडबडीने माधवराव बाहे र आले. पाठोपाठ सारी माणसे आली. ती गोंधळात पडली होती. शा ीबुवां नी िवचारले, ‘‘का, ीमंत?’’ ‘‘आत खेळ चालला आहे , वाटतं! ात य नको! आपण तोवर इथंच बसू!’’ आपले हसू दाब ाचा रामशा ी य करीत होते. नाना तोंड िफरवून उभे होते. काय बोलावे, हे कोणालाच कळत न ते. असा थोडा वेळ गेला आिण रामजी तेथे आला. सारी मंडळी दे वळासमोर उभी असलेली पा न ाने िवचारले, ‘‘सरकार, बाहे र का उभे?’’ ‘‘रामजी! अरे , आत खेळ चालला आहे .’’ माधवरावां नी सां गून टाकले. ‘‘मग ो सोप ंवर बाहीर उभा हानार का काय?’’ ‘‘थां ब, रामजी! होऊ दे ां चं, आ ां ला गडबड नाही.’’ ‘‘छा ऽऽ’’ ती क ना न पटू न रामजी णाला, ‘‘असं झालंय् का कधी?’’ माधवरावां ाकडे न पाहता रामजी आत घुसला. चौकात येताच ाने पािहले, एका ओवरीतून रमाबाई हसत बाहे र पडत हो ा. पाठोपाठ िवठी धावत होती. दोघी मो ाने हसत हो ा. रामजीने हाक मारली,

‘‘आ ासाब!’’ रमाबाई थां ब ा. ां नी रामजीला पािहले. कपाळीचा घाम पदराने िटपत रामजीजवळ येत ा णा ा, ‘‘काय, रामजीकाका?’’ ‘‘काय, काय? सरकार कवाधरनं दारात येऊनशान उभी है त!’’ ‘‘खरं ?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘कायतरीच सां गतोय् रामजीकाका!’’ नाक उडवत िवठी णाली. तोवर रमाबाईं ा इतर स ा तेथे गोळा झा ा हो ा. ा सवावर नजर टाकीत रामजी िवठीला णाला, ‘‘तू लै शानी! यवढी नौबत झडली, ती बी ऐकू आली ाई? सरकार आत येऊन, तुमचा खेळ बघून माघारी वळलं, तरीबी खेळता साच! खेळ, का सोंग! बघ जा, दारात उभं है त!’’ ‘‘अगो बाई!’’ णत रमाबाईंनी तोंडावर हात नेला. चटकन पदर साव न ा चालू लाग ा. पाठोपाठ सा याजणी जात हो ा. रामजीकाका पुढे झाला. रामजीला बाहे र येताना पा न सारे बाजूला झाले. मंिदराबाहे र येताच रमाबाईंची नजर माधवरावां ाकडे णभर गेली. माधवरावां ा चेह यावर िम ील हसू होते. णात रमाबाईंची नजर खाली वळली अन् ा झटकन पुढे झा ा. वा ा ा अलीकड ा दरवा ातून ा िदसेनाशा झा ावर माधवराव मंिदराकडे वळले. मंिदराबाहे र चढाव काढू न माधवरावां नी मंिदरात वेश केला. गाभा यात शदराने मढवलेली यंभू ीिचंतामणीची दीड-दोन हात उं चीची बैठी मूत होती. दो ी बाजूं ा पेट ा समयां ा उजेडात गाभारा काशला होता. काही ण माधवराव टक लावून ा मूत कडे पाहत होते. ां चे हात जोडले गेले. ने िमटले गेले. सारे हात जोडून उभे होते. रामशा ींचे ओठ पुटपुटत होते. जे ा माधवरावां नी डोळे उघडले, ते ा पुजा याने ां ा हाती फुले िदली. ती दे वाला अपण क न माधवराव परतले. सारे समोर ा मंडपात आले. तेथून दे वाचा गाभारा िदसत होता. ितथ ा फरशीवर माधवराव बसू लागलेले पाहताच इ ारामपंत पुढे होऊन णाले, ‘‘थां बावं, ीमंत! एव ात बैठक येईल. आपण सरळ इकडे याल, याची कुणालाच क ना न ती.’’ माधवराव हसून णाले, ‘‘नको, पंत! आ ी खालीच बसतो! दे वा ा दरबारात आमची हीच जागा यो आहे . काय णता, शा ीबुवा?’’ ‘‘खरं आहे , ीमंत. सवावर स ा ाची. पण हे फार थो ां ा ल ात येते. जे जे घडते, ते ा ाच आ ेनं आिण इ े नं!’’ माधवराव फरशीवर बसले होते. ते रामशा ां ना णाले, ‘‘पण, शा ीबुवा, ीगजाननानं जी जबाबदारी टाकली, ती आ ी कशी पेलणार, हे कळत नाही!’’ ‘‘का?’’

‘‘आमचं वय लहान; अनुभव, आच आिण रा ाची प र थती एवढी िबकट! तंजावरपासून अटकेपयत दरारा असलेली मराठी दौलत चारी बाजूंनी खळ खळी झालेली; िनजाम-है दरां सारखे बळ श ू जुना अपमान भ न काढ ासाठी स झालेले; उ रे त कुणाचा पायपोस कुणा ा पायात नाही, सरदारां त एकी नाही, घर कजबाजारी झालेले, वडीलधा या माणसां चा आधार नाही. ा प र थतीत, अकाली, अचानक पडले ा एव ा मो ा जबाबदारीने मन अगदी अ थ होऊन जाते. कैक वेळी रा ी ा रा ी डो ाला डोळा लागत नाही!’’ ‘‘ ीमंत! ाने ही जबाबदारी टाकली, ाला ाची काळजी. आपण गणेश ो नेहमी पठन करता. ती नावे आठवलीत, तरी ही िचंता दू र होईल. तो मंगलमूत आहे . िव हता आहे . ाचेच नाव िस िवनायक आहे . ा ासारखा पालक असता भीती कसली?’’ ‘‘शा ीबुवा, ते खरं ; पण आमचं वय पडलं लहान.’’ ‘‘वयावर का कतबगारी अवलंबून असते, ीमंत! तसं असतं, तर सोळा ा वषात तोरणा सर क न छ पतींनी मराठी रा ाची मु तमेढ रोवली नसती.’’ ‘‘िवसरता तु ी!’’ माधवराव िन: ास सोडून णाले, ‘‘कुठे तो थोर युग-पु ष आिण कुठे आ ी! ा िशवछ पतींना िजजा मातो ींचा आधार होता. दादोजी कोंडदे वां सारखे मु ी स ामसलत दे णारे होते. तानाजी- येसाजीसारखे खर ामीिन सेवक होते. एका माणसची बु ी रा - थापनेला उपयोगी पडत नाही, शा ीबुवा!’’ ‘‘मग आपणां ला तरी काय कमी आहे ?’’ गोपाळराव पटवधनां नी िवचारले, ‘‘नाना, शा ीबुवां ासारखी माणसे आप ाकडे आहे त. घोरपडे , िवंचूरकर, दरे करां सारखे खंदे वीर आहे त. िव टलेली घडी हां हां णता बसवता येईल!’’ ‘‘जे ा तो भा ाचा िदवस उजाडे ल, ते ा खरं !’’ माधवराव णाले, ‘‘आमची सव िभ तुम ासार ा अनुभवी मंडळींवरच आहे . तु ी आहा, णून तर ा जबाबदारीची भीती आ ां ला वाटत नाही. ाच हे तूने, आ ी तु ां ला इकडे घेऊन आलो.’’ बोलता बोलता के ा अंधार पडू लागला, हे ही कळले नाही. मंिदरा ा वेश ाराशी जे ा मशाली पेटव ा गे ा, ते ा सारे भानावर आले. माधवराव उठले. ते नानां ना णाले, ‘‘नाना! उ ाची अिभषेकाची सव व था झाली ना?’’ ‘‘होय!’’ ‘‘वेळ होऊ दे ऊ नका! उ ा आप ाला परतायचं आहे !’’ ‘‘तशी ताकीद िदली आहे !’’ ‘‘चला, वा ात जाऊ!’’ दे वदशन घेऊन सारे वा ाकडे वळले. छिब ा ा िशपायां चे मुजरे घेऊन माधवराव िदवाणखा ात वळले. शामदा ा, समयां ा उजेडात िदवाणखाना उजळला होता. छताला टां गले ा

झंुबरां चे लोलक आत येणा या वा याबरोबर िकणिकणत होते. िदवाणखा ात गािल ां ची बैठक अंथरली होती. म भागी जरी-कलाबतूनं सजलेली बैठक होती. माधवराव बैठकीवरील मखमली लोडाला टे कून बसले. ां ा आ ेने सारे थानाप झाले आिण पाहता पाहता बैठक जु ा-न ा आठवणींनी रं गली, ती थेट भोजनाची वद येईपयत!

* भोजन आटोपून, माधवराव जे ा परत िदवाणखा ात आले, ते ा चं उगवला होता. माधवराव एकटे च िदवाणखा ात उभे होते. मिहरपी खडकीतून िदसणारा चं ोदय ते पाहत होते. चं काशात नदीपयतचा मुलूख डो ां त भरला होता. सव िन: शां तता वावरत होती. सारे वातावरण गूढ बनून गेले होते. पड ा ा झाले ा सळसळीने ते भानावर आले. माधवरावां नी चमकून मागे पािहले. िव ाचे तबक हाती घेऊन रमाबाई उ ा हो ा. ‘‘या ना!’’ माधवराव वळत णाले. रमाबाई आत आ ा. पुढे केले ा तबकातील िवडा माधवरावां नी हाती घेतला व ते णाले, ‘‘आ ी मा मागायला हवी!’’ ‘‘का?’’ ‘‘आम ा अक ात ये ानं आप ा खेळाचा िवरस झाला ना?’’ ‘‘मला वाटलं...’’ रमाबाई थां ब ा. ‘‘काय वाटलं? बोला ना!’’ ‘‘मला वाटलं, इकडून रागावणं झालं असेल!’’ ‘‘कशासाठी?’’ ‘‘आ ी खेळत होतो, णून!’’ माधवराव हसले. हसता हसता गंभीर झाले. ते णाले, ‘‘हे च आपले खेळ ाचे, बागड ाचे िदवस. ते आप ाला िमळत नाहीत, हा आमचा दोष.’’ रमाबाई गोंधळू न माधवरावां ाकडे पाहत हो ा. णभर रमाबाईंना िनरखीत माधवराव एकदम िवषय बदलीत णाले, ‘‘खरं च! तु ां मुलींची जात फार िनराळी! आम ा काही ानी येत नाही.’’ ाथक मु े ने रमाबाईंनी माधवरावां ाकडे पािहले. माधवराव हसून णाले, ‘‘आता पाहा ना! कालपरवापयत परकरात वावरणा या तु ी, अकाली शालू नेस ाचा संग येताच केव ा गंभीर व पो िदसू लागला; िवचार क लागला!’’ ‘‘चला! काहीतरीच!’’ महाला ा दरवाजापाशी कोणीतरी उभे होते.

‘‘कोण?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘मी! िवठी, जी!’’ िवठी आत आली. ‘‘का आलीस?’’ ‘‘मामीसाहे बां नी बोलावलंय्, जी.’’ ‘‘कुणाला, मला?’’ माधवरावां नी िवचारले. रमाबाई खुदकन हस ा. माधवराव शरमले. िवठू हसू दाबीत णाली, ‘‘बाईसाहे बां ना! ा णा ा, उ ा लवकरच उठायचंय्, रा फार झाली!’’ ‘‘हो! ठीक आहे . जा तु ी!’’ रमाबाई जाताच माधवरावां नी हाक मारली, ‘‘कोण आहे बाहे र?’’ ‘जी!’ णत ीपती आत आला. ‘‘खाली सदरे वर मंडळी आहे त का?’’ ‘‘जी! आहे त.’’ ‘‘ ां ना वर पाठवून दे आिण तू दाराशी उभा राहा. कुणाला आत िफरकू दे ऊ नको!’’ थो ा वेळात िदवाणखा ात रामशा ी, नाना, घोरपडे , पटवधन, रा े, ढे रे वेश करते झाले आिण दाराशी ीपती खडा रािहला. म रा उलटू न गे ानंतर सारे िदवाणखा ा ा बाहे र पडले. माधवराव श ागृहाकडे जात होते. ीपती ां ा मागोमाग जात होता. वा ात सामसूम होती. मधला चौक चां द ात ाऊन िनघाला होता. श ागृहा ा पूवािभमुख मिहरपी खडकीतून माधवराव दि णे ा इमारतीकडे पाहत होते. नकळत ां ा तोंडून िन: ास बाहे र पडला आिण ते पलंगाकडे वळले.

* पहाटे ानसं ा आटोपून माधवराव जे ा आप ा महाली आले, ते ा रमाबाई तेथे हजर हो ा. माधवरावां ा म कावरील पगडी, अंगातील चुणीदार अ ां चा अंगरखा, पायां तील तंग सुरवार पा न रमाबाई चिकत झा ा. माधवरावां ा कपाळीचा केशरी गंधाखालील क ुरीचा िटळा िनरखीत असले ा रमाबाईंना माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय पाहता?’’ ‘‘बाहे र जाणं होणार आहे ना?’’ ‘‘हो, ीं ा दशनाला जाणार आहो. येणार का?’’ ‘‘मी जाऊन आले! मामीसाहे ब व मी िमळू नच गेलो होतो.’’

‘‘नशीबवान आहे त मामीसाहे ब! आ ां ला ते भा लाभेल का?’’ ‘‘कसलं?’’ अजाणतेपणी रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘आप ा सोबतीचं!’’ ‘‘चला! काहीतरीच आपलं! आपली आ ा असेल, तर...’’ ‘‘आप ाला आ ा कोण करणार? ही तर आमची िवनंती आहे .’’ रमाबाई खुदकन हस ा. “एव ात आले हं ...’’ णत ा लगबगीने बाहे र गे ा. जे ा ा परत आ ा, ते ा ां ाबरोबर रामजी होता. ‘‘सरकार, आणखीन कुणाला बरोबर ायचं?’’ रामजीने िवचारले. ‘‘कशाला? जवळच तर जायचंय्. येव ात येऊ आ ी.’’ दे वालया ा दरवा ाशी रामजी उभा रािहला आिण रमा-माधवरावां नी बै ा दरवा ातून आत वेश केला. चारी बाजूं ा ओव या ाहाळीत दोघे जात होते. दे वालयात दोघे उभे रािहले. पुजा याने िदलेली फुले, हळदकुंकू दे वाला वा न झा ावर, तीथ घेऊन माधवराव माघारी वळले. गाभा यातला पुजारीही लगबगीने बाहे र गेला. दे वा ा सभामंडपात रमा- माधवराव उभे होते. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘तु ां ला ही जागा आवडते ना?’’ ‘‘मी काय पिह ां दा आलेय् इथं?’’ ‘‘आज अिभषेक आहे ! सं ाकाळी परतायचं आहे . नाही तर आपण नदीकाठावर गेलो असतो. पु ा के ा तरी ज र जाऊ. आप ाला आवडे ल ते िठकाण... ‘‘ती जागा फार सुंदर आहे . श घाट आहे . या घाटावर जरा वर ा बाजूला जाऊन उभं रािहलं व पािहलं, की का ा फ रां नी रे खत गेलेला नदीकाठ डो ां त भरतो. नदी ा पा ाव न वा याबरोबर सळसळत येणा या लाटा मनाचे तरं ग उठवतात. नदी ा दो ी बाजूंना परसलेले िव ीण मळे आिण वरचे िनळे भोर आकाश मनाला भुरळ घालते. ती जागा मला फार आवडते. आप ालाही ते िठकाण आवडे ल. जे ा सवड होईल, ते ा ज र मी तु ां ला ा िठकाणी घेऊन जाईन.’’ रमाबाई काही बोल ा नाहीत. ा माधवरावां ा चेह याकडे पाहत हो ा. माधवराव भान िवस न सां गत होते, ‘‘िकती लवकर िदवस जातात, नाही? तु ां ला आठवतं? मातो ीं ा समवेत आपण येथे आलो होतो. तू परकरी पोर होतीस. आपण याच ओटीवर खेळत होतो. ख ां चा डाव खेळताना मा ावर उलटला. मी िचडलो. तू ओणवी होऊन खडे वेचीत असता मी तु ा पाठीत बु ी घालून पळालो. तू कळवळलीस आिण दु स या ओवरीत जेथे मातो ी बस ा हो ा, ितकडे रडत गेलीस. भीतीने माझा जीव थरारला. तू त ार सां गत असता, मी आडून ऐकत होतो. तुझी त ार ऐकून सा याजणी तुलाच हस ा. मातो ी णा ा, ‘खुळी कुठली! अग, नव यानं मारलेलं कुणी चारचौघां त सां गतं का? मी सां गेन हं माधवाला.’ ’’

रमाबाई आ यचिकत होऊन ते ऐकत हो ा. ा णा ा, ‘‘आप ाला आठवण आहे , तर! मला वाटलं, आपण सारं िवसरला असाल!’’ ‘‘ ा मधुर आठवणी का कुणी िवसरतं! उलट, ा तर ज ा ा सोबती होऊन राहतात. ा जागेइत ा सुंदर आठवणी कुठ ाच नाहीत. वारं वार मा ा मनात ा घोळत असतात. ां नी मा ा थक ा मनाला िदलासा िमळतो. अनेक वेळा तीथ पां ासह मी इथे आलो आहे . नदीकाठावर मनसो खेळलो आहे . कंटाळा आला, की के ाही पागेतील घोडी सोडावी, रसालदार बरोबर ावे आिण थेऊर गाठावे, असे अनेक वेळा झालेले आहे . ा थेऊरला आले, की समाधान वाटते. दे वा ा वा ाची जाणीव खरोखर इथेच होते!’’ ‘‘आप ाला एक िवचा का?’’ ‘‘िवचारा ना!’’ माधवराव णाले. ‘‘काल मी आले, ते ा कानां वर आलं, की ीं ा अिभषेकासाठी पु ा न फुलं आणवून घेतली आहे त. उपा ाय णत होते, की इथे फुलं िमळत नाहीत. झाडं लावली, तरी उ ा ात पा ा ा अभावी ती िटकत नाहीत. ीं ा पूजे व इथे सदै व फुलणारी बाग हवी, असं वाटतं.’’ ‘‘छान! आवडलं आ ां ला. पु ा जे ा तु ी येथे याल, ते ा ज र हा बदल झालेला तु ां ला िदसेल. चला, आपण िनघू! परत अिभषेकाला यायचं आहे .’’ अिभषेक आटोपून भोजन ायला दोन हर झाले. माधवराव भोजन उरकून जे ा माडीवर गेले, ते ा ां ा महालात रमाबाई िव ाचे न ीदार रौ तबक घेऊन उ ा हो ा. तबकात एक गोिवंदिवडा होता. रमाबाईंनी तबक पुढे केले. ते ा माधवरावां नी िवचारले, ‘‘आपलं भोजन झालं ना?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘आ ां ला िवडा नको.’’ ‘‘का?’’ आ याने रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘आ ी नेहमी पाहतो; आपण एकच िवडा आणता. एकटयाने िवडा खा ात काय रं गत?’’ ‘‘मी खाईन की नंतर.’’ ‘‘नंतर? ते चालायचं नाही. आपण िवडा घेऊन आलात, तर आ ी िवडा ीका !’’ ‘‘ ावा ना! असं काय करायचं ते!’’ आजवाने रमाबाई णा ा. ‘‘अंहं! िवडा घेऊन या!’’ रमाबाई वळ ा आिण गडबडीने खाली गे ा. माधवरावां ा चेह यावर िम ील हसू होते. जे ा रमाबाई परत आ ा, ते ा तबकात दोन िवडे िदसत होते. माधवरावां नी एक िवडा उचलला अन् ते णाले,

‘‘ ा ना!’’ लाजत रमाबाईंनी िवडा घेतला. ‘‘िनघायची तयारी झाली ना?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘हो.’’ रमाबाई कशाबशा णा ा. पाहता पाहता रमाबाईंचे नाजूक ओठ रं गले. माधवराव णाले, ‘‘अरे , वा! िवडा रं गला, तर!’’ ‘‘मग, िवडा रं गतोच! आपलाही रं गला आहे .’’ ‘‘िवडा उगीच रं गत नाही!’’ डोळे िमचकावीत माधवराव णाले. ‘‘ णजे? मी नाही समजले!’’ ‘‘तु ां ला माहीत नाही?’’ ‘‘अंहं!’’ ‘‘िवडा रं गणे हा संकेत आहे . पितप ीं ा उभयतां वरील ेमाखेरीज िवडा रं गत नाही, असं णतात!’’ ‘‘काहीतरीच तुमचं!’’ ‘‘का पटत नाही? बोला ना?’’ णभर रमाबाईंनी माधवरावां ना ाहाळले आिण ा णा ा, ‘‘ते समजायला का िवडा रं गावा लागतो?’’ माधवरावां नी ा वा ाबरोबर चमकून वर पािहले. रमाबाई काव या- बाव या झा ा. माधवरावां ची नजर चुकवीत गडबडीने ां नी चटकन तबक उचलले आिण ा वळ ा. माधवरावां नी हाक मारली, ‘‘अहो!’’ पण ती हाक ऐकायला ा थां ब ाच नाहीत. गडबडीने ा िजना उत न गे ादे खील. भरभर पाय या उत न ा िज ा ा तळाशी आ ा. तेथे मैना उभी होती. रमाबाईंची छाती धडधडत होती. सारा चेहरा घामेजला होता. मैने ा ल ात आले. ितने िवचारले, ‘‘काय झालं, अ ासाब?’’ ित ा हातात तबक दे त रमाबाई णा ा, ‘‘ग बैस! काही बोलू नको. चहाटळ कुठली!’’ —आिण एवढे बोलून ा चालू लाग ा. मैना रमाबाईं ा पाठमो या आकृतीकडे आ याने पाहत होती.

* सायंकाळी उ े कल ावर माधवराव वाडयाबाहे र पडले. दे वदशन आटोपून ते बाहे र आले. गावचे पाटील वगैरे अिधकारी मंडळी बाहे र दारात उभी होती. माधवराव पाटलां ना णाले, ‘‘पाटील! िचंतामणी ा पूजेसाठी इथं भरपूर फुलं िमळत नाहीत, असं आ ी ऐकतो. तरी चालू पावसा ात पु ा न सरकारीतून फुलझाडे आणवून ा!

उ ा ात नदी न पाणी आण ासाठी तं माणसां ची नेमणूक बागेवर करा. आ ी पु ा येऊ, ते ा वा ात व मंिदरा ा आवारात बाग झालेली आ ां ला िदसावी.’’ ‘‘जी, जूर!’’ पाटील णाले. ‘‘मी पु ाला जाताच येथ ा बागेची व था करीत आहे . येतो आ ी!’’ वाडयासमोर सारी मंडळी ार झाली, घोडी चालू लागली. उज ा बाजूला घोरपडे होते. डा ा बाजूला गोपाळराव पटवधन होते. गोपाळराव णाले, ‘‘लवकर जायला हवं. नाही तर पुणं गाठायला रा होईल, ीमंत!’’ ‘‘गोपाळराव, का, कुणास ठाऊक, पण थेऊर सोडताना मन ख होऊन जातं! आ ी िचंचवडलाही अनेक वेळा गेलो, पण तेथे हा अनुभव आला नाही. या जागेची ओढ काही िनराळीच आहे . काही जागा मनाला िवल ण ओढ लावतात.’’ ए ाना घोडी गावाबाहे र आली होती. माळाव न दू रवर गेलेला नागमोडी र ा िदसत होता. सायंकाळची वेळ होती. वातावरण स होते. डा ा हाताला उ ा असले ा डोंगरशाखा िनळसर रं ग घेऊन उ ा हो ा. ा डोंगरशाखां ा पाय ापयत पसरलेला, तुरळक झाडां नी सजलेला िव ृत मुलूख माधवरावां नी एकवार ाहाळला आिण घो ाला टाच िदली. घोडी उधळली आिण पाहता पाहता धुर ाचे लोट उधळीत भरधाव वेगाने घोडी पु ाची वाट कापू लागली.

* िदवसपाळीचे छिब ाचे िशपाई िद ी दरवा ाजवळ हजर झाले होते. िद ी दरवा ातून माणसां ची वदळ, सेवकां ची धावपळ चालू होती. दरवा ा ा उज ा बाजूला मोत ारां नी ध न ठे वलेली तीन-चार घोडी पािह ावर, कुणी तरी खासे सरदार आ ाची जाणीव होत होती. ाच वेळी वा ासमोरील र ाने पालखी येताना नजरे स पडली. पालखी पाहताच वद करी घाईघाईने वा ात िशरला आिण थो ाच वेळात, दु पेटा सावरीत नाना फडिणसां ची िकडिकडीत, पगडी धारण केलेली मूत िद ी दरवा ात आली. वा ासमोर पालखी उभी राहताच, रामशा ी पालखीतून उतरले. नाना फडिणसां नी केले ा अिभवादनाचा ीकार क न, ते ां ासह वा ात िव झाले. चालताना रामशा ी णाले, ‘‘नाना, आज तरी ीमंतां ची भेट होईल ना?’’ “रामशा ीबुवा, आप ा आधीच गोपाळराव पटवधन आले आहे त; पण अ ाप ीमंत दे वघरातून बाहे र आलेले नाहीत.’’ नाना णाले. ‘‘ ीमंतां चं पूजेकडे बरं चसं ल िदसतं!’’ रामशा ी णाले. ‘‘हो, ना! ीमंतां ावर कसलाही संग आला, तरी ते िन ाची पूजा, वाचन झा ाखेरीज कोण ाही कामाला हात घालीत नाहीत!’’ ‘‘अ ं!’’ रामशा ी मान डोलावून णाले.

ाच वेळी एक सेवक आत धावत आला. नाना फडिणसां ा कानाशी तो काहीतरी णाला. ‘‘मी आलोच एव ात!...” ां नी सेवकाची पाठवणी केली आिण रामशा ां कडे वळू न णाले, ‘‘शा ीबुवा, आपण खाशा सदरे त बसावं. तेथे पटवधन आहे त. तोवर मी तुळशीप े का आली नाहीत, याची चौकशी क न येतो.’’ ‘‘कसली तुळशीप े?’’ ‘‘अनु ान चालू आहे ना, आज समा ीचा िदवस. तुळशीप ां ची कसूर जर ीमंतां ा ानी आली, तर ती माफ ायची नाही!’’ आिण पाहता पाहता नाना िनघून गेले. काही ण रामशा ी उभे होते. वा ा ा दारात कुठून तरी मं घोष ऐकू येत होता. रामशा ां नी एक सु ारा सोडला आिण ां नी खाशा सदरे कडे पावले वळवली. खाशा सदरे त घोरपडे , पटवधन वगैरे सरदार हा िवनोद करीत बसले होते. रामशा ां ना पाहताच सारे चुपचाप रािहले. रामशा ां नी सदरे त वेश केला. गोपाळराव पटवधन गडबडीने उठून समोर आले. ां ना रामशा ी णाले, ‘‘गोपाळराव, आपण आज जाणार ना?’’ ‘‘हो ना! पण ीमंतां ची गाठ घेत ाखेरीज जाणार कसा?’’ ‘‘तेही खरं च!’’ ‘‘आ ी ामुळेच दोन िदवस पु ात अडकून रािहलो!’’ घोरपडे णाले. एका कडे ला बसून ऐकणारे गंगोबाता ा खुदकन हसले. सा यां चे ल ितकडे गेले. गंगोबाता ा णजे दरबाराची जुनी असामी. वय आिण राघोबादादां ा मज तली. ‘‘का, ता ा, हसलात का?’’ ‘‘अहो! हसू नको, तर काय रडू? नंदी भेटला, तर महादे व भेटत नाही, आिण महादे व भेटला, तर नंदीची गाठ पडत नाही, असं झालंय्! बरं , एकाचं दशन घेऊन पुरं होत नाही. िशंची, ती एक भानगड आहे !’’ ‘‘आ ी नाही समजलो!’’ घोरपडे णाले. ‘‘अहो, ात समजायचं काय? दादासाहे ब भेटले, तर रावसाहे ब भेटत नाहीत आिण दोघे भेट ाखेरीज परवानगी िमळत नाही. खीऽखीऽऽ खीऽऽऽ’’ गंगोबा हसले. सारे ात सामील झाले. रामशा ी अकारण उपरणे झटकून उभे रािहले. सारे झाले. टपो या मो ां ा िभकबाळीने शोिभवंत झालेली कानाची पाळी लालबुंद िदसू लागली. कपाळीचा गंधाचा प ा आ ां नी आकुंिचत झाला. आपली धारदार नजर गंगोबां वर रोखून शा ीबुवा णाले, ‘‘ता ा, आता एवढं च सां गा, की महादे व कोण अन् नंदी कोण?’’ ‘‘नाही! ाचं असं...’’ गंगोबाता ा चाचरत णाले, ‘‘मी तसं ण ाचाऽऽ...’’ ‘‘समजलं!’’ रामशा ी णाले, ‘‘ता ा, तु ी दरबारची जुनी माणसं! खाशा

ा यां ब ल काय बोलायचं, कुठं आिण कसं, याची जाणीव तु ां ला असायलाच हवी! एखादे वेळी, ही जबान घात क न बसेल. ितची काळजी ा!’’ आिण एवढे बोलून रामशा ी झटकन बाहे र पडले. ते चार पावले गेले असतील, नसतील, तोच नाना फडणीस समो न आले. ‘‘का? शा ीबुवा, लवकर उठलात?’’ जवळजवळ म कावर आले ा सूयाकडे रामशा ां नी पािहले आिण ते णाले, ‘‘लवकर? नाना, आ ी ीमंतां ासारखे तं थोडे च आहोत? चाकरीचे सेवक आ ी. ायासनाची जोखीम. कचेरीत काय णत असतील?’’ ‘‘पण ीमंत येतील एव ात!’’ ‘‘ ां चा आ ह धरणारा मी कोण? मी दोन िदवस येऊन जातो आहे . कचेरी ा वेळेआधी भेट घडत नाही. सं ाकाळी यावं, तर पोथीवाचन, कीतन हे चालू. ीमंतां ना आ ी येऊन गे ाचे कळवा. जे ा आ ा होईल, ते ा भेटीला येईन मी!’’ नाना रामशा ां ा मागे जात होते. शा ीबुवां चा संताप ां ना माहीत होता. तेव ात ां चे ल जाणा या ीपतीकडे गेले. ां नी हाक िदली, ‘‘ ीपती!’’ ‘जी!’ णत ीपती आला. ‘‘सरकार िदवाणखा ात आलेत. तु ां लाच बोलवायला सां िगतलंय् ां नी.’’ ‘‘शा ीबुवा!’’ नाना आनंदाने णाले. शा ीबुवा वळले. नाना णाले, ‘‘ ीमंत िदवाणखा ात आले आहे त. आपण णभर थां बा. मी ीमंतां ना वद दे तो!’’ रामशा ां नी संमितदशक मान हलवली आिण ीपतीबरोबर नाना िज ाव न वर गेले. काही वेळाने ीपती आला आिण ाने रामशा ां ना बोलाव ाची वद िदली. माधवराव आप ा महालात मंचकावर बसले होते. शा ीबुवा जाताच ते उठून उभे रािहले. शा ीबुवां नी केले ा अिभवादनाचा ीकार क न ते णाले, ‘‘या शा ीबुवा! आ ां ला नानां नी सां िगतलं, की दोन िदवस आपण येऊन गेलात, पण आपली भेट होऊ शकली नाही!’’ ‘‘खरं आहे ते, ीमंत!’’ ‘‘ ानसं ा, जप वगैरे आटोपायला वेळ लागतो. या गो ी मनाजो ा झा ा नाहीत, तर मनाला स ता वाटतच नाही!’’ ‘‘खरं आहे !’’ ‘‘पण एवढं कसलं तातडीचं काम काढलंत?’’ ‘‘तातडीचं नाही!’’ रामशा ी णाले, ‘‘पण आता उरलेले आयु गंगे ा काठी ई रिचंतनात काढावे, असे वाटते. ते ा आप ा सेवेतून मु ता ावी, एवढीच इ ा कर ासाठी मी आलो होतो.’’

माधवरावां चा त: ा कानां वर िव ास बसत न ता. नानां नाही तो ध ा अक त होता. त:ला सावरीत रामशा ी खंबीर आवाजाने णाले, ‘‘ ीमंत! ही ायाधीशाची जागा फार जोखमीची. िनणय िनि त कर ासाठी फार म व वेळ जातो. ाम े वेदा यन व िन पाठही होत नाहीत. ते ा ठरवलं, की गंगेकाठी जावं व िनवां तपणे ई रसेवेला वा न ावं!’’ ‘‘पण, शा ीबुवा, हा िनवृ ीचा माग एकदम का सुचला? तु ां ला माहीत आहे , आ ी तु ां ला केवढे मानतो, ते! रा ा ा अशा िबकट प र थतीत आप ासार ा वडीलधा या माणसां चा आ ां ला मोठा आधार वाटतो!’’ ‘‘तेही खरं ! पण आ ी कोणाचा आधार शोधायचा?’’ ‘‘का? आ ी नाही?’’ रामशा ी कारण नसता खाकरले. ां नी उपरणे झटकले. ‘‘ ीमंत! बोलतो, याची माफी असावी! आपण ा ण आहात. वेदा यन, ानसं ा, जपतप हाच खरा ा णधम. तो आपण कटा ाने पाळता आहात, याचं आ ां ला कौतुक वाटतं. पण, ीमंत, आपण ा ण असून ा धम ीकारला आहे ; आपण पंत धान आहा, रा ाची जबाबदारी आप ा िशरावर आहे . जापालन हे आपलं कत ! िकंब ना तो तुमचा धम आहे ! ती कत ं कुणी करायची? जे ा आ ी येऊ, ते ा आपण होमहवनां त, पूजेत, अनु ानात गक! आम ासार ा अिधका यां नी स ामसलत ायची, ती कोणाची?’’ ंिभत होऊन माधवराव ते ऐकत होते. भानावर येत ते णाले, ‘‘पण, शा ीबुवा, आ ां ला वाटले, की आपण तरी आमचं...’’ ‘‘थां बलात का, ीमंत? बोला! कौतुक क , हे च ना? ज र! आपणां ला वेदा यन, जपतप करायचं असेल, तर ाला कोण आडकाठी करील? ासारखं पिव कत नाही! पण...’’ ‘‘पण काय?’’ ‘‘पण ते मसनदीवर बसून न े ! जर रा ाची कत े पार पाडून हे करता येत नसेल, तर, ीमंत, माझा आप ाला स ा आहे , मसनद सोडा! मी आपणां ला साथ दे ईन! आपण दोघेही गंगाकाठी जाऊ आिण तेथे उव रत आयु घालवू!’’ माधवरावां ना काय बोलावे, हे सुचत न ते. सु होऊन ते ऐकत होते. रामशा ी बोलत होते, ‘‘ ीमंत, काय चाललं आहे हे ? दरबारचे मानकरी तास ास ित त बसतात. कारभारी रा कारभार सोडून तुळशीप े, िब प े गोळा करीत िहं डतात! ा शिनवारवा ात अटकेपार जा ा ा मसलती झा ा, जेथे भाऊसाहे बां नी कुतुबशहा ा र ाचा िवडा उचलला, जेथ ा नौबती हरिदवशी नवीन िवजया ा बेहोशीत झड ा, ाच वा ात आज अहोरा होमहवनाचे धूर उठत आहे त! ीमंत, मु ां ा राजकारणाचा पट जेथे सदै व मां डला जायचा, ा शिनवारवा ात आज जपा ा नोंदी ठे व ा जातात! आज आम ासार ा सेवकां नी करावे, ते काय; आिण िनणय ावेत, ते कशा ा जोरावर?’’

नाना फडिणसां ा उ ा अंगावर मुं ा चढत हो ा. माधवरावां चा शी कोप सग ां ना माहीत होता. उ ा आयु ात ां ा तोंडावर एवढे बोलायला कुणी धजले न ते. नाना णाले, ‘‘रामशा ी! कुणाला बोलता हे ?’’ माधवरावां नी ां ना हाता ा खुणेने थां बवले व णाले, ‘‘थां बा! बोलू दे ां ना! कटु असलं, तरी स आहे ते! चूक आमची झाली आहे . आ ां ला ऐकून घेतलेच पािहजे!’’ रामाशा ी त:ला सावरीत णाले, ‘‘तसं नाही, ीमंत! रा क ानीच अशी िढलाई दाखवली, तर ती अिधका यां त पोहोच ाला वेळ लागत नाही आिण िजथे इमानेइतबारे सेवा होत नाही, तेथे माणसाने रा नये!’’ ‘‘आ ां ला पटतं! शा ीबुवा, आमची चूक झाली, हे आ ां ला मा आहे ! आ ी तु ां ला वचन दे तो, की यापुढे हा कार घडणार नाही! आपण के ाही या! आ ी आप ा भेटीची आतुरतेने वाट पाहत आहोत, हे आप ा नजरे ला येईल! गेला ना आम ावरचा राग?’’ रामशा ी हसले आिण णाले, ‘‘राग? आिण आप ावर? ीमंत, ध ावर राग क न सेवकां नी जायचे कुठे ? बरं , येतो मी! आ ा ावी...’’ ‘‘पण, शा ीबुवा, आपण का आला होतात, ते समजलं नाही. का आमची कानउघाडणी?...’’ ‘‘छे ! छे ! तसं नाही, ीमंत! पण वेळ झाला आहे . बाकीची मंडळी खोळं बली आहे त. आप ा आ े माणे वेठिबगारबंदीचा कूम काढला आहे .’’ ‘‘छान केलंत!’’ ‘‘पण तो कूम अनेकां ना जाचक वाट ाचा संभव आहे .’’ ‘‘ ाची मुळीच काळजी क नका! ते आ ी पा !’’ नम ार क न रामशा ी िनघून गेले. नाना णाले, ‘‘खाली पटवधन, घोरपडे मंडळी...’’ ‘‘पाठवा ना. ां ना भेटू आ ी!’’ —आिण नाना शा ीबुवां ा पाठोपाठ िनघून गेले. माधवराव मा तेथेच उभे होते. अनु ानाचा मं नी ां ा कानावर येत होता. ते खडकीजवळ गेले. ईशा ेकडील इमारतीकडून होमहवना ा धुराचे लोट उठत होते. शिनवारवा ावर ते पसरत होते. ते अस होऊन माधवराव गरकन वळले. दारात पटवधन, घोरपडे उभे होते. ां ा मुज यां चा ीकार क न माधवराव णाले, ‘‘या ना! आत या!’’

दोघे आत आले. माधवराव णाले, ‘‘गोपाळराव, आज जाणार तु ी?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘आईसाहे बां ना भेटलात?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘घोरपडे , तु ीही जाणार?’’ ‘‘जी! गेले दोन िदवस तळ हलिव ाचा िवचार करतो आहे . उरळी ा तहापासून आमचा मु ाम इथेच आहे . फार िदवस झाले!’’ ‘‘खरं आहे ! पण तुम ासारखी, गोपाळरावां सारखी िनकटची माणसं जवळू न हालू नयेत, असं वाटतं!’’ ‘‘जे ा आ ा होईल, ते ा पु ा सेवेला हजर आहोत आ ी!’’ घोरपडे णाले. ‘‘ ात संशय नाही! ाची आ ां ला खा ी आहे . गोपाळराव, गोिवंद हरींना आमचा नम ार कळवा. वारं वार ेमसमाचार कळवीत जा. घोरपडे , मातु: ींना आमचा नम ार सां गा. जे ा आ ी दि णेत येऊ, ते ा ज र भेटीला येऊ, णून कळवा!’’ दोघे मुजरा क न िनघून गेले. ीपती आत आला. ‘‘सरकार, मामा आलेत!’’ ‘‘पाठवा ां ना आत!’’ ंबकरावमामा आत आले. ां चा चेहरा स िदसत होता. ते णाले, ‘‘ ीमंत, आपण कूम के ा माणे अ शाळे कडे अरब घोडी घेऊन आले आहे त. बारा जनावरे आहे त.’’ ‘‘सगळी चां गली आहे त?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ी ठरत नाही, इतकी चां गली आहे त. ते ा आपण जर...’’ ‘‘ज र आ ी येऊ!’’ माधवराव णाले, ‘‘अरे रे ! जरा आधी सां िगतले असतेत, तर?’’ ‘‘का? काय झालं?’’ ‘‘घोरपडे तुम ापुढेच गेले. ां नाही घोडी दाखिवली असती. ां ना घोडयां ची चां गली पारख आहे . ते ा, मामा, तु ी असे करा; तु ी घोरपडयां ना पागेकडे यायला वद दे ासाठी कुणाला तरी पाठवा व नानां नाही बरोबर यायला सां गा. ते सौदा करतील. मी एव ात पोशाख क न खाली येतो.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ णून मामा महालाबाहे र पडले.

* माधवरावां ा महालात सारे मु ी गोळा झाले होते. ंबकराव पेठे, रा े, िवंचूरकर, सखारामबापूंसारखी मंडळी ां त ठळकपणे िदसत होती. माधवराव

लोडाला कलून बसले होते. ां ची मु ा सं िदसत होती. िनजामाने मराठी रा ात सु केले ा धुमाकुळाचा वृ ा माधवरावां ा कानी आला होता. िनजामाने पेश ां चे खास ठाणे- नळदु ग काबीज केले होते. अ लकोट परगणा मा न ताराज केला होता. सोलापूरवर रोख ध न िनजाम भर वेगाने दौडत होता. नानासाहे बां ा मृ ूनंतर पेशवाई डळमळीत झा ाचे पा न, उदगीर ा पराभवाने खुनशी बनलेला िनजाम मरा ां चा मुलूख बेिचराख करीत, दे वालये उद् करीत, पु ा ा रोखाने येत होता. माधवराव सु पणे ते ऐकत होते. ंबकरावमामां नी आलेले खिलते वाचून दाखिवले आिण ते उभे रािहले. काही ण कुणीच काही बोलले नाही. माधवरावां ा तोंडून दीघ िन: ास बाहे र पडला. ‘‘मामा! पुढे काय करावं, णता?’’ ‘‘ ीमंत, िनजामाला वेळीच पायबंद घातला नाही, तर तो पु ाला आ ाखेरीज राहणार नाही!’’ ‘‘पुणं एवढं सोपं वाटलं होय ाला! ब ! आ ी िनजामावर चालून जायचं! संकटां ना तोंड िद ाखेरीज ती थां बत नाहीत. आज ा आज पटवधन, घोरपडे , िनंबाळकर, होळकर यां ना तातडीचे खिलते पाठवा! नाना अजून का आले नाहीत? ीपतीही अजून आला नाही.’’ ‘‘मी पाहतो.’’ णत ंबकराव वळले. तोच रावसाहे ब णाले, ‘‘थां बा, मामा! येतील एव ात; ां ना वद गेली आहे .’’ ‘‘नाना आले!’’ रा े दरवा ाकडे पाहत णाले. नाना दरवा ाशी येताच माधवराव कडाडले, ‘‘काय हे , नाना! िकती वेळ वाट पाहायची आ ी! आमचा िनरोप पोहोचला नाही?’’ पण नाना शां त होते. माधवरावां चे बोलणे संपताच ते णाले, ‘‘ ीमंत, थोडे खासगी काम आहे . आपण कृपावंत होऊन थोडे बाहे र याल का?’’ ‘‘सां गा ना इथे, काय सां गायचे ते!’’ ‘‘तशी खास बाब नसती, तर...’’ माधवराव उठले. महालाबाहे र येताच नाना णाले, ‘‘आईसाहे बां नी आप ाला बोलावलं आहे !’’ ‘‘आ ा?’’ ‘‘हो! जसे असाल, तसे...’’ ‘‘काय झालं?’’ ‘‘आपली आ ा िमळाली होती; पण ा वेळी आईसाहे बां ा महाली मी होतो. दादासाहे ब तेथे आहे त!’’ ‘‘कोण? काका?’’ ‘‘हो, फार संतापले आहे त. ां नी होमाची आ ा केली होती. आप ा कमाने होमहवन वा ात बंद अस ाचे मी सां िगतले. ाची त ार...’’

‘‘समजलो! चला, पा , काका काय णतात, ते!’’ ‘‘ ीमंत!’’ माधवराव थां बले. ां नी वळू न मागे पािहले. नाना चुपचाप उभे होते. ‘‘बोला, नाना!’’ माधवराव णाले. ‘‘काही नाही! थोडं सां भाळू न ावं! वेळ चां गली नाही...’’ ‘‘चला! नाना, वेळ िफरली, की हही िफरतात!’’ काही न बोलता नाना पाठोपाठ िनघाले. झरझर पावले टाकीत, माधवराव दालने ओलां डीत होते. गोिपकाबाईंचा महाल जवळ आला, तशी ां ची पावले िकंिचत मंदावली. माधवरावां नी महालात वेश केला. गोिपकाबाई लोडाला टे कून बस ा हो ा. राघोबादादा गािल ा ा कोप यावर उभे होते. आत येताच माधवरावां नी उभयतां ना मुजरे केले. राघोबा, ते पािहले, न पािहलेसे क न गोिपकाबाईंना णाले, ‘‘िवचारा ना आप ा िचरं जीवां ना!’’ ‘‘काय झालं?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘माधवराव, तु ी दे वकाय बंद केलीत?’’ ‘‘मुळीच नाही!’’ माधवराव णाले, ‘‘िन ाची दे वकाय व थत चालतात, हे आ ी जातीनं पाहतो!’’ ‘‘माधवा, काय सां गतोस? मी केलेली होमाची िस ता कशामुळे रिहत झाली? तु ा आ ेखेरीज का नानां ची छाती झाली?’’ ‘‘ज र, ती आ ा मी िदली...’’ ‘‘ऐकलंत, विहनीसाहे ब! झाली ना खा ी? आता माधवराव पेशवे झाले. ां ना राजकारणात आमची स ामसलत नको झाली! शहाणे झाले ते! आता या वा ातही आमची स ा रािहली नाही!’’ ‘‘काका! कुणी सां िगतलं, आपली स ा नाही, णून? आप ा कोण ा आ ेचा आ ी अवमान केला?’’ माधवरावां ा श ाला धार चढत होती. ‘‘ऐकलंत, विहनीसाहे ब! आता आ ां ला जाब िवचारताहे त हे !’’ ‘‘माधवा, होम का रिहत झाला, ाचं कारण हवं मला!’’ गोिपकाबाईंनी िवचारले. माधवराव शां तपणे णाले, ‘‘होम बंद झाला नाही! फ जागा बदलली. होमहवन करायला गावात अनेक मंिदरे , सुंदर िठकाणे आहे त. ितथं ते करावेत, अशी आ ा िदली मी!’’ ‘‘पाहा! कसं बोलतोय् तो! िजथं दे वां ची भीती रािहली नाही, ितथं आ ां ला कशाला घाबरे ल तो!’’ ‘‘काका! दे वाब ल मला खरोखरच भय वाटत नाही! तुम ाब लही नाही!’’ ‘‘माधवा!’’ गोिपकाबाई ओरड ा. ‘‘खरं आहे , मातो ी! दे वाब ल का भीती बाळगावी? परमे राब ल ेम वाटावं, आदर असावा! भीती श ूची! काका, तुमची न े !’’ ‘‘माझा आ ाभंग हे च ते ेम वाटतं?’’

‘‘िवपयास होतोय्, काका! हा शिनवारवाडा आहे . द न ा दौलतीची सू ं हलव ाचं िठकाण, मु ां चं माहे रघर, वीरां चं िव ां ित थान! इथं होमहवन, िशवाशीव यां ची बंधनं पाळू न चालणार कसं? इथं जसे पटवधन येतात, तसेच घोरपडे येतात! राजाला सारीच जा सारखी! धम ही ाची वैय क बाब! आिण णूनच आ ी हे होम-हवनाचं थ कमी केलं! संपूण काढलं नाही. वा ात आपलं दे वघर आहे ; मातो ींचं आहे ; माझं आहे ! ां ची व था पूव माणंच चालू आहे . फ याखेरीज होणारे धािमक िवधी ज र होतील; पण ते शिनवारवा ात न े ! हा राजकारणाचा आखाडा आहे , मंिदर नाही. दौलतीचे र ण केले, णजे ातच ानसं ा आली, असे मी समजतो.’’ ‘‘कुणी िशकवली ही अ ल?” राघोबां नी खोचकपणे िवचारले. काकां ा डो ाला डोळा दे त माधवराव णाले, ‘‘िनजामानं! काका, िनजामानं पेटवले ा होमकुंडात महारा ा ा दै वतां ची होळी होत आहे ! मंिदरं केली जात आहे त! िनजाम मजल– दरमजल करीत पु ा ा रोखाने सुटला आहे . टो ा ा ीगजाननाला भ कर ाची ाने ित ा केली आहे . अ लकोट फ े क न तो सोलापूरला आला आहे . तु ी होमहवनाव न िवक मनात ध न बसला आहात! बापूं ाकडून आप ाला िनरोप पाठिवला होता. सारी बैठक आप ासाठी खोळं बली होती; पण आपण काही आला नाही! पेशवाई कजात बुडते आहे . कुणाचा पायपोस कुणा ा पायात नाही. सरदारां ां त एकोपा नाही. जाधवरावां सारखा मात र सरदार प ास हजारां चा फौजफाटा घेऊन पु ावर चाल क न आला, तरी आपला रोष जात नाही! माझी आ ा अयो वाटत असेल, तर ज र आपण ती मोडा! आपला तो अिधकार आहे ! मी श तेव ा सै ािनशी िनजामाशी मुकाबला कर ास जात आहे . पु ापयत तो न यावा, यासाठी िशक करीन. आपण िनि ंतपणे होमाची सां गता करा! येतो आ ी!’’ ‘‘थां ब, माधवा!’’ राघोबा णाले. माधवरावां नी पािहले, राघोबां चे डोळे भ न आले होते. ‘‘माधवा, ाची तलवार अटकेपावेतो गेली, ाने उदगीरला िनजामाला चौदा लाखां चा मुलूख ओकायला लावला, तो तुझा काका तुला साधा िभ ुक वाटतो? कोण कोण आलेत सदरे ला?’’ ‘‘रा े, िवंचूरकर, च ाण वगैरे मंडळी आहे त.’’ ‘‘ठीक आहे ! आज ा आज भोसले, होळकर, पटवधनां ना आ ाप े पाठवा. आज ा आज सां डणी ार सुटू दे त!’’ ‘‘जशी आ ा!’’ नाना णाले. ‘‘आिण हे पाहा, नाना! याणासाठी मु त पाहायला सां गा. आता थां ब ाइतकी उसंत नाही. चल, माधव, पा कोण कोण आलेत, ते. येतो, विहनीसाहे ब!’’ ‘‘थोडं थां बावं!’’ गोिपकाबाई णा ा. आ याने दोघां नी गोिपकाबाईंकडे पािहले. गोिपकाबाईं ा चेह यावर समाधान िदसत होते. ां नी हाक मारली,

‘‘कोण आहे बाहे र?’’ िवठी आत आली. ती येताच गोिपकाबाई णा ा, ‘‘िवठी, केशरी दू ध घेऊन ये लौकर!’’ ‘जी!’ णून िवठी गेली आिण गोिपकाबाई दोघां कडे वळू न ‘‘तोंड गोड के ाखेरीज दोघां नी उठू नये!’’

णा

ा,

* रमाबाई आप ा महालात बस ा हो ा. रमाबाईंची खास दासी मैना जवळ उभी होती. रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘मैना, सासूबाई पवती न आ ा का?’’ ‘‘नाही, जी! पण येतील एव ात.’’ ‘‘सासूबाई मा ामागे फार लाग ा हो ा, चल, णून!‘’’ ‘‘मग का गेला नाहीत?’’ ‘‘जाऊ नयेसं वाटलं!’’ ‘‘तर तर! मला माहीत आहे !’’ मैना णाली. ‘‘काय माहीत आहे , ग!’’ ‘‘सरकार ारी न आ ाखेरीज पवतीवर जाणार नाही, असा पण केलाय् ना? सारं माहीत आहे मला!’’ ‘‘ग बैस! बोल टलं, की बोलली मैना! कुणी सां िगतलं, ग, तुला?’’ ‘‘जा, आ ी नाही सां गत!’’ मैना फुरं गटू न णाली, ‘‘का, ग? तू पण रागावलीस?’ ‘‘का नाही रागावणार! मी तुमची दासी आिण तु ी केलेला नवस िवठी सां गते मला!’’ ‘‘ज ळं मेलीचं तोंड! तीळ िभजत नाही ित ा तोंडात! सासूबाई लाग ा सार ा मागं! मग काय करणार? मग िवठीला सां गावं लागलं, ते ा सासूबाईंची समजूत पटली.’’ ‘‘आिण आईसाब काय णा ा, माहीत हाय?’’ ‘‘काय णा ा, ग?’’ ‘‘मला माहीत नाही!’’ णत मैना वळली. ‘‘मैने, श त आहे माझी!’’ ‘‘सुटली, णा!’’ ‘‘मग सां ग तर!’’ ‘‘आधी सुटली ा!’’ ‘‘बरं ! घे सुटली!’’ ‘‘आईसाब णा ा...’’ तो यात उभी रा न, मान हलवत मैना णाली, ‘‘मुलगी मोठी झाली!’’

रमाबाईंचा चेहरा गोरामोरा झाला. खुदकन हसून ां नी िवचारले, ‘‘खरं ?’’ ‘‘अगदी खरं ! तुमची शपथ, सुटली णा.’’ अचानक दाराशी खाकर ाचा आवाज आला. मैना कुजबुजली, ‘‘अ बाई! काकीसाहे ब महाराजऽ!’’ गडबडीने रमाबाई उठ ा. दारातून आनंदीबाई येत हो ा. ा आत येताच रमाबाईंनी वाकून ां ना ि वार नम ार केला. आशीवाद दे ऊन, जवळ जाऊन, पाठीवर हात दे त ा णा ा, ‘‘रा दे ! रा दे ! आिण... रमा, तू बरी गेली नाहीस पवतीला? रामजी िदसला, ाला िवचारलं. तो णाला, तू गेली नाहीस, णून. टलं, चार िदवस िदसली नाहीस, णून भेटून यावं!’’ ‘‘बसावं!’’ रमाबाई णा ा. लोड-त ां ची बैठक अंथरली होती, तेथे आनंदीबाई जाऊन लोडाला टे कून बस ा. रमाबाई गािल ा ा कोप याला बस ा. आनंदीबाई महाल िनरखीत हो ा. चारी िभंतींना िदलेला िनळा रं ग, कोप यात असलेला पलंग, ावरील साधे आ ादन, िभंतीवर िचतारले ा रामसीता, नळदमयंतीची िभि िच े– हे सारे पाहता पाहता पो ां ा ठे वले ा एका चवडीकडे ां चे ल गेले. ा णा ा, ‘‘रमा! काय वाचतेस, ग?’’ ‘‘ह रिवजय! सासूबाईंनी िदलाय् वाचायला.’’ ‘‘मग िनयिमतपणं वाचतेस ना?’’ ‘‘हो!’’ ‘‘चां गला आहे , हो! मी एकदा ऐकला होता. पां डव वनवासात जातात, बाई! तो संग ऐकताना डोळे पाणवतात!’’ ‘‘तो पां डव ताप!’’ ‘‘असेल! असेल!’’ आनंदीबाई सावरत णा ा. रमाबाईंची नजर जे ा जे ा आनंदीबाईं ाकडे जात होती, ते ा ते ा ती ां ा ग ात चकाकणा या त ा ा खोडाकडे जात होती. ते आनंदीबाईं ा ल ात आले. ा णा ा, ‘‘आवडलं तुला हे ?’’ ‘‘छान आहे !’’ ‘‘काय सां गायचं तुला! इकडे नुसता णायचा अवकाश, की आणलंच! मलाच बाई, कुठून ट ासारखं झालं. तुला आवड आहे , तर तू का नाही घालीत? माधवानं िदलं नाही, तर नानां ना सां गावं! जवाहीरखा ातून दे तील ते!’’ ‘‘मला तेवढी आवड नाही!’’ आनंदीबाई हस ा आिण णा ा, ‘‘मला फसवतेस, होय! गरीब िबचारी!’’ ‘‘खरं च, मला आवड नाही.’’ रमा घाबरी होऊन णाली.

‘‘बरं , बाई, आवड नाही!... अजून तेरा वषाची नाहीस आिण मला फसवतेस होय?’’ ‘‘मैना!’’ रमाबाईंनी हाक मारली. मैना आत आली. पलंगाखाली ठे वले ा छो ा संदुकीकडे बोट दाखवून रमाबाई णा ा, ‘‘ती संदूक आण!’’ मैनेने संदूक आणली. रमाबाईंनी ितचे झाकण उघडले. आत सो ामो ां चे दािगने होते. आनंदीबाई ते पा न गो यामो या झा ा. रमाबाई शां तपणे णा ा, ‘‘सासूबाईंनी िदलेत मला!’’ ‘‘छान आहे त, हो, तुझे दािगने!’’ संदूक िमटताच मैनेने ती जा ावर नेऊन ठे वली व ती बाहे र िनघून गेली. ‘‘मैना, सरबत घेऊन ये!’’ रमाबाई णा ा. ‘‘नको, बाई, मला काही! मोतीचुराचे लाडू करवले होते. एवढं िनजामाचं संकट टळलं. मागून घेतलं होतं. टलं, उशीर नको!’’ ‘‘संकट टळलं?’’ रमाबाईंनी आ याने िवचारले. ‘‘तुला माहीत नाही? राहतेस कुठं ? िनजामाला ां नी असं ठोकलं! चां भारगों ाला तर धु ा उडवला ाचा! ीभंग केला ना ानं! ाची गय कोण करणार? शेवटी आला दाती तृण ध न!’’ ‘‘मग?’’ डोळे िव ा न रमाबाई णा ा. ‘‘मग काय? इकडचा भाव पडला दयाळू ! श ूवरसु ा दया करणार हे ! आली दया, आिण तह क न मोकळे झाले! आता परत णून िनजाम कळ काढायचा नाही!’’ ‘‘मग संपली लढाई?’’ ‘‘लढाई अशी संपते? कनाटकाकडे जाणार, असे ऐकते. येईल दोन िदवसां त खिलता; पण माधवानं असं करायला नको होतं!’’ रमाबाई ग च बस ा हो ा. ‘‘तु ा विडलां ा ता ात िमरज होतं. ते माधवानं काढू न पटवधनां ना िदलं. सास यां शी लढाई क न का अस ा गो ी करतात? छी! छीऽऽ! तुला समजले असेलच!’’ रमाबाईंनी नकाराथ मान हलिवली. ा णा ा, ‘‘मला राजकारणातलं काही समजत नाही. बाबा ेम आहे त, एवढं च मला माहीत आहे . इकडून काय करणं झालं, ाचा िवचार करणं मला शोभणार नाही!’’ ‘‘तेच खरं ! रमा, तेच खरं !’’ णत आनंदीबाईंनी मान वर केली. दाराशी गोिपकाबाईंची दासी िवठी उभी असलेली पाहताच ा दचक ा. ां नी िवचारले, ‘‘कोण? िवठी? के ा आलीस?’’

‘‘मघाशीच!’’ ‘‘जाऊबाई आ ा?’’ ‘‘जी! तेच कळवायला आले होते.’’ गडबडीने उठत आनंदीबाई णा ा, ‘‘मुली, येते मी! त ेतीला जप!’’ रमाबाईंनी परत वाकून ि वार नम ार केला आिण आनंदीबाई महालाबाहे र पड ा. रमाबाईंनी वर नजर केली, ते ा ां ा डो ां त पाणी तरळत होते. िवठीकडे णभर पा न ा णा ा, ‘‘सासूबाईंना सां ग, णावं, डोकं दु खतंय्; मी थो ा वेळात येते.’’ ‘जी!’ णून िवठी गेली. रमाबाई उठ ा आिण आत आले ा मैनेला णा ा, ‘‘कुणाला आत सोडू नको!’’ आिण एवढे बोलून धावत ा पलंगाकडे गे ा आिण पलंगावर उ ा कोसळ ा; पाल ा पडून ा रडत हो ा. जे ा ां ा म कावर हात पडला, ते ा मैना समजून हात झटकत ा णा ा, ‘‘ ास दे ऊ नको मला!’’ ‘‘मुली!’’ ा हाकेसरशी रमाबाईंनी दचकून वर बिघतले. तां बडी शाल पां घरले ा गोिपकाबाई पलंगाशेजारी उ ा हो ा. रमाबाईंचे ने आर झाले होते. गडबडीने पदर साव न ा उठायचा य करीत असताच गोिपकाबाई पुढे झा ा आिण ां ना बळे च झोपवत ा णा ा, ‘‘रमा! पड तू!’’ ा शाने रमाबाईंना ं दका फुटला आिण णात ा गोिपकाबाईं ा पसरले ा हातां त िशर ा. रमाबाई मुसमुसून रडत हो ा. गोिपकाबाई ां ना थोपटत हो ा. जे ा ं दके थां बले, ते ा गोिपकाबाई णा ा, ‘‘आज तू पेश ां ची प ी शोभलीस. मला िवठीनं सारं काही सां िगतलं. रमा, मी माधवाला पुरी ओळखते. ा ा हातून अनुिचत असं काही घडायचं नाही. ाला ते करावंच लागलं असेल. रा क ाना इ ा नसतात; नुसती कत े असतात. मा ावर िव ास ठे व! तू झोप आता. जरा बरं वाटलं, की ये; मग आपण दोघी िमळू न जेवायला बसू.’’ –आिण रमाबाईंना झोपवून गोिपकाबाई महालाबाहे र पड ा.

* मैना धावत होती. दालने ओलां डताना भेटणारे सेवक, कुणिबणी आ यचिकत होऊन ित ाकडे पाहत हो ा. ती सरळ रमाबाईं ा महालात िशरली. रामजीकाका

महालात उभा होता. रमाबाई पलंगावर बस ा हो ा. मैना आत िशरताच रमाबाईंनी ित ाकडे ि ेप केला. मैनेला धाप लागली होती. रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘का, ग, मैने! धावत का आलीस?’’ ‘‘दादासाहे ब महाराज आले!...’’ ते सां गताना ितचा चेहरा आनंदाने फुलून गेला होता. ‘‘मैने! पुरी चौकशी के ाखेरीज बातमी आणू नये!’’ रामजीने दटावले. ा वा ाने मैनेचा आनंद कुठ ा कुठं गेला. ती रामजीकाकाकडे पा लागली. पागो ातून गालां पयत आलेले पां ढरे क े खाजवीत रामजीकाका उभा होता. ा ा पां ढ या गालिम ा थरथरत हो ा. चेह यावर ा सुरकु ां ा जाळीत कपाळी ा आ ां ची भर पडली होती. मैनेने रमाबाईं ाकडे पािहले. रमाबाई बोटाने पां ढ या पलंगपोसावर रे घो ा ओढीत हो ा. मैना बुचक ात पडली. राघोबादादा ारीव न आ ाचे समजताच ती धावत सुटली होती. के ा ती बातमी रमाबाईंना सां गेन, असे ितला झाले होते. ितने िवचारले, ‘‘काय झालं, काका?’’ ‘‘काही नाही, पोरी! दादासाहे ब आले, पण रावसाहे ब अजून आले नाहीत. ते तसेच कनाटका ा ारीवर गेले. येतील आता थोडयाच िदवसां त!’’ ते ऐकताच मैना कावरीबावरी झाली. रामजीकाका णाला, ‘‘काय, ग, मैना, आता का ग झालीस?’’ मैना काही बोलली नाही. रमाबाईंनी वर पाहताच रामजीकाका णाला, ‘‘ ा मैनेला वाईट वाटलं, ते रावसाहे ब आले नाहीत, णून न े !’’ ‘‘मग?’’ रमाबाईंनी आ याने िवचारले. मैना गोरीमोरी झाली होती. ती णाली, ‘‘आता काय सां गणार तू? का ग बसले मी?’’ ‘‘सां गू?’’ ‘‘सां ग! सां ग!’’ रामजी ा सुरकुतले ा चेह यावर िम ील हसू उमटले. तो णाला, “आ ासाब, ही मैना गप बसली, ती, सीरपती आला नाही, णून!’’ मैना रमाबाईं ाकडे धावली. ती णाली, ‘‘नाही, बाईसाहे ब! ो थेरडा खोटं बोलतोय्!’’ रमाबाई हसत हो ा. ा हस ाने मैना अिधकच गोंधळली. रामजीकाकाने हसत पु ी जोडली, ‘‘काय सां गायचं, आ ासाब! ातारा झालो. नजर कमी आली, णून काय डोळं पाक गे ात, य! जवा ारी मोगलाईत गेली, तवा रातीचं कारं ाजवळ मुसमुसून रडत ती. तवाच वळाकलं मी!’’ ‘‘आता गप बसतोस का...’’ णत मैना उठली. ‘‘मैने!’’ रमाबाईंनी हाक मारली.

मैना गरकन वळली. ित ा डो ां त पाणी तरळत होते. ती णाली, ‘‘बघा की, बाईसाहे बऽऽ...’’ ‘‘रामजी, गप, रे ! उगीच िचडवू नको ितला. मैना, तू अशीच जा आिण सासूबाई काय करतात, ते बघून ये, बघू!’’ रामजीकडे रागाने पाहत मैना महालाबाहे र पडली. गोिपकाबाईं ा महालाजवळ जे ा मैना गेली, ते ा महालात बरीच मंडळी होती. दाराशी उ ा असले ा िवठीने मैनेला खूण केली. मैना िवठीजवळ सरकली. ितने डोकावून पािहले. गोिपकाबाई जमखा ावर बस ा हो ा. राघोबादादा शेजारी उभे होते. ां ा डो ावर पगडी होती. मो ां चा िशरपेच व झुरमु ा पगडीला शोभा दे त हो ा. ां नी ग ात कंठा, अंगात अंगरखा व पायां त सुरवार धारण केली होती. कमरे ला गुंडाळले ा दु शे ात प ेदार तलवार खोवली होती. िहर ा मखमली जरीकलाबतू ा ानावर ा मुठीवर डावा हात ठे वून राघोबादादा उभे होते. अंगाने िकंिचत थूल, म म उं चीचे राघोबा बेपवाईने गोिपकाबाईं ा समोर उभे होते. आजवर कधी राघोबां ना गोिपकाबाईं ा समोर एव ा िधटाईने उभे रािहलेले कुणी पािहले न ते. गोिपकाबाई मा शां त हो ा. ां नी िवचारले, ‘‘एकंदरीत तु ी एकटे च पुढे आलात, तर!’’ ‘‘होय!’’ श ां वर जोर दे त राघोबा णाले, ‘‘माधवरावां ना आमची गरज आता उरलेली नाही. ते मुख ार आहे त! ां ना कशाला आमची अडचण, णून आ ी पुढे आलो!’’ ‘‘माधवाला एकटे सोडून?’’ ‘‘एकटे का? ां चे िव ासू ंबकरावमामा, गोपाळराव पटवधन वगैरे आहे तच ना! आपण ां ची मुळीच काळजी क नये!’’ ‘‘असं कसं णता? माधवाचं वय लहान!...’’ ‘‘लहान? विहनीसाहे ब, तु ां ला तसं वाटतं! ते वाटतात, तेवढे लहान रािहलेले नाहीत. सास याशी लढाई क न, िमरज ता ात घेऊन ते पटवधनां ना बहाल करणारे का लहान? आ कीयां पे ा ां ना परके जवळचे वाटू लागले. आम ासार ां ना अ ूनं राहणं कठीण वाटलं, णूनच आ ी माघारी आलो. आप ाला िन ाचे खिलते येतातच, मग आ ां ला आणखीन िवचार ात काय ार ? ‘मी रड ासारखं करतो, तू मार ासारखं कर’, हे पा न कंटाळा आलाय् आ ां ला!’’ ‘‘भाऊजी! कुणापुढे बोलताहात तु ी? कुणी िदला एवढा कानमं ?’’ तो आवाज कानी पडताच राघोबा भानावर आले. ां नी चमकून वर पािहले. गोिपकाबाईंचा चेहरा संतापाने फुलला होता, डो ां त अंगार पेटला होता. राघोबा गडबडीने णाले, ‘‘नाही, विहनीसाहे ब! दे वाशपथ मी आपणां ला...’’

‘‘भाऊजी! आरोप करताना िवचार क न करावेत. मी िवधवा बाईमाणूस, माधव लहान, तु ीच घरचे कत पु ष असे वागू लागला, तर घरादाराची काय अव था होईल? आपण जसे सां गता, तसे माधव वागतो. िनजामाशी तहाची बोलणी आपण केलीत, ते माधवा ा मनात न ते. आपली इ ा कळताच मी ाला तसे िलिहले. ाने टो ाचा ीभंग केला, ा ाशी कारण नसता सलूख केलात!’’ ‘‘हे च ते! विहनीसाहे ब, हे च ते! आ ी करतो एका भावनेने आिण ाचा िवपयास होतो दु स या भावनेने. िनजामाशी तह के ापासून आ ी आम ा घरी थ े चा िवषय बनलो. िनजाम णजे साधा वाटला? तह न करता लढाई होती आिण काही िवपरीत घडते, अपयश येते, तर तु ी काय णाला असता? कोण ा तोंडाने आ ी आप ापुढे येणार होतो? जर आमचं रा असतं, तर ाणाची बाजी लावून आ ी लढलो असतो. आपण माधवाची जबाबदारी आम ावर टाकलीत. ाला सां भाळायचं नाही, तर काय करायचं? अशा अव थेत आम ासार ां ची काय कुचंबणा होते, ती आपणां ला कळायची नाही!’’ राघोबां ा ा भाषणाने गोिपकाबाई काहीशा वरम ा. ा णा ा, ‘‘लोक काय णताहे त, हे मी आप ाला सां िगतलं. मी िकंवा माधव आप ाला तसं णत नाही. रा ा ा अशा कठीण संगी जर तु ी माधवाला असं टाकलंत, तर ानं पाहावं कुणाकडे ?’’ ‘‘विहनीसाहे ब! मी माधवाला टाकलं नाही. मला मुलापे ाही ि य आहे तो! तसं नसतं, तर सारे जण णत असताही मा ाऐवजी ाला मी पेशवाईची व ं ायला लावली नसती! खु ताराऊनेदेखील आढे वेढे घेतले. ा वेळी मी ां ना सां िगतलं, माधव लहान असला, तरी माझा आहे . रा ा ा जबाबदारीला मी जबाबदार आहे , हे आप ालाही माहीत आहे ना?’’ ‘‘तेच णतेय् मी!’’ गोिपकाबाई णा ा, ‘‘माधव तुमचा आहे . माझा णत नाही मी. ाला टाक ाची का भाषा?’’ ‘‘मी सां िगतलं ना, मी ाला टाकलेलं नाही. ालाच गरज नाही, तर माझी अडचण कशाला? ा मोिहमा, ही जबाबदारी पेलणं आता कठीण. ता ा र ाचे, न ा दमाचे रावसाहे ब आहे त. ां ावर सारे सोपवून उव रत आयु कंठ ासाठी गंगातीरी जावे, अशी आमची इ ा आहे !’’ ‘‘दादासाहे ब! ही िनवाणीची बोलणी आप ाला शोभत नाहीत. आपण जाणार, तर माझंसु ा इथं काय काम आहे ? तसे असेल, तर मीसु ा आप ाबरोबर गंगातीरी येईन; पण माधव येईपयत आपण थां बावं. आपण सारे िमळू न काय ते ठरवू, आिण मगच आपणां स यो वाटे ल तो िनणय आपण ावा. मी आज माधवाला खिलता पाठवते!’’ ‘‘जशी आपली आ ा!’’ राघोबा णाले, ‘‘आता आ ां ला कूम ावा. आ ी आलो, ते सरळ आप ाकडे च. अ ािप आमचं ान ायचं आहे . बरोबर मंडळीही आहे त.’’ ‘‘ठीक आहे ! चला आपण!’’

राघोबादादा मुजरा क न महालाबाहे र पडले. मैना आत आली. ितला पाहताच गोिपकाबाई णा ा, ‘‘कोण! मैना? का आलीस?’’ ‘‘बाईसाहे बां नी आपण मोक ा आहा का, ते पाहायला पाठवलंय्.’’ ‘‘पाठवून दे पोरीला.’’ आिण उसासा सोडून ा णा ा, ‘‘आता काय सां गायचं पोरीला?’’

* वैशाखा ा खर उ ात सारे वातावरण तापत होते. दोन हरची वेळ होती. शिनवारवा ातली वदळ, गडबड शां त झाली होती. जाग लागत होती, ती फ मुदपाकखा ा ा बाजूला. चारी दरवा ां वर छिब ाचे िशपाई उ ा ा तावात रखरखणारे समोरचे र े ाहाळीत होते. राघोबादादां ा महालात, उ ा ा तलखीने बेचैन होऊन राघोबा पलंगावर पडले होते. चारी बाजूं ा खड ां ना लावले ा वा ा ा पड ां मुळे महालात पुरेसा काश न ता. यमुनी आिण केसरी या राघोबां ा खास दासी ां चे पाय चेपीत हो ा. पा पं ाने वारा घालीत होती. दादां ना झोप येत न ती. ां ा तोंडात पान होते. एकदम कलते होऊन ां नी िपकदाणीला हात घातला. घाईघाईने पाने िपकदाणी उचलली. राघोबा िपंक टाकून णाले, ‘‘ पा, आज ामा कुठे िदसली नाही?’’ पा खरोखरच नावा माणे ठसठशीत बां ाची, उं चेली होती. राघोबां ची ित ावर मज असे. ती णाली, ‘‘ ामा बाईसाहे बां ा तैनातीला आहे .’’ ‘‘ितला कुणी ितकडं तैनातीला धाडलं?’’ ‘‘आपण मुलखावर गेलात आिण मीच ामाला बाईसाहे बां ाकडे िदले.’’ ‘‘शहाणीच आहे स. ितला इकडे घे!’’ ‘‘जी! आज सां गते बाईसाहे बां ना!’’ पा ा चेह यावर हसू होते. गडबडीने उठत राघोबा णाले, ‘‘शहाणीच िदसतेस! आज ा आज नको, पण दोन िदवसां त नकळत ती इकडे येईल, असे कर!’’ ‘‘जावा! जवळ असणा यां ची िकंमत नाही सरकारां ना! लां बचीच जवळ करावीशी वाटतात!’’ राघोबा स पणे हसले. पा ा हातातला मयूर-पंखा िहसकावून घेत ते पाय रगडणा या यमुना-केसरी यां ना णाले, ‘‘तु ी जा आता, मी आता जरा झोपतो.’’ ‘जी!’ णून दोघी उठ ा. पाही वळली. राघोबा णाले,

‘‘थां ब ना तू!’’ पा राघोबां कडे पाहत होती. महालाबाहे र गेलेली यमुनी मागे िफरली. ितला पाहताच राघोबा णाले, ‘‘का, ग?’’ ‘‘बापू आलेत!’’ ‘‘आ ाच मु त सापडला वाटतं ां ना!’’ णत राघोबा उठले. पलंगावर बसत ते यमुनेला णाले, ‘‘यमुना, पाठवून दे ां ना आत. पा, तू जा आिण सरबताचे पेले पाठवून ायला सां ग!’’ दोघी जाऊ लाग ा. राघोबां नी हाक िदली, ‘‘ पा!’’ ‘‘जी!’’ ‘‘जाताना तेवढा शेवट ा खडकीचा पडदा वर क न जा!’’ पडदा वर करताच काश एकदम आत आला. दादां नी डोळे िमटले. जे ा उघडले, ते ा दाराशी सखारामबापू हजर होते. ‘‘या, बापू! आज दोन हरीच येणं केलंत?’’ सखारामबापू काही न बोलता जमखा ावर बसले. दाराशी पावले वाजली, ती ऐकून राघोबां नी मान वर केली. दाराशी गंगोबाता ा उभे होते. गंगोबाता ां ना पाहताच राघोबा णाले, ‘‘वा! वा! गंगोबाता ा, या या, आत या! तु ीही आ ाचं बापू आ ां ला बोलले नाहीत!’’ गंगोबाता ा येऊन, मुजरा क न बापूं ा शेजारी बसले. होळकरां ची दादां ा बाजूला जी िव ासू माणसे बसली होती, ां तच गंगोबाही एक होते. ‘‘काय, बापू? काय णतात ता ा?’’ ‘‘ता ा काय णणार! ीमंत म ारराव होळकर आप ा बोलव ा– माणे वाफगावचा तळ सोडून पुढे मु ाम ठे वून आहे त.’’ ‘‘असं!’’ राघोबा णाले, ‘‘मग, ता ा, आमची बोलणी कानां वर घातलीत ना? काय णतात म ाररावबाबा?’’ ‘‘काय णणार? कुणालाच काही सुचेनासं झालं आहे . आपणां शीच रावसाहे बां चं हे वतन! तर आ ी तरी कसा भरवसा धरायचा?’’ ‘‘असं णाले म ाररावबाबा?’’ ‘‘नाही! ते नाही णाले, मीच णालो तसं!’’ ‘‘बरं ! ा गो ी होतात, ाला तोंड िदलं पािहजे!’’ ‘‘तेच णतो आ ी!’’ गंगोबा णाले. ‘‘मातु: ी आईसाहे बां ची दोन-तीन प ं सरकारां ना ए ाना रवाना झाली आहे त.’’ ‘‘ता ा! तु ी काही सां गू नका! आम ा दादासाहे बां ना मानेवर सुरी िफर ाची वेळ आली, तरी भरवसा यायचा नाही. गेला मिहनाभर मी दादासाहे बां ना सावध करतो आहे ; पण दादासाहे बां चं हे असं!’’

‘‘मग करावं तरी काय?’’ दादा पोटाव न हात िफरवीत णाले. ‘‘आ ी काय सां गणार?’’ बापू णाले, ‘‘आ ी आपले सेवक. जी आ ा होईल, ती ऐकायची, एवढं च आम ा हाती. आता रावसाहे बही ारीव न येतीलच; ाआधीच िवचार प ा ायला हवा!’’ ‘‘कसला िवचार?’’ राघोबां नी िवचारलं. ा श ां ना धार होती. बापूंनी गंगोबां कडे पािहलं. गंगोबा णाले, ‘‘दादासाहे ब, ते णतात, ते खरं आहे ! वेळ कठीण आहे . दे वदयेने सव ठीक झाले, आ ां ला आनंद आहे ; पण जर काही िनराळे घडले, तर?’’ ‘‘घडे ना! जा ीत जा काय होणार? आ ां ला घरी बस ाची आ ा होईल, हे च ना? बसू आ ी. माधव समथ बनला, तर आनंद आहे आ ां ला!’’ ‘‘ऐका! ता ा, ऐका! आिण तु ी णता, मी दादासाहे बां ना सां गावं!’’ बापू णाले. गंगोबा मां डीवर थाप मारीत णाले, ‘‘दादासाहे ब, आप ासार ा थोर मनाची फार थोडी माणसं! एवढा भोळा भाव राजकारणात चालत नाही. ही घरची बाब असती, तर आ ी काही टले नसते; पण रावसाहे बां नी सातारकरां ना िक ाखाली उत न मुख ारी िदली आहे . ताराऊं ा प ात िजजाऊं ासह सलो ा ा गो ी सु आहे त. याचे प रणाम सा या रा ाला एखादे िदवस भोगावे लागतील! ां चं त ण र आहे . गोपाळरावां ची आिण ां ची आगळीक पोराटकीत जमा होईल; पण ाचं खापर आप ा माथी फुटे ल. ाला जबाबदार आपण राहाल, ते मा दादासाहे बां नी ल ात ावं!’’ ‘‘ता ा! माझं इकडं ल नाही, असं तु ां ला वाटतं? मी काय ग बसून आहे ? मी विहनीसाहे बां ना श िदला आहे . माधव ये ाची वाट पाहतो आहे !’’ ‘‘रावसाहे ब ब तेक मृगा ा सु वातीला येऊन दाखल होतील, असा अंदाज आहे .’’ बापू णाले. ‘‘ठीक आहे ! जे ा येतील, ते ा सव गो ींचा सो मो लावून घेऊ. गंगोबा, जेवढे आ ीही एकटे वाटतो, तेवढे अजून पडलो नाही.’’ ‘‘छे ! छे ! तसं कोण णेल? आपण बाहे र पडला, तर सारी मराठे शाही आप ा पाठीशी उभी राहील. आपला परा म का कोणाला ठाऊक नाही! नानासाहे बां ची आपणां ला बोल ाची कधी छाती झाली नाही. तो आपला दरारा का आ ी जाणत नाही?’’ राघोबा ा वा ाने एकदम स झाले. ते िदलखुलासपणे हसले. ा हस ात बापू, ता ा सामील झाले आिण दारातून शागीद सरबताचे तबक घेऊन आत आला. बापू व गंगोबा उठू लागलेले पाहताच दादा णाले, ‘‘थां बा, ता ा! सरबत घेऊन चला!’’ सरबत घेता घेता दादा णाले, ‘‘ता ा, आज आ ी सायंकाळी पवतीवर जाणार. तु ी यायला हवं!’’

‘‘जशी आ ा!’’ सरबताचा पेला तबकात ठे वीत पं ाने तोंड पुशीत गंगोबा णाले, ‘‘ ीमंत, फार िदवसां नी पेश ां ा वा ात आ ासारखे वाटले!’’ ‘‘ णजे?’’ ‘‘आता साधं सरबतही िमळणं कठीण झालंय् या वा ात! ीमंत नानासाहे बां ा वेळ ा भोजनाव ा, काय तो थाट! एकेका वेळी हजार पान उठायचं या वा ात. सणासुदीला गा ाची, नृ ाची बैठक असायची. फुलां चा वास दरवळायचा. छे ! छे ! गेले ते िदवस! ते परत यायचे नाहीत!’’ ‘‘येतील, तेही िदवस येतील!’’ बापू णाले. राघोबादादा आप ा िमशीवर पालथी मूठ िफरवीत स पणे ते बोलणे ऐकत होते.

* रमाबाईंनी िहरवी पैठणी धारण केली होती. ां ा लां बट उ ा चेह यावर आनंद िदसत होता; कपाळी लावलेली कुंकवाची चं कोर रमाबाईं ा सा क चेह यावर उठून िदसत होती. रमाबाई माधवरावां ा महालात आ ा. सा या महालाची बैठक गोळा क न ठे वली होती. सारवले ा बैठकिवहीन जिमनीमुळे महाल उजाड, भकास वाटत होता. तेव ात रामजीकाका धूपदाणी घेऊन आला. धूपदाणीतून धुपाचा धूर दरवळत बाहे र पडत होता. ‘‘रामजीकाका, गोपाळ, िव ू- सारे गेले कुठे ? अजून बैठक नाही, काही नाही. सं ाकाळ होत आली. अविचत इकडून येणं झालं, तर?’’ “आ ासाब, समदी तयारी झालीया. ाच ई ू, गोपाळला शामदा ा, आरगनी पुसायला लावून इकडं आलो. तु ी जावा आिण थो ा वेळानं फेरी घाला. बघा, कसं करतो, ते!’’ रमाबाई िफर ा. ां ना चैन न ती. असे का ावे, हे ां ना कळत न ते. ा तशाच धावत गोिपकाबाईं ा चौकात गे ा. उडणा या कारं ा-जवळ जाऊन ात डोकाव ा. कारं ा ा पा ात बारीक मास ा संथपणे पोहत हो ा. कारं ाचे पडणारे तुषार अंगावर झेलत हो ा. रमाबाईंनी पाहताच ा मास ा झटकन पा ात गे ा. रमाबाई ते पाहताच खुदकन हस ा. ‘‘मुली!’’ रमाबाईंनी चटकन वर पािहले. महाला ा खडकीत गोिपकाबाई उ ा हो ा. रमाबाईंनी कारं ात िभजलेला हात झटकन मागे लपिवला आिण गडबडीने ा गोिपकाबाईं ाकडे गे ा. महालाबाहे र िवठी उभी होती. रमाबाई झटकन पुढे सरक ा आिण णात िवठी ा पदराला हात पुसून ा महालात गे ा. ‘‘मुली, सारी तयारी झाली?’’

‘‘हो.’’ ‘‘आज केवढं बरं वाटतं, नाही? मालकािशवाय घराला शोभा नाही, हे च खरं . तू अजून लहान आहे स. समजेल तुला. ये, बैस!’’ गोिपकाबाईं ा शेजारी रमाबाई बस ा. गोिपकाबाई आप ाच तं ीत हो ा. ‘‘अजून तू अ ड आहे स. तुला अजून ब याच गो ी समजून याय ा आहे त. ारीव न ध ानं घरी परत येणं, यात काय सुख असतं, ते तुला पुढं कळे ल. आ ां यां चा ज च चम ा रक. ती दु :खं सां गायची कुणाला! पती यु ावर असताना िन िदवस वै यासमान भासतो. नाना अशुभ क नां नी घास िगळवत नाही. कुंकवा ा कोयरीत तासन् तास हात थबकतो, आिण एवढं सोस ावर जे ा ितकडून परतणं होतं, ते ा मनाचे बां ध फुटू न जातात. िद ी दरवा ातून िशरणारी मूत डो ां नी पाहीपयत ास िटकत नाही. हा अनुभव अजून तुला यायचा आहे . जे ा तू मोठी होशील, ते ा तुला मी काय णाले, ते आठवेल, पटे ल!’’ गोिपकाबाई आप ा तं ीत बोलत असता अचानक थां ब ा. कदािचत एव ा लहान मुलीजवळ बोलणे ां ना यो वाटले नसेल. दासीने समया आणून पेटव ा. गोिपकाबाईंनी हात जोडले व ा णा ा, ‘‘के ा अंधार पडला, तेही कळलं नाही?’’ रमाबाई उठ ा. ां नी वाकून गोिपकाबाईंना ि वार नम ार केला. गोिपकाबाई आशीवाद दे ऊन णा ा, ‘‘जा, मुली. बघ, जा- सव झालंय् का?’’ रमाबाई चटकन उठ ा. पाठीमागून आवाज आला, ‘‘हवं तर िवठीला घेऊन जा, काळोख पडतोय्.’’ दाराबाहे र मैना उभी होती. िवठीलाही रमाबाईंनी खूण केली आिण ितघी माधवरावां ा महालाकडे चालू लाग ा. माधवरावां ा महालात धुपाचा वास दरवळत होता. समया तेवत हो ा. िनळसर मखमली जाड गािलचा अंथरला होता. मंचकावर चकाकणा या िपतळे ा शामदा ा, आरगनी ठे व ा हो ा. िशसवी ा भ पलंगावर शु रे शमी आ ादन घातले होते. जरीबुतीची कामे केलेली लोड- त ां ची बैठक सजलेली होती. ते पा न रमाबाई स झा ा. ाच वेळी मागून आवाज आला, ‘‘झालं ना बरोबर?’’ रमाबाईंनी मागे पािहले. रामजीकाका पाठीमागे उभा होता. रामजी आत आला. मैनाही सारा महाल िनरखीत उभी होती. ितला तो णाला, ‘‘काय ग, मैने, काय चुकलंय् का?’’ ‘‘वा! काका, तुमचे का ाचे पां ढरे झाले या वा ात आिण चुकणार काय?’’ ‘‘असं कसं? िकती झालं, तरी मी ातारा गडी. सीरपतीसारखं मा ा हातानं कसं होणार!’’ ‘‘चला, काका! काहीतरी तुमचं.’’ मैना फणका याने णाली. रमाबाई व िवठी मनमुराद हस ा. ा हस ाने महाल भ न गेला.

रा ी जेवणे झाली, तरी माधवराव आले नाहीत. रमाबाईंचे जड झालेले डोळे पािहले, ते ा गोिपकाबाई णा ा, ‘‘मुली, आता झोप जा!’’ रमाबाई झोपायला गे ा. अंथ णावर पडताच ां चा डोळा लागला. पहाटे जे ा ां ना जाग आली, ते ा वा ात नीरव शां तता पसरली होती. ां नी हाक मारली, ‘‘मैना!’’ मैना धावत आली. ‘‘काय, आ ासाब?’’ आळसावले ा रमाबाई जां भई दे त णा ा, ‘‘मला पडलं!’’ ‘‘खरं ?’’ ‘‘खरं च, मैना, इकडून येणं झालं, असं मी ात पािहलं आिण जागी झाले.’’ ‘‘पहाटे ची ं खरी होतात, णे, आ ासाब!” ‘‘काहीतरीच तुझं!’’ ‘‘नाही, आ ासाब, अगदी खरं आहे ते!’’ मैना हसू दाबीत णाली, ‘‘आता तु ां ला सपान पडलं आिण सरकार रातीचंच वा ात आलं!’’ एकदम उठून बसत रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘खरं ?’’ ‘‘जी! सकाळ ा पारी खोटं कशाला बोलू?’’ ‘‘दु मेली! आिण रा ी उठवायला काय धाड झाली होती तुला?’’ ‘‘सरकार णाले, झोपू दे त!’’ ‘‘समजली तुझी अ ल! चल, लवकर ानाची तयारी कर. सासूबाई उठ ा?’’ ‘‘कवाच.’’ रमाबाई झटकन उ ा रािह ा. ान आटोपून जे ा रमाबाई महालात आ ा, ते ा उजाडायला आले होते. रमाबाई मैनेला णा ा, ‘‘मैना, बघ ना जाऊन, काय करतात, ते!’’ ‘‘कोण, बाईसाहे ब?’’ ‘‘न े , ग!’’ ‘‘मग?’’ ‘‘आता जातीस का ऽऽ...’’ हसत मैना गेली. माधवरावां ा महाली सामसूम होती. दारात ीपती उभा होता. ाला पाहताच मैना लाजली. पदर सारखा करीत पुढे जाताच ीपतीने तोंडावर बोट ठे वले आिण तो कुजबुजला,

‘‘झोप ात सरकार!’’ ‘‘अजून?’’ ‘‘ य!’’ ‘‘का? बरं नाही?’’ ‘‘होय! ताप येतोय्. रा ी आ ाबरोबर आईसाहे बां ना भेटून आले, ते झोपलेच!’’ ‘‘मग औषध?’’ ‘‘कुठलं औषध! गेले आठ िदवस हे असं अंगावर काढणं चाललंय्, एवढा राजा, पण ाची दाद नाही कोणाला!’’ ‘‘जाते मी! बाईसाहे ब वाट बघत असतील.’’ ‘‘थां ब, ग, जाशील णे!’’ ‘‘तर! तर! एवढी आगत होती, तर रातीचं बोललासु ा नाहीस की!’’ ‘‘कसं बोलणार? काय पळापळ उडाली ती!’’ ‘‘जाते मी, रागावतील बाईसाहे ब.’’ ‘‘बरं , जा तर, पण कुणाला सां गू नको, सरकारां ी ताप येतोय्, तो. मला ताकीद हाय, सां गू नको, णून!’’ ‘‘शाणा हाईस!’’ णून मैना वळली. रमाबाई वाट पाहतच हो ा. ां नी िवचारले, ‘‘काय, ग?’’ ‘‘झोप ात सरकार!’’ ‘‘पु ा थ ा सु झाली का तुझी!’’ ‘‘नाही, आ ासाब, अगदी खरं . तुमची श त. सुटली, णा!’’ ‘‘सुटली.’’ रमाबाई िवचारात पड ा हो ा. ा णा ा, ‘‘केवढं जरी जा ण झालं, तरी ारी लवकरच उठायची. मग आज उशीर का?’’ ‘‘बरी नाही त ेत, णे.’’ ‘‘कोण णतं?’’ रमाबाईंनी आ याने िवचारले. ‘‘ते सां गत होते!’’ ‘‘अग, ते कोण?’’ रमाबाईंनी िवचारले; पण मैना काही बोलली नाही. ‘‘आता सां गतेस का सारं ?’’ रमाबाईंनी िचडून िवचारले. ‘‘सीरपती णत होता!’’ मैनेने लाजत तोंड उघडले. ‘‘ल झालं नाही, तर ही त हा! उ ा ल झा ावर दात खळीच बसणार तुझी! काय णत होता ीपती?’’ ‘‘ णत होता, की आठ िदवस सरकारां ी दररोज ताप येतोय्.’’ ‘‘मग औषध?’’ ‘‘कुठलं औषध? औषध नाही, काही नाही. तसं झोप ात, णे; पण बाईसाब, कुणाला हे सां गू नका!’’ ‘‘का, ग?’’

‘‘सरकारां ची ताकीद आहे , णे!’’ ‘‘शहाणीच आहे स! चल महालाकडे , बघते मी, काय आहे , ते.’’ रमाबाईंना येताना पा न ीपतीने मुजरा केला आिण तो अदबीने बाजूला झाला. रमाबाई दरवा ातून आत गे ा. माधवराव पलंगावर उठून बसले होते. रमाबाईंना पा न ते णाले, ‘‘काय णते ारी?’’ रमाबाई काही बोल ा नाहीत. ा सरळ पलंगाजवळ जाऊन उ ा रािह ा. ां चा चेहरा कावराबावरा झाला होता. डो ां त पाणी तरळत होते. ते पा न माधवराव ंिभत झाले. ते णाले, ‘‘काय झालं?’’ रमाबाई गुदमरले ा आवाजात णा ा, ‘‘खरं च, मला झोप लागली होती! मला कुणी उठवलं नाही!’’ ‘‘एवढं च! ासाठी एवढा मन ाप?’’ माधवराव हसत णाले. ‘‘िनदान तु ी तरी मला उठवायला सां गायचं होतंत...’’ ‘‘कशाला? रा फार झाली होती; मग मीच णालो, झोपू दे त, णून.’’ —आिण बोलता बोलता माधवराव खोकू लागले. रमाबाई णा ा, ‘‘आपणां ला बरं नाही ना?’’ ‘‘कोण णतं?’’ माधवरावां नी आ याने िवचारले. ‘‘कुणी का सां गेना, पण खरं आहे ना ते?’’ ‘‘छे , ग! रपेटीत थोडा ास झाला, इतकंच, ीपतीऽऽ...’’ ीपती आत आला. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, मा ा ानसं ेची व था झाली?’’ ‘‘जी!’’ रमाबाईं ाकडे पाहत ीपती णाला. ‘‘आपण ान करणार?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ा ाचे उ र दे ाआधीच मैना आत आली आिण णाली, ‘‘दादासाहे ब महाराज...’’ रमाबाई पदर साव न बाजूला झा ा. माधवराव गडबडीने पलंगाखाली उतरले. राघोबादादा आत आले. माधवरावां नी पुढे होऊन णाम केला. ‘‘रा दे ! रा दे !’’ णत राघोबा पुढे आले आिण ां नी िवचारले, ‘‘माधवा, ताप येतो तुला?’’ माधवराव गोंधळले. ां नी रमाबाईंकडे पािहले. णाले, ‘‘नाही. तसं काही नाही! थोडी कसर आली होती. आता बरं आहे . वासात पा ा ा वारं वार बदलामुळे कदािचत...’’ ‘‘एवढं च ना? मला समजलं, तुला ताप आला आहे आिण तू झोपून आहे स. काळजी वाटली आिण धावत आलो. अ ाप ान झालं नाही, वाटतं?’’

‘‘नाही.’’ ‘‘ ा, ानसं ा आटपून ा. मग बोलू आ ी.’’ आिण राघोबादादा आले तसे िनघून गेले. रमाबाई हसत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘का हसता?’’ ‘‘ताप येत न ता ना?’’ ‘‘कुणी सां िगतलं हे काकां ना? ीपतीऽऽ...’’ ‘‘जी, मी न े ...’’ ीपती गडबडून णाला. मैना नकळत महालाबाहे र गेली. दरवा ाकडे जात असता माधवराव णाले, ‘‘या वा ात काही बोलायची सोय रािहली नाही!’’

* माधवरावां नी अंगावर काढलेले दु खणे ां ना सहन झाले नाही. ताप येऊ लागला. वै ाचे औषध सु झाले आिण ाच वेळी बाहे र ा पावसा ा झडीबरोबर शिनवारवा ात राजकारणाची झड बसली. दादां ा महालात सखारामबापू, गंगोबा, िव ल िशवदे व, बापूजी नाईक यां सारखी माणसे रा ंिदवस खलबते करीत होती; तर गोिपकाबाईं ा महालात नाना, ंबकराव, गोपाळराव ही मंडळी ऊठबस करीत होती. सारे च वातावरण संशयी झा ामुळे शिनवारवा ावर उदासीनता पसरली होती. दो ी बाजूंची िमळवणी कर ासाठी म ारराव होळकर पु ात आले होते. राघोबां ा महालातून गोिपकाबाईं ा महालाकडे ां ा फे या चालू हो ा. माधवरावां ा कानां वर ा गो ी पडत हो ा. माधवराव उठू-बसू लागताच घरातला िव व घुमू लागला. सं ाकाळ ा वेळी माधवरावां ाकडे म ारबा होळकर आले होते. नाना, ंबकराव ही मंडळी बरोबर होती. माधवरावां नी अंगावर शाल पां घरली होती. आजारपणामुळे चेहरा ान िदसत होता. म ारबा णाले, ‘‘रावसाहे ब! दादां ची समजूत पटे ल, असे िदसत नाही. बखे ाची िच े मला िदसत आहे त.’’ ‘‘म ारबा! मला हे समजत नाही. काका येतात, आम ा कृतीची चौकशी आ थेने करतात. ां ा मनात जे असेल, ते मला पणे का सां गत नाहीत? ां ा आ ेबाहे र आ ी के ा गेलो होतो?’’ ‘‘माधवा, तू अजून लहान आहे स. हे करण िदसते, तेवढे सोपे नाही. दादासाहे बां ची वृ ी पालटली आहे . ां ना िक े-तन ाची तोड नको आहे . ां ना पेशवाई करायची आहे !’’ म ारराव णाले.

‘‘मला तसं वाटत नाही, म ारबा! जसे काका, तसेच तु ी मला. काकां सारखा मनाचा माणूस िमळणे दु िमळ. काका णजे गंगोदक आहे !’’ ‘‘मी कुठं नाही णतो; पण गंगोदकाला त:चा रं ग नसतो. जो रं ग िमसळावा, तसा ाचा रं ग होतो आिण स ाचे रं ग काही ठीक नाहीत!’’ ‘‘पण रावसाहे बां ची चूक तर काय झाली, की ामुळे दादासाहे बां नी एवढा मन ाप क न ावा?’’ ंबकरावमामां नी िवचारले. ‘‘आ ी येथेच आहो. आजवर दादासाहे बां चा श रावसाहे बां नी ओलां डलेला आ ी पािहला नाही. िमरजेनंतर मधूनच दादासाहे ब यायला िनघाले. तु ी न तात, सरकार, रावसाहे बां नी िवनं ा कर ाची िशक केली; पण दादासाहे बां नी ते ऐकलं नाही!’’ ‘‘तेच नडलं! ीमंतां नी िमरज पटवधनां ना िदलं. को ापूरकरां ा- बरोबर तह केला; सातारकरां ना गादीवर बसवलं, आिण हे सव दादासाहे बां ा मज िव . आिण दादासाहे ब िफरले, तरी तु ी पुढेच गेलात!’’ माधवरावां ना संताप आवरे ना. ते णाले, ‘‘बाबा, तु ी थोर- वयानं, अनुभवानं. तुम ाजवळ आडपडदा कसला धरायचा? इथं काय प र थती आहे , ठाऊक आहे ? आ ी ग ापयत कजबाजारी. पैसा नाही, तर हा खच चालायचा कसा? फौजफाटा बाळगायचा कसा? ासाठी कनाटकात जावं लागलं. मुलखाचा बंदोब क न वसूल घेऊन आ ी घरी आलो. मरा ां ा गादीचे मालक कोण? आ ी? कोण णेल तसं? तु ी णता?... सातारकर छ पतींची कैदे तून सोडवणूक करणं हे आमचं कत च होतं. ाची आ ां ला खंत वाटत नाही. ामींशी आ ीच जर बेइमान झालो, तर आम ाशी कोण इमान राखील? आ ी छ पतींशी लढलो, तर तु ी कराल मदत?’’ म ारबां ा िम ा ु रण पाव ा. तो ातारा कातर आवाजात णाला, ‘‘अजून तुम ा म ारबाची तलवार येवढी बेइमान झाली नाही. तु ां ला कोणी दोष दे त नाही! दादासाहे बां ा तोंडावर कुणाची िह त झाली नाही, तरी पाठीमागे सारे आपली वाहवाच करतात!’’ ‘‘ ासाठी आ ी हे केलं नाही.’’ माधवराव णाले, ‘‘आमचं ते कत च होतं. काय सां गू, म ारबा, मोिहमेसाठी आ ी बाहे र पडलेले आिण ातच ही धुसफूस सु झाली. काकां नी मामां ाबरोबर वैर धरले. बापूंनी कारभारातून हात काढू न घेतला आिण शेवटी मामाही िनवृ ी ा गो ी आ ां ला ऐकवू लागले. आ ी अगदी एकटे पडलो!’’ ‘‘गैरसमज होतोय् आपला, ीमंत.’’ ंबकरावमामा णाले, ‘‘दादा- साहे बां ची मा ावर, कुणा ा सां ग ाव न का होईना, इतराजी झाली. ीमंतां चे वय लहान. मा ामुळे हा कलह वाढतो, असा ठपका आला असता. रावसाहे बां ा मनात बापू नाईकां ावर िव ास नाही. ां ा हाती रावसाहे बां ना सोपवून मी तरी कसा मोकळा होऊ? सा याच बाजूंनी कुचंबणा झाली. शेवटी, येईल तो ठपका येवो, असा िह ा क न दादासाहे ब माघारी िफरले, तरी रावसाहे बां ना घेऊन आ ी कनाटकात गेलो.’’

‘‘चां गलं केलंत तु ी. ाब ल तु ां ला कोण दोष दे ईल? पण दादासाहे बां चा जो रोख आहे , तो तुम ावरच!’’ ‘‘तो घालवणंही तुम ाच हातात आहे .’’ ंबकराव णाले. ‘‘खरं आहे , म ारबा!’’ माधवराव णाले, ‘‘आपण वडील आहा. तु ी सां िगतलंत, तर ते खपेल; पण आ ी काही बोलायला गेलो, तर तो लहान तोंडी मोठा घास होईल!’’ ‘‘खरं सां गू, रावसाहे ब! मा ा श ाला दादासाहे ब उलट बोलत नाहीत, हे खरं ; पण ाबरोबर ते ऐकतात, असंही न े . ां ना सां गणारी माणसं भ म आहे त. ा घर ा गो ी. ात आम ासार ां नी ल घालणं उिचत न े . आपण, आईसाहे बां नी पुढाकार घेऊन हे करण सामोपचारानंच िमटवायला पािहजे. बाहे र ा माणसां ा लुडबुडीची कड लागायची नाही. झाला, तर ाचा िवपयासच होईल!’’ ंबकरावमामा णाले, ‘‘तसं कशाला? जर मा ामुळेच हे रण पेटणार असेल, तर ाचा सो मो मीच लावला पािहजे. मी उ ा दादासाहे बां ना भेटतो. पाहतो, काय णतात, ते.’’ ‘‘हे ठीक! पण सामोपचाराने ा!’’ ‘‘ते काय सां गायला हवं? ध ाशी कसं वागावं, ाचीसु ा आ ां ला रीत रािहली नाही, असं का आपण समजता?’ म ारबा हसले. ते णाले, ‘‘पािहलंत, ीमंत! मी का तसं णालो? हे करण एवढं िचघळलं आहे , की कुणाला काही बोलायची सोय रािहलेली नाही. ात, मामा, तुमचा दोष नाही. सा यां चीच मनं अशी ावीत, एवढा कठीण संग आहे . असे संग अनेक वेळा येतात, आिण जातात. ातच माणसं तयार होतात. ीमंतां ा कसोटीची ही वेळ आहे !’’ ‘‘म ारबा, जो शिनवारवाडा पािनपत ा घावां नी फुटला नाही, ा ा िचरे बंदी तटालासु ा ा अपेशानं तडा गेला नाही, तो अस ा घर ा णभंगुर कलहाला दाद दे ईल का?’’ ‘‘कसं बोललात! नाना, ीमंतां ची जर कोणती गो आ ां ला आवडत असेल, तर ां ची ही बेडर वृ ी! रावसाहे ब, येतो आ ी!’’ ‘‘छे , छे ! म ारबा, तसं जाऊ दे णार नाही आ ी. आपण फराळाचं...’’ ‘‘नको. रावसाहे ब, हात जोडतो तु ां ला!’’ ‘‘का? आम ा इथं काही ायचं नाही, असा पण आहे का?’’ ‘‘छे ! तसं मनात आणू नये, पण आता वय झालेलं. ा वयात दादासाहे ब, सदर, आईसाहे ब एवढी िठकाणं िफरायची. ितथला फराळ ायचा. ा ित ी िठकाणी नाही णवत नाही! आपलीच तेवढी जागा आहे की, िजथं नको णून सां गायची आमची छाती होते!’’ माधवराव स पणे हसले. ते णाले, ‘‘हे कारण असेल, तर आमचा आ ह नाही. उ ा येणार ना?’’

‘‘आपली आ ा घेत ाखेरीज का आ ी जाऊ!’’ णत म ारबा उठले. नाना ां ना पोचवायला बाहे र गेले. महालात फ मामा आिण माधवराव होते. माधवराव णाले, ‘‘मामा, थोडा थकवा वाटतो आहे . आ ी जरा...’’ ‘‘हो ना! मी तेच णणार होतो. मी येतो.’’ मामा मुजरा क न िनघून जाताच माधवरावां नी दीघ उसासा सोडला. कपाळीचा घाम ां नी िटपला. ीपती पेटलेली शामदानी घेऊन आत आला. मंचकावर ाने शामदानी ठे वली. माधवरावां नी िद ाला हात जोडले आिण ीपतीला ते णाले, ‘‘ ीपती, ही पलीकडची खडकी लाव, रे ... गार वारा येतो आहे .’’ ीपतीने खडकी लावली. माधवरावां नी शाल अंगाबरोबर ओढली आिण लोडाला कलून ां नी डोळे िमटले. बाहे र पावसाची मोठी सर कोसळत होती. पागो ां चा पडणारा आवाज... अखंड नाद भ न रािहला होता.

* राघोबादादा आप ा बदामी बंग ा ा खास सदरे त फे या घालीत होते. सखारामबापू, गंगोबा हे दोघे उभे होते. सखारामबापू खाकरले आिण णाले, ‘‘ए ाना ंबकमामा यायला हवे होते!’’ ‘‘कशाला?’’ राघोबां नी थां बून िवचारले. ‘‘काल ा वाटाघाटीत ठरलं होतं.’’ ‘‘कस ा वाटाघाटी?’’ गंगोबाता ा णाले, ‘‘ ाचं असं आहे , दादासाहे ब, काल आमचे सरकार गेले होते ीमंतां ा- कडे . नाना, मामाही होतेच. आप ाला भेटून सरकार तसेच गेले ीमंतां ाकडे . ते सां गत होते.’’ ‘‘काय सां गत होते म ारबा?’’ ‘‘सरकारां नी सरळ माधवरावां ना सां िगतलं. एक सोडून दहा लढाया क ; पण घरात लावालावी होणार नाही!’’ ‘‘खरं च आहे ां चं.’’ राघोबा णाले. ‘‘ते ा मामासाहे ब उठले आिण ते णाले, की ‘मीच जाऊन काय तो सो मो लावतो, िवचारतो मी दादासाहे बां ना!’ ’’ ‘‘अरे , वा! मामां ची इथवर मजल गेली हं !’’ राघोबा णाले, ‘‘खी खी खीऽऽ’’ गंगोबा हसले, ‘‘अस ा गो ीचे धाडस करावे, हे नवल आहे . िसंहाला को ाने अ ल िशकिव ासारखे आहे . खीऽ खीऽ खीऽ! िभ ुकीइतके का

सोपे आहे हे ?’’ दादासाहे ब बैठकीवर बसत णाले, ‘‘नाही, गंगोबा, तो दोष मामां चा नाही. िचखलात ह ी तला, की को े देखील ाला सां गणारच! आ ीच नसती जबाबदारी अंगावर घेतली आिण ा िचखलात तलो, हा आमचा दोष.’’ ‘‘हे मा खरं .’’ गंगोबा मां डीवर थाप मारीत णाले. ‘‘ता ा, ते पाहा.’’ बापूंनी खडकीकडे बोट दाखिवले. हजार कारं ां ा चौकातून ंबकरावमामा येत होते. ां ना पाहताच गंगोबा णाले, ‘‘बापूंचा तक तसा चुकायचा नाही! येतो आ ी.’’ ‘‘बसा ना, गंगोबा! मामा आले, णून काही िबघडत नाही.’’ ‘‘नको, दादासाहे ब! आपला सा क कोप आ ां ला माहीत आहे . िवना कारण आम ासमोर मामां ची कुचंबणा नको. मी जात नाही. बाहे र ा सदरे वर बसतो.’’ गंगोबाता ा उठताच राघोबाही उठले. सखारामबापूंना ां नी खूण केली आिण ते आत ा महालात गेले. पाठोपाठ सखारामबापूही गेले. गंगोबाता ा बाहे र ा सदरे त आले. ंबकरावमामां ची गाठ पडली. मामा णाले, ‘‘काय, ता ा?’’ ‘‘काही नाही. दशनाला आलो होतो. रावसाहे बां ची त ेत कशी आहे ?’’ ‘‘बरी आहे . दादासाहे ब आहे त?’’ ‘‘आहे त ना!’’ ‘‘आणखी कोण आहे ?’’ ‘‘दु सरं कोण असणार? बापू आहे त.’’ ज या बाहे र आला आिण णाला, ‘‘सरकारां नी बोलावलंय्!’’ ‘‘चला, आलो! येतो, ता ा.’’ ‘‘या, मी इथंच आहे !’’ गंगोबा णाले. मामां नी रघुनाथरावां ा महालात पाऊल टाकले असेल, नसेल, तोच ां ा कानां वर राघोबां चा श आला, ‘‘कोण, ंबकरावमामा? आ य आहे !’’ राघोबादादां ना मुजरा क न मामा णाले, ‘‘आ य कसले, दादासाहे ब?’’ ‘‘आपले पाय आम ा िनवास थानाला लागले, हे !’’ ‘‘असं णू नये दादासाहे बां नी. नेहमीच आप ा दशनाला येणारी आ ी माणसं. आठ िदवसां त कदािचत ीमंतां ा कृितिबघाडामुळे ात अंतर पडले असेल.’’ ‘‘आिण ािशवाय रा ाची जबाबदारीही!’’ राघोबा णाले. ‘‘ध ां नी टाकली, तरी आ ां ला कशी टाकता येणार? कमाचे ताबेदार आ ी!’’

‘‘िवनाकारण फालतू गो ी कशाला, मामा! आता आ ी िनघालो. तु ी अगदी िनि ंत असा!’’ ‘‘दादासाहे ब, ही बोलणी कळतात मला! माझे बरे चसे िदवस राजकारणात गेलेत. ध ां नी जावं आिण नोकरां नी राहावं, ही आमची इ ा नाही!’’ ‘‘नाही कशी? तशी पाळीच आली आहे आ ां ला!’’ ‘‘मी नाही समजलो, दादासाहे ब! आपण जाऊ नये, हे च सां ग ाक रता आलो आहे . मा ाब ल ां नी आपला गैरसमज क न िदला असेल, ां चे िहत ां ना ठाऊक! पण मा ामुळे आपण व ीमंतां त िवतु आले, हा एक ठपका सहन कर ाची ताकद मा ा अंगी उरलेली नाही, दादासाहे ब!’’ ंबकराव णाले. ‘‘खामोश! मामा, तु ां ला पिहलं आिण शेवटचं सां गतो. िजथं तु ी आहा, ितथं माझं जमणार नाही! एक तु ी तरी असावं िकंवा मी तरी राहावं. माधवाला कुणाची तरी एकाचीच िनवड करावी लागेल!’’ ंबकरावमामां नी दीघ िन: ास सोडला. ां ची उरलीसुरली आशा संपली. हताश होऊन ते णाले, ‘‘ठीक आहे ! मा ामुळं गृहकलह तुटला, तर मला आनंदच आहे . आजवर ा सेवेचं साथक झालं, असंच समजेन! आता संतोषानं या ेला जा ाची आ ा ावी!’’ —आिण एवढे बोलून ंबकरावमामा थां बले. राघोबां नाही णभर काय बोलावे, हे सुचले नाही. ते तुटकपणे णाले, ‘‘तो अिधकार आप ा मालकां चा- आमचा न े !’’ ‘‘दादासाहे ब, तसं आप ाला वाटत असेल. मला आपण व ीमंत यां त फरक वाटत नाही; पण जा ापूव चार गो ी मनात आहे त, ा आप ाशी उघड करा ात, असं वाटतं. अभय असेल, तर बोलेन...’’ राघोबा ग ातील कं ाशी चाळे करीत णाले, ‘‘बोला!’’ ंबकरावमामा खाकरत बोलू लागले, ‘‘दादासाहे ब, कनाटका ा मोिहमेतून आपण िनघून आलात. अक तपणे रावसाहे बां ची जबाबदारी मा ावर टाकलीत. ती पार पाडून, घडली तेवढी िशक क न, तुमचा िचरं जीव तुमचेपाशी आणला. आपण साधं आप ा प ात काय घडलं आिण काय नाही, तेही िवचारलं नाहीत आिण आता मला िनरोप दे ता आहात. आपण स ाधीश, आ ी पडलो सेवक! आपली आ ा आ ां ला मा केलीच पािहजे! दादासाहे ब, आता ा उतारवयाम े आ ी बाहे र ा जगाला काय सां गायचं? िनदान आ ां ला आमचे दोष तरी कळू ा. कोण ा आरोपाखाली आ ां ला तु ी जायला सां गता? सरकारी कामाची आ ी कोणती नुकसानी केली आहे ?’’ ा भाषणाने राघोबा गोंधळले. ां ना काही सुचेनासे झाले. ते त:ला सावरत णाले, ‘‘मामा, आपलं वय लहान न े . सवच गो ी काय बोलून दाखवाय ा असतात? ा िनणयाची कारणे आप ा मनालाच िवचारा!’’

ंबकरावमामां नी खाली घातलेली मान वर केली. राघोबां ा डो ाला डोळा दे त ते णाले, ‘‘दादासाहे ब, फार ऐकलं! फार तर काय, डोकं माराल, एवढं च ना? िहताची गो सां गायला गेलं असताना, दु स यां ा िशकवणीनं मलाच ठपका दे ऊ बघता. मा ा मनाला गो ी िवचा नही समजेनाशा झा ा, णूनच मी तुम ाकडे आलो. दादासाहे ब, मी िवचारतो, तु ी तुम ा मनाला िवचा न पािहलंत का?’’ ा वा ाने हे सारे ऐकणा या बापूं ा अंगाला कंप सुटला. राघोबादादा ओरडले, “ ंबकराव, कुणाला बोलता हे ?’’ ‘‘आप ालाच, दादासाहे ब, आप ालाच!’’ ंबकराव श ां वर जोर दे ऊन णाले. पाहता पाहता ां चे ओठ थरथ लागले. डोळे पाणावले. काप या आवाजात ते णाले, ‘‘नानासाहे ब गेले. ां ामागे आपणच ीमंतां ना विडलां समान. लहान मूल. ाची जबाबदारी पेलून रा र ण करणं हे आपलं कत ; पण ाचा तु ां ला िवसर पडला. उलट, तु ीच होऊन बंड करायला िनघालात. आ कीयां पे ा मोगल तु ां ला जवळचे वाटतात. हे का आ ी जाणत नाही? पण उ ा मराठी दौलत बुडा ाचं अपयश मा आप ालाच ीकारावं लागेल! दादासाहे ब! ती जबाबदारी पेलता येईल का? हे मा आप ाला स ामसलत दे णा यां ना ज र िवचारा!’’ ंबकराव उ ा जागी पं ाने नाक पुसत उभे होते. राघोबा ंिभत होऊन ते ऐकत होते. ंबकराव बोलायचे थां बताच ते भर ा आवाजात णाले, ‘‘मामा, ही का आ ां ला हौस आहे ? पण मानानं जगता येत असेल, तरच माणसानं जगावं!’’ ‘‘खरं आहे , तेच णतो मी. श ू ा घरचा सरदार बन ापे ा त ाधीश पेश ाचा काका णून राहणं िनि तपणे मानाचं, कौतुकाचं आिण अिभमानाचं आहे . मीच काय, पण आपला ह असला, तर ीमंतही आप ा मागात आडवे येणार नाहीत, याची मी हमी घेतो. आपण खुशाल रा करा...!’’ ‘‘मामा, जा बोलू नका. आप ापे ा माझं माधवावर खिचत जा ेम आहे . िनदान एवढं तरी मा करा! चार मंडळी कुतक सां गून जातात आिण आ ी मोहवश होतो, हा आमचा अपराध; पण आ ां लाही तु ी सां भाळायचं नाही, तर कुणी सां भाळायचं! ीगजाननाची सा , आ ी आप ाला सां गतो, की मामा, तुम ाब ल आम ा मनात िकंतु रािहला नाही. तु ी जाऊन माधवाला सां गा. याउपर माधवाला हाती ध न तु ी दौलत सां भाळावी. ते पाह ात मला आनंद वाटे ल. कोठे ही े ा ा िठकाणी रा न, उरलेले िदवस दे वधम लावून, ते आ ी साथकी क न घेऊ.’’ मामा णाले, ‘‘दादासाहे ब, आप ा ा बोल ाने आम ा अंत:करणाला घरे पडतात. आपण असला, तर आ ां ला आधार. मूल लहान आहे . ाला मायेची पाखर हवी. हवं तर दोनचार वषानी रा ाचा गाडा सुरळीत चाललेला बघून अव ानसं ेला जावं. आ ा केलीत, तर मीही ज र येईन!’’

राघोबा णाले, ‘‘ ाला काही अथ नाही, मामा. आता माधवा ा मनात आम ाब ल काही आदर रािहला नाही, हे आ ी जाणतो!’’ ‘‘दादासाहे ब, केवढी चुकीची क ना क न घेतलीत आपण! आप ा पाठीमागे बोलतानासु ा अजूनही जे आप ाला गंगोदकाची उपमा दे तात, ां ािवषयी तरी आपण असं बोलू नका! हवं तर आपण, म ारबा येतील, ते ा याची खा ी क न ा! थां बा! दादासाहे ब, मी आप ाला ाची खा ीच पटवतो. आपण येथे थोडं थां बावं!...’’ एवढे बोलून ंबकराव बाहे र पडले. झाले ा काराने सु झालेले सखारामबापू आ यचिकत होऊन राघोबादादां ाकडे बघत होते. बस ा जागेव न उठ ाचे भानही ां ा अंगी उरले न ते; पण एका जागी बसून राह ासारखे ां चे मन थ न ते. बेचैन सखारामबापू उभे रािहले. थोडा वेळ कुणीच काही बोलले नाही. सखारामबापू खडकीबाहे र पाहत असता ां ना समोर ा चौकातून ंबकमामां ा पाठोपाठ येत असलेले माधवराव िदसले आिण खडकी ा दां डीला धरलेली ां ची मूठ अिधकच आवळली गेली. माधवराव महालात येताच राघोबा णाले, ‘‘मामा, कशाला यायला लावलंत ाला? नुकताच आजारातून तो उठलेला...!’’ माधवराव काही न बोलता पुढे झाले. मुजरा क न हात जोडून ते उभे रािहले. भर ा आवाजात ते णाले, ‘‘काका, आपण वडील. जी आ ा कराल, ा माणं राहीन. ात बदल होणार नाही!’’ माधवरावां ा मूत कडे पा न राघोबां चे डोळे चटकन पा ाने भरले. माधवरावां नी जोडलेले हात आप ा हातां नी सोडवत ते णाले, ‘‘माधवा, एवढा का, रे , मी परका झालो?’’ आिण एवढे बोलून ां नी माधवरावां ना जवळ घेतले. ां ा पाठीव न हात िफरवीत ते णाले, ‘‘माधवा, आता मा ा मनात काही िकंतु नाही. तू आिण मामा िमळू न कारभार करा. मला जे सुचत जाईल, ते मी सां गत जाईन. आबा, नाना, सखाराम ां ची घालमेल आप ा कारभारात होऊ दे णार नाही. माझी माणसं मा ाबरोबर राहतील!’’ माधवराव णाले, ‘‘पण काका, आप ा मंडळींनी काही लुडबूड केलीच, तर?’’ ‘‘तर? ाचं ायि ते भोगतील! ाला कोण काय करणार?’’ राघोबादादा णाले. सखारामबापूंनी दचकून राघोबादादां कडे पािहले. तेव ात ज या आत आला व णाला, ‘‘होळकर सरकार येताहे त!’’ ‘‘अरे , वा! म ारबा यो वेळी आले. चला, आ ी ां ना सामोरे जाऊ.’’ बाहे र ा सदरे वर म ारराव आले आिण आतून बाहे र येणारे राघोबा, माधवराव आिण मामा यां ना पा न ां चे पाय जाग ा जागी खळले. ितघां ाही चेह यां वर हसू

होते. ते पा न गंगोबा चिकत झाला होता. म ाररावां ना पाहताच दादा णाले, ‘‘म ारबा, हण सुटलं. आजपासून माधव धनी, ंबकराव कारभारी. आम ासकट सवानी ां ा िवचारानं जावं!’’ ‘‘फार छान! दादासाहे ब, ा ाइतकी चां गली गो मी आज कैक िदवसां त ऐकली नाही!’’ गंगोबाता ा हे ऐकून बेचैन झाले. न राहवून ां नी िवचारले, ‘‘पण ा दोन फ ा झा ा, ाचं काय?’’ राघोबादादा णाले, ‘‘दोन फ ा? खुळा आहे स! असं काहीतरी वे ासारखं िवचा नको! चला, आपण विहनीसाहे बां ाकडे जाऊ!’’ चौकातून गोिपकाबाईं ा महालाकडे जाणारी नाना, बापू, मामा, दादा आिण खु ीमंत ही मंडळी पा न सारे आ यचिकत झाले होते. ां चा हा िवनोद सा यां चे ल वेधून घेत होता. पावसाची सर आली, पण कुणालाच ितचे भान रािहले न ते...

* दु स या िदवशी सूयादया ा आत माधवराव ानसं ा आटोपून सदरे त आले होते. ंबकराव पेठे, नाना फडणीस, रामशा ी वगैरे मंडळी तेथे होती. सवा ा चेह यावर स ता होती. माधवराव णाले, ‘‘शा ीबुवा, समजलं ना तु ां ला?’’ ‘‘समजलं ना! मोठं समाधान वाटलं! थोर ा पेश ां ची पु ाई अजून संपली नाही, ाचा दाखलाच आहे !’’ ‘‘काय सां गू, शा ीबुवा. िजवाला चैन नाही, अशी अव था झाली; पण शेवटी परमे राने आमची लाज राखली!’’ ‘‘पण दादासाहे बां नी याचा िवचार करायला पािहजे होता.’’ शा ीबुवा णाले. ‘‘शा ीबुवा, तु ी काकां ना ओळखत नाही. ां ाइतका ेमळ, बोलाफुलां नी कोमेजणारा जीव अस ा राजकारणात बघायला िमळणं कठीण; पण अ ाप म ारबा कसे आले नाहीत?’’ नाना फडणीस णाले, “वद आ ेय्, ते सकाळी न येता दोन हरीच येतील, असा िनरोप आहे .’’ ‘‘ठीक आहे . आ ी सायंकाळी पवतीवर दशनाला जात आहोत. म ारबाही येतील. शा ीबुवा, तु ीही या!’’ ‘‘आ ा!’’ ‘‘चला, आपण काकां चं दशन घेऊ. नाना, काकां ची दे वपूजा झाली का, पाहा. ां ना आमची इ ा कळवा!’’ जे ा नाना परत आले, ते ा सखारामबापूही होते. ां चा मुजरा ीका न ीमंत णाले,

‘‘बापू, अजूनही राग आहे च का?’’ ‘‘छे ! छे ! ीमंत, आमचा राग कसला?’’ ‘‘बापू, आ ां लाही आप ा स ाची गरज आहे . झा ा गो ी आम ा मनात नाहीत. तु ां ला आ ी आपले समजतो!’’ ‘‘हे आमचं भा आहे .’’ बापू णाले, ‘‘दादासाहे ब आपली वाट पाहताहे त.’’ ‘‘चला! आलो आ ी.’’ माधवराव उठले, आिण सवासह ते राघेबां ा महालाकडे जाऊ लागले.

* दोन हरी पाऊस उघडला होता. माधवराव पेश ां ा महालाबाहे र ीपती उभा होता, तेव ात समोर ा महालाबाहे न मैना जाताना िदसली. ीपतीने चुटकी वाजिवली. मैना जवळ येताच णाली, ‘‘काय?’’ ‘‘अरे वा! बोलायलाही महाग झालीस ना?’’ ‘‘कामं हाईत मला!’’ ‘‘आिण मी का मोकळा हाय? मग का आलीस हकडं !’’ ‘‘मग जाते मी.’’ ‘‘जा तर!...’’ मैनेने रोखून ीपतीकडे पािहले. ीपती ा चेह यावर हसू होते. मैना िचडली. ितने िवचारले, ‘‘सरकार झोपले?’’ ‘‘बघ जा की!’’ ‘‘जाईन की! पण तू सां ग की!’’ ‘‘का चौकशी?’’ ‘‘बाईसाहे बां नी सां िगतलं होतं.’’ ‘‘आिण मग काय महालाची वाट चुकली होतीस? पुढं जात होतीस, ते?’’ ‘‘आता सां गतोस, की नाही?’’ ‘‘आता कशी आली वळणावर! ाई झोपले. जागंच हाईत.’’ ‘‘जाते मी.’’ ‘‘तू येणार वं संगं?’’ ‘‘कशाला? ाई, बा!’’ णत मैना हसत िनघून गेली. रमाबाई जे ा महालात िशर ा, ते ा माधवराव काहीतरी िलहीत बसले होते. रमाबाईंना पाहताच ते णाले, ‘‘बरं झालं, तु ी आलात, ते! मी बोलावणारच होतो.’’ ‘‘पण आपण आज झोपला का नाही?’’

‘‘आता आ ां ला अगदी बरं वाटतंय्! सारी िचंता दू र झाली आमची. या ना, बसा!’’ माधवरावां नी कलमदाणीत कलम ठे वले आिण ते णाले, ‘‘आ ी आज पवतीला जाणार आहो.’’ ‘‘मग मी येऊ?’’ ‘‘आ ी एकटे जात नाही! रामशा ी, नाना, मामा ही मंडळी आहे त. आपण पु ा के ातरी जाऊ.’’ ‘‘बरं !’’ रमाबाई खट्ू ट होऊन णा ा. ‘‘आिण तु ां ला आज येता येणार नाही!’’ ‘‘का?’’ ‘‘आज रा ी मेजवानीचा बेत आम ा मनात आहे . काकां ना आ ी कळवलं आहे . म ारबाही कदािचत राहतील. मुदपाकखा ात वद िदली आहे . तुमचंही ल ठे वा!’’ ‘‘हो! सासूबाई त: जातीने िशधा काढू न दे त आहे त.’’ ‘‘आिण मग तु ी इकडे कशाक रता आला?’’ ‘‘ ाच णा ा, आपण झोपला का, ते पा न ये, णून. जाते मी.’’ —आिण रमाबाई बोलता बोलता उठ ा. माधवराव काही बोलाय ा आत ा महालाबाहे र पड ादे खील.

* सं ाकाळी शिनवारवा ा ा खाशा सदरे त बापू, नाना, गंगोबा, ंबकराव वगैरे मंडळी माधवरावां ची वाट पाहत उभी होती. बापूंना नाना णाले, ‘‘बापू, तु ी येणार ना?’’ ‘‘नाही हो, नाना, कालपासून त ेत बरी नाही. आमां श झाला आहे .’’ ‘‘कालपासून?’’ शा ीबुवां नी िवचारले. ‘‘हो!’’ ां ा नजरे ला नजर दे त बापू णाले. ‘‘मग चाटण घेतलं नाहीत?’’ ‘‘घेतलं. पण गुण पडला नाही.’’ रामशा ी पुढे बोलणार, पण ाच वेळी माधवराव व म ारराव हसत येताना िदसले. सारे अदबीने उभे रािहले. माधवराव िद ी दरवा ाबाहे र येताच छिब ा ा पहारे क यां नी मुजरे केले. छिब ा ा मागे उभे असले ा म ाररावां ा प ास घोडे ारां नीही मुजरे केले. ां चा ीकार क न माधवराव शा ीबुवां ना णाले, ‘‘शा ीबुवा, म ाररावां चा बाब दां डगा. आम ा भेटीला यायचं झालं, तरी संगती घोडदळ असतं!’’ ‘‘आपली कृपा आहे , ीमंत, मग ात कमी का करावं?’’

‘‘खरं आहे !’’ शा ीबुवा णाले. ‘‘रा ाची ऐट सेवकां ा मान- मरातबावरच अवलंबून असते!’’ ‘‘म ारबा! आ ी िवसरलोच. आज आप ाला पवतीव न पर र वानवडीला जाता येणार नाही!’’ ‘‘का, ीमंत?’’ ‘‘आज आपला मु ाम इथं आहे ! आज तुम ा पं भोजनाचा लाभ घडला पािहजे!’’ ‘‘जी! पण छावणीवर मु ामाला गेलो असतो, तर बरं झालं असतं... गंगोबाऽऽ!’’ ‘‘जी!’’ गंगोबा धावला. ‘‘तु ी ार घेऊन छावणी गाठा. ितथेच राहा. सव दे खरे ख ठे वा. सकाळी ार पाठवून ा. आ ी उ ा छावणीवर येऊ!’’ ‘‘का? ार का पाठवता?’’ माधवरावां नी िवचारले, ‘‘उ ा परत येणारच ते! मग रा ा ना इथं. अजून प ास ारां ा भोजनाची व व ीची व था शिनवारवा ाला भारी झालेली नाही!’’ सारे मोकळे पणाने हसले. म ारबा णाले, ‘‘जशी आ ा! गंगोबा, तु ी एकटे च जा. ार येथेच रा ा!’’ ‘‘जशी आ ा!’’ गंगोबा मागे सरकले. घोडी आणली गेली. सारे ार झाले. बापू उभे असलेले पाहताच माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का, बापू, येणार नाही?’’ ‘‘नाही, ीमंत. आ ा होईल, तर राहावं, णतो.’’ ‘‘का?’’ ‘‘ कृती ठीक नाही ां ची.’’ शा ीबुवा णाले. ‘‘मग औषध घेतलंत, की नाही?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘नाही.’’ ‘‘एवढे आमचे वै आहे त. अंगावर का दु खणं काढायचं? औषध ा. जाऊन येतो आ ी.’’ माधवरावां नी टाच िदली. घोडी चालू लागली. घोडी िदसेनाशी होताच गंगोबा आिण बापू माघारी वळले. राघोबां ा महालात राघोबा पान जुळवीत असता गंगोबा आत गेले. ां ना पाहताच राघोबा णाले, ‘‘गंगोबा, या. पान जुळवा. आज आपण बु बळं खेळू!’’ ‘‘नको, ीमंत, सरकार पवतीवर गेले आहे त.’’ ‘‘आिण तु ी नाही गेला?’’ ‘‘छावणीवर हजर ायची आ ा झाली आहे . मला काही समजत नाही. सरकारही आज येथे राहणार आहे त.’’

‘‘हो, आज मेजवानी आहे माधवरावाची. ाने आ ह केला असेल.’’ ‘‘तेच! पण...’’ ‘‘पण काय?’’ ‘‘ ारही ठे वून घेतले आहे त.’’ राघोबां नी जुळिवलेला िवडा हातातच रािहला. गंगोबा मुजरा करीत णाले, ‘‘येतो, ीमंत! छावणीव न न हाल ाची स ताकीद झाली आहे सरकारां ची!’’ गंगोबां नी मुजरा केला आिण ते बाहे र गेले. राघोबां ना तो ीकार ाचेही भान रािहले नाही. जे ा ते भानावर आले, ते ा िवडा तसाच हातात आहे , हे ां ा ानी आले. ां नी िवडा मुखात घातला आिण त ाला कलून ते िवचार क लागले. पा आत आली. ित ाकडे पा न राघोबां नी िवचारले, ‘‘ पा, काय आणलंस?’’ ‘‘बु बळं .’’ ‘‘कुणी सां िगतली? फेक जा ती उिकर ावर! चो न ऐकाय ा सवयी तु ां लाही जड ा का?’ राघोबां चा तो अवतार पाहताच पा भेदरली. ती वळली. राघोबा कडाडले, ‘‘बापूंना पाठवून दे ! खबरदार, पु ा असं घडलं, तर!’’ िदवेलागणीचा समय जवळ आला होता आिण बापू महालात आले. ‘‘बापू, कुठे होता?’’ ‘‘घरी गेलो होतो!’’ ‘‘अजून माधव आला नाही?’’ ‘‘नाही, ीमंत.’’ ‘‘आिण तु ी बरे गेला नाहीत?’’ ‘‘आ ा झाली असती, तर गेलो असतो. दादासाहे बां ा चरणां पाशी िवनंती करायला आलो आहे .’’ ‘‘कसली िवनंती?’’ ‘‘आज पुणे सोडून जावे, णतो.’’ ‘‘का?’’ ‘‘जरा येता आपण?’’ ‘‘कुठे ?’’ ‘‘स ावर.’’ बापूं ा पाठोपाठ राघोबा स ावर गेले. िद ी दरवा ासमोर म ारबां चे सैिनक उभे होते. बापूंनी ितकडे बोट दाखवले. ‘‘मग ात काय झालं?’’ राघोबा उस ा बेिफिकरीने णाले. ‘‘सरकार, ीमंतां ा बरोबर नाना, शा ी, म ारबा ा मंडळींचे पवतीवर

गमन; नुकतेच ीमंत आजारातून उठलेले... ां नी का जावे? ही वा ाभोवतीची वाढती िशबंदी. मला ही ल णे ठीक िदसत नाहीत!’’ ‘‘काय सां गता, बापू? माधव आ ां ला कैद करील, असं वाटतं तरी कसं तु ां ला?’’ ‘‘आपण हे णणार, हे मला ठाऊक होतं. णून मी आपली रजा ायला आलो होतो.’’ ‘‘तु ी आ ां ला सोडून जाणार?’’ ‘‘सरकार, आ ी इथे रा न काय करणार? जर काही िवपरीत घडलंच, तर आप ाबरोबर आ ी जा ात सापडू. मी बाहे र रािहलो, तर िनदान बाहे न काही तरी करता येईल.’’ संतापाने राघोबां ा मुठी वळत हो ा. ते णाले, ‘‘चला बापू. हा राघोभरारी अस ा िपंज यात सापड ासाठी ज ाला आला नाही! चला, खाली जाऊ आपण!’’

* रं गमहाल समया-झंुबरां नी उजळला होता. पं ीचा थाट अपूव होता. नवरं गिमि त रां गोळी मो ा कलाकुसरीने रे खाट ात आली होती. ेकाला ा ा फुलां नी अलंकृत केलेले िशसवी पाट घाल ात आले होते. चां दीची ताटे आप ावर पडलेला काश परावितत करीत होती. ेक ताटाची कड चां दीची तां ाभां डी व पाच वा ां नी सजली होती. मीठ, िलंबापासून ते सां डगे, पापड, लोणची, भा ा, चट ा, कोिशंिबरीसारखे पदाथ वाढू न ठे वले होते. रं गव ी ा िवशेष कलाकुसरीने ीमंतां ची तीन पाने सजिवली होती. सवाना ीमंत िदसावेत व सवाचा परामश घेता यावा, अशीच पानां ची मां डणी होती. पंगती ा म भागी ठे वले ा गुडघाभर उं ची ा उदब ी ा झाडां तून खोवले ा शत उदब ां ा धुरा ा रे घो ा वळणे घेत छताकडे जात हो ा. ां चा मंद-मादक वास सव दरवळत होता. ीमंतां ा पाटा ा उज ा बाजूस काही िनवडक शा ी-पुरोिहत बसले होते. ा सवाचा एकसमयाव े दे होणारा ात: वनातला ि सुपणाचा घोष िननादत होता. हळू हळू सरदार मंडळी जमू लागली आिण आपाप ा इतमामा माणे थानाप होऊ लागली. वाकनीस ां ना अदबीने यो ते थान भूषिव ास ह िनदश करीत होते. िनमंि त सरदारवग उप थत झा ाची वद अंत:पुरात िमळताच ीमंतां नी नारायणरावां ासह वेश केला. त णी वृ ा ित र सव सरदारां नी उ ापन िदले. ीमंत कुसुंबी सोवळे नेसले होते. आत येताच ां नी िवचारले, ‘‘काका अजून आले नाहीत?’’ ‘‘नाना गेलेत बोलवायला...’’ मामा णाले. ाच वेळी नानां नी वेश केला. ते एकटे च होते. माधवरावां नी िवचारले,

‘‘...आिण काका कुठे आहे त?’’ ‘‘ ां ची कृती ठीक नाही, णून झोपले ते. आप ाला भोजन आटोपून ायला सां िगतलंय् ां नी.’’ माधवराव िवचारात पडले. म ारराव होळकर णाले, ‘‘ ां नाही फार मन ाप झाला होता. कदािचत ामुळे ां ना शीण आला असेल.’’ ‘‘सकाळी जाऊ आपण.’’ णत माधवराव बसले. ीमंत बसताच सवजण बसले. माधवरावां ा डा ा बाजूस नारायणराव बसले. माधवरावां ा उज ा बाजूचा पाट मोकळाच होता. वाढलेले पान तसेच होते. सेवक गडबडीने पुढे झाला. तो पान उचलणार, तोच माधवरावां नी खूण केली. वाढलेले पान तसेच रािहले. मुदपाकखा ा ा अिधका याची व वाढ ां ची धावपळ सु झाली. वा ा ा, िचका ा पड ां ची हालचाल आत राणीवंश व इतर अंमलदारां चा ीवग उप थत झा ाचे जाहीर करीत होती. ा पड ां वर पडले ा साव ां व न आत वाढ ां ची चाललेली धावपळ िदसून येत होती. माधवरावां नी नोकरां नी पुढे केले ा त ाम े हात धुऊन व ास िटपून घेतले. वाकिनसाने ीमंतां ा ललाटी केशरी गंधाची साखळी ओढली. सवाना गंध लाव ा ा आत ि सुपण संपले. ीमंतां ा हातून समं क उदक सोडवून उपा ायां नी ‘मंगलमूित मोरया’ णून उप थत दे व थानाचा उद् घोष करताच सवानी पाणी िफरवून िच ा ती घात ा व हात आपोशन घेऊन ते सव ीमंतां ाकडे पा लागले. वृंदां नी व ीमंतां नी आपोशन घेताच सवानी आपोशन घेतले. खेळीमेळी ा वातावरणात मेजवानीस ारं भ झाला. पण पंगत चालू असता रा न रा न माधवरावां ची नजर शेजार ा मोक ा पानाकडे जात होती. सकाळी जे ा माधवराव ानसं ा आटोपून महालात आले, ते ा िवठी आत आली. ‘‘का, ग, िवठी?’’ ‘‘आईसाहे बां नी बोलावलंय्.’’ ‘‘आ ा?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘कोण आहे ितथं?’ ‘‘काकूसाहे ब महाराज.’’ ‘‘आलोच मी.’’ णत माधवरावां नी अंगरखा घातला आिण ते महालाबाहे र पडले. गोिपकाबाईं ा महालात ते गेले, ते ा ितथले पा न ां ना काय बोलावे, हे सुचेना. ितथे आनंदीबाई रडत हो ा. गोिपकाबाई ां ना समजावीत हो ा. पाठीमागे रमाबाई उ ा हो ा.

‘‘काय झालं?’’ मुजरा करायचे भान िवस न माधवरावां नी िवचारले. आनंदीबाईंनी आपला पडलेला पदर सावरला. गोिपकाबाईंनी माधवरावां कडे पािहले. गोिपकाबाई णा ा, ‘‘माधवा, कम आपलं! तुझे काका गेले!’’ ‘‘कुठं ?’’ ‘‘पहाटे लाच ते िनघून गेले.’’ ‘‘कुणालाही न सां गता? असं जायचं कारण काय?’’ आनंदीबाई नाक ओढत णा ा, ‘‘माधवा! माझं नशीब फुटकं! तू तरी काय करणार?’’ ‘‘जातात कुठं ? येतील काका!’’ ‘‘नाही, रे ! इतकी साधी गो नाही! पु ा शिनवारवा ात पाऊल टाकणार नाही, असं णाले ते!’’ ‘‘पण गेले कुठं ?’’ ‘‘वडगावला.’’ ‘‘बापू बरोबर गेले?’’ ‘‘नाही.’’ ‘‘मग कोण गेलं?’’ ‘‘माहीत नाही, माधवा. आता तुलाच माझी लाज!’’ ‘‘काळजी क नका, काकू. मी पाहतो, काय झालं, ते.’’ माधवराव बाहे र गेले. ां ची भीती खरी ठरली. राघोबादादा खरोखरच वडगावला िनघून गेले होते. आबा पुरंदरे बरोबर होते. दोन-चार िदवसां त बापूही वडगावला िनघून गेले.

* वडगाव ा येणा या बात ां नी माधवराव झाले. म ारराव, नाना, बापूजी नाईक, गोपाळराव पटवधन ही मंडळी जाऊन आली, पण ां पैकी कोणालाही राघोबां ना परत आणता आले नाही. खु माधवरावही गेले; पण ां नाही राघोबां नी उडवाउडवीची उ रे िदली. शेवटची आशा होती, ती णजे गोिपकाबाई. राघोबा वडगाव न पाषाणास गे ाची बातमी घेऊन ा परत आ ा. माधवराव णाले, ‘‘आईसाहे ब, काकां ची ही ल णे बरी िदसत नाहीत.’’ ‘‘नाही, रे , माधवा! तु ा काकां नी इकडची शपथ दे ऊन सां िगतले, की पाषाणास जाऊन परत पु ाला येतो.’’ ‘‘परमे र करो आिण तसेच घडो.’’ एवढे च बोलून माधवराव महालाबाहे र गेले. पण तसे घडायचे न ते. आप

ाबरोबर

ाही मंडळींना परत पाठवून एकटे

एका घो ािनशी नमदातटी जा ासाठी राघोबां नी पाषाण सोडले. मंडळी पु ाला परतली. उलटणा या िदवसाबरोबर दररोज राघोबादादां ा हालचाली कानां वर येत हो ा. मिहपतराव िचटणीस, आबा पुरंदरे यां सारखी माणसे दादां ना िमळत होती. रामचं राव जाधवही ां ना िमळा ाचे वृ माधवरावां ा कानावर आले. ा बातमीने आनंदीबाईंची सवात कठीण थती झाली होती. ा माधवरावां ना णा ा, ‘‘माधवा, मी जाते. माझं तरी हे ऐकतात का, पाहते.’’ ‘‘नको, काकू. ाला काही अथ रािहलेला नाही. तुमचे मा िवनाकारण वासात हाल होतील.’’ ‘‘होऊ दे त! असं जग ापे ा तसं मेलेलं चां गलं. मी जाते. माझी जायची व था कर.’’ राघोबां ना आण ासाठी जरी आनंदीबाई गे ा, तरी राघोबा परत येतील, ही आशा कुणालाच न ती. आनंदीबाईंकडून जे ा काही वतमान कळले नाही, ते ा सारे िनराश झाले. लढाई अटळ, हे सा यां ना िदसून आले. माधवरावां नी ंबकराव, गोपाळराव, आनंदराव रा े, म ारराव होळकर, िपराजी नाईक, िनंबाळकर ा सरदारां ना पाचारण केले. ां ाकडून राजिन े ा शपथा घेववून माधवरावां नी सै ाची जुळवाजुळव कर ाची आ ा केली. दररोज येणा या सरदारां नी, ां ा तळां नी पु ाला छावणीचे प आले; आिण याच वेळी पु ाला, राघोबा िनजामाला िमळू न, मुरादखान आिण िव ल सुंदर यां ना घेऊन, पु ावर चाल कर ासाठी िनघा ाची बातमी आली. सै ा ा खचासाठी राघोबां नी पैठण े लुट ाचे समजले. सारे सरदार, मानकरी अ थ होते. माधवरावां चा संताप ा वातने भडकला. ते णाले, ‘‘आता काकां ची ह जहाली. आता कीयां बरोबर लढ ासाठी यवनाशी सलूख कर ात ते गुंतले. धमाचीही चाड रािहली नाही. ध ां ची!... गोपाळराव!’’ ‘‘काय, ीमंत?’’ गोपळराव पुढे झाले. ‘‘अ ाप आपली फौज हजर नाही. आप ा फौजेला नालबंद होऊन ये ाची आ ाप के गेली असताही एवढा उशीर का लागावा?’’ ‘‘मलाही ते कळे नासे झाले आहे .’’ गोपाळराव णाले, ‘‘विडलां नी खिलता पाठवला होता. ाचे उ र आले आहे . फौज ए ाना रवाना झाली असेल.’’ ‘‘असेल!’’ माधवराव गरजले, ‘‘असेल, होईल, ावर आपला भरवसा नाही. आ ी स र मोिहमेवर बाहे र पडणार!’’ गोपाळराव धीर ध न णाले, ‘‘विडलां चे प आले आहे . ात ते णतात, की आपले स ाचे ह ठीक नाहीत. काितकात चं हण आहे . चार दु हां ची युती आप ा राशीस आहे . मागशीषानंतर आपला जय िनि त आहे , असे होरार ां चे मत आहे .’’ माधवराव खदखदू न हसले. हसता हसता ते णाले, ‘‘गोपाळराव, घरचे ह उलटले, तेथे आकाशीचे ह आणखी काय करणार? जे

आमचं ायचं असेल, ते होवो. पण पु ावर जर िनजाम आला, तर संगातून सावरणेही कठीण होऊन जाईल. जेवढी िशबंदी आहे , ािनशी आ ी बाहे र पडणार. ंबकराव!” ‘‘आ ा, ीमंत.’’ ‘‘जे अ ाप हजर झाले नाहीत, ां ना आ ाप े पाठवा. आ ां ला वाटे त िमळ ाची आ ा करा. पुढ ा शु वारी आ ी ारीसाठी डे रेदाखल होत आहो, असे जाहीर करा!’’ माधवरावां ा ा घोषणेने माधवरावां ा प ीयां स एकच आनंद झाला. शु वारी सकाळी माधवराव मोिहमेची झालेली तयारी पाहत होते. ीपतीने माधवरावां चे सव सामान संदुकां त भ न ा डे याकडे रवाना के ा हो ा. म का ा पगडीला िह याचा िशरपेच शोभत होता. िहरवा दु शेला ीपतीने हाती धरला होता. ाचे टोक कमरे शी ध न माधवराव उभे होते. अ ं द, नीट घडी क न ीपती दु स या टोकाला उभा होता. त:भोवती िगर ा घेत घेत माधवराव ीपतीकडे जात होते. ेक िगरकीबरोबर दु शेला कमरे ला आवळला जात होता. दु शेला आवळला जाताच ीपतीने तलवार हाती िदली. ती कपाळी लावून माधवरावां नी आप ा दु शे ात खोवली. ां ची नजर दरवा ातून आत पाहत असले ा रमाबाईंवर खळली. माधवराव णाले, ‘‘या ना!’’ रमाबाईंचा चेहरा उतरला होता. ितचा काळजीने ापलेला चेहरा पा न माधवराव अ थ झाले. उसने हसू आणत ते णाले, ‘‘पती लढाईवर जाताना चेहरा स असावा.’’ रमाबाई हस ा. ते पा न माधवराव णाले, ‘‘छान! तूही आम ासारखे खोटे हसायला िशकलीस. मोिहमेवर बाहे र पडायचे टले, की कधी आ ी उदास झालो नाही. उलट, उ ाह असायचा. ा िद ी दरवा ातून थोरले पेशवे अटके ा मोिहमेवर बाहे र पडले, ा दरवा ातून भाऊसाहे ब िद ीचे त फोड ास बाहे र पडले, ा दरवा ातून पािनपतची मोहीम बाहे र पडली, ा िद जयी िद ी दरवा ातून आज आ ी बाहे र पडतो आहो. तेही श ूशी लढायला न े काकां शी. काय णत असेल तो दरवाजा! ावर वैरा ा ा तेजाने फडकणारा जरीपटका...” माधवराव बोलता बोलता थां बले. ां ा मुठी संतापाने आवळ ा हो ा. अंग थरथरत होते. रमाबाई णा ा, ‘‘आईसाहे ब वाट पाहताहे त.’’ ‘‘काय?’’ भानावर येऊन माधवराव णाले. ‘‘आईसाहे ब!’’ ‘‘हो! चला.’’ गोिपकाबाईं ा महालात माधवराव गेले. पूवािभमुख होऊन बसले. थरथर ा

हातां नी रमाबाईंनी ां ना ओवाळले. कोणी काही बोलत न ते. माधवराव उठले. गोिपकाबाईं ा जवळ जाऊन ां नी पाय िशवले. कसेबसे गोिपकाबाई णा ा, ‘‘माधवा, संभाळू न...’’ ‘‘मातु: ींनी काळजी क नये. आपण डो ां त पाणी आणू नये. ा कृ ाने घरा ाला व मराठी रा ाला कलंक लागेल, असं कृ आम ा हातून कदािपही घडणार नाही, याची खा ी बाळगावी. महाभारतापे ाही िबकट संगात आ ी पडलो असलो, तरी आप ा आशीवादाने व विडलां ा पु ाईने आ ी ातून त न जाऊ!’’

* ‘राघोबादादा फौजेसह नगरा ा बाजूने चालून येत आहे त.’ हे कळताच माधवराव आप ा फौजेिनशी राघोबां ना अडिव ासाठी बाहे र पडले. दादा- साहे बां चा मु ाम चारो ास असता माधवराव ा ापासून दहा कोसां वर पोहोचले व तेथे ां नी आपला तळ ठोकला. गोपाळराव पटवधन, ंबकराव पेठे, म राराव होळकर आदी मंडळी आपाप ा फौजां सह माधवरावां ा पाठीशी उभी होती. माधवराव आप ा डे याम े िवचारिविनमय करीत होते. ंबकराव पेठे णाले, ‘‘ ीमंत, घोडनदी हाच आपला मु आधार आहे . ित ा अलीकडे दादासाहे ब ये ा ा आत संधी साधून घेतली पािहजे.’’ ‘‘आमचाही तोच िवचार आहे .’’ माधवराव णाले. म ाररावां नी िवचारले, ‘‘मग उ ा पुढं कूच करायचं?’’ ‘‘ ाचसाठी आपण बाहे र पडलोय्! जे ायचं, ाचा एकदा सो मो होऊन जाऊ दे !’’ माधवराव णाले.

* पहाटे ला िशंग फुंकले गेले; आिण राघोबां ना धडक दे ासाठी माधवराव आप ा सै ािनशी बाहे र पडले. घोडनदी ा पा ावर दो ी फौजां ची गाठ पडली. पैलतीरावर राघोबा मोगल सै ािनशी उभे होते. नदी ा उतारावर. यु ाला तोंड लागले. दो ी बाजूंनी बाणां चा वषाव होऊ लागला. नदीला पाणी असताही उताराव न माधवरावां चे घोडदळ बेधडकपणे पुढे सरकले. ा धडकेने राघोबां ची थोडी पीछे हाट झाली. दादां ा तोफां ना माधवरावां ा तोफा ु र दे ऊ लाग ा; आिण सै ात एकच गोंधळ उडाला. दो ी बाजूं ा फौजा मागे हट ा आिण आपाप ा तळावर येऊन थडक ा. िदवस मावळ ावर लढाई थां बली आिण लढाईचा पिहला िदवस संपला. या लढाईत दो ी बाजूंची हानी झाली. माधवरावां ा बाजूचे नीळकंठराव पटवधन जखमी झाले.

रा ी तळावर एकच गडबड उडाली होती. लढाई ा अनुभवाने तळ िबथरला होता. आपाप ा डे यात सरदार मंडळी ा संगातून बाहे र पड ाचा िवचार करीत होती. पैलतीरावर राघोबां ना उभे ठाकलेले पािह ापासून माधवरावही बेचैन झाले होते. ां नी म ाररावां ना बोलावून आणले. ते णाले, ‘‘म ारबा, आज जरी आपला िवजय झाला असला, तरी मला आप ा बाजूचा िव ास येत नाही. काकां ा िव लढताना ा िजवास केव ा वेदना होतात, ते कसे सां गू?’’ ‘‘आ ी का ां ना ओळखत नाही? पण आप ाला संगाला तोंड दे ावाचून ग ंतर नाही. ीमंतां ची जर आ ा असेल, तर शेवटचा य क न पाहतो. कुणास माहीत, कदािचत दादासाहे बां ना पाझर फुटे लही!’’ माधवराव फे या घालीत णाले, ‘‘म ारबा, आपण य क न पाहायला हरकत नाही; पण वाटाघाटी- साठी आलो, ट ावर काका ह ा ा अटी घालायला मागेपुढे पाहणार नाहीत; आिण ा जर आ ी मा के ा, तर ां नी आम ावर िव ास ठे वून आ ां स साथ िदली, ते आ ां स काय णतील? ां चा िव ास बसेल आम ावर?’’ ‘‘नुस ा क ने ा का रात ीमंतां नी असा ास क न घेऊ नये. आपली कृती बरी नाही. आम ासारखे लाख गेले, तरी जोवर आपण उभे आहात, तोवर दहा लाख मागुती गोळा होतील. आिण बोलणी करायची, ती मानाची झाली, तरच! हवे ते कोण मा करील?’’

* माधवरावां ा तळावर ग क यां ची जाग लागत होती. पिल ां ा ोती वा याने भडकून फरफरत हो ा. तळावर ग क यां ची जाग सोडली, तर सारा तळ शां त होता. ढगाळले ा आकाशातून चं ीणपणे हसत होता. म रा उलटू न गे ावर म ारबा पेश ां ा डे यातून बाहे र पडताना िदसले. दो ी तळां वर म ाररावां ा फे या होऊ लाग ा. म ाररावां ा तळावरील लोकां ा िजवात जीव आला. एके िदवशी म ारबा िनरोप घेऊन आले : ‘‘माधवरावां नी तळ मागे हटवावा आिण मगच तहाची बोलणी सु करावीत.’’ िनरोप ऐकून गोपाळराव णाले, ‘‘ ीमंत, हा स ा आपण मा क नये.’’ ‘‘का?’’ ‘‘आप ा कुवतीचा अदमास घे ासाठी दादासाहे बां नी हा डाव टाकला आहे . अशा रीतीने अपमान क न घे ापे ा रणां गणावर मृ ू प रलेला बरा. सारे च काही आप ा िव िबथरले नाहीत. आ ी आप ा पाठीशी आहोत. जे होईल, ते होऊ दे !’’

‘‘तसे कर ात काय होणार, ाची आ ां ला पूण क ना आहे . मोगलां ा फौजेने काकां ची ताकद वाढिवली आहे . हा अिवचार केला, तर अकारण जी ह ा घडे ल, ाला मी जबाबदार राहीन. गोपाळराव, तळ उठ ाची तयारी करा आिण आळे गावाजवळ आपला तळ ठोका!’’ ‘‘पण, ीमंत...’’ ‘‘गोपाळराव, ही आमची आ ा आहे !’ ‘‘जशी आ ा.’’ मुजरा क न गोपाळराव डे याबाहे र पडले. घोडनदीचा मु ाम हलवून, माधवरावां चा तळ आळे गावाजवळ पडला. आळे गाव ा तळावर माधवराव म ारबां ा िनरोपाची वाट पाहत होते. आता ब तेक तह होणार, हे िनि त झा ासारखे होते. तळावर िन वहार नेहमी माणे सु झाले होते. धु ासाठी घोडी भीमेला जात होती. नदीवर ान क न सैिनक परतत होते. रा ा, डे रे, पाली केली जात होती. थंडी पडायला सु वात झाली होती. माधवराव डे या ा बाहे र उ ात उभे होते. ीपती ां ा शेजारी अदबीने उभा होता. घोडयां ा टापां चा आवाज ऐकून माधवरावां नी ितकडे पािहले. भरधाव वेगाने एक घोडे ार माधवरावां ा डे याकडे च दौडत येत होता. नजीक येताच माधवरावां नी घोडे ाराला ओळखले. ते गोपाळराव होते. घोडा थां बवून ां नी खाली उडी घेतली. ां ा हातात उघडी समशेर होती. ते धावत माधवरावां ा जवळ आले. ‘‘सरकार, घात झाला! मी सां गत होतो, ावर आपला िव ास बसला नाही...’’ धापा टाकीत गोपाळराव णाले. ां चा चेहरा घामाने िनथळत होता. ‘‘काय झालं? सां गा ना!’’ ‘‘दादासाहे ब चाल क न येताहे त!’’ ‘‘काय सां गता?...’’ ‘‘काय सां गू, ीमंत! आता वेळ नाही. जासुदाने आ ा हीच बातमी आणली. कोण ा णी दादासाहे ब गोटावर चाल क न येतील, ाचा नेम नाही!’’ माधवराव सु होऊन जाग ा जागी उभे होते. ां ा खां ावर हात ठे वून ां ना हालवत गोपाळराव णाले, ‘‘ ीमंत! आपण थां बू नये. छावणी िव ळीत आहे . ती एक क न मुकाबला करायला वेळ नाही. आपण ीपतीला घेऊन सुरि त थळी जावं! मी तोवर दादासाहे बां ना थोपिव ाची िशक करतो!’’ माधवराव ख पणे हसले. गोपाळरावां ा खां ावर हात ठे वून, ां ा डो ाला डोळा दे त माधवराव णाले, ‘‘गोपाळराव! मी पळू न जाऊ? तु ां ला मृ ुमुखी टाकून? तेवढे मोलाचे आयु रािहले नाही. तु ी जा. तळ जागा करा. आ ी तोवर तयार होतो. जे ायचे असेल, ते होऊ दे !’’ ‘‘पण, ीमंत...’’ ‘‘जा, टलं ना? आता वेळ नाही!’’

माधवराव डे याकडे परतले. तळावर एकच गडबड उडाली. नौबत झडू लागली. िशंगां चा आवाज उठू लागला. नौबत ऐकून भीमातीरी ानाला गेलेले सैिनक तळाकडे धावत सुटले. घो ावर खोिगरे करकचून आवळली जाऊ लागली. दगडी चुलींवर चढवलेली भां डी तशीच टाकून मुदपाकखा ाचे लोक आपले सामान आव न आपाप ा पालीतून ाणर णासाठी धावू लागले. बु गां चा तर पायपोस रािहला नाही. गोपाळराव तळा ा चारी बाजूंनी िनसटू पाहणा या लोकां ना थोपिव ाची िशक करीत होते. माधवराव आप ा डे यात कपडे क न तयार होते. ीपतीने पुढे केलेली तलवार ां नी दु शे ात खोवली, आिण ाच वेळी घो ां ा टापां चा आवाज, ‘हर हर महादे व’ची अ घोषणा कानां वर पडली. माधवरावां नी ानातून आपली तलवार सरकन उपसली आिण ीपतीला ते णाले, ‘‘चल, ीपती!’’ डे याबाहे र उ ा असले ा घो ावर माधवरावां नी मां ड टाकली. ीपती आप ा घो ावर ार झाला. तळाव न माधवरावां चा दौडणारा घोडा पाहताच सैिनकां ना प आला. पाहता पाहता माधवरावां ा मागोमाग हजारो ार दौडू लागले. गोपाळराव पटवधन आप ा तुकडीसह माधवरावां ना येऊन िमळाले; पण ा वेळी दादासाहे बां नी तळ गाठला होता. समु ाची लाट यावी, तसे दादासाहे बां चे घोडदळ बेलगाम होऊन, गजना करीत तळावर कोसळले. ा लाटे ा पिह ा धडा ानेच आळे गाव ा तळाची ससेहोलपट झाली. उराला ऊर िभडले. तलवारी ा कणककश खणखणाटात आत िकंका ा वातावरण भेदू लाग ा. घो ां ा टापां खाली माणसे चगरली गेली. ा धडा ातून साव न माधवराव आप ा तुकडीिनशी तुटून पडले. कोण, कुठे आिण कुणाशी लढतो आहे , ाचा अंदाज लागेना. हर िदवसापासून ते िदवस मावळे तोवर यु चालले, पण यु संप ाचे ल ण िदसेना. माधवरावां चा नाइलाज झाला. श होती तेवढी फौज घेऊन ां नी भीमा गाठली आिण रातोरात भीमा उत न पाठीमाग ा छावणीत दाखल झाले. रा भर सैिनक येत होते. जखमींची दे खभाल माधवराव करीत होते. थकले-भागलेले माधवराव आप ा तंबूसमोर येऊन बसले. दव पडत होते. सा या तळाला उपास घडला होता. भलीमोठी शेकोटी धडाडत होती. आकाशाकडे िजभ ा चाटीत जाणा या ित ा ाळा माधवराव उदासपणे पाहत होते. सारे सरदार माना खाली घालून उभे होते. गोपाळराव पुढे झाले. ‘‘ ीमंत!’’ माधवरावां नी मान वर केली. माधवरावां चा चेहरा पाहताच गोपाळरावां ना अ ू आवरे नात. हातां ा ओंजळीत तोंड लपवून ां नी ं दका िदला. एक दीघ िन: ास सोडून माधवराव णाले, ‘‘गोपाळराव, तु ी शथ केलीत. यशापयशाची छाननी करणं आप ा हाती नाही. आ ी सगळी प र थती जाणतो. आता अिधक अनथ ओढवून घे ात हशील नाही. आ ी उ ा काकां ा ाधीन होणार!’’

‘‘मी पण आप ाबरोबर येतो.’’ पटवधन णाले. ‘‘नको! मा ाबरोबर कोणी नको. उ ा मी एकटाच जाणार!’’

* माधवराव शां तपणे पोशाख करीत होते. पां ढरा शु रे शमी अंगरखा ां नी घातला होता. पायां त सुरवार होती. डो ावर पागोटे होते व ावर मो ां चा िशरपेच व झुरमु ा लावले ा हो ा. एकवार िशरपेच नीट ाहाळू न ां नी पागोटे घातले. कमरे भोवती िकनखापाचा ब ा गुंडाळ ावर ीपतीने िदलेली तलवार ब ात न खोवता ां नी ती तशीच डा ा हातात घेतली. िबचवा ब ात खोवला आिण दु शेला डा ा हातावर माधवराव णाले, ‘‘चला!’’ ीपती ा पाठोपाठ माधवराव डे याबाहे र आले. ां चा चेहरा गंभीर िदसत होता. मान ताठ होती, चाल ातला बाब िकंिचतही कमी झालेला न ता. डे याबाहे र दोनशे घोडे ार स होते. सरदार मंडळी जमली होती. ब तेकां चे डोळे पाणावले होते. माधवराव येताच सा यां नी मुजरे केले. ां चा ीकार क न, माधवरावां नी पां ढरा शु घोडा हाती ध न उ ा असले ा मोत ाराला खूण केली. घो ावर तां बडया मखमलीचे खोगीर आवळले होते. ा ा उज ा पायातील चां दीचा तोडा राजिच दशवीत होता. घोडा समोर आ ावर माधवरावां नी लगाम हाती घेतला. इत ात ि ंबकमामा पुढे झाले. भर ा आवाजात ते णाले, ‘‘ ीमंत, मी येतो!’’ ‘‘कशाला? नको! मामा, आ ी बोलणी करायला जात नाही. शरणागती प रायला जात आहोत. आपण तळावर दे खरे ख ठे वा! ां ना तळ सोडून जायचे असेल, ां ना जाऊ दे !’’ एवढे बोलून माधवराव घो ावर ार झाले. पाठोपाठ ीपतीही आप ा घोडयावर ार झाला आिण मंदगतीने घोडी चालू लागली. पाठोपाठ दोनशे घोडी जात होती. आकाशात म ा ीचा सूय तळपत होता. माळाव न माधवरावां ची ारी ीबाहे र जाईपयत सारे सरदार पाहत होते. माधवराव िदसेनासे होताच खाल ा मानेने सरदार मंडळी आपाप ा डे यात परतली.

* आप ा डे यात राघोबा मखमली लोडाला टे कून बसले होते. डे रा श होता. डे या ा मध ा चौकातील चारी दरवा ां वर िचकाचे पडदे होते. उं ची आलवणाची तां बडी झालर चौका ा चारी कडां नी िफरवली होती. जा ाचा भारी गािलचा बैठकीवर अंथरला होता. राघोबां ची ारी खुशीत िदसत होती. शेजारी पुरंदरे , बापू ही मंडळी बसली होती. राघोबा णाले,

‘‘काय, बापू! कालचा बेत कसा झाला?’’ ‘‘काही िवचा नका! पुरंदरे सां गत होते, सारी छावणी बेसावध!... पळता भुई थोडी झाली!’’ पुरंदरे हसत णाले, ‘‘अहो बापू, शु धोतरां ची िपतां बरे झाली. आहात कुठं !’’ ा कोटीने राघोबादादा डो ां त पाणी येईपयत हसले. मां डीवर मूठ मारीत ते णाले, ‘‘आज सायंकाळपयत वाट पा . नाही तर शेवटचा माग आहे च!’’ ‘‘छे ! आता काय ते लढतात! तळावर ीमंतां बरोबर मामा, गोपाळराव हे तरी रािहले असतील, की नाही, याची शंका आहे ! बाजारबुण ां कडून का अशी लढाई होते?’’ बापू णाले. गंगोबा धावत डे यात िशरले. राघोबां नी िवचारले, ‘‘काय, गंगोबा? धावत का आलात?’’ ‘‘ ीमंत, पंख असते, तर उडत आलो असतो. ीमंत माधवराव पेशवे खु जातीिनशी िवजयी रघुनाथराव पेश ां ा भेटी व खाली मान घालून येत आहे त!’’ ‘‘कोण माधव येत आहे ? इकडे ? तु ी पािहलंत?’’ ‘‘आपण पाहावं ना! सारी छावणी आप ा ध ाचे यश पाहते आहे !’’ राघोबा गडबडीने उठले आिण डे याबाहे र आले. ां नी पािहले, ते ा उज ा बाजू ा टे कडीव न माधवराव येत होते. दोनशे घोडी बरोबर असूनही ां ा टापां चा आवाज यावा तसा येत न ता. अ ंत मंद गतीने ती घोडी उतरत होती. ‘‘बापू, पाहा, िमजास कशी एका झट ात उतरली, ती!’’ ‘‘ ीमंतां ना अनुभव नाही! वय लहान. ते शरण आले, हा खरोखर ां नी शहाणपणा केला आहे . दादासाहे बां नी सां भाळू न ावं!’’ बापू णाले. माधवराव पेशवे छावणीत िशरले होते. बेडर नजरे ने ते पाहत होते. ां ची मान ताठ होती. छावणीतून दादासाहे बां ा डे याकडे जात असता छावणीतील सैिनक आ याने आिण कुतूहलाने माधवरावां ाकडे पाहत होते व माधवरावां चा घोडा नजीक येताच नकळत मुजरे करीत होते. ा मुज यां चा ीकार करीत माधवराव पुढे चालले होते. राघोबां चा डे रा िदसू लागताच माधवरावां नी उजवा हात वर क न इशारत िदली. ासरशी पाठीमागचे घोडे ार थां बले. माधवराव घो ाव न उतरले. तलवार हाती ध न, शे ाची घडी नीट क न, ां नी आजूबाजूला पािहले. शेजारी उ ा असले ा सैिनकाला ां नी खूण केली. तो जवळ येताच ा ा हाती घोडा दे ऊन ते डे याकडे चालू लागले. पायां त करकरणा या चढावां खेरीज सव िन: शां तता पसरली होती. माधवराव समो न येत आहे त, हे पाहताच राघोबा वळले आिण आप ा डे यात िशरले. डे याबाहे र गंगोबा खाली मान घालून उभे होते. बापू के ाच बाजूला झाले होते. माधवरावां नी गंगोबां कडे पािहले, पण गंगोबां ना मान वर क न बघायचे धाडस झाले

नाही. माधवरावां नी चढाव काढले आिण िचकाचा पडदा दू र क न ते डे यात गेले. बाहे र चढावां जवळ ीपती पुत ासारखा उभा होता. राघोबा पाठ िफरवून उभे होते. गरकन ते वळले. माधवरावां नी मुजरा केला. ‘‘कोण? ीमंत माधवराव पेशवे? काय आ ा आहे आपली?’’ ‘‘काय? आ ी शरणागतीऽऽ....’’ माधवरावां ना पुढे बोलवेना. ‘‘शरणागती! आिण आपण?’’ राघोबा मो ाने हसले, ‘‘आमचा बंदोब कर ासाठी ख ा फौजेने िनघालेले पेशवे आम ापुढे शरणागतीला येतात? आ य!’’ ‘‘काका!’’ ‘‘पुरे करा ही बोलणी! जे ा तु ी आम ासमोर लढाईला उभे रािहलात, ते ाच चुल ा-पुत ाचे नाते संपले!’’ ‘‘तसं आपण समजत असाल! मी नाही तसं समजत. काका, आपण पु ा न जर िनघून आला नसता, तर हे घडलं नसतं!’’ ‘‘बरोबर आहे ! कसं घडणार? आ ी बंिदवासात पडलो असतो ना!’’ ‘‘काका, मी सां गायला गेलो, तर पटायचं नाही आप ाला. ती ही वेळही न े !’’ ‘‘लौकर आप ा ानी आलं, हे आमचं भा ! आपण कोणती अट घेऊन आला आहात, ते एकदा आ ां ला कळू दे !’’ ‘‘काही अट नाही, काका! शरण आले ाला अट कुठली? जी आ ा होईल, ितचं पालन करणं, ापे ा जा काही नाही!’’ राघोबां चा आप ा कानां वर िव ास बसत न ता. माधवरावां ाकडे ते रोखून पाहत होते. माधवरावां ा चेह याकडे पाहताच एक सणक ां ा दयात उठली. ते कासावीस झाले. गुदमरले ा आवाजात ते णाले, ‘‘काय णता? आ ां ला नाही खरं वाटत!’’ माधवरावां चे ओठ थरथरले. एकवार ां नी अंथरले ा बैठकीकडे पािहले आिण दु स याच णी आपले पागोटे काढू न ा गािल ा ा म भागी अलगद ठे वले. दाराशी असलेले राघोबां चे जोडे उचलून छातीशी कवटाळत ते णाले, ‘‘काका, हा पेश ां चा िशरपेच- ाचा अपमान होऊ नये, णून गािल ावर ठे वला आहे , नाही तर तो आप ा पायां शी ठे वला असता; आिण आपले जोडे उराशी कवटाळले आहे त!’’ राघोबा िकंचाळले, ‘‘माधवा! काय करतोस हे ? टाक ते जोडे !’’ ‘‘ ात लाज वाटत नाही मला. तु ी माझे काका, विडलां त आिण आप ां त मला के ाच भेद वाटला नाही आिण विडलां चे जोडे छातीशी कवटाळले, न े , िशरावर घेतले, तर ात लाज कसली? काका, आप ा मज माणे ा िशरपेचाची व था करा. पेशवाईचे हवे तर रा करा. मला हवी ती िश ा ा; पण आपसां तील कलहासाठी िनजामासार ा िपढीजात श ूला घरात आणू नका! एवढी एकच ाथना कर ासाठी मी आज आपले जोडे हाती घेऊन उभा आहे . आता तारा वा मारा!’’

डो ां त पाणी तरारलेली, उघडीबोडकी, हाती जोडे घेऊन उभी असलेली माधवरावां ची मूत पा न राघोबां ना भडभडून आले. आवेगाने ते पुढे झाले. ां नी ते जोडे िहसकावून घेऊन दू र फेकून िदले आिण माधवरावां ना आप ा िमठीत कवटाळले. राघोबां ा डो ां तून पडणारे अ ू माधवरावां ा म कावर पडत होते. राघोबां ा िमठीतून मु झा ावर माधवराव रािहले. राघोबा णाले, ‘‘माधवा! काही काळ बोलू नकोस. आता तळावर माघारी जा. आ ी सं ाकाळी आमचा तळ हलवतो आिण तु ा तळावर येतो. ितथे िनि ंतपणे बोलू. जा, काही क नको!’’ माधवराव मुजरा क न माघारी वळले. राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा, तू पागोटे िवसरलास!’’ ‘‘िवसरलो नाही, काका! मु ाम ठे वले!’’ माधवरावां नी पाऊल उचलले, तोच श कानां वर आले, ‘‘थां ब.’’ हाती पागोटे घेऊन राघोबा जवळ आले. माधवरावां ा म की पागोटे बसवीत असता ां चे ल माधवरावां ा अंगर ाकडे गेले. ां ा पां ढ या शु अंगर ावर छातीजवळ मातीचे डाग पडले होते. ते झटकून राघोबा णाले, ‘‘बघ, तु ा अंगर ावर डाग पडले!’’ ‘‘रा दे , काका! ते डाग झटकून जायचे नाहीत!’’ —आिण झरकन वळू न माधवराव डे याबाहे र पडले.

* राघोबादादा झा ा कारावर अ थ होऊन िवचार करीत असता, बापू आत आले. राघोबा गिहवरले ा आवाजात णाले, ‘‘बापू!’’ ‘‘दादासाहे ब, मी बाहे रच उभा होतो! सारी बोलणी ऐकलीत मी!’’ ‘‘काय क मी! माधवाला समोर पािहलं, की नानाची आठवण येते. ऊर भ न येतो. सारं िवस न ाला िमठीत घेत ाखेरीज चैन पडत नाही िजवाला!’’ ‘‘आपला भाव पडला ेमळ; पण राजकारणात हे चालत नाही. भावनेला राजकारणात थान नाही, दादासाहे ब! आपणच असे वागू लागला, की आम ासार ां ची भारी कुचंबणा होते. अकारण वाईटपणाचे तेवढे आ ी धनी होतो!’’ ‘‘मा ा जागी तु ी असतात, तर हे च केलं असतंत!’’ ‘‘होय! कदािचत तसंही घडलं असतं; पण प रणाम िभ झाले असते!’’ ‘‘ णजे!’’ ‘‘पु ावर चालून जा ाचा ीमंतां चा मनसब होता, ाकडे दु ल होतंय्, एवढं च

सां गावंसं वाटतं.’’ ‘‘मग आता रािहलंय् का? माधवानं पेशवाईचा िशरपेच आप ा पायां शी टाकला आहे , तो के ाही आ ी म की धारण क शकणार नाही, असं का वाटतं तु ां ला?’’ ‘‘छे ! ात शंका नाही; पण तसं केलंत, तर ती घोडचूक होईल!’’ ‘‘का? कोण आडवणार आहे आ ां ला?’’ ‘‘दादासाहे ब, काळ आला, तरी अजून वेळ आली नाही. ीमंत माधवरावां ाब ल अजून लोकां ा मनां त आदर आहे . नानासाहे बां ची आठवण अजून िवसरली गेलेली नाही. होळकर-िशं ां चा पािठं बा िनि त ायचा आहे आिण माधवरावां ा मज तले सरदार अजून बलव र आहे त.’’ ‘‘मग काय करावं णता?’’ काही न सुचून राघोबा णाले. ‘‘माधवरावां ना पेशवेपदावर ठे वून सारी स ा आप ा हाती ा आिण आपली वाट थम िन ं टक बनवा. ाचं सारं खापर आपोआप माधव- रावां ाकडे जाईल. जय िमळवूनही माधवरावां चं पेशवेपद कायम ठे व ाब ल जा ध वाद दे ईल. हा माझा ामािणक स ा आहे .’’ राघोबा िवचारात पडले. णभराने हसत ते णाले, ‘‘बापू! आ ां लाही माणसाची पारख आहे . उगीच आ ी आप ासारखी माणसं पदरी बाळगली नाहीत! पारगावावर तळ हलव ाची व था करा!’’

* —आिण दु स या िदवशी पारगावावर माधवराव व राघोबादादां ा सै ां चे एक तळ पडले. राघोबां ा डे यात वाटाघाटी सु झा ा. माधवरावां ा संपूण शरणागती- मुळे गोपाळराव व ंबकराव उि होऊन, माधवरावां ची आ ा घेऊन माघारी िफरले. पारगाव ा तळावर माधवराव एकाकी आ ा संगाला तोंड दे ऊ लागले. राघोबां ा डे यात माधवराव हजर झाले. बापू, गंगोबा, म ारबा, पुरंदरे ही मंडळी तेथे जमली होती. म ारबां नी बोल ाला तोंड फोडले, ‘‘दादासाहे ब, पुढे कसे काय?’’ ‘‘म ारबा, माधवाशी आमचे का वैर आहे ? तो मला मुलापे ाही ि य आहे . ाचे वय लहान. ा ा हातून चुका झा ा, तरी ा आ ीच सोस ा पािहजेत. ाला शहाणा क न, तो रा कारभार सुरि तपणे चालवू लागला, दौलत सां भाळू लागला, की आमचे कत झाले. मग आ ी कुठे ही गंगातीरी उव रत काल काढू .’’ ‘‘खरं आहे !’’ बापू णाले, ‘‘ ीमंतां ना हाताशी ध न रा कारभार कर ातच दादासाहे बां ना भूषण आहे !’’ ‘‘कसं लाख बोललात!’’ म ारबा णाले. ‘‘ते ा आमचं णणं असं, की माधवानं यापुढं आम ा स ानं जावं.

सखारामबापू कारभार बघतील. आमचा माधवावर राग नाही; पण ां ा िशकवणीनं माधव या फंदात पडला, ा फंदिफतुरां ची आ ी मुळातच गय करणार नाही! आ ी ते बोलतो!’’ ‘‘पण, काका, मी कुणाचं काही ऐकूनऽऽ...’’ ‘‘चूप, माधवा, तू शरणागत आहे त, हे िवस नकोस... आिण शरणागताला मत नसते!’’ माधवरावां नी चमकून राघोबादादां ाकडे पािहले. राघोबा बोलत होते, ‘‘या घरभे ां ा स ामुळे आ ां ला घरातून िनघून िनजामाशी सलोखा करावा लागला. ते आम ा संगात आप ा मै ीला जागले आिण आम ा साहा ासाठी धावून आले. आ ां ला ां ची समजूत घालून पाठवायला हवे. ासाठी ा मुलुखाला पारखे ावे लागले, ाचीही जबाबदारी पयायाने माधवावर अस ाने ाने ा सलुखाला मा ता ावी.’’ काही ण थां बून माधवराव णाले, ‘‘जशी आ ा!’’ ‘‘बापू!’’ राघोबा णाले, ‘‘मुरादखानां ना व िव ल सुंदरां ना आमचा सलूख झा ाची बातमी कळवा आिण ां ना मानानं आम ा तळावर घेऊन या. ीमंत माधवराव पेशवे ां ना येथेच भेटतील!’’ म ारबा णाले, ‘‘आपण स ा हाती घेतलीत, हे ठीक केलेत. आप ा हाती ीमंत सुरि त आहे त, हे आ ी जाणतो. आता आपण उभयता आनंदाने पु ास जावे. आ ां लाही परत ाची आ ा ावी.’’ ‘‘म ारबा, आप ाला तसे जाता येणार नाही. आ ी ा े रकरां ना खिलते पाठवणार आहोत. रा ाची घडी व थत बसवूनच आ ी पु ाला जाणार! िनजामां ना सलूख क न माघारी पाठिवले, की आपण माघारी िनघायचे आिण या वेळी परत ा ा गो ी काढता?’’ ‘‘जशी आ ा! मला या बेताची क ना न ती.’’ म ारबा िवचारात पडून णाले. ‘‘बापू, उ ा मुरादखान येतील. ां ची व था चोख झाली पािहजे, हे ानात ठे वा!’’ दु स या िदवशी मुरादखान आला. वाटाघाटी झा ा आिण पाठोपाठ िनजाम दाखल झाला. उदगीर ा लढाईत िजंकलेला मुलूख आिण दौलताबादचा िक ा दादासाहे बां नी िनजामाला दे ऊन टाकला. या सा या वाटाघाटींत माधवरावां ना मन ी मन ाप झाला. ां ा राने पु ा उचल खा ी. ते आप ा डे यात पडून रा लागले. एके िदवशी सायंकाळी माधवराव डे यात बसले होते. समया तेवत हो ा.

चौरं गावर िलिह ाचे सािह होते. माधवराव चौरं गाजवळ गेले. ते लेखनसािह पा न ां ना गोिपकाबाईंची ती तेने आठवण झाली. आप ा आईला प िलिह ास ते अनेक वेळा बसले होते; पण काय िलहावे, हे न कळू न ां नी ती प े तशीच अधवट सोडून िदली होती. मनाचा िह ा क न ते चौरं गाजवळ बसले. ां नी कलम शाईत बुडिवले आिण कागद समोर घेतला. डे या ा दाराशी ीपती पहारा करीत उभा होता. माधवरावां नी आप ा अंगावर शालजोडी घेतली होती. ते आप ा वळणदार अ रात गोिपकाबाईंना प िलहीत होते : ‘‘विडलीं बालका ा िनरं तर प ीं संभाळ करावा. यानंतर इकडील संग. एक कार जहाला, णोन विडलीं िच ीं उदासवृि धरली णून ऐिकल. ास सदै व काळ सारखा असतो असा अथ नाही. ा समयीं ज होणार त होत ास इलाज काय? ुत विडलीं समय ा झाला आहे . ां स बर णून गोड िदसे त कराव. वाईट न दाखवाव, उदास न ाव. आ ीिह कालावर ी ठे वून उ म िदसेसारखा डौल धरीला आहे . विडलीं कोणे गो ीिवषयीं उदासवृि ध न लौिककां त वाईट न िदसे त कराव. आ ी ऐंकतो की, आपण एखादे थलीं चार िदवस जाऊन राहणार, ास ही गो विडलीं एकंदर न करावी, असे झािलयासी येथील संगास ठीक पडणार नाही. सखारामपंत आबा येत असतां ना आ ां शीिह बरे च असतात; परं तु गुंतले आहे त.’’ माधवरावां नी कपाळीचा घाम पुसला. पु ा कलम उचलले, तोच बाहे र पावले वाजली. ां नी वर पािहले. ीपती गडबडीने धावत आत आला आिण णाला, ‘‘सरकार!’’ ‘‘काय आहे ?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘सरकार, घात झाला! चारी बाजूंनी गारदी येत आहे .’ ‘‘गारदी?’’ माधवरावां नी पािहले. ीपती हातात नंगी तलवार घेऊन उभा होता. तो पुरा भेदरला होता. माधवराव हसले आिण णाले, ‘‘ ीपती, थम ती तलवार ान कर आिण थपणे दाराशी उभा राहा! काही जरी झालं, तरी पु ा तलवार ानाबाहे र काढू नकोस, ही माझी तुला स ताकीद आहे !’’ ीपतीने हताशपणे तलवार ान केली. गोंधळले ा अव थेत तो दरवा ापाशी जाऊन उभा रािहला. माधवरावां ा डे या ा आजूबाजूला गार ां ा चौ ा उभार ा जात हो ा. ां चा गोंगाट कानी पडत होता. माधवरावां नी कलम उचलले आिण अधवट रािहलेले प पुरे करायला ारं भ केला : ‘‘...कारभारी यां चे पेचामुळे आमचे दौलते ा तणावा तुटत चाल ा. पिह ापासून रा खले असते तर सविह आपापला कारभार क न लगामीं राहते. ते नस ामुळ सव मुलूख बुडाला. लोक िफतूर ब त झाले. ध ाच

वजन रािहल नाही. श ू बलव र झाले; तरी पैसा असता तरी सविह गो ी इतकेिह पेच संभाळू न नीट हो ा. ास पैसा नाही. फौज कशावर ठे वावी? फौज नाहीं तर दौलत कशी राहणार? अस बारीक बारीक पाहतां सार अवघड आहे . आतां गो ी जहा ा आहे त ाच गो ी ीस असा ा. येणक न पार लागेल तो लागेल. नासले ास दु सरे झाले तरी अगदीच नासेल. या व झाल त उ म आहे . एक िवचार असावा. तो आहे च. प रणाम लावणार ई र समथ आहे च. विडलां च पु आहे .’’ प पुरे होताच प ावर वाळू टाकून ां नी ती झटकली. प व थत सुरळी क न ठे वले आिण ते उठले. पलंगाकडे जाता जाता ते णाले, ‘‘ ीपती, अरे वे ा, गार ां चे पहारे बसले, णून एवढा िभतोस? िकती आहे त गारदी?’’ ीपती णाला, ‘‘सरकार, बाहे र येऊन तर पाहा! डे या ा चारी बाजूंना गार ां ची गद झाली आहे . सहज हजारा ावर असतील!’’ ‘‘मग ात एवढी िचंता करायचं कारण काय? आ ी सामा नसून आ ां ला फार मह आहे , याचे ते ोतक आहे .’’ अंगावर पां घ ण ओढू न घेत असता माधवराव णाले, ‘‘आिण, ीपती, जेथे शेकडो गार ां चे पहारे बसले, तेथे एकटा ीपती कसा पुरा पडणार? आ ी झोपतो. तूही झोप!’’ रा वाढत होती. तळावर ग क यां ा जागेखेरीज जाग न ती. माधवराव मा जागे होते. मन ापाबरोबर अंगात र चढत होता.

* आळे गाव आता रणां गण न राहता राजकारणाचा अ ा बनला होता. माधवरावां चे साथीदार गोपाळराव, ंबकराव माधवरावां चा पराभव होताच भयाकुल होऊन परत गेले होते. तळावर रािहले होते, ते राघोबां ना िमळालेले सरदार, िनजामाचे साथीदार. माधवरावां ावर स पहारा होता. पेशवे णून ां चे बा ले पुढे केले जात असले, तरी सव स ा राघोबां ा हाती आहे , हे सारे ओळखून होते. माधवरावां नी उर ा नाना फडिणसां नाही गोिपकाबाईं ाकडे पाठवून िदले होते. ते पूणपणे एकटे पडले होते. िदवस उलटत होते. िनजाम व पेश ां ा तळां चा मु ाम उठत न ता. दररोज राघोबा, िव ल सुंदर ां ा भेटीगाठी होत हो ा. होळकर, गायकवाड, जानोजी भोसले म थी करीत होते. मेजवा ा झडत हो ा. राघोबां चा िवजयो व दो ी छाव ां तून चालू होता. एके िदवशी सं ाकाळी राघोबादादा माधवरावां

ा डे याकडे आले. राघोबादादा

येताना िदसताच पहा यावर असले ा गार ां चे मुजरे झाले. ां चा ीकार क न राघोबादादा डे यात आले. माधवराव बैठकीवर बसले होते. राघोबादादा आत येताच णाले, ‘‘माधवा, कृती कशी आहे ?’’ ‘‘ठीक आहे , काका! गे ा चार िदवसां त र नाही.’’ ‘‘माझा तोच अंदाज होता. आप ाला उ ा िशकारीला जायचं आहे .’’ ‘‘िशकार?’’ ‘‘हां ! िनजामअलींचे खास आमं ण आहे .’’ ‘‘काका, आ ी आलो नाही, तर नाही का चालणार?’’ ‘‘मी णेन, ा ा उलट सारं करायचं, असं का ठरवलं आहे स? आ ी िनजामअलींना, तु ी याल, णून वचन िदलं आहे .’’ ‘‘पण काका...’’ ‘‘माधवा, ही िवनंती न े , आ ा करीत आहे . उ ा ात:काली तयार राहा. िनजामाकडून वद आली, की िनरोप पाठवीन. समजलं?’’ ‘‘हो, काका!’’ माधवराव णाले. राघोबादादा गेले. माधवराव िवचारात इकडे ितकडे येरझा या घालीत होते. तळावर थंडी उतरत होती. ीपतीने जे ा हाक मारली, ते ा माधवराव भानावर आले. ीपती शाल घेऊन उभा होता. ती शाल अंगावर घेत माधवराव णाले, ‘‘तू ऐकलंस ना?’’ ‘‘जी!’’ ‘‘उ ा आमचे पोशाख काढू न ठे व. वेळ होता कामा नये. िवनाकारण चारचौघां त शोभा नको.’’ ‘‘ह ारं कोणती ायची?’’ माधवरावां नी हसून ीपतीकडे पािहले व ते णाले, ‘‘जेवढी शोभेची असतील, तेवढीच. आता ह ारे बाळग ाचा अिधकार आमचा नाही.’’ सकाळी माधवराव िशकारीसाठी खास पोशाख क न तयार होते. ीपती उगीच येरझा या घालीत होता. उ े चढत होती. ीपती आला आिण णाला, ‘‘सरकार, वद आलीय्!’’ ‘‘ठीक! आ ी येतो आहो, णून कळव. आमचे ार आिण घोडे तयार ठे व.’’ माधवरावां नी कमरे ला तलवार लावली. पगडी नीट केली आिण ते डे याबाहे र आले. ीपतीने जरी-मोजडी पुढे सरकवली. ती पायां त चढवून होईपयत डे या ा समोर घोडी हजर झाली. माधवरावां नी पां ढ या घो ावर मां ड टाकली. पाठोपाठ ीपती आप ा घो ावर ार झाला. रखवालीचे ार मागून येत होते. माधवरावां नी वळू न पािहले. ा ारां बरोबर धनु बाणां नी स असलेले गारदीही येत होते. माधवराव राघोबां ा तळाकडे जात होते. राघोबां ा डे यासमोर अनेक ार

उभे होते. राघोबादादा ा ारां ा म े िदसत होते. ां ा पगडीला िह यां चा िशरपेच लकाकत होता. माधवराव जवळ जाताच राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा! मी तुझीच वाट पाहत होतो, चल!’’ ा इशारतीबरोबर सारी घोडी सुटली. पुढे राघोबा दौडत होते. ां ाबरोबर माधवराव जात होते. मागे होळकर, गायकवाड, िशंदे, िबनीवाले आपाप ा पथकासह दौडत होते. समोर ा तळावर िनजामाचा शाही तळ पडला होता. ा तळा ा छावणीतून दीड-दोनशे ार दौडत बाहे र पडले. पिह ा भेटीतच माधवरावां नी िनजामाला कृतीचे कारण सां िगतले आिण सारे िशकारीसाठी िनघाले. िहर ागार िपकां चे तुरळक िठपके िदसत होते. मधूनमधून िदसणारी आं ाची डे रेदार झाडे , रानां तून उठलेली बाभळीची झाडे सोडली, तर सारा मुलूख मोकळा िदसत होता. उ चढत होते. िशकारीसाठी िनि त केलेली जागा जवळ येत होती. मुरादखान आप ा पथकासह िनजामा ा सामोरा आला. सारे थां बले. िशकारी ा मैदानाची सा यां ना क ना िदली गेली. ारां ची पथके पाडली गेली. िनजामअ ी ा समवेत राघोबादादा गेले. होळकरां नी िव ल सुंदरां ची सोबत गाठली. माधवराव िशकार करणार नस ाने मुरादखानाने ां ना एक टे कडी सुचिवली. तेथून िशकार िदसणे श होते. माधवराव आप ा टे कडीकडे जाऊ लागले. टे कडीवर एक रामकाठीचे उं च गेलेले िहरवेगार झाड होते. ा ा तुरळक सावलीत माधवरावां चा घोडा थां बला. ीपती व इतर ार अदबीने आजूबाजूला उभे होते. सव शां तता पसरली होती. माधवरावां ना तेव ा रपेटीने घाम आला होता. तो पुसून ते समोर पा लागले. सव शां तता पसरली होती. कोसभर आवार अगदी िनमनु िदसत होता. हळू हळू चारी बाजूंनी हालचाल िदसू लागली. माधवरावां नी ीपतीला खूण केली. ीपती पुढे झाला. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, माझी दु ब ण दे .’’ ीपतीने दु िबणीची पेटी उघडली आिण ती नळी माधवरावां ा हाती िदली. ितची िभंगे पुसून माधवरावां नी ती डो ां ना लावली. दू र टे कडीवर िहरवी छ ी िदसत होती. इतर टे क ां व नही ार िदसत होते. सारा मुलूख िनरखीत माधवरावां ची ी चौफेर िफरली आिण ां नी डो ां ना लावलेली नळी काढली. नकळत माधवराव ीपतीला णाले, ‘‘ ीपती, िशकारीची सव तयारी झाली, बघ. पण िशकार के ा सु होणार?’’ ‘‘आता होईल, जी. ो खालचा मुलूख हाय का ाई, ो शाळू हाय. ते रामकाठीचं बन हाय. ात कुठं तरी हरणं अस ाल.’’ ीपतीचे एवढे बोलणे होते, न होते, तोच चारी टे क ां व न एकापाठोपाठ िशंगां चा आवाज उठला. माधवरावां नी परत दु ब ण नजरे ला लावली. नळी पूणपणे लां ब करताच मधला भाग पणे िदसू लागला. ा आवाजा ा भीतीने उधळलेला हरणां चा कळप अलगद उ ा घेत भरधाव वेगाने धावत होता. उं चीला िकंिचत कमी

भरणारी, पण अ ंत गोंडस िदसणारी ती लाखी रं गाची हरणे माधवराव पाहत होते. हरणां ा गतीबरोबर नजर िफरत होती. आवाजा ा िव िदशेला हरणे येत होती. पाहता पाहता ां नी दु सरे टोक गाठले. तोवर ां ा समो न आवाज उठला. हरणे थबकली. ां नी पािहले, तो समोर ा टे कडीव न चौखूर वेगाने पाच-पंचवीस घोडी उतरत होती. तो कळप माघारी वळला. ा कळपातला मोठा िशंगाडा नर सा यां चे ल वेधून घेत होता. हळू हळू इतर हरणां नी वाट काढली. ती िनसटू न गेली आिण सा या मैदानावर एकटा नर तेवढा उरला. दमलेला, ालेला. आधीच िचंकारा हरणाची जात मोठी दे खणी. ते ालेले उमदे जनावर कावरे बावरे होऊन चौफेर पाहत होते. धावत होते. िजकडे धावावे, ितकडून उतरणारी माणसे िदसत होती. सवानी आपापले भाले सरसावले. िचंकारा धापा टाकीत एका रामकाठी झाडाखाली उभा होता. ाची बाकदार िफरती िशंगे ा ा मानेबरोबर बाबात िफरत होती. पाखरलेले कान आवाजाचा वेध घेत होते. भीतीने शेपटी वळवळत होती. काही ण शां त गेले आिण परत एका टे कडीव न तुता यां चा आवाज उठला. दचकून ते उमदे जनावर एकदम उडाले आिण भरधाव वेगाने िदसेल ा वाटे ने पळत सुटले. आवाजा ा िव िदशेने ते धावत सुटले असताना समो न िविच आवाज उठला. िचंका याने भयभीत नजरे ने समोर पािहले. समो न झाडीतून पाच-पंचवीस ार भाले सरसावून दौडत येत होते. िचंका याने िदशा बदलली. काही णां नी पु ा ाला तोच अनुभव आला. ते भीित जनावर चारी बाजूंनी शेकडो ारां नी वेढले असूनही जीव वाचिव ाची धडपड करीत होते. णा णाला ाचा दम कमी कमी होता होता. िशका यां ची उमेद वाढत होती. आता ते अधीर बनले होते. चारी बाजूंनी तळ पुढे सरकत होते. आता उतरणा या पथकातले घोडे ार जनावरा ा नजीक पोहोचत होते. सारी श ी पणाला लावून ते जनावर धावत होते. ाची ई ा, ाचे बळ हळू हळू ा ा वेगाबरोबर कमी होत होते. माधवरावां चा ास वाढत होता. दु िबणीवरचा हात थरथरत होता. कानिशलां व न घामाचे ओहोळ ओघळत होते. गो या कानिशलां वर ा िशरा त फुग ा हो ा. बेभान होऊन ते भयानक ते पाहत होते. िचंकारा पुरा दमला होतो. एका रामकाठीचा आ य घेऊन तो झाडाखाली उभा ठाकला. आता ाला तुता यां चा आवाज ऐकू येत न ता. उ ा जागी ाचे पुरे अंग धापत होते. आिण ाच वेळी एक ार िचंका या ा िदशेने वेगाने सुटला. ाने आपला प ेदार भाला सरसावला होता. सा ात मृ ू येत असलेला पा नही ाचे पाऊल उचलत न ते. आप ा टपो या ने ां नी मान वळवून तो ाराकडे पाहत होता. ाच वेळी अगदी नजीक जाऊन ाराने भाला पेलला... माधवरावां नी खसकन दु ब ण खाली केली. ां ा डो ां तून अ ू वाहत होते. ां नी पािहले, तो चारी बाजूंनी ार िशकारीकडे जात होते. माधवरावां नी डोळे िटपले. एक घोडे ार माधवरावां ाकडे दौडत येत होता. तो नजीक येऊन णाला, ‘‘ ीमंत! दादासाहे बां नी आप ाला िशकार पाहायला बोलािवले आहे .’’ माधवराव णाले,

‘‘काकां ना सां गा, ाचं दु :ख आ ां ला समजलं.’’ ‘‘जी?’’ ‘‘काही नाही. काकां ना णावं, आमची त ेत बरी नाही. आ ी तळावर जातो. मा करा, णावं.’’ आिण माधवरावां नी घोडा वळिवला. रा ी माधवराव अंथ णावर बेचैन होऊन पडले होते. राघोबां उठणारा गा ाचा आवाज अ पणे कानां वर पडत होता. रा न रा न माधवरावां ा डो ां समोर तो िचंकारा िदसत होता...

ा डे यातून

* कडा ाची थंडी आळे गाव ा तळावर उतरली होती. पहाटे चे दाट धुके वाढ ा काशाबरोबर िवरळ होत होते. माधवराव पूजा आटोपून आप ा डे याबाहे र पडले. गार ां चा तुरळक पहारा डे याभोवती होता. गार ां ा पालां त अ ाप जाग िदसत न ती. डे या ा वेश ाराबाहे र माधवराव आले. गारदी बारकाईने माधवरावां ना ाहाळत होता; पण माधवरावां चे ल ा ाकडे न ते. कानटोपी नीट करीत छावणीव न नजर िफरवीत ते उभे होते. जेथे ी जात होती, ा ा जागी सरदारां चे तळ, ेकाची वेगवेगळी िनशाणे िदसत होती. दू रवर असफशाही छावणी अ नजरे त येत होती. आळे गावावर शरणागती प न सहा मिहने उलटत आले होते. ा अवधीत केवढे तरी बदल झाले होते. राघोबां नी हाती स ा येताच सूड उगव ाला सु वात केली. माधवरावां ची सारी राजवट आमूला बदल ाचा जणू ां नी िवडाच उचलला होता. भानूंची िपढीजात फडिणशी काढू न ती िचंतो िव लला िदली गेली. ंबकरावां चे कारभारीपद काढू न तो कारभार सखारामबापूंवर सोपिवला. गोिपकाबाई ते ा िसंहगडावर हो ा. माधवरावां ा िवनंतीला मान न दे ता, राघोबां नी िसंहगड िक ा सखारामबापूं ा ता ात दे ऊन टाकला. पुरंदर पेश ां चा खास िक ा, तो नीळकंठ आबाजी पुरंदर ा हाती पेशवाई ा मुतािलकीसह दे ऊन टाकला. माधवरावां चे साथीदार भयभीत झाले होते. ंबकराव व गोपाळराव आपाप ा गावी जाऊन, येईल ा संगाला तोंड दे ा ा तयारीने बसले होते; पण माधवरावां ना सवात मोठे दु :ख होते, ते िनराळे च. िनजामाशी स जोड ा ा फंदात भाऊसाहे ब पेश ां नी परा माने िमळिवलेला साठ ल ां चा मुलूख व दौलताबादचा िक ा राघोबां नी सरळ िनजामा ा हाती दे ऊन टाकला; आिण ाहीपे ा ा छ पतींपासून पेश ां चे साम िनघते, ती ताकद त: ा हाती असावी, ा हे तूने राघोबां नी छ पती रामराजाला काढू न जानोजी भोस ां ना छ पती कर ाचा चंग बां धला. जानोजीचा दे वाजीपंत, िनजामाचा िव ल सुंदर व राघोबां चा सखारामबापू िमळू न हा कट िस ीला ने ाचा खल करीत होते. हे सारे शां तपणे पाह ाखेरीज माधवराव दु सरे काहीही क शकत

न ते. भावी रा ाचे सारे बेत आखून राघोबां नी आळे गाववरचा सहा मिह ां चा तळ उठवला. माधवरावां चा उजवा हात गोपाळराव पटवधनां ा सूडाने पेटले ा राघोबां नी िमरजे ा िदशेने पाऊल वळवले. दादासाहे ब िमरजे ा रोखाने येताहे त, हे कळताच गोपाळराव व ां चे वडील गोिवंद ह र यां नी आपले िमरजेचे ठाणे उभे कर ास सु वात केली. बारामतीवर दादासाहे ब आ ास तेथे लढ ाचा बेत ंबकरावमामां नी केला. राघोबां नी थम साता याला जाऊन, भवानराव ितिनधी होते, ां ना काढू न ते पद आप ा मुला ा नावे करिवले आिण ां नी िमरजेकडे कूच केले. िमरज िजंकणे सोपे वाटले, तेवढे ते सोपे गेले नाही. गोिवंद हरीने िनकराचा सामना िदला. दोन मिह ां ा लढतीनंतर गोिवंद हरीने शरणागती प रली. गोपाळराव पटवधन अखेरीस िनजामाला जाऊन िमळाले. गोपाळरावां ची राघोबां नी केलेली दु दशा पाहताना माधवरावां ा मन ापास सीमा रािहली नाही. ा गोपाळरावां ा मै ीखातर, खु आप ा सास यां चा पराभव क न माधवरावां नी पटवधनां ना िमरज िदले, ा िमरजेतून राघोबां नी गोपाळरावां ना िपटाळू न िनजामाचे आि त बनिवले. हाती आले ा स े ा कैफाने व िवजया ा धुंदीने राघोबां नी माधवरावां ा सु वाती ा कारिकद तील सा यां चे काटे दू र करायला सु वात केली खरी; पण तो कैफ आिण ती बेहोशी फार काळ िटकू शकली नाही. िमरजेव न कनाटका ा मोिहमेस जा ाचा बेत आखीत असतानाच एकामागून एक नाना बात ा राघोबां ा कानी येऊ लाग ा. िनजामाने जानोजी भोस ां सह साठ-चािळशी ा तहावर िश ामोतब केले. भोस ां नी छ पितपदा ा लालसेने तह करताना फारसा िवचार केला नाही. भोस ां नी भीमा नदी ा दि णे ा छ पतीं ा रा ा ाच सीमा फ ल ात ठे व ा व तेव ाच रा ाला मा ता दे ऊन उरले ा मुलखावर ितलां जली दे ऊन ते मोकळे झाले. िनजामाची पंचेचाळीस हजार फौज, भोस ां ची तीस हजार फौज, िशवाय दीडशे तोफा व दहा हजार गारदी घेऊन िनजाम भोस ां सह भीवरे ा काठावर येऊन दाखल झाला. ा सव बात ां नी राघोबादादां ची झोप पार उडवून िदली. आप ा डे यात राघोबादादा संथपणे येरझा या घालीत होते. माधवराव शां तपणे लोडाला टे कून बसले होते. सखारामबापू खाली मान घालून उभे होते. िनजामाने राघोबां ना खिलता पाठवून िदला होता. ात िनजामाकडून घेतलेले सव िक े परत मािगतले होते; आिण यापुढील सव कारभार िनजाम-भोस ां ा स ाने घडावा, अशी अट घातली होती. तो खिलता हाती नाचवीत, राघोबा रागाने थरथरत णाले, ‘‘बापू! ग का बसलात? काय करावं णता आपण?’’ बापू काही बोलले नाहीत. ामुळे राघोबां चा पारा अिधकच चढला. ते णाले, ‘‘ ाच डावपेचां साठी तु ी आ ां ला घराबाहे र काढलंत? आता िनजामाला तोंड कसं ावं? ाचं सारं उ र हवंय् आ ां ला! बोला, बापू! ा संगातून आ ी जर

बाहे र पडलो नाही, तर ाचं सारं खापर तुम ा कपाळी फुट ावाचून राहणार नाही, हे ानात ठे वा!’’ ‘‘िनजामा ा फौजेशी लढ ाइतकी आपली तयारी नाही. िनजाम, भोसले, गोपाळराव, रामचं राव जाधव ा मंडळीं ा जमावाने ाची ताकद दसपट वाढली आहे . ते ा...’’ बापू अडखळले. ‘‘ते ा...? बोला, काय णायचे आहे तु ां ला?’’ ‘‘ते ा जर सलूख केला, तर...’’ ‘‘सलूख! ऐक, माधवा, आम ा कारभा यां ची अ ल! णे सलूख!’’ राघोबादादा जिमनीवर खिलता फेकीत णाले, काही ण असेच गेले. राघोबा माधवरावां ाकडे वळू न णाले, ‘‘माधवा, तुला काय वाटते?’’ ‘‘मी काय सां गणार, काका? मा ा हाती काय आहे ?’’ माधवराव णाले. ‘‘तुला आनंद वाटत असेल, नाही?’’ राघोबां नी िवचारले. ‘‘कशाब ल?’’ ‘‘िनजाम आमची खोड मोडणार, णून!’’ ‘‘काका! रा ावर आप ी यावी, रा बुडावं आिण वैय क हे वेदावे ात साधून ावेत, असा िवचार मा ा मनात येईल तरी कसा? घरात ढे कूण झाले, णून घरच पेटवून दे ासारखं आहे ते!’’ ‘‘मग तू बोलत का नाहीस?’’ ‘‘काय बोलू, काका? बोलून चालून मी तुमचा कैदी. तु ी जसं सां गाल, तसं वाग ाचंही वचन मी िदलेलं आहे . तु ी मला िवचारलंत, हाच तुमचा मोठे पणा आहे !’’ ‘‘नाही, ीमंत.’’ बापू णाले, ‘‘दादासाहे ब मनापासून िवचारताहे त. दाराशी श ू उभा ठाकला असता आपण य थासारखं बोलणं शोभत नाही.’’ ‘‘बापू, हे तु ीच बोलता?’’ माधवराव बापूं ाकडे भेदक नजरे ने पाहत णाले, ‘‘आनंदा ा संगी मेजवानीचा बेत आखला असता तु ी काकां ना पानाव न उठवलंत; आळे गावावर तुम ा सां ग ा माणेच तळ िदला असता अक ात तु ी आम ावर काकां ना तुटून पडायला लावलंत. रा ाचा कारभार िवसरलात. सारी स ा हातां त आली, णून सूडबु ीने तु ी पूव ा िव ासा ा, भरवशा ा मंडळींमागे हात धुऊन लागलात. गोपाळरावां सारखे िपढीजाद इमानी सेवकां ना तु ी िनवािसत क न मोंगलां चा आ य ायला भाग पाडलंत. आता िनजाम बलव र आहे . ाने उ ा जर िवजय संपादन केला, तर मा ाचा सारा दोष एक ा काकां ा माथी येऊन बसेल. तु ां ला कोणीही दोष दे णार नाही!’’ ‘‘तसेच घडे ल! माधवा, अगदी अ ेच घडे ल!’’ राघोबादादा हताश होऊन णाले, ‘‘जे घडणार होते, ते घडले.’’ माधवराव णाले, ‘‘जे घडायचे आहे , ते अ ािप आप ाच हाती आहे !’’ ‘‘ णजे?’’

‘‘काका, तु ां ला पािहलं, तर कुणाला खरं वाटे ल, की ां ची समशेर अटकेपयत पोहोचली होती? तेच हे राघोभरारी, की जे िनजामा ा ारीने हताश झाले? पेशवाई ा शहा ां त गणना झालेले हे च का ते बापू, की जे आप ाला सलूख कर ाचा स ा दे त आहे त? काका! ई ा लहरीत तलवार गाजवणं आिण व थतपणे रा कारभार चालवणं ां त फार फरक आहे ; फार फरक आहे !’’ ‘‘झा ा गो ी उगाळू न का परत येतात?’’ राघोबादादा णाले, ‘‘आता काय करायचं, ते सां ग!’’ ‘‘बापू, होळकरां ना प े िलहा!’’ ‘‘िलिहली, पण गंगोबाता ां ा अटी भारी आहे त. िनजामाची चा ल लागली, ते ाच प े पाठवली. िमन ां ची िशक करतो आहोत आ ी.’’ ‘‘िमन ा? म ारबां ा? बापू, ात ां चा दोष नाही. घरभेदेपणापासून या आ घातकी सवयी लाग ा आहे त. रा ावरले परच , णजे कमाईची संधी, असा सुटसुटीत अथ आम ा मात र सरदारां नी क न घेतला आहे . ां ना स र खिलता िलहा. सां गा, आ ी ही मोहीम पाहतो आहोत, आ ी एक आहोत. बापू, आता िमरज िवनािवलंब सोड ाचा िवचार करा. एका जागी रा न मोहीम होणार नाही.’’ ‘‘िनजाम पु ावर जाणार आहे . ाने पुणे गाठाय ा आत आपण पु ाला गेले पािहजे!’’ राघोबां नी स ा िदला. ‘‘तसं केलंत, तर िनजामाचा डाव सफल होईल. आ ी मा पुरे नामशेष होऊ!’’ माधवराव णाले. ‘‘खरं आहे , ीमंत णतात, ते! स ा ा प र थतीत िनजामासमोर जाऊन चालणार नाही. फौजफाटा चालू ठे व ाइतकाही पैसा हाती नाही.’’ ‘‘ ाची िफकीर क नका! काका, आपण औरं गाबादे वर चालून जाऊ या.’’ ‘‘काय सां गतोस, माधवा!’’ राघोबा आ यचिकत होऊन णाले. ‘‘िनजाम आपली भेट घे ास धडपडतो आहे . ा ा तोंडासमोर जा ात अथ नाही. उलट, जालच, तर अनथ होईल. जे िशवाजी छ पतींनी केलं, तेच धोरण आचरायचं. आपण िनजामाचा मुलूख बेिचराख करीत सुटू, तोवर म ारबा आप ाला येऊन िमळतील. गोपाळरावसु ा आमची िवनंती अमा करतील, असं वाटत नाही. आपला फौजफाटा भ म होईपयत िनजामाला झुलवत ठे वू. आम ा आघाडी ा वाता ा ा कानी गे ा, की तो माघारी वळे ल. तोवर तो दमलेला असेल. गिनमी का ाने ाला आप ाला सहज झोडपून काढता येईल!’’ ‘‘पण खचाची बाजू?’’ बापूंनी िवचारले. ‘‘आता खचासाठी मुलूखिगरी कर ास सवड नाही. चौथाईचा कूम सरदारां वर जारी करा. आ ी रािहलो, तर ते राहणार, हे पणे ां ा िनदशनाला आणा. बापू! ही बोलत बस ाची वेळ नाही. कामाला लागा!’’ बापू गडबडीने बाहे र गेले. राघोबा थर नजरे ने माधवरावां कडे पाहत होते. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काका, काय पाहता?’’

‘‘काही नाही!’’ राघोबा णाले, ‘‘उदगीर ा संगी नानां नी अशा तडफेने बेत आखले होते. आज नानां ची आठवण झाली, माधवा! तू जा, िव ां ती घे. आप ाला उ ापासून णाचीही उसंत िमळणार नाही.’’ माधवराव मुजरा क न आप ा डे याकडे गेले. कैक िदवसां नंतर ां ा चेह यावर हसू फाकले होते. दोन िदवसां त िमरजेचा तळ हालला आिण औरं गाबादकडे कूच झाले. िनजामाचा मुलूख लुटीत, जाळीत माधवराव औरं गाबादे त पोहोचले. तेथेच म ारराव होळकर ां ना िमळाले. औरं गाबादे ा आसपासचा मुलूख लुटून पेश ां नी औरं गाबादे वर तोफा डाग ा. िनजामाची सारी कुमक महारा ाकडे कि त झा ाने, ा पेश ां ा ारीने सारी िनजामशाही हाद न गेली. औरं गाबाद ा बाहे र ठोकले ा छावणीत माधवराव आप ा डे यात बसले होते. म ारराव होळकर संत होऊन समोर उभे होते. ते णाले, ‘‘ ीमंत, आपण लहान आहात. आप ा कठीण संगी आ ी धावून आलो आिण ाचे फळ काय? तु ीच आम ाकडून चौथाई वसूल कर ाचा कूम सोडलात. या कूमात काही तरी ग त असावी, असे आ ां स वाटते.’’ ‘‘म ारबा, आपण वयोवृ ; तु ां ला आ ी काय सां गणार? जसे पटवधन मोगलां ना िमळाले, तसे आपणही का िमळत नाही? ा योगाने मराठे शाही खालसा होईल, मोगलशाहीचे आपण मात र सरदार बनाल. चौथाई आपणां स भरावी लागणार नाही.’’ माधवरावां चे बोलणे आ यचिकत होऊन म ारबा ऐकत होते. ते णाले, ‘‘काय णता, माधवराव?’’ माधवराव णाले, ‘‘वावगे काही नाही. म ारबा, आपण मराठे शाहीचे र णकत. िशंदे- होळकर णजे मराठे शाही, असा अथ सा या मुलुखात केला जातो. रा ा ा कठीण संगी तु ी जर चौथाई भ न फौजफा ाचा खच चालिवला नाही, तर तुमचा िक ा सारे च िगरवतील. पण, म ारबा, मी तु ां ला सां गतो, मराठे शाही िटकली, तरच तु ी! मराठे शाही बुडवून तु ां ला तो मानमरातब िमळे ल का? म ारबा, मराठे शाही आहे , तोवरच तु ी. मराठे शाही बुडली, तर तु ां ला काही िकंमत राहणार नाही.’’ ‘‘आपली इ ाच असेल, तर...’’ ‘‘म ारबा, आम ा इ े ने न े ! आमची इ ा अशी आहे , की तु ी आपण न चौथाई भरावी. तु ी वडील; तुम ा मागोमाग सारे अनुकरण करतील. ते वळण तु ी लावले पािहजे.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ म ारबा णाले. ‘‘आमचीही तुम ाकडून तीच अपे ा होती.’’ माधवराव समाधानाने णाले आिण बापू डे यात आले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय, बापू! आज सकाळचेच?’’ ‘‘ ीमंत! वाईट बातमी आहे .’’ बापू णाले.

‘‘काय झालं?’’ घाबरे होऊन माधवरावां नी िवचारले. ‘‘आ ा हे च आनंदव ी न ार आला आहे . दादासाहे बां चे िचरं जीव भा रराव यां चा अपघाती अंत झाला, हे कळिव ाचे दु भा आज मा ा कपाळी आले आहे !’’ ‘‘काय सां गता?’’ माधवराव िवष होऊन णाले. भा रराव हा राघोबाचा लहान मुलगा. ाचे नावे ितिनिधपद माधवरावां नी केले होते. ा वातने काय बोलावे, ते म ारबां नाही सुचेना. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काकां ना बातमी समजली?’’ ‘‘होय.’’ ‘‘अरे रे ! काकां ावर हा आघात ायला नको होता. चला, म ारबा, काकां ाकडे जाऊ.’’ खाली मान घालून राघोबादादा लोडाशी टे कून बसले होते. माधवराव आत येताच ां नी मान वर केली. राघोबां ा डो ात पाणी तरळत होते. ते णाले, ‘‘माधवा, माझा भा र गेला, रे ! माझा सारा उजेड नाहीसा झाला!’’ माधवराव पुढे धावले. राघोबां चे दो ी खां दे पकडून ते णाले, ‘‘काका! जोवर मी िजवंत आहे , तोवर तरी असं बोलू नका! आज तुमचा भा र गेला नाही, माधव गेला, असं समजा. तुमचा भा र तुम ापुढे उभा आहे . काका, तु ी डो ां त आसवं आणू नका. माझी शपथ आहे तु ां ला!’’ आपले डोळे िमटू न, माधवरावां ा खां ां वर हात ठे वीत राघोबा णाले, ‘‘सुटली ण! नाही रडत मी! तु ासारखा मुलगा िजवंत असता मी कशाला रडू?’’ ‘‘बापू! आज औरं गाबादे वर मोच बां धू नका! दोन िदवस गे ावर पा !’’ माधवराव बापूंना णाले. ‘‘ते का? माधवा, ही यु भूमी आहे . इथे सोयरसुतक पाळायला वेळ नाही. बापू, ठर ा माणे मोच बां धा. आ ी माधवासह एव ात हजर होऊ. आज कोण ाही प र थतीत औरं गाबादे चा पाडाव झालाच पािहजे. माधव, तु ी आिण म ारबा स र उ रे कड ा मो ाना िभडा. मी पि मेकडे जातो.’’ राघोबां चा तो आवेश िनराळाच होता. राघोबां चे ते धा र पा न, माधवरावां ची छाती अिभमानाने भ न आली. राघोबादादां ा पायां ना हात लावून ते पाया पडले आिण डे याबाहे र येऊन म ारबां ना णाले, ‘‘म ारबा! काकां चं असं प पािहलं, की गंगातीथात ान के ासारखं वाटतं!’’

* सं ाकाळची वेळ होती. दु स या िदवशी ा ारीचा बेत आखून राघोबा- दादा माधवरावां ा डे यातून बाहे र पडले. सं ाकाळ ा धूसर काशाने सगळी छावणी माखून गेली होती. िदवसभरा ा भर उ ा ा ा रखरखाटात तापलेली ती छावणी

सायंकाळ ा थंड वातावरणात िवसावली होती. छावणीमधून अखंड आवाज उठत होता. कुठ ा तरी रा टीत दे हभान िवस न च ा आवाजात गाणे चालले होते. ाचा आवाज अधूनमधून कानां वर पडत होता. राघोबादादा सगळीकडे नजर टाकीत आप ा डे या ा िदशेने पायी चालले होते. ां ा पाठीमागून ह ारबंद िशपाई चालले होते. अचानक कुणी तरी धावले. डो ाचे पाते लवते, न लवते, तोवर ती ी दादां ा समोर आली. ित ा हातातली नंगी तलवार णभर ा धूसर काशात चकाकली. दादा चपळाईने बाजूला सरले; पण ाच वेळी खाली आलेली तलवार दादां ा खां ाला चाटू न गेली. दादासाहे ब तोल सावरता सावरता पडले. गडबड उडाली. पाठीमागून चाललेले ह ारबंद िशपाई धावले. पळायला अवसर न िमळता मारे करी पकडला गेला. एका सैिनकाने उगारलेली तलवार बघताच सा या वेदना िवस न दादा ओरडले, ‘‘थां ब!’’ उगारलेली तलवार खाली आली. तो गडी थरथरत उभा होता. दोन सैिनकां नी ाला घ ध न ठे वला होता. राघोबादादा उठले. ां चा सारा खां दा र ाळला होता. आपला मारे करी ां नी ाहाळला. णभर ा ा डो ाला डोळा िभडवून दादासाहे ब उभे रािहले आिण आप ा िशपायां कडे वळू न ते णाले, ‘‘या ा िजवाला कुठ ाही कारचा धोका होता कामा नये; आिण याब लची वा ता कुठं ही होऊ दे ऊ नका. उ ा सकाळी मा ासमोर हजर करा.’’ आिण िशपायां ा आधाराने दादासाहे ब डे या ा िदशेने चालू लागले. दादां ना िवशेष जखम झाली न ती. वै ाकडून दादां ना औषधोपचार चालू होते. अंधार पडत होता. छाव ां मधून उठणारा गोंगाट हळू हळू कमी होत होता. तोच सेवक आत आला. पाठोपाठ माधवराव आत आले. वै बाजूला सरले. माधवराव सरळ दादां ाजवळ गेले. दादा णाले, ‘‘ये, माधवा.’’ माधवरावां नी दादां ा बां धले ा खां ाकडे पािहले. काही न बोलता ते तसेच बसून रािहले. दादाही ग पडून होते. ब याच वेळाने माधवराव णाले, ‘‘काका, ीगजाननाची कृपा! णून काही िवपरीत झालं नाही...’’ दादासाहे ब हसले. ‘‘अरे वे ा, गजाननानं आजवर वाचवलं, ते काही अशा क टा ा हातून मरण ये ासाठी न े , एवढं खास! वाचवलं, ते रा ाचा भार उचल ासाठी. ीं ा मनात आम ा हातून अ ाप सेवा करवून घेणेची आहे ...’’ ‘‘ते खरं आहे , काका.’’ णत माधवरावां नी वै ाकडे पािहले. ां ा नजरे चा अथ जाणून वै बाहे र गेले. सेवक दरवा ाबाहे र उभे रािहले. माधवरावां नी दादां ाकडे पािहले आिण ां नी िवचारले, ‘‘काका, मारे क याची ओळख लागली?’’ ‘‘नाही. सकाळी चौकशी होईल.’’

‘‘काका, झा ा गो ीचा शहािनशा तुरंत ायला हवा. अशा समयी वेळ गमावणे उिचत नाही. ाला ताबडतोब बोलावून घेऊ.’’ ‘‘ठीक आहे .’’ दादा णाले. ीमंतां नी आ ा िदली. सेवक जाताच माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काका, तु ां ला याब ल काय वाटतं?’’ ‘‘काही समजत नाही, माधवा. या काळी फंदिफतुरीचा एवढा गहजब झालेला आहे , की कोण के ा उलटे ल, याचा नेम नाही.’’ दादासाहे ब जखेमवर हळु वार हात ठे वीत णाले. ाच वेळी िशपायां नी कै ाला आत आणला. माधवरावां नी ाला एकवार ाहाळले आिण आपली करडी नजर ा ा नजरे ला िभडवली. तो थरथरत होता. माधवरावां ा नजरे ला नजर दे ाची ताकद ा ा ठायी उरली न ती. हातापायां तलं बळ णा णाला कमी होत होतं. माधवरावां ची करडी नजर ाला उभी पेटवीत होती. माधवराव ना बोलत होते, ना ने ां ची उघडझाप करीत होते. एकाएकी मारे क याने माधवरावां ा पुढे लोटां गण घातले आिण कसाबसा तो णाला, ‘‘माफी जूर...! ध ाचा कूम मानला मी...’’ ‘‘कुणा ा गोटातला तू?’’ मारे करी काही बोलला नाही. माधवरावां नी पु ा खडसावलं, ‘‘कुणा ा गोटातला तू?’’ तरी मारे क यानं तोंड उघडलं नाही. माधवरावां चा चेहरा संतापाने लाल झाला. ते ओरडले, ‘‘थां ब! पाहतो, कुठवर बोलत नाहीस, ते.’’ माधवरावां ा ा संत नजरे कडे पा न मारे करी िकंचाळला, ‘‘सां गतो, जूर... सां गतो... जाधवां ा गोटातला मी.’’ ‘‘अ ं!’’ णत माधवरावां नी दादासाहे बां ाकडे पािहले. दादां चा चेहरा संतापाने फुलला होता. बघता बघता ां चे ओठ थरथ लागले. उ े गाने ते णाले, ‘‘माधवा, दौलतीला लागलेली कीड कधीच का, रे , संपायची नाही? ींचा रोष मराठी दौलतीवर का ावा, हे च कळत नाही.’’ ‘‘नाही, काका, ीगजाननाची कृपा आहे ही.’’ ‘‘ णजे?’’ दादा न समजून णाले. ‘‘दौलत बुडवायला िनघालेला माणूस असा ऐन मो ा ा िठकाणी सापडतो, ही कृपा नाही तर काय?’’ ‘‘खरं आहे ते, माधवा, आिण अशा महान अपराधाब ल काय भोगायला िमळतं, हे ही ीनं सां गितलंय्...’’ जे ा माधवराव दादां ा डे यातून बाहे र पडले. ते ा ां चा चेहरा कठोर झाला

होता. पिल ा

ा उजेडात

ां

ा कपाळावर पडले

ा आठया

िदसत हो ा.

सकाळी आकाश ढगां नी भ न आले होते. सगळी छावणी शां त होती. अचानक िशंग फुंक ाचा आवाज झाला. णात सग ा छावणीत गडबड उडाली. सैिनकां ची धावपळ, गोंगाट यां नी सारे वातावरण भ न रािहले. थम कोणाला काही समजेना... चारी बाजूंना पाहत जो तो आपली तयारी करीत होता. चार-सहा घटकां त फौजेला आ ा िमळाली आिण नारो शंकर, बापूजी नाईक यां ा आ ेने सगळी फौज जाधवां ा गोटाकडे सुसाट सुटली. जाधवां ा छावणीला पुरता िवचार करायला दे खील सवड िमळाली नाही. ीमंतां ा फौजेने िदले ा पिह ा धडकीतच जाधवां ची फौज नामोहरम झाली. खु जाधवां नादे खील तलवार धरायला सवड िमळाली नाही. नारो शंकर ां ासमोर काळासारखा उभा ठाकला आिण णात जाधव मुस ां नी ब झाले... माधवराव दादासाहे बां शी स ामसलत करीत बसले होते. तेथे बातमी आली, की जाधवां ना मुस ा बां धून आणले आहे . ा बातमीने ीमंतां ा कपाळावर आ ा पड ा. राघोबादादा ताडकन् णाले, ‘‘िनमकहराम माणसाचे मुख पाह ाची आमची इ ा नाही. सरदारां ना आमची आ ा कळवा. त ाळ मेखसूने ाचे िशर ठे चा आिण फेका माळावर!’’ ‘जी!’ णून सेवक वळला. तोच माधवराव णाले, ‘‘थां बा!’’ दादां नी चमकून माधवरावां ाकडे पािहले. माधवराव णाले, ‘‘नारोबां ना सां गा, आमचा कूम होईपयत जाधवां ना दौलतबादे ा िक ात नजरकैदे त ठे वा!’’ ‘‘माधवा!’’ दादा ओरडले. ‘‘काका, काही गो ी दमाने घेतले ा ब या. िकती केलं, तरी मराठी र आहे ते. आज ना उ ा मराठी दौलतीला ाचा हातभार लागेल, अशी आ ां स आशा आहे ...’’ राघोबादादा काही बोलले नाहीत. पण ां ा कपाळावर ा आ ा नापसंती दशवीत हो ा. समोरचा सेवक तेथेच घुटमळत उभा होता. माधवराव आिण दादासाहे ब यां ाकडे आळीपाळीने तो बघत होता. ितकडे ल जाताच माधवराव णाले, ‘‘जा. आमचा कूम कळव...’’ ‘जी!’ णत तो बाहे र पडला आिण ाच वेळी बापू आत िशरले. ीमंतां ना मुजरा क न ते तसेच उभे रािहले. ां चा चेहरा थकला होता. मुखावर ख ता होती. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काही खिलता आहे का?’’ ‘‘काही नाही.’’ ‘‘समजलो आ ी. छ पतीं ा रा ात अशा मंडूक वृ ीची माणसं ज ाला यावीत, हे मराठी दौलतीचं दु भा . जुनी, अनुभवी माणसं केवळ ाथापायी अशा

समयी ानां त तलवारी ठे वून थ बसू लागली, तर आ ी िकती करावं? कसे करावे संक ? आिण ावी तरी कशी िस ी?” बोलता बोलता माधवरावां चा आवाज भ न आला. णभर बोलायचे ते थां बले. बापू खाली मान घालून णाले, ‘‘ ीमंत, दहा लाखां ची जहागीर मागतात...!’’ ‘‘तेच!’’ उ े गाने माधवराव णाले, ‘‘िकती केलं, तरी संकुिचत वृ ी कशी सुटणार? अरे , ही सारी दौलत कुणाची? आमची? कुणासाठी आ ी लढतो! दौलतीची चाललेली ही वाताहत बघून िशवछ पतींचा आ ा काय णत असेल? पण आज!... बापू, बोलायला सवड नाही. गनीम दरवा ात ठे पला आहे .... असाच काही िदवस ाला सैल सोडला, तर उ ा आप ा डोईवर बसेल... जगलो वाचलो, तर कौतुक होईल. लढता लढता मेलो, तर गाची जोड िमळे ल...’’ आिण दादासाहे बां ाकडे वळू न ते णाले, ‘‘काका, आता अिधक वाट पाह ात अथ नाही...’’ ‘‘तेच णतो, माधवा, मी. थ वा ता क नही काही उपयोग ायचा नाही... िकती झालं, तरी वळणावर जायची औलाद ही! पण ल ात ठे वा, णावं, आ ी काही दौलतीचा भार घेतला, तो तुम ा तलवारी ा जोरावर नाही... माधवा, सरदारां ना आज ा आज कूम करा. म ारबां ना णावं, थ बसून राहा... एक िदवस मा ज र असा उगवेल; ा िदवशी लाचार मु े नं आ ां समोर यावं लागेल, हे िवस नका, णावं...’’ ‘‘खरं आहे , काका. पण आजची थती फार आणीबाणीची आहे . एव ा मातबर फौजेबरोबर समोरासमोर झुंज दे णं इ नाही...’’ ‘‘मग?’’ गिनमी का ानं िशवछ पतींनी औरं गजेबाला जेरीस आणलं, तोच अवलंब येथे करायला हवा. ाचसाठी होळकरां ची ती तेनं जाणीव भासत आहे आिण...’’ ‘‘मग धरा ां चे पाय!’’ दादा संतापाने णाले. ‘‘हो, काका! िक ेक वेळा ीनारायणालादे खील वेळ येते, तेथे आम ावर आली, तर आ ी ाचा खेद का बाळगावा?’’ माधवराव उठत णाले, ‘‘काका, आ ी चां दवडला जाऊन येतो.’’ आिण एवढे बोलून दादासाहे बां ा डे यातून माधवराव बाहे र पडले. दु स या िदवशी माधवराव परत आले, ते ा ां ा चेह यावर समाधान होते. ते थेट दादां ा डे याकडे गेले. तेथे जाताच ां नी नारो शंकर, बापूजी नाईक, बाबुराव ह र, रामचं गणेश वगैरे सरदारां ना बोलावणे धाडले. सारे येताच माधवराव णाले, ‘‘...एक-दोन िदवसां त होळकर आप ा फौजेला येऊन िमळतील.’’ सवाचे चेहरे आनंदाने फुलले. दादा णाले, ‘‘पिह ां दा जानोजीचे डोळे उघडायला हवेत. ा ा नजरे समोर छ पतींची गादी आहे , स े ा तारे त वावरत आहे . पहाटे कूच क ... म े होळकर िमळतील...’’

ा रा ी म रा ीपासून सा या फौजेत हालचाल सु झाली. ारी ा जािणवेने घोडी फुरफुरत होती, खंकाळत होती. फौजेचे तीन भाग केले गेले. एका दळावर दादासाहे ब आिण माधवराव, तर दु स या दळाचा भार बापूजी नाईक, बाबुराव ह र, रामचं गणेश यां ावर सोपवला. ितस या दळाचे अिधकार नारो शंकर यां ाकडे िदले होते. म े ाच दळाला म ारराव येऊन िमळायचे ठरले... पहाटे ा अंधूक काशात फौजा व हाडा ा िदशेने सुट ा. वाटे तला मुलूख लुटीत फौजा सुसाट वेगाने सुट ा हो ा. िनजामाचा मुलूख फ क न फौजा व हाडात घुस ा. म ंतरी म ारराव येऊन िमळाले होते. ामुळे सा या फौजेत िनराळाच जोम चढला होता. छ पतीं ा गादीवर डोळा ठे वणा या भोस ां चा व हाड ां त बघता बघता लुटला गेला. आप ा ां ताचे र ण कर ासाठी भोसले व हाडाकडे येतील, हे ीमंतां चे भाकीत खरे ठरले. भोस ां ा फौजा व हाड ां ताकडे येत अस ाची बातमी आली, तशी ीमंतां ा फौजेने यु ाची ल उठवली. िनजामा ा फौजेने मो ा तयारीने व हाडात वेश केला. पण ीमंतां ा फौजा तेथून के ाच सटक ा हो ा. व हाडची झालेली दु दशा उघडया डो ां नी पाहत राह ापलीकडे भोसले काहीच क शकत न ते. पेश ां ा फौजां ना खाऊ की िगळू , असेच भोस ां ना झाले होते. पेश ां नी िनजामाला जी झुकां डी िदली, ती थेट दि णेस वळू न ते है ाबादे त घुसले. िनजामाला पाठीवर घेऊन ाला लकाव ा दे त पुढे फौजा वायुवेगाने सुट ा हो ा. पैठण, नळदु ग, उदगीर, मेदक, पु ा है ाबाद. म ाररावां चे डावपेच रं गत होते. पेश ां ा ा लकावणीने िनजाम-भोसले पुरे झाले होते. ां ा इ ंभूत बात ा पेश ां ना समजत हो ा. है ाबादे त िनजाम येत नाही, असे समजताच पेश ां ा फौजां नी तेथेच तळ ठोकला.

* एक िदवस सं ाकाळी माधवराव आप ा डे यात पुढ ा ारीचे मनसुबे करीत होते. जवळच राघोबादादा बसले होते. होळकरही आपले बेत सां गत होते. तोच मिहपतराव िचटणीस आत आले. ‘‘या, मिहपतराव.’’ मिहपतरावां नी मुजरा क न हातां तला खिलता ीमंतां ा समोर केला. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय आहे ?’’ ‘‘खिलता! पु ा न आला आहे .’’ ‘‘वाचा ना!’’ ‘‘आ ा!’’ णत मिहपतरावां नी खिलता उघडला. ...िवनंती उपरी. आज िनजामा ा फौजेचा पु ां त अतोनात उप व झाला आहे . तोफखा ां त माणस जाऊन अगदीं खणून सां पडे ल त घेऊन गेले.

फरासखा ाचा शोधिह असाच होणार. िनजामास िमळालेले, अचूक िठकाण दाखिवतात. मातबरां ची घर खणावीं अस बोलतात. आज ा उ ां ा िदवसां त यां चे कूच होऊन जाईल तर उ म आहे . पये कबूल क निह अ ु गां वची रािहली नाही. पवती ा मूत , महादे व, िव ू सव मूत फोड ा. ीदे वदे वे रा ा मंिदरावरचे सो ाचे कळस कापून नेले. पु ां तील दे व एकिह लहानमोठा रािहला नाही. सरकारचा वाडा, धमशाळा ही जाळली. सोमवार-मंगळवारां त पाच- सात हवे ा जाळ ा. भोंव ा फौजा उत न लुटून फ केल. सव नाश झाला. असो. तुमचािह काय उपाय? होईल तेथवर करीतां . ई री स ाच ऐशी आहे ...! मिहपतराव थां बले. ां नी पािहले. माधवरावां चा चेहरा लालबुंद झाला होता. बघता बघता ते ताडकन उठले. पाठोपाठ दादा उठले, ां चाही चेहरा संत झाला होता. ेषाने दादा ओरडले, ‘‘ही िहं मत! म ारपंत, सारी फौज पु ाकडे वळवा. दे वािदकां ा मूत ना उद् करणा या िनजामाचे हात मुळापासून खाली आणतो. उठा...’’ काकां चा तो ावतार बघून, णभर कुणालाच काय बोलावे, कळे ना. ब याच वेळाने माधवराव णाले, ‘‘काका, िनजामाचा हा खा ीने डाव आहे . आपण जर पु ाकडे परतलो, तर ा ा डावाला फशी पडू!’’ ‘‘ णजे? िनजामाला तसा सोडायचा? माधवा, भाऊ काय णतील? उदगीर ा सं ामात आपणां समोर लोटां गण घालणारा िनजाम आज राजरोसपणे पुणे लुटतो आहे . पवती ा मूत उद् करतो आहे . ां ावर हा भार सोपवला, ां ना हे बघवलं तरी कसं? नाही, माधवा... भाऊ हसतील आप ाला...’’ ‘‘काका, हसतील, हे खरं आहे . पण आप ा अिवचाराला. एवढया सहजासहजी िनजामा ा डावाला बळी पडतो, णून!’’ ‘‘ णजे?’’ दादासाहे ब न समजून णाले, ‘‘काका, आज िनजामाने पुणं उद् कर ाचा सपाटा चालवला आहे . केवळ लूटमार करायचा ाचा इरादा नाही. मूत फोड ास ाचा िहं दु ाब ल े षही नाही. हे सारं िवचारानं गुंतवलेलं जाळं आहे . मा ही ाची बु ी नाही, हे ही तेवढं च खरं आहे . िव ल सुंदर आिण जानोजी यां ासार ा िव ान आिण मातबर सरदारां चा स ा आहे . पु ावर आमचा जीव आहे . पु ाला हात घातला, णजे आम ा काळजाला हात घातला, हे ा मातबरां ना माहीत आहे . ते दु :ख आ ां ला ती आहे , हे ां ना माहीत आहे . आ ी हे सारं सोडून पु ाकडे धावावं, हा ाचा इरादा आहे . आमचा डाव आम ावर उलटवायला िनजाम टपला आहे !’’ ‘‘खरं आहे , ीमंत णतात, ते.’’ म ारबा णाले, ‘‘िनजामाची पु ावर चालून जायची छाती कदािप होणार नाही. हा राजकारणाचा डाव आहे . ाला जर आ ी फशी पडलो, तर आपले फार नुकसान होईल.’’ ‘‘काका, आप ाला थोडा धीर धरायला हवा. िनजाम आपण न का ीत

सापडे ल, यात शंका नाही!’’ दादासाहे ब काही बोलले नाहीत. ां ची मु ा बरीच गंभीर झाली होती. ां चा िनरोप घेऊन माधवराव बाहे र पडले. पाठोपाठ म ाररावही बाहे र पडले. मशाली ा उजेडात माधवराव आिण म ारराव चालले होते. छावणीत िठकिठकाणी मशाली पेट ा हो ा. ग वा ां ा मशाली इकडून ितकडे िफरत हो ा. ग वा ां चा आवाज सा या छावणीला इशारा दे त होता. माधवराव हे सारे पाहत चालले होते. पाठीमागून चालणारे म ारराव काही न बोलता चालले होते. डे रा जवळ येताच म ारराव णाले, ‘‘येतो, ीमंत!’’ ‘‘थां बा ना. मला काही बोलायचं आहे .’’ होळकर माधवरावां ा बरोबर आत गेले. आत येताच माधवराव णाले, ‘‘बसा.’’ माधवराव लोडाला टे कून बसले. म ारराव बसताच माधवराव णाले, ‘‘म ारबा, आज फार आणीबाणीची प र थती येऊन ठे पली आहे . या िद ातून आपण सारे िनभावून जायला हवं.’’ ‘‘ ीमंत, याची काळजी आपण कशाला बाळगता? आ ां ला नुसता कूम करा. आमची मनगटं जोवर घ आहे त, तोवर आ ी िनजामाला आम ा तलवारीचं पाणी दाखवून दे तो...’’ ‘‘म ारबा, तेवढा आमचा िव ास आहे , णूनच आ ी सारी िभ आप ावर टाकली आहे . पण ाबरोबर प र थतीचाही थोडासा िवचार करायला हवा. िनजामाची सारी मदार आज जानोजीवर. ितिनधी, गमाजी यमाजी, नाईक-िनंबाळकर ां ा तलवारी ा जोरावर...’’ ‘‘जी, खरं आहे ते.’’ ‘‘आ ां ला असं वाटतं, ा सा या सरदारां ना तडजोडीत ठे वून िनजामा- पासून अलग करणं श असलं, तर करायला हवं... एकटे जानोजी जरी फुटले, तरी चालतील. िनजामाचा धु ा उडवायला वेळ लागणार नाही. मराठी दौलतीसाठी आज आ ी तुम ावर ही कामिगरी सोपवीत आहो. जेवढं तुमचं वजन आहे , तेवढं तु ी खच करा; ां ना यु ापासून अिल ठे वा. लाग ास आमची मदत मागा.’’ ‘‘जी. आ ां ला श तेवढा य आ ी ज र करतो.’’ ‘‘तु ी तीथ पां चे वेळचे अनुभवी, गिनमीची सारी मदार तुम ावर. जेवढे यु वाद आहे त, तेवढे सारे लढवा. ही सारी दौलत तुमची आहे , ाचा कदािप िवसर पडू दे ऊ नका...’’ ‘‘जी, नाही. तसा काही मनात परकेपणा असता, तर आ ी आप ा सेवेशी जू झालो असतो तरी कशाला? येतो मी. वेळ झाली.’’ म ारराव बाहे र पडले, ते ा बरीच रा झाली होती. माधवराव एकटे च िवचारतं ीत मंचकावर पडले होते. ा रा ी बरीच रा होईपयत ते ग वा ां चा आवाज ऐकत जागे होते...

* होळकरां ा य ां ची िशक चालली होती. पावसाळा तोंडाशी आला होता. हालचाली करा ात, की नाही, ाचा िवचार ीमंत करीत होते. थकली-भागलेली फौज आप ा घर ा ओढीत अ थ झाली होती. िनजाम बेदरास छावणी करणार अस ाची िव सनीय बातमी आली होती. िनजामा ा हालचाली थंडाव ा हो ा. ाने आप ा काही फौजेला िनरोप िद ाची बातमी आली होती. ीमंतां नीही थो ाफार फौजेला िनरोप दे ाचा मनसुबा केला. होळकरां ा य ाला यश येत होते. भोस ां ची गोम बरोबर ओळखून म ारराव हालचाली करीत होते. भोस ां चा भाऊ मधोजी याला फोड ाचा पिहला य झाला. ात यश आले. भोस ां ची अ थता ीमंतां ना समजत होती. िनजामही अलीकडे ां ाशी फटकून वागत होता. पु ा ा लुटीनंतर िनजामाने भोस ां चा एकदाही स ा घेतला न ता. भोस ां ना ाचे दु :ख जाणवत होते. म ाररावां ची तडजोड मा कर ावाचून ां ना ग ंतर न ते. हळू हळू िनजाम आतून पोखरला जात होता. एक िदवस भोस ां चा खिलता ीमंतां ा हाती आला. तो खिलता पाहताच माधवराव तडक दादासाहे बां ा डे याकडे गेले. म ाररावां ना बोलावणे धाडले. म ारराव येताच माधवराव णाले, ‘‘म ारबा, भोस ां चा खिलता आला आहे .’’ ‘‘काय णतात?’’ म ाररावां नी उ ुकतेने िवचारले. ‘‘औरं गाबाद गाठाय ा इरा ाने तो गोदावरी उतर ा ा बेतात आहे . ाला स र गाठावा. भोस ां नी आपले ल र िनजामापासून दहा-बारा कोसां वर ठे वले आहे . इतर सरदारही फुटले आहे त. ा िदवसाची आपण वाट पाहत होतो, तो िदवस येऊन ठे पला आहे . म ारबा, आता जर आपण िदरं गाई केली, तर मा आयु भर या गो ीचा प ा ाप करावा लागेल. आप ा आ े माणे भोस ां नी िनजामाला बेत बदलायला लावले आहे . औरं गाबादे ला तळ टाक ाचे िनजामाने ठरवले आहे .’’ ‘‘नाही, ीमंत! आता कसली िदरं गाई घेऊन बसला आहात! आता एकही ण गमावता येणार नाही आप ाला. आज ा आज आप ाला तळ हलिवणे ज र आहे . येतो मी.’’ णत म ारबां नी ीमंतां चा िनरोप घेतला आिण ते बाहे र पडले. िनजाम पुरा का ीत सापड ा ा आनंदात दादासाहे ब सारे भरभर आटोपीत होते. ां ा धावपळीला सीमा न ा. माधवरावां नी सा या सरदारां ना आ ा िद ा. दु पारपयत सारे सै स झाले. िनजामाला गाठ ासाठी लां ब लां ब मजला मार ाचे ठरले. इतके असले, तरी ाला एकदम ट र दे णे पेश ां ना जड वाटत होते. ाला कोंडीत पकडून ाची खोड मोडावी, या िवचारात पेशवे होते. मुसळधार कोसळणा या पावसाची तमा न बाळगता पेश ां ा फौजा िनजामाची िपछाडी गाठीत हो ा. गोदावरीला अपरं पार पूर आला होता. िनजामाला तेथे गाठावा, हा पेश ां चा बेत होता. पूर असेपयत िनजाम तेथे छावणी करील, अशी पेश ां ची

खा ी होती. पेश ां ची छावणी मोहीला पडली होती. तेथे पेश ां ना िनजामाची इ ंभूत बातमी िमळाली : िनजामा ा फौजा पुढे चाल ा हो ा. गोदावरी ा भयंकर पुराची तमा न करता िनजाम गोदावरी ओलां डून जा ाची धडपड करीत होता. लहान-मो ा हो ा िमळवून िनजाम पैलतीर गाठत होता. िव ल सुंदर अलीकडे होता. आठ-दहा हजार फौज मागे होती. लवाजमा, तोफा घेऊन िनजाम पैलतीरी गेला होता. वेळ गमावला, तर रािहलेली फौजही पैलतीर गाठील, याची शंका ीमंतां ना उरली नाही. िनजामाची सारी मदार ा िव ल सुंदरवर, तो िव ल सुंदर गाठ ाचा तो मोका होता, हे जाणून पेश ां नी ा आषाढ व अमावा ेला रा ीच मोही न कूच केले आिण ा अंधारात रा सभुवन जवळ करीत फौजा वेगाने जाऊ लाग ा. दु स या िदवशी सकाळी ीमंतां ा फौजा रा सभुवनला पोहोच ा. ा लागले ा चा लीने िव ल सुंदर णमा गडबडून गेला; पण आले ा संकटाचा मुकाबला कर ाक रता सा या फौजेिनशी िस झाला. आबा पुरंदरे आिण िव ल िशवदे व हे पेश ां चे आघाडीचे सरदार. िव ल सुंदर ा तोफां ची पवा न करता ा ा आघाडी ा फौजेचा ां नी धु ा उडवला. पाठोपाठ मारामार करीत दादासाहे ब आत घुसले. ां चा आवेश मोठा. तोंडाने हाणामारा करीत होते. माधवराव घो ावर बसून सारी यु थती िटपत होते. िनवडक हजार-दीड हजार फौज राखीव होती. मोंगल कच खात होता; पण अचानक िव ल सुंदर जातीने लढाईला उभा रािहला. जेवढी फौज होती, तेवढी सारी ाने रणात सोडली. ा धडा ाने ीमंतां ा फौजेत घबराट उडाली आिण ती मागे हटू लागली. यु ाचा रं ग पालटू लागला. मोंगल फ े पावणार, ात शंका उरली नाही. मोंगल फौजेने िनकराची चढाई केली होती. दादा ा ह ीवर अंबारीत होते, ा ह ीभोवती मोंगल फौजेने कडे केले. आजूबाजूला ीमंतां ची फौज कुठे च नजरे त येत न ती. ह ी वळवून श ू गोटाकडे नेला जात होता, तरी दादासाहे बां चा आवेश कमी झाला न ता... पण फौजेत उडाले ा हाहाकाराने पानपताचे रं ग िदसत होते; आिण हे सारे पाहत असलेले माधवराव णभर जाग ा जागी घोडा थां बवून बघत रािहले, पण दु स या णी पाठीमाग ा सै ाकडे वळू न ते आवेशाने ओरडले, ‘‘बोला हरऽ हऽऽर मऽ हाऽ दे व!’’ हजार-दीड हजार ारां ची मां ड एकदम उठली. न ा दमाची आलेली कुमक िजवाची पवा न बाळगता मोंगलां वर तुटून पडली. हटणा या फौजेला माधवराव ओरडून उ ेजन दे त होते. का ा ढगातून सूयाची िकरणे फाकली होती. माधवरावां चा चेहरा घामाने डवरला होता... ओरडून ओरडून ां ा घशाला कोरड पडली होती; पण तरीही ते दे हभान िवस न ेषाने ओरडत होते... तोच ा गद तून वाट काढीत म ारराव जवळ आले. ां ा पाठीशी म ाररावां ची मार खा ेली िशबंदी होती. माधवरावां नी

ाथक चेह याने पािहले. म ारराव णाले, ‘‘बाळा, मागे फीर, आज आप ाला जय नाही.’’ ‘‘आिण काका?’’ ‘‘आशा कर ासारखे काही असते, तर माघारी आलो असतो का?’’ माधवराव चिकत होऊन ते ऐकत होते. भानावर येऊन णाले, ‘‘म ारबा, पानपतावर आपण भाऊसाहे बां ना असेच रणां गणी टाकून आ ाचे आ ी आजवर ऐकत होतो, आमचा ावर िव ास न ता. आज आ ां ला ावर िव ास ठे व ावाचून ग ंतर नाही. आपण छावणी गाठा.’’ ‘‘आिण तु ी?’’ ‘‘िव ल सुंदरां ा तावडीत काका सापडले असता आ ी माघारी आलो, तर आ ां ला नरकातदे खील जागा िमळणार नाही. आलो, तर काकां ासह येऊ, नाही तर हीच आपली शेवटची भेट समजा.’’ माधवरावां चे ते श होळकरां ना झोंबले. कसेबसे ते णाले, ‘‘नाही, ीमंत, मला आप ा िवजयाची काळजी होती. आमचं के ाच सरलं आहे . जगलो सारखं, मेलो सारखं. आप ा मनातली अढी काढा. जगलो-वाचलो, तर आपली भेट आहे च. चलावं. आज तुम ा म ारबाचं इमान पाहावं...’’ णत म ारबां नी आपला घोडा गरकन वळवला. पाठीमागे सरकत असले ा सैिनकां ना ां ा आवेशाने धीर आला. होळकरां ा पाठोपाठ मागे सरकरणारी फौज पुढे घुसू लागली. सा या वातावरणात हरऽ हरऽ मऽहाऽदे ऽव आवाज भ न रािहला. म ाररावां ची तळपती तलवार दादां ा भोवती पडले ा क ावर सपासप चालत होती. कडे फोडून होळकर आत घुसले. पाठीमागून पा ाचा चंड लोंढा एकदम यावा, तशी फौज आत िशरली. बघता बघता ह ीभोवती पडले ा मोंगलां चा धु ा उडाला आिण दादासाहे बां चा ह ी परत वळला. िव ल सुंदर ा अंबारीवर ां चे ल खळले होते. मोंगलां ा सात अंबा यां पैकी मध ा अंबारीत िव ल सुंदर होता. िजवाची पवा न बाळगता तो लढत होता. सै ाला धीर दे त होता. ा गद त महादजी िसतोळे आपला घोडा उडवीत माधवरावां ा जवळ आला. ाने लवून ीमंतां ना मुजरा केला आिण फुरफुरत असले ा आप ा घो ाला आवरीत तो णाला, ‘‘सरकार, िव ल सुंदर ा अंबारीचा अचूक वेध घेतो. जगलो- वाचलो, तर इनाम ा.’’ माधवराव नुसते हसले आिण ाबरोबर माधवरावां ा समोर मान लववीत ाने लगाम सैल सोडला. आपला भाला पेलीत ाने घोडयाला टाच िदली. ा गद तून तीरासारखा तो िव ल सुंदर ा अंबारी ा रोखाने िनघाला. म े आले ा मोंगलां ना भोसकीत महादजी वेगाने िनघाला होता. ा ा डो ां समाोर फ िव ल सुंदरची अंबारी िदसत होती. अंबारीत बसून तीरं दाजी करणा या िव ल सुंदरवर ाची नजर रोखली गेली होती. काही णां त तो अंबारीजवळ आला, आिण ाने भाला पेलला. पेललेला भाला णात हवेतून वेध घेत गेला आिण दु स याच णी िव ल सुंदर ा

हातातील तीर खाली गळू न पडला. दो ी हातां नी छाती आवळू न घेत िव ल सुंदर अंबारीत कोसळला. मोंगल सै ात हाहाकार उडाला. कुणाचा पायपोस कुणा ा पायात रािहला नाही. जो तो जीव ारा णून धावू लागला, पण एकीकडे गोदावरीचे घोंघावत जाणारे अफाट पाणी आिण दु सरीकडे सपासप चालले ा तलवारी... लां डगेतोड सु झाली. गोदावरी ा घोंघावणा या पा ाची तमा न बाळगता, काही पा ात उडया घेऊन जीव वाचवीत होते... —आिण िव ल सुंदरचे िशर भा ा ा टोकाव न सा या सै ात िफरत होते. हे सारे माधवराव भारावले ा नजरे ने बघत होते. ां चा ऊर अिभमानाने भ न आला होता. तोच महादजी िसतोळे तेथे आला. ाने ीमंतां ना मुजरा केला. ा ा मुज याचा ीकार क न माधवराव णाले, ‘‘महादजी, आ ी तुम ा परा माने खूश झालो आहोत. आप ासारखी िनध ा छातीची माणसे पाठीशी अस ावर मराठी दौलतीची कोसळलेली इमारत उभी करायला िकतीसा अवसर लागणार आहे ? उ रो र तुमची तलवार मराठी दौलतीचा भार उचल ा ा कामी लागो, एवढीच आमची इ ा आहे . आज तु ां ला, ा णी, ा जागी मां जरी गाव इनाम आिण सरदारकी बहाल करीत आहोत...’’ महादजीने मुजरा केला.

* चारी बाजूंना काळोखी पसरलेली होती. पि मेकडून येणा या वा याबरोबर पावसाचा दाट प ा पुढे सरकत होता. गोदावरीचे पाणी वाढत होते. रणां गणा- वर ा जखमी माणसां चे िव ळणे गोदावरी ा घोंघावणा या आवाजात िमसळत होते; पाऊस वाढत होता, पण ा वाढ ा पावसाची िफकीर न करता, तसेच िभजत माधवराव उभे होते. ां चे ल पैलतीरी लागले होते. एक सु ारा सोडून ते वळले. तोच दादा गडबडीने येताना िदसले. तेथे येताच ते णाले, ‘‘कुठं आहे स, माधवा? आिण पावसात िभजतो आहे स? अरे , अबदािगरी तरी ायचीस, का नाही?’’ ‘‘काका, अबदागीर घेऊ? तुमचा आधार ही आमची अबदागीर! तु ां ला पाह ासाठी आम ा डो ां त ाण आले होते. तु ी आला. आ ां ला आता िभजव ाची कुणाची छाती नाही.’’ राघोबादादा गिहवर ा आवाजात णाले, ‘‘माधवा, तू होतास, णून आज वाचलो. तुझे शौय पा न जीवन कृताथ झाले. एव ा लढाया मार ा, पािह ा; पण आज ासारखी ध ता वाटली नाही. आज तु ी परा माची शथ केलीत. नानां चे नाव राखलेत. आ ी आज रा ा ा जबाबदारीतून मोकळे झालो!’’ दोघे पावसात िभजत होते. मागे शेकडो ार उभे होते. पावसा ा सरी कोसळत

हो ा. माधवराव चेह यावरचे पाणी िटपत णाले, ‘‘काका, आज सारी दौलत िभजत आहे , नदीपलीकडे िनजाम आहे . म े गोदावरी नसती...तर...’’ स िदत होऊन माधवराव णाले, ‘‘काका, आज गोदावरीनं िनजामाची मोठी कुमक केली.’’ ‘‘खरं आहे , माधवा; पण झा ा संगातून डोकं वर काढायला िनजामाला िकती काळ लागेल, याचा अंदाज नाही. आज ना उ ा िनजामाला गाठायला हवं. आज तो सापडता, तर िजवािनशी सुटता ना. चल, माधवा. अंधार पडत आहे आिण पावसात िभजणंही उिचत न े .’’ माधवराव िनघाले आिण काकां ा पाठोपाठ चालू लागले.

* दु स या िदवशी सकाळी जे ा माधवराव डे यातून बाहे र पडले, ते ा पिह ां दा ां ची नजर गोदावरी ा पैलतीरी वळली. ां ना आ याचा ध ा बसला. िजथे िनजामाची छावणी पडली होती, ती सारी जागा रकामी िदसत होती. माधवराव गडबडीने डे यात गेले. आपली दु ब ण घेऊन ते बाहे र आले. दु िबणीतून ां नी िनजामा ा छावणीची जागा ाहाळली. आजूबाजूला कुठे च माणसां चा प ा न ता. तोफा मा पंधरा-वीस िदसत हो ा. गडबडीत छावणी उचल ाचे िदसत होते. िकरकोळ गो ी तर तशाच पडून हो ा. माधवराव बराच वेळ ते तसेच पाहत होते. ‘‘काय पाहता, ीमंत?’’ ा आवाजाबरोबर माधवरावां नी मागे पािहले. म ारराव होळकर उभे होते. ां ाकडे पाहत माधवराव णाले, ‘‘ते बघा, म ारबा.’’ होळकरां नी पािहले आिण ां ा तोंडून एकदम उ ार बाहे र पडले, ‘‘अरे ा!’’ ‘‘म ारबा! िनजाम आज पळू न गे ाचं िदसत आहे .’ ‘‘पण, ीमंत, हा कावा नसेल कशाव न? आ ां ला बेसावध पैलतीरी उत दे ऊन ह ा कर ाचा बेत नसेल ना?’’ ‘‘म ारबा, तेवढी ताकद आता ाची रािहली नाही. जे ा िव ल सुंदर पडला, ते ाच ाचे हातपाय गळले. आम ा छावणीवर असा छु पा ह ा करायचं धैय ाचं रािहलं नाही... आ ां ला नुस ा लकाव ा दे त तो राहणार, पण आता जा िदवस थां ब ातही अथ नाही. पु ा ाची कुमक वाढाय ा आत ाला नामशेष करायला हवा.’’ ‘‘खरं आहे , ीमंत; पण गोदामाईनं आज आ ां ला अगदीच अडवून धरलंय्... नाही तर िनजाम कुठं ही दडो. मग तो पाताळात असो. तेथून ाला आ ी बाहे र खेचून

काढू ; पण ा पा ाला के ा उतार पडतो, ई र जाणो!’’ माधवरावां ची नजर म ाररावां ावर थर झाली. ते णाले, ‘‘म ारबा! गोदामाई जीवनदा ी आहे . ती अडवणूक करणार नाही. ती फ आपली वाट बदलायला सां गते आहे .’’ बोल ाचा रोख न कळू न म ाररावां नी िवचारले, ‘‘ णजे परत िफरायचं?’’ माधवराव मोकळे पणाने हसले. ते णाले, ‘‘असा िवजय हाती आला असता का कुणी माघारी जातं! मी णालो, वाट बदलायला हवी. इथे गोदावरी वाट दे त नसेल, तर जेथून िमळे ल, ितथवर जायला हवं. तळ उठवा. माग सापडे ल.’’ तोच तेथे बापू आले आिण णाले, ‘‘ ीमंत, भोस ां चा िनरोप आला आहे .’’ ‘‘काय णतात भोसले?’’ ‘‘आपणां स भेटू इ तात.’’ ‘‘ठीक आहे . कळवा ां ना. ां ा भेटीसाठी आ ी सदै व उ ुक आहो.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ बापू णाले. बराच वेळ कोणीच काही बोलले नाही. माधवराव गोदावरी ा घोंघावत जाणा या पा ाकडे उदास नजरे ने बघत होते. गोदावरीचा पूर उतर ाची श ता िदसत न ती. छावणी उठव ाची पूण तयारी होत आली होती. सायंकाळ ा वेळी माधवराव नदीकाठी उभे होते. आकाश ढगाळलेलंच होतं. सखारामबापू णाले, ‘‘ ीमंत, छावणी उ ा उठणार ना?’’ ‘‘अलबत.’’ ‘‘पाठोपाठ आपण औरं गाबादे ला धडकलात, तर िनजाम गभगळीत झा ाखेरीज राहणार नाही.’’ ‘‘आ ां ला तेच हवं आहे . तु ां ला तसं वाटत नाही?’’ सखारामबापूंनी नजर वळवली. माधवरावां ा चेह यावर त उमटले. गार वारा जाणवत होता. माधवराव छावणीकडे वळले. तोच नदीकाठाने दौडत येणारा ार सा यां ा नजरे त आला. माधवरावां ा जवळील र क तलवारी उपसून पुढे धावले. घोडे ार भरधाव वेगाने अंतर कापीत होता. टापां ा आवाजाबरोबरच कानां वर श आले, ‘‘ जूरऽऽ, अमानऽऽ अमान.’’ थोडया अंतरावर येऊन तो ार पायउतार झाला. णात तो ार माधवरावां ा र कां नी वेढला गेला. ाला िन:श केलं गेलं. र कां सह तो ार माधवरावां ा जवळ आला. जवळ येताच ा ाराने माधवरावां ा समोर गुडघे टे कले. माधवरावानी िवचारलं,

‘‘कोण?’’ ‘‘ जूर! या िजवाला मीर मुसाखान णतात. िनजामअलीं ा फौजेचा नािझम-एहरकार.’’ िनजामा ा हे रखा ाचा मु मीर मुसाखान माधवराव ाहाळीत होते. आप ा चेह यावरची रे षही बदलू न दे ता माधवरावां नी िवचारले, ‘‘आम ाकडे ये ाचं कारण?’’ ‘‘ जूर! जंगम े सै ाची वाताहत झाली. कुणाचा िठकाणा रािहला नाही. नदीअलीकडे मी रािहलो. दडून राहणं कठीण गेलं. कुणा ा तरी हातून मरण ये ापे ा जुरां ा आ ेनंच ते ावं, णून आलो. अमान, जूर, अमानऽऽ...’’ ‘‘मीर मुसाखान, उठा! आमचं अभय आहे .’’ आनंदभ रत झाले ा मुसाखानने ीमंतां ा अंगर ाचे चुंबन घेतले आिण तो उठला. बापू हल ा आवाजात णाले, ‘‘पण, ीमंत!’’ मीर मुसाखानवरची नजर न ढळू दे ता ीमंत णाले, ‘‘बापू! तीथ पां ा कारिकद त िनजामा ा जुलमाला िवटू न पेश ां ा आ याला आलेले शेरजंग आप ा छावणीत आहे त. ां ाकडे ां ना घेऊन जा. हा माणूस आम ा कामी येईल, यात आ ां ला संशय नाही.’’ मीर मुसाखानाची रवानगी झाली. बापूंनी िवचारलं, ‘‘ ीमंत, आपण याला ओळखता?’’ ‘‘ओळख कीत ची आहे . हा माणूस कतबगार आहे . िनजामा ा कारिकद ला िवटलेला आहे .’’ ‘‘कारण?’’ ‘‘कारण! शेरजंग पेश ां ा आ याला का आले? िनजाम सु ी पंथाचा आहे ; आिण शेरजंग आिण मीर मुसाखान िशया पंथाचे आहे त. ां नी केवढीही कामिगरी केली, तरी ां ा सेवेचं यो ते चीज ायचं नाही.’’ ‘‘याचा प रणाम?’’ माधवराव हसले. ‘‘बापू! मी सव जाणत नाही. पा .’’ ीमंत तळाकडे चालत होते. बापू मागून जात होते. भ ा पहाटे छावणी उठली. नदीकाठाने पैठणपयत मजल गाठली. तेथे नदी ओलां डून माधवरावां ा फौजा औरं गाबादे ला िभड ा. औरं गाबाद पेश ां ा वे ात सापडले. िव ल सुंदरसारखा राजकारणधुरंधर िनजामाने गमावला होता. रा सभुवना ा लढाईत ाची हजारो माणसे कापली गेली होती. हा ध ा सहन क न आले ा िनजामाला औरं गाबादे चा वेढा अस होत होता. ीमंत िनि ंत मनाने आप ा डे यात बसले होते. बापू, म ारराव शेजारी उभे

होते. ाच वेळी ां चे ल येणा या सेवकाकडे गेले. सेवक जवळ आला आिण ीमंतां ना मुजरा क न तो णाला, ‘‘दादासाहे ब सरकारां नी बोलावलं आहे !’’ ‘‘कुणाला? आ ां ला?’’ माधवराव भानावर येत णाले. ‘‘जी.’’ ‘‘आणखी कोण आहे ?’’ ‘‘जी, एकटे च आहे त.’’ माधवराव उठले. पाठोपाठ बापू चालू लागले. दादां ा डे याजवळ येताच ते णभर थबकले आिण दरवा ावर ा सेवकां ा मुज याचा ीकार क न ते आत िशरले. दादासाहे बां ाकडे पाहत ते णाले, ‘‘काका, आपण बोलावलंत?’’ ‘‘हो!’’ दादा णाले. ां चा चेहरा संत िदसत होता. माधवरावां ना काहीच बोध झाला नाही. दादासाहे बां ा चेह याकडे ते तसेच बघत रािहले. दादासाहे ब ां ावर नजर रोखून णाले, ‘‘जाधवां ना तु ी सरदारकी बहाल केलीत?’’ ‘‘हो,’’ माधवराव णाले, ‘‘पण आ ी ात अनुिचत असं काही केलं नाही, असं आ ां ला वाटतं.’’ ‘‘हो, तु ां ला आता तसं वाटणारच. गाला हात टे कले तुमचे. ने वर लागले तुमचे. पायां खाली बघायची शु रािहली नाही. पायाखाली िवषारी सप ठे वून ावर तु ी वावरता. पोरकट-अिवचारी असं वागायला लागलात, तर घटकेत तुमची सारी स ा लयास जाईल, याची तु ां स समज असावी.’’ ‘‘पण, काका, या ात अनुिचत असं आहे तरी काय?’’ ‘‘पु ा मला िवचारा! हे च अगोदर िवचारलं असतंत, तर अव सां िगतलं असतं आ ी. ा उदगीर ा जाधवां नी लढाईत भाऊं ािव तलवार उपसली, ा जाधवानं पंढरपूरसारखं महा े लुटलं, जेणेक न मोंगलही लाजावा– तरी तु ी ाला माफ केलं. इतकंही क न तो थां बला नाही. औरं गाबादे ला आम ावर मारे करी घालून आमचं र सां ड ाची कोशीस केली... आमची अव ा क न तु ी ाला कैदे त ठे वलंत, ते केवळ याचसाठी... जणू तुमची व े आ ी िहसकावून घे ासाठी टपलो आहोत... माधवा, आमचा स ा िवसरलात! तुम ा ा पोरकट करणीनं आपली द नची स ा कोण ाही घटकेला नामशेष होईल, याची तु ी खा ी बाळगा.’’ ‘‘काका, द न एवढा दु बळा रािहलेला नाही. जाधवरावां चं शौय आ ी पािहलं आहे . थम आपणच ां ना जवळ केलंत, हे आप ा ानी येत नाही. घोडनदी ा लढाईत िनजामा ा धाकटया भावाला- मीर मोगलला- घेऊन हे च जाधवराव तुम ाकडे आले होते. आज िनजामाला तह कर ाखेरीज ग ंतर नाही. िव ल सुंदर गेला. शेरजंग आपणां कडे आहे त आिण आत मीर मुसाखान आ ामुळं आपलं बळ

वाढलं आहे . जाधवां ावर िनजामाचा िव ास आहे . आ ी जाधवरावां ना सरदारकी िदली, ती ाच कारणासाठी. सरह ीवरील िनजामावर नजर ठे वणारा असा आ ां ला आता सरदार हवा. ते काम जाधवरावां खेरीज कोण करील? ा यो तेचा दु सरा माणूस आ ां स िदसत नाही. अपराध सा यां ाच हातून होतात; पण ते वेळीच सुधा न घेतले नाहीत, तर रा लयाला जायला फार वेळ लागत नाही... ते ेकानं ानी आणून वागायला हवं... तु ीही ाला अपवाद नाही.’’ माधवराव बोलायचे थां बले. दादासाहे बां ा संत मु े कडे ां नी णभर पािहले आिण तडक ते डे याबाहे र पडले. राघोबादादा माधवरावां ा श ां नी सु होऊन ां ा पाठमो या आकृतीकडे पाहत रािहले...

* माधवरावां ा अपे े माणे िनजामाने तहा ा वाटाघाटी सु के ा. ा बातमीने सा या छावणीत िवजयाचा आनंद पसरला. िव ल सुंदर ा मृ ूनंतर िनजामाने िव ल सुंदर ा दहा वषा ा नातवाला धानपद िदले आहे , याचीही खबर ीमंतां ना िमळाली होती. म ारराव णाले, ‘‘दहा वषा ा मुलाला धानपद दे णारा िनजाम िकती वेळ लढत दे णार?’’ माधवरावां चं हा िवरलं. ते चटकन णाले, ‘‘तसं नाही! उलट, िनजामाचं कौतुक वाटतं. ाची दया येते. िव ल सुंदर गमाव ानं जे दु :ख िनजामाला सोसावं लागलं, ाची ती िनशाणी आहे . ते दहा वषाचं पोर िव ल सुंदरची आठवण आहे .’’ ा रा ी बराच वेळपयत माधवरावां नी शेरजंग आिण मीर मुसाखानला आप ा डे यात बोलावून घेतले होते. माधवरावां नी घातले ा तहा ा अटीने िनजाम बैचेन बनला. उदगीर ा तहात गेलेला पंचाऐंशी ल पयां चा मुलूख माधवरावां नी मािगतला होता. शेरजंगाची गमावलेली जहािगरी परत दे ाची अट घातली होती. जे ा गरज भासेल, ते ा िनजामाने पेश ां ा मदतीला यावे, अशी अपे ा पेश ां ची होती. या अटी मा झा ा नाहीत, तर िनजामाला गादीव न काढू न सलाबतजंगाला गादीवर बसव ाची धमकी िदली होती. िनजाम पुरा कोंडीत सापडला होता. ाने माधवरावां ा सव अटी मा के ा. तह ठरला. ीमंत आिण िनजाम यां ची भेट झाली. तह प ा झाला. माधवराव िनजामाला णाले, ‘‘आप ा तहा ा अटी आपणां कडून पाळ ा जातील, याचा आ ां ला िव ास

आहे .’’ ‘‘पंिडत पंत धान, आ ी श ाला स े आहोत.’’ िनजामअलींनी ाही िदली. ‘‘ते ठीक; पण आमची आणखी एक िवनंती आहे .’’ ‘‘आ ा करावी.’’ िनजाम िवनयाने णाला. ‘‘आमची िवनंती आहे , की आपले नािझमे हरकारा मीर मुसाखानां ना आपले मु धानपद ावे. ां ना मदार-उल्-महाम करावे.’’ िनजाम चपापला. ा ा डो ां त संताप उसळला. तो णाला, ‘‘पंिडत पंत धान! आ ी कुणाला धान नेमावे, हा आमचा खासगी आहे , हे कृपा क न ानी ावं.’’ माधवरावां ची करडी नजर िनजामावर थर झाली. ते णाले, ‘‘बंदगाने अली आला हजरतां नी प र थती ानी ावी. यापुढे मीर मुसाखान आपले धान बनतील. ां ा स ाबाहे र आपण वतन क नये, अशी आमची इ ा आहे .’’ िनजामाने आवंढा िगळला. ाने मानव े मागिवली आिण मीर मुसाखान िनजामाचा धान बनला. ‘ उ ौला’ हा िकताब ाला बहाल कर ात आला. िनजामाशी तह क न माधवरावां नी औरं गाबाद सोडले. माधवरावां नी पु ा ा रोखाने तळ हलिवला, पण राघोबादादा पु ाला यायला राजी झाले नाहीत. ते तसेच पर र आनंदव ीला िनघून गेले.

* रा सभुवनाचा िवजय संपादन क न िवजयी माधवराव पु ाला येत अस ा ा बातमीने सा या पु ात उ ाह संचारला होता. ा एका बातमीने पुणेकर आपली सारी दु :खे िवसरले होते. िनजामाने पु ा ा लुटीत एकही दे ऊळ सोडले न ते. लूट, जाळपोळ केली होती; पण ते कुणा ाही ानी न ते. शिनवारवाडयाची सारी अवकळा जाऊन तेथे उ ाह संचारला होता. माधवरावां ा आळे गाव ा शरणागतीनंतर माधवराव थमच पु ाला येत होते. ा कालात अनेक लहानमोठे अपघात शिनवारवाडयावर झाले होते. राघोबादादां ा कैदे त जे ा माधवराव होते, ते ा खु शिनवारवाडयावर राघोबां ा कमाने गार ां चे पहारे बसले होते. िनजामा ा भीतीने रमाबाईंचे व गोिपकाबाईंचे िसंहगडावर थलां तर झाले होते. रा सभुवनाव न नाना फडणीस फडिणशीची व े व पेश ां ा आगमनाची वाता घेऊन आले होते. सातमजली शिनवारवाडयाची रं गसफेदी चालली होती. माधवरावां ा शहर वेशा ा वेळी िनजामह ाची कोणतीच िनशाणी माधवरावां ा ीस पडू नये, ासाठी सारे पुणे झटत होते. ही बाहे रची ागताची तयारी चालू असता, रमाबाई व गोिपकाबाई फराळाची कमतरता भासू नये, णून झटत हो ा.

पु ातील अनेक सरदारां ा या, लेकी, सुना इ ादी फराळासाठी शिनवारवा ात जम ा हो ा. नाना कार होते. हजारी कारं ा ा चौकापयत सारे चौक िन ा ा पापडा ा, सां ड ां ा वाळवणां खाली भरत होते. मुदपाकखा ापासून तो वर ा सो ापयत पाच-प ास पाटां वर फराळाचे िज स दरिदवशी चालत होते. तळणा ा कढया कढत हो ा, आचारी घामाने िनथळत होते. बायकां ा हस ा- खदळ ाने वाडा गजबजून गेला होता. रमाबाई आिण गोिपकाबाई सारी व था पाह ात रा ंिदवस दं ग हो ा. दोन हरी जेवणे आटोपून रमाबाई आप ा महालात आ ा हो ा. ां ाबरोबर आठ-दहा स ा हो ा. मैना पाठोपाठ िवडयां चे तबक घेऊन आत आली. सा याजणींनी ा तबकावर झडप घातली. रा ां ा ुषा गोदावरीबाई तेथे हो ा. ां नी तबकातील दोन िवडे उचलले आिण एक रमाबाईं ापुढे ठे वीत ा णा ा, ‘‘तु ीच ा ना!’’ ‘‘नको, बाई!’’ रमाबाई णा ा, ‘‘मी िवडा खात नाही!’’ ‘‘कधीच नाही खात?’’ आ याने गोदावरीबाईंनी िवचारले. ‘‘नाही, तसं काही नाहीऽऽ...’’ रमाबाई घोटाळ ा. दु सरी सखी पुढे येऊन गोदावरीबाईं ा पुढे हात नाचवीत णाली, ‘‘वाहवाऽ, ग, तुझी अ ल. आम ा रमाबाई िवडा खातात, पण तो आम ा हातचा नाही!...’’ ‘‘मग?’’ दु सरीने खवचटपणे िवचारले. ए ाना सा या िवडा चघळत रमाबाईंभोवती गोळा झा ा हो ा. ‘‘खा ा, तर इकड ाच हातचा खातात ा!’’ ती सखी णाली. ‘‘खरं च?’’ गोदावरीबाईंनी हनुवटीला हात लावला आिण सारा महाल हा क ोळां नी भ न गेला. ‘‘चला, काहीतरीच तुमचं!’’ रमाबाई लट ा रोषाने णा ा. ‘‘मला सां गा ना, का नाही खात?’’ गोदावरीबाईंनी िप ा पुरवला. रमाबाई गो यामो या झा ा हो ा. ां ा बावरले ा चेह याकडे पा न सा याजणी हसाय ा थां ब ा. ां ची मु ा बघून गोदावरीबाई वरम ा. ा णा ा, ‘‘जाऊ दे ते! सां ग ासारखं नसेल, तर नका सां गू! माझंच चुकलं, बाई!’’ ‘‘नाही, हो! तसं नाही!’’ रमाबाई कळवळू न णा ा, ‘‘पण कसं सां गू?” सा याजणी िजवाचा कान क न ऐकत हो ा. रमाबाई काव याबाव या होऊन सां गत हो ा, ‘‘वष तरी झालं असेल. इकडून कनाटका ा ारीवर जायचं झालं. असाच कुठला तरी सण होता आिण जेवण झा ावर मला मेलीला िवडा खायची बु ी झाली. पानं संपली होती. नानां कडे पानं मागायला पाठवलं...’’

‘‘मग?...’’ रमाबाई थां बले ा पा न अधीर झाले ा स ां नी िवचारले. ‘‘आिण नानां चा िनरोप आला.’’ रमाबाई उसासा सोडून णा ा. ‘‘काय आला?’’ गोदावरीबाईंनी िवचारले. ‘‘ ‘इकडे ारीवर जाणं झालं असता पान खाणं यो न े ,’ असा िनरोप नानां नी धाडला. मला मे ा न मे ासारखं झालं. कुठून पान खायची दु बु ी सुचली, असं वाटलं मला!’’ ‘‘आिण पान खायचं सोडलंत, असंच ना?’’ गोदावरीबाईंनी हसून िवचारले. ‘‘सोडलं नाही, पण एकटं खायचं नाही, असं ठरवलं!’’ मैना हसून णाली आिण हा ाचा क ोळ उडाला. रमाबाई णभर हस ा आिण दु स या णी कृि म कोपाने णा ा, ‘‘मैने! फार झालं शहाणपण! मुदपाकखा ात जाऊन बघ, कढया तयार झा ा असतील. सासूबाई गे ा असतील, तर वद दे . आज िचरोटे करायचे आहे त.’’ ‘जी!’ णून मैना बाहे र पडली. पु ा ग ा व हस ाला ऊत आला. मैना आली आिण रमाबाईंना णाली, ‘‘आईसाहे बां नी बोलावलंय्!’’ ‘‘मला? कोण आहे ितथं?’’ ‘‘कोणी नाही, बवकाकू आहे त...’’ ‘‘मग सा याजणी कुठं गे ा?’’ ‘‘मुदपाकखा ात आहे त सा या!’’ रमाबाई सा यां ावर नजर िफरवीत णा ा, ‘‘आिण तु ी बसा इथं िवडा खात, चका ा िपटीत. जा लवकर मुदपाकखा ात. मीही येते, सासूबाई काय णतात, ते पा न.’’ पाहता पाहता सारा महाल मोकळा पडला, रमाबाई मैनेसह गोिपकाबाईं ा महाली गे ा. ा महालात जाताच गोिपकाबाई णा ा, ‘‘रमा, बवबाई आज सासवडला जाणार!’’ ‘‘का? एकदम मधेच?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘ ां चा मुलगा अनंता आजारी आहे , अशी बातमी आहे . मग कसं ां ना ठे वून घेऊ?’’ ‘‘रािह ा अस ा, तर...’’ रमाबाई णा ा. ‘‘रािहले असते! ते काय मला सां गायला हवं? पण ितकडे कुणी नाही. सून आहे , पण अजून लहान आहे .’’ ‘‘रमा, ां ा जा ाची व था केली आहे ; पण पाठवणीची सगळी व था तेवढी तू कर. णून तुला मु ाम बोलावलं होतं.’’ गोिपकाबाई पड ा जागेव न रमाबाईंना णा ा. रमाबाई णभर िवचारात पड ा. ा मैनेला णा ा, ‘‘मैने, तू नानां ाकडे जा आिण मी जरी बासने बघायला मािगतलीत, णून सां ग

आिण जाताना िवठीला ओटी ा सामानाची व था करायला सां ग.’’ बवबाई णा ा, ‘‘तोवर मी मुदपाकखा ात जाऊन येते.’’ बवबाई जाताच गोिपकाबाईंना रमाबाई णा ा, ‘‘आज आपणां ला फार ास झाला. आपण थोडं पडावं, मी पाहीन खां ड ाचं.’’ ‘‘नाही, मुली...’’ गोिपकाबाई णा ा, ‘‘तसं नाही. उगीच पडलेय्. आिण तसं काळजीचं कारणच नाही. गोदावरीबाई गे ा आहे त. दोन िदवसां त माधव येईल. अजून केवढं तरी ायचं आहे . आपण असं दु ल केलं, तर होत नाही वेळेवर.’’ मैना आली व दारापाशी उभी रािहली. ित ाकडे ल जाताच रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘काय, मैना, आणलीस का बासनं?’’ ‘‘जी, नाही.’’ ‘‘का? नाना भेटले नाहीत?’’ ‘‘भेटले.’’ ‘‘मग? बोल की!’’ रमाबाईंनी ािसकपणे िवचारले. ‘‘ते णाले, ारीव न सरकार परत येईपयत जरीव े वाप नयेत, णून.’’ ‘‘काय? नाना असं णाले?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ां चा गोरापान चेहरा संतापाने फुलला. कानां ची पाळी व नाकाचा शडा लालबुंद झाला. ा णा ा, ‘‘अशीच जा आिण नानां ना मी ताबडतोब बोलवलंय्, णून सां ग! असाल, तसे या, णावं.’’ ‘जी!’ णून मैना गेली. गोिपकाबाई उठ ा आिण त ाला टे कून बस ा; पण रमाबाईंचे ितकडे ल न ते. ा खडकीजवळ जाऊन उ ा रािह ा. ां ची नजर समोर ा चौकाकडे लागली होती. जे ा चौकातून मैना व पाठोपाठ नाना येताना िदसले, ते ा रमाबाई वळ ा. काही णां त नानां ची पावले महालाबाहे र वाजलेली कानां वर आली. मैनेपाठोपाठ नाना आत आले. अदबीने रमाबाईंना व गोिपकाबाईंना नम ार क न ते उभे रािहले. ‘‘नाना! तु ां ला फडिणशीची व े िमळाली ना?’’ ‘‘होय.’’ ‘‘आिण तरीही तु ी जरी ा बासनां ब ल िनरोप पाठिवलात?’’ ‘‘हो.’’ रमाबाई संतापाने थरथर णा ा, ‘‘नाना, आ ी तुम ा मालकीण. या घराचे िश ाचार तुम ापे ा आ ी अिधक जाणतो. पेश ां ा घरचे कुलाचार तुम ाकडून िशक ाची अजून आम ावर वेळ आलेली नाही. खु पेशवे जरी ारीवर गेले असले, तरी ां ा घरी संगी आलेली आक त पा णेमंडळी आप ा घरी जाताना मानस ानाने गेली पािहजेत. ते पाहणं आमचं कत आहे . समजलं?’’ ‘‘हो.’’

‘‘ही गो इकड ा कानां वर जावी, असं मला वाटत नाही. ती माझी इ ा नाही; पण तसं झालं, तर आपलं फारसं कौतुक होईल, असं वाटत नाही. स र जरीची बासनं पाठवून ा आिण पु ा असला िनरोप पाठिव ाचं धाडस क नका!’’ नाना रमाबाईंचे उ प पा न चिकतच झाले होते. चौदा-पंधरा वषा ा मुली ा ा कडक बोल ाने ां ना घाम फुटला होता. भानावर येऊन नम ार करीत नाना णाले, ‘‘ मा असावी! जरीची बासनं आता पाठवून दे तो.’’ —आिण एवढे बोलून नाना घाईने िनघून गेले. रमाबाई वळ ा आिण ां चे ल गोिपकाबाईं ाकडे गेले. ा थर नजरे ने रमाबाईं ाकडे पाहत हो ा. रमाबाई ा नजरे ने अ थ झा ा. ा गोिपकाबाईं ा शेजारी बसत णा ा, ‘‘चुकलं का माझं?’’ ‘‘अं हं !’’ गोिपकाबाई णा ा. ‘‘मग बोलत का नाही आपण? सां गा ना, चुकलं का माझं!’’ स पणे गोिपकबाई हस ा. गे ा कैक मिह ां त ां ा चेह यावर असे हसू पाहायला िमळाले न ते. रमाबाईं ा पाठीवर हात ठे वीत ा णा ा, ‘‘नाही, मुली, तुझं काही चुकलं नाही. पेश ां ा प ीला जे उिचत होतं, तेच तू केलंस. एव ा लहान वयात तुला जबाबदारी कळू लागली. हे पा न आनंद वाटला. आता मला या शिनवारवा ाची काळजी नाही. ाला खरी धनीण िमळाली आहे . आता मला के ाही तु ावर सारा भरीभार घालून कुठं ही दे वधमासाठी जाता येईल. रमा, तुझे असले गुण पािहले, की कैक वेळ मला असं वाटतं, की तु ा पायानं सा ात ल ी मा ा घरात आली आहे !’’ ा वा ाने रमाबाई लाज ा. गडबडीने उठत ा णा ा, ‘‘मी मुदपाकखा ाकडे जाऊन येते.’’ ‘‘थां ब ना, मीही येते...’’ णत गोिपकाबाई उठ ा. रमाबाईंनी ां ची शाल चटकन ां ा हाती िदली. सासूबाईं ा पाठोपाठ ा िनघा ा.

* िदवसाला छाव ा येऊन दाखल होत हो ा. िनरिनराळे सरदार दररोज हजर होत होते. पु ाला उसंत न ती. िवजयी माधवरावां ा ागताला सारे पुणे झटत होते. पेशवे यावया ा िदवशी र े झाडून लोटू न केले होते. र ां वर सडा टाकून पु ात ा या रां गो ा घालीत हो ा. शिनवारवा ातील गणेशमहालात दरबाराचा थाट मां डला होता. हं ा, झुंबरे पुसून अगदी चकचकीत केली होती. खास दरबारासाठी तयार केलेली मखमलीची आ ादने लोड-त ां वर चढिवली होती. पेश ां ची मसनद जरीबु ी ा कलाबुतीने उठून िदसत होती.

दोन हरी सूय िकंिचत कल ावर पवती ा पाय ाशी उ ा केले ा तोफां ची सरब ी झाली आिण पेश ां ची ारी शिनवारवाडयाकडे येत अस ाची ाही पु ात िफरवली गेली. साज ंगार केलेले ी- पु ष मु र ां वर गोळा झाले होते. घरोघरी गुढयातोरणे उभी केलेली होती. मु र ां वर िचरागदाने लावली होती. शिनवारवा ात मैना रमाबाईंचे केस िवंचरीत होती. तोफां चा आवाज ऐकताच रमाबाई णा ा, ‘‘बघ, ारी िनघाली. अजून केस िवंच न झाले नाहीत.’’ ‘‘अगो बया! केवढी घाई!’’ मैना णाली, ‘‘काळजी क नका, आ ासाब. येव ात ारी वाडयावर येऊन लागत नाही. िदवेलागणीला ारी कुठं तरी वा ाला येऊन लागेल.’’ ‘‘मग तू तेवढी कशी नटू न बसलीस?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘तर! तर! बघा कशी सजवते आता बाईसाहे बां ना, ते!’’ मैनेने सुबक खोपा घातला. सुवणफूल खोवले. कानां त मो ां ा कुडया घात ा. रमाबाईं ा अंगावर भरजरी गुलाबी पैठणी होती. अंगात तंग िहरवी चोळी होती. मैनेने रमाबाईं ा दं डां वर सुवणा ा वा ा चढिव ा हो ा. ग ात हळु वार हाताने त णीचे खोड घातले. पायां त साख ा घात ा आिण ती रमाबाईंना णाली, ‘‘बघा ना आरशात, ओळखतंय् काय?’’ आरशात आपले प ाहाळीत रमाबाई उ ा हो ा. नाकीडोळी रे खीव, गौरवणा ा सुंदर रमाबाई आप ा टपो या ने ां नी आपले प िनरखीत हो ा. कपाळीची चं कोर, डो ां तले काजळ िनरखीत असता रमाबाईं ा गुलाबी ओठां वर हसू फाकले. ते पा न मैना णाली, ‘‘आठवलं?’’ ‘‘चल! काहीतरीच तुझं! सासूबाईं ा महालात आरतीचं सामान ठे वलंस?’’ ‘‘हो! के ाच!’’ ‘‘चला, आपण सासूबाईं ाकडे जाऊ.’’ —आिण घाईघाईने दोघी गोिपकाबाईं ा महालाकडे गे ा.

* जसजसे बंदुकीचे बार ऐकू येऊ लागले, तशी एकच धावपळ शिनवार- वाडयात उडाली. रमाबाई नगारखा ा ा ग ीवर उ ा रािह ा. सुशोिभत केलेला राजर ा िदसत होता. सा या शहरावर गुढयातोरणां ा उं च उं च का ा आकाशात चढ ा हो ा. सारा र ा माणसां नी गजबजून गेला होता. र ावरील लोक आता अधीर झाले होते. रमाबाई आप ा स ां सह चौफेर पाहत हो ा. वा ातील दासी पण ा ठे वीत हो ा. लवकरच र ा ा शेवटी आघाडीचे सां डणी ार िदसू लागले. सा या- जणी ग ीकडे धाव ा. होणा या बारां ा धूमधडा ातून वाजं ां चा आवाज पणे ऐकू

येत होता. मोरचेलाचे घोडे ार र ाव न पुढेमागे धावत होते. र ा मोकळा अस ाची खा ी क न घेत होते. सां डणी ार वा ापाशी दाखल झाले, ते ा र ा ा टोकापयत परसले ा ारीत ह ी कुठे च िदसत न ता. अ ंत मंदगतीने ारी पुढे सरकत होती. सां डणी ारां ा भा ां ना लावलेले गोंडे िदसेनासे झाले. ामागोमाग सजले ा शु र ारां चे शे-प ास उं टां चे पथक आले. होणा या बारां ा आवाजापे ा हजारोंनी खाशा ारां ा घो ां ा टापां चा आवाज मोठा येत होता. ाचा अखंड नाद उठत होता. ा ा पाठोपाठ भग ा झ ाचे व जरीपट ाचे ह ी डौलाने आघाडीवर चालत होते. ा ह ींवर मा ताखेरीज कोणीही आ ढ झालेले न ते. िजलेबीचे ह ीच प ास होते. कोतवालां चे घोडे सो ा ा गंडेप े भरग ी झुलीने सजले होते. ा ारीने पुणेकरां ा डो ां चे पारणे िफटत होते. ीमंतां चा ह ी ि पथात आला, ते ा लोकां ा उ ाहाला उधाण आले. उं च इमारतींव न ीमंतां ा अंबारीवर फुले उधळली जात होती. ीमंतां ची चां दीची अंबारी राज ा ा पाठीवर कसली होती. उं चापुरा िध ाड राज नखिशखां त डवरला. ा ा सु ां ना बसवले ा सो ा ा आटे दार िबडावर मो ां चे घोस चमकत होते. ा ा म कावरील तां बडया मखमलीवर सो ाचा मोठा थोरला अधचं िवराजला होता. ह ीचा िकलावा रे शमी होता. मानेवर दो ी बाजूंना पायापयत मोठमोठे जरीचे घोस सोडले होते. पाठीवर िहर ा मखमलीची जरी ा कामाने भरलेली झूल होती. ावर पेरी अंबारी मावळ ा सूयिकरणां त तळपत होती. अंबारीत माधवराव बसले होते. मागे खवासखा ात गोपाळराव पटवधन व ंबकरावमामा चव या ढाळीत होते. दु तफा नाग रक माधवरावां चा जयघोष करीत येत होते. ह ीपुढे वाजं ां चे ताफे ताशेमफ वाजवत होते. पाठीमाग ा ह ीवर साहे ब-नौबत वाजत होती. ीमंतां चा राज िद ी दरवा ासमोर येऊन उभा रािहला. स ाव न माधवरावां ावर सो ा ाची फुले उधळ ात आली. माधवरावां नी वर पािहले. शिनवारवाडयावर भगवा झडा मो ा डौलाने फडफडत होता. स ावर या उ ा हो ा. फुले उधळ ात येत होती. राज बसला होता, िशडी लावली जात होती.

* ीमंत माधवराव ह ीव न उतरले. रामशा ी पुढे झाले. ां चा नम ार ीका न माधवराव िद ी दरवा ाकडे वळले. ां ाबरोबर नाना, ंबकराव, रामशा ी, गोपाळराव ही मंडळी चालत होती. शिनवारवाडाही ां ा काशात उजळला जात होता. िद ी दरवा ापाशी जलकुंभ म की घेऊन दासी उ ा हो ा. ीमंत दरवा ाजवळ जाताच ां ाव न दहीभाता ा पाटया ओवाळू न टाक ा गे ा. कुळं िबणी घागरी घेऊन उ ा हो ा. ां ना दे ण ा दे ऊन ीमंत आत वेश करते झाले. पुढे भालदार-चोपदार सुवणदं ड घेऊन ललकारत जात होते. माधवराव महाला ा दारी आले, ते ा शा ीबुवां नी ां ा हातावर पु हार गुंडाळला. तेथून

माधवराव दरबारात गेले. सारा दरबार उभा रािहला. ीमंत दु तफा अदब बजावून घेत मसनदीकडे जात होते. त ापाशी गे ावर मुजरा क न ीमंत मसनदीवर बसले आिण चोपदारां नी ललकारी िदली. दरबार थानाप झाला. दरबाराला सु वात झाली. ंबकराव दु शेला साव न उभे होते. डा ा बाजूला नाना फडणीस होते. नानां नी एकवार सा या दरबारावर नजर टाकली आिण माधवरावां ाकडे वळू न ां ा हाती खिलता दे त ते णाले, ‘‘साता या न छ पतींचा खिलता आला आहे . रा सभुवना ा िवजयाची वाता ऐकून छ पतींना आनंद झाला व ािनिम ां नी अिजं ता यावर तोफां ची सरब ी करिवली.’’ माधवरावां नी खिलता म की लावला. दरबाराकडे वळू न ते णाले, ‘‘आज ा संगी ामींचा आशीवाद आला, हे आमचं भा ! आजवर दरबारी वेश करताना शा ी आम ा हातात फुलां चा हार बां धीत असत. तेवढी एकच खूण आ ी सेवक अस ाचे दशवी. आम ा िवजया ा संगी तोफां ची सरब ी क न आम ा सेवेचे कौतुक करणारे कोणी न ते. आज आ ां ला ामी आहे त आिण आ ी कुणाचे तरी सेवक आहोत, याची जाणीव ती तेने होते आहे . आज आमचे पोरकेपण संपले आहे . नाना, ीमंत छ पतींना आमचे दं डवत कळवा. ां ना आम ा भावना कळू दे त.’’ माधवरावां नी रामशा ां कडे नजर वळिवली व ते णाले, ‘‘शा ीबुवा, एव ा मो ा माणावर आमचे ागत होईल, अशी आमची अपे ा न ती.’’ ‘‘यात आ य कसले, ीमंत!’’ रामशा ी णाले, ‘‘आपले ागत ावयाचे नाही, तर दु स या कुणाचे होणार?’’ ‘‘आम ा बोल ाचा तो रोख न ता, पण िनजामाने पु ात काय है दोस घातला, तो का आ ां ला माहीत नाही? असे असतानाही हे ागत, ही का सामा गो आहे ? िनजामाने केलेली हानी आ ां ला भ न काढता येईल; पण एक हानी मा भ न काढता येणार नाही. ाचे दु :ख फार मोठे .’’ सारा दरबार चिकत झाला. रामशा ीही अचं ात पडले. ां नी िवचारले, ‘‘ती कोणती, ीमंत?’ ‘‘िनजामा ा भीतीने शिनवारवाडयातील मराठे शाहीचे द र िसंहगडी हलवताना, श ू ा हाती सापडून जे द र आगी ा भ थानी पडले, ाची वाट काय? ती नुकसानी आ ी कशी भ न काढणार? ाचे दु :ख फार मोठे आहे .’’ दरबार संप ावर माधवराव सरळ गोिपकाबाईं ा महाली गेले. ां ना वाकून नम ार करताच ा णा ा, ‘‘असेच िवजयी ा.’’ —आिण ां नी पाटाकडे बोट दाखिवले. चां दी ा पाटावर माधवराव बसले. रमाबाई ां ना ओवाळीत हो ा. माधवरावां ना

पाहत हो ा. माधवरावां ा म की तमामी फेटा होता. अंगात कळीदार रे शमी िनमा होता. फे ां ना कलगी-िशरपेच व तुरा शोभत होता. कानात चौकडा, ग ात मो ां चा कंठा व हातात पाचू जडवलेली पोहची होती. ां ा चेह यावर त होते. ओवाळू न होताच हाती िदलेला िवडा तबकात ठे वताना िह याची अंगठी िनरां जना ा काशात चमकली. ाच वेळी माधवरावां नी रमाबाईंकडे पािहले. णभर नजरे ला नजर िभडली आिण िह यापे ाही तेज ी ने ां ना नजर दे ता न आ ामुळे की काय, रमाबाईंनी झरकन आपली नजर वळवली. माधवराव िकंिचत हसले, गोिपकाबाई णा ा, ‘‘माधवा, आज िकती िदवसां नी परमे राने सुखाचा िदवस दाखिवला!’’ ‘‘खरे आहे ! पण आम ाबरोबर काका आले असते, तर ा आनंदाला सीमा रािहली नसती. फार आजव केले, पण ां नी ते मा केले नाही.’’ माधवराव आप ा महालाकडे जाताच रमाबाई पाठोपाठ िनघा ा. मैना ां ा मागून जात होती. ितने हाक मारली, “आ ासाब!” ‘‘काय, ग?’’ ‘‘इचारा की सरकारां ी.’’ ‘‘काय िवचा ?’’ रमाबाई म ेच थां ब ा. ां नी मैने ा चेह याकडे पािहले. मैना रडकुंडीला आली होती. चटकन ित ा डो ां त पाणी तरळ ाचा रमाबाईंना भास झाला. मैनेचे खां दे पकडीत ां नी िवचारले, ‘‘काय ग, काय झालं?’’ ‘‘सारी अजून आली ाईत!’’ ‘‘कोण आलं नाही?’’ रमाबाईंनी परत िवचारले. ‘‘असं काय करता, आ ासाब! नका इचा , हवं तर...’’ रमाबाईं ा एकदम ल ात आले. ा णा ा, ‘‘कोण, ीपती आला नाही, होय? िवचारीन बरं , िवचारीन. चल!’’ ‘‘मी नाही!’’ ‘‘तू नाहीस, तर मी िवचारणार नाही.’’ ‘‘हे काय, आ ासाब?” ‘‘ते चालायचं नाही, तू चल!’’ माधवराव महालात मंिदल उत न ठे वीत होते. ते पाठमोरे उभे अस ाने म की राखले ा संजाबाचा काळा िठपका आिण मानेवर ळणारी शडीची गाठ िदसत होती. रमाबाई आत गे ा. माधवरावां नी वळू न पािहले. ‘‘कोण, आपण? या.’’ रमाबाईंनी मागे वळू न पािहले, तो मैना तेथे न ती. रमाबाईंनी हाक मारली, ‘‘मैनाऽ मैनाऽ...’’

‘जी!’ णत मैना कशीबशी आत आली. ित ा सवागाला कापरे भरले होते. रमाबाई णा ा, ‘‘ऐकलंत का, आमची मैना काय णते, ते?’’ ‘‘काय णते?’’ ‘‘ती णते, की सारे आले, पण ितचा ीपती कुठे आहे ?’’ माधवराव हसले. ते णाले, ‘‘आ ां ला हे माहीत न तं, की तुम ा खास दासीचा ीपती आम ाकडे आहे . नाही तर आ ी ाला काकां ना पोहोचिव ासाठी नाशकाला पाठिवला नसता; पण तुम ा दासीला सां गा, की ितचा ीपती ए ाना हजर ायला हवा. तो आज-उ ा एव ात हजर होईल. तो सुख प आहे .’’ ‘‘झालं समाधान?’’ रमाबाई णा ा, ‘‘सारखी पाठ धरली होती, िवचारा! िवचारा! िवचारा!’’ ‘‘काय तरीच तुमचं, आ ासाब!” असे णून मैना पळाली. ते पा न रमाबाई व माधवराव एकाच वेळी हसू लागले. हसता हसता माधवराव थां बले. रमाबाईं ाकडे पाहत ते णाले, ‘‘तु ी िकती सुंदर िदसताहात! तु ां ला पािहलं, की चं कलेची आठवण येते. चं कोरीत के ा बदल घडतो, ते समजत नाही; पण दररोज बदल मा िनि तपणे जाणवतो!’’ ‘‘हो तर! समोर असलं, की असं बोलणं! एकदा का पाठ िफरली, की मग कुठली आठवण!’’ रमाबाई णा ा, ‘‘आपला िमरजेवर मु ाम होत. सारे णत होते, आपण पु ाला येणार! पण पु ाला आहे कोण आपलं? आपण पर र औरं गाबादे वर चालून गेलात...’’ ‘‘असं बोलू नको, रमा! तू लहान आहे स. तुला समजायचं नाही. आ ां ला का पु ाची ओढ न ती? पण ा शिनवारवाडयात गार ां चे पहारे बसले, आ ी नजरकैदे त पडलो, ते कोण ा तोंडाने तुम ासमोर येणार? शिनवारवा ात पाऊल टाक ाचं तरी धाडस झालं असतं का? आ ी िमरजेवरच खूणगाठ बां धली होती. आ ी ठरवलं होतं, की आ ी ते ाच शिनवारवा ात वेश क , की जे ां आमची मान अिभमानाने ताठ असेल, ितला शरिमंदे ावे लागणार नाही. पराभूत पतीचे ागत कर ात तरी तु ां ला काय आनंद वाटणार?’’ ‘‘सहज बोलले, तर एवढं मनाला लागलं आप ा! ाब ल मागूनही मा िमळायची नाही आप ाकडून!’’ रमाबाईं ा डो ां त बोलता बोलता पाणी तरळले. िव यचिकत होऊन माधवराव रमाबाईं ाकडे पाहत होते. ‘‘रागावला?’’ रमाबाईंनी िवचारले. रमाबाईंचा चेहरा हातां नी कुरवाळीत माधवराव णाले, ‘‘रागावू? आिण तु ावर? रमा, मला वाईट वाटतं, ते एवढं च, की ा वयात तू खेळावंस, अजाणपणे बागडावंस, ा वयात ा शिनवार- वा ानं आिण अकाली पडले ा जबाबदारीनं केवढं ौढ बनवलं तुला! आप ा जीवनात ता कधी

पदापण करणार नाहीच का?’’ माधवरावां ा गंभीर चेह याकडे रमाबाई बघत हो ा. ां ना काही कळत न ते. ाच वेळी दाराशी खाकरणे ऐकू आले. गडबडीने रमाबाई मागे सरक ा. माधवरावां नी भानावर येऊन मागे पािहले. दारातून रामजी येत होता. ‘‘काय, रामजी, कुठे होतास?’’ रामजी पुढे झाला. माधवरावां ा पायां वर डोके ठे वीत तो णाला, ‘‘मुदपाकखा ाकडे होतो, जी.’’ रामजी उठला, ते ा ा ा पां ढ या िमशां चे क े थरथरत होते. डो ां त अ ू होते. तो गिहवर ा आवाजात णाला, ‘‘धनी! लई सोसलासा... घरला उजळ मा ानं आलासा... सारं िमळालं, सारं िमळालं...’’ ‘‘ग , रामजी! तुम ासार ां चे आशीवाद पाठीशी असता आ ी ा न मो ा संकटातून त न जाऊ. पूस ते डोळे ...’’ रामजीने डोळे पुसले व तो णाला, ‘‘पानं झालेत! बोलावलंय् आईसाहे बां नी.’’ ‘‘हो! चल तू पुढे. आलोच आ ी. कपडे बदलून आ ी एवढयात येतो.’’ रमाबाई णा ा, ‘‘रामजी, ीपती येईपयत तू इकडे राहा. मी जाते पुढे.’’ —आिण रमाबाई महालाबाहे र िनघून गे ा.

दोन

रा सभुवनाचा िवजय संपादन क न माधवराव पु ाला आले. मध ा काळात मनावर व शरीरावर पडले ा ताणामुळे ां ची कृती ढासळली होती. के ातरी र तोंड वर काढीत होता. वै ां ची औषधे चालू होती. माधवरावां ना हळू हळू बरे वाटले. ते वा ात ा वा ात िहं डू-िफ लागले. फडात जाऊन िहशेब बघू लागले. सकाळी पूजा आटोपून माधवराव िहरकणी चौकातील दु स या मज ावरील आप ा महालात येऊन बैठकीवर बसले होते. ते स िदसत होते. रमाबाई समोर बस ा हो ा. माधवराव काही न बोलता रमाबाईं ाकडे बघत होते. ा नजरे ने रमाबाई अ थ होत हो ा. ाच वेळी वा याने खडकीचे दार जोराने िमटले. ाला िचमणी लाव ाचे िनिम क न रमाबाई उठ ा. ा खडकीचे दार सरळ करीत असता ां चे ल खाल ा चौकात गेले. ा उद् गार ा, “एव ा लगबगीने बापू कुठे िनघाले?’’ ‘‘के ा आले बापू?’’ णत माधवराव उठले आिण खडकीपाशी गेले. खाल ा चौकातून िद ी दरवा ा ा िदशेने बापू जात होते. पाठोपाठ नाना, मोरोबा जात असता ीस पडले. िद ी दरवा ा ा रोखाने ितघे जात असलेले पा न माधवरावां नी हाक िदली, ‘‘कोण आहे बाहे र?’’ ज या आत आला. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘िवनायक, िद ी दरवा ाबाहे र काय चाललंय्?’’ ‘‘मी आलो, ते ा लोक गोळा झाले होते.’’ ‘‘कुठले लोक?’’ ‘‘मला माहीत नाही, जी! मी सरळ इकडे च आलो.’’ ‘‘बापूंना पाठवून दे लौकर.’’ ज या िनघून गेला. माधवराव णाले, ‘‘काय घडतं, काही प ा लागू दे त नाहीत.’’ रमाबाई काही बोल ा नाहीत. थो ा वेळाने बापू आले व णाले, ‘‘आ ा!’’ ‘‘बापू! िद ी दरवा ाबाहे र काय चालले आहे ?’’ ‘‘काही नाही, ीमंत. लोक आशेने येतात.’’ ‘‘कुठले लोक?’’ ‘‘इथलेच! िनजाम- ारीत पु ाची लूट झाली ना? ते लोक येतात, झालं. आपली भेट हवी, णतात.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘ ीमंतां नी िचंता क नये. आपली कृती ठीक नाही, णून सां गतो ां ना.

ाचसाठी िनघालो होतो.’’ ‘‘आिण लोक ऐकतात?’’ माधवरावां नी आ याने िवचारले. ‘‘न ऐकायला काय झालं? आ ी सां िगत ावर ऐकत नाहीत?’’ बापू हसत णाले, ‘‘आिण आप ाला असं सां गायला कुणी सां िगतलं होतं?’’ माधवरावां चा आवाज करडा झाला होता, नजर ती ण बनली होती. ते बापूंना जाणवले. एकदम सावरीत ते णाले, ‘‘आपली कृती...’’ ‘‘आम ा भेटीसाठी लोक येतात. आ ी भेटलो नाही, तर ां ना काय वाटे ल? आम ाब ल ते काय भावना क न घेतील? िबचारे दररोज येऊन जात असतील! तु ी काय सां गत असाल, कुणाला ठाऊक. एवढी गरज अस ाखेरीज का ते िद ी दरवा ासमोर हजर राह ाचं धाडस करतात?’’ ‘‘पण...’’ ‘‘बापू, खाली जा. आ ी एव ात येत आहोत, णून कळवा. जा तु ी.’’ सखारामबापू गडबडीने िनघून गेले. माधवरावां नी पागोटे घातले. कमरे ला शेला गुंडाळला आिण ते रमाबाईंना णाले, ‘‘आ ी जाऊन येतो.’’ ‘‘यावं. पण ऊन वाढतं आहे आिण णावं तेवढं आप ाला बरं वाटलेलं नाही.’’ ‘‘आ ी काळजी घेऊ.’’ णत माधवराव महालाबाहे र पडले. खाली उत न, ते िहरकणी चौक ओलां डून, मो ा चौकात आले आिण िद ी दरवा ा ा चौकाकडे िनघाले. िद ी दरवा ा ा आत ा कमानीतच बापू, नाना, मोरोबा सामोरे आले. िद ी दरवाजा संपूणपणे उघडला गेला. दरवा ा ा दो ी बाजूंना सश गारदी उभे होते. दरवा ाबाहे न लोकां चा आवाज येत होता. समोर ा पटां गणात दीड-दोनशे लोक िव ळीतपणे उभे होते. माधवराव दरवा ात उभे राहताच सा यां ा नजरा ां ावर खळ ा. एकदम ता पसरली. माधवराव दरवाजा ओलां डून पुढे आले. पिह ा पायरीवर येताच दोन-चार उघडे बोडके ा ण धावत आले आिण माधवरावां चे पाय धरीत णाले, ‘‘ ीमंत! आ ी नागवले गेलो, साफ बुडालो.’’ माधवरावां ची नजर पायां कडे न ती. समोर ा पटां गणातील लोकां व न ते ी िफरिवत होते. फेटे -पागोटी बां धलेले, ठे वणीतले कपडे घालून आलेले ते लोक माधवराव िनरखीत होते. माधवरावां नी पायां शी बायकां माणे आ ोश करणा या ा णां कडे पािहले आिण णाले, ‘‘उठा.’’ ा आवाजाबरोबर रडणे थां बले. सारे उठले. माधवराव णाले, ‘‘आम ा भेटीला येताना डो ाला बां धायला पंचादे खील उरला नाही?’’

‘‘काही उरलं नाही, ीमंत...! काही...’’ ‘‘ठीक आहे . आ ी चौकशी क .’’ णत माधवराव पाय या उत लागले. लोकां चा डो ां वर िव ास बसत न ता. सखारामबापू, मोरोबा, नाना, र क धावले. माधवराव लोकां तून िहं डत होते. ां ा डो ां तले पाणी िनरखीत होते. जे सां गतील, ते काही न बोलता ऐकत होते. लोकां ची भीड चेपत होते. हळू हळू लोक माधवरावां ा भोवती गोळा होत होते. माधवरावां ना डो ावर ा उ ाचे भान न ते. ाच वेळी ा लोकां पासून जरा लां ब उ ा असले ा एका ीकडे ते गेले. माधवराव थबकलेले पाहताच ती ातारी सावकाश पावले टाकीत माधवरावां ाकडे येऊ लागली. माधवरावां नी नानां ना िवचारले, ‘‘नाना, कोण?’’ ‘‘मला वाटतं, ही िनंबाळकरां ची ातारी िजऊ...’’ ‘‘घरचं कोण आहे ?’’ ‘‘ ातारी एकटीच आहे . बुधवारातला ां चा वाडा पुरा लुटला गेला. थोर ा ीमंतां ा वेळी िहचे पती दरबारी होते. ते आिण ातारीचे दो ी मुलगे लढाईत कामी आले.’’ ए ाना ातारी नजीक आली होती. ऐंशी ा घरात आली असूनही ातारी ताठ चालत होती. ती नजीक येताच नाना, मोरोबा, बापूं ावर नजर टाकीत ितने िवचारले, ‘‘माधवराव पेशवा कोण, बाबा?’’ माधवराव हसले. कोणतेच राजिच नस ाने ातारी गोंधळली होती. माधवराव णाले, ‘‘आई, मीच तो माधवराव.’’ ‘‘तू?’’ पोरसवदा माधवरावां ना िनरखीत ती ातारी णाली. ‘‘होय! मीच तो!’’ माधवराव णाले. ‘‘बरं झालं, भेटलास ते. कंटाळू न िनघाले होते, बघ. तुला वळखलं ाई. कसं वळखणार? कधी तुला बिघतलंय्? घर सोडून कधी बाहीरबी पडले ाई.’’ ‘‘काही काम आहे , आई?’’ ‘‘हाय तर!’’ असे णत ातारीने पदराखाली झाकलेला हात बाहे र काढला आिण तो हात पुढे केला. ा उघ ा सुरकुतले ा हातावर उज ा सोंडे ा गणपतीची छोटी िपवळी मूत होती. गणपतीला पाहताच माधवरावां नी हात जोडले आिण उद् गारले, ‘‘हे काय, आई?’’ ‘‘हा आम ा दे ा यातला दे व! लेका, धनी होते, तवाची गो . तु ा आ ा ाबरोबर उ रे त गेलं ोतं, तवा येताना ो घेऊन आले. ाईतर दे ा यावर टाकाबरोबर ो कसा बसणार? धनी गेलं, पोरं गेली. ितनीबी लढाईत गेली. वा ा ा आस यानं दीस मोजत ोतो, तो वाडा बी लुटला. सवय जात ाई, बघ. ो येवढा लपला. येवढाच रा ला. टलं, तुला दे ऊन टाकावा.’’

माधवराव एकदम मागे सरकले. कातर आवाजात णाले, ‘‘असं का णता, आई?’’ ‘‘अरं , हा काय आमचा ेव? ाची िनगा त ाई आम ा हातानं. घे.’’ ‘‘नको, आई, रा ा तुम ाकडे च.’’ ‘‘हे बग, तू घेतला ाईस, तर सरळ समोर ा नदीत फेकीन, बग. ईट आला ा दे वां चा. ानं कुकू राखलं ाई, पोरं राखली ाईत अन् ातारपणी आब वर उठला ो... आजपतर कधी पायानं बाहीर पडलो ाई. तुला भेटायची बी पाळी आणली हे नं; आिण हे ला घेऊन काय क ?’’ माधवराव चटकन पुढे झाले. ां नी ातारीचा हात हातात घेतला. बळे च गणपतीची मूठ िमटत स िदत आवाजात ते णाले, ‘‘आई, आम ासारखी मुलं असता तु ी असं का णता? दे वावर रागावू नका. तु ी रागावला, तर ानं कुणाकडे बघावं? काळजी क नका. आज मी आप ा घरी येईन. सारी िचंता दू र करीन. बापू, मेणा मागवा आिण आईंना घरी पोहोचवा.’’ माधवराव वळले. ते बापूंना मो ाने णाले, ‘‘बापू, सवाना सां गा, की आज आ ी जातीने शहरात िफरणार आहोत, णून. ा अडचणी असतील, ा सम च कानां वर घाला ात. ां ची दाद घेतली जाईल. रत सां डणी ार शहरात पाठवून अशी दवंडी िपटवा, आ ी येतो, णून. आज कोणी नजराणे, स ार करता कामा नये, अशीही ताकीद ा.’’ माधवराव िद ी दरवा ा ा पाय या चढत होते. माधवरावां ाबरोबर मोरोबा फडणीस जात होते. माधवराव िदसेनासे होताच सारे लोक नाना-बापूं ा भोवती गोळा झाले. सा यां ा चेह यां वर आनंद िदसत होता. दोन हरी उ े जरा कल ावर माधवराव फडाकड ा िदवाणखा ात आले. रामशा ी, बापू, नाना, मोरोबा ही मंडळी बरोबर होती. बापू णाले, ‘‘आणखी कोण बरोबर ावयाचे?’’ ‘‘कशाला हवे कोण? नाना, फडातले दोन शार द रदार ा.’’ माधवराव गणेश दरवा ाबाहे र आले, ते ा ारां चे पथक उभे होते. घोडी ध न मोत ार उभे होते. माधवराव ार झाले. पाठोपाठ सारे अ ा ढ झाले आिण ीमंत शहरफेरीसाठी िनघाले. माधवरावां ा पुढे पाच-पंचवीस घोडे ार जात होते. पाठीमागून नाना, शा ी, बापू, मोरोबा ही मंडळी होती. ां ा मागे पु ा ार होते. नगरात आधीच दवंडी िपट ामुळे सारे नाग रक आ थेने माधवरावां ची वाट पाहत होते. आप ावर कोसळले ा संकटाची मािहती समजताच पेशवे जातीने आप ा दाराशी येऊन चौकशी करतात, यावर ां चा िव ास बसत न ता. मोंगलां नी घर लुटले असताही समोर पेशवा पाहताच सव नुकसानभरपाई झा ासारखे वाटत होते. नुकसान सां गायलादे खील श राहत न ते. ते पा न माधवरावही भारावून जात होते.

पु ात उभे असलेले ेक दु मजली घर लुटले गेले होते. सु थतीतील एकही घर िश क रािहले न ते. मोठे वाडे तर अनेक िठकाणी खणले होते. जी घरां ची थती झाली होती, ाहीपे ा भयानक थती दे वळां ची झाली होती. ब तेक सारी मोठी दे व थाने लुटली गेली होती. एवढे च न े , तर जाताना मूितभंग क न मोंगल गेले होते. ा भ मूत पा न माधवरावां चे डोळे भ न येत होते. ां चे नुकसान झाले असेल, ते उ ा जागी माधवराव मंजूर करीत होते. ती नुकसानभरपाई खिज ातून स र क न दे ाब ल कूम दे त होते. ां ना जमीनजुमला होता, ां ना तसलमात मंजूर होत होती. माधवराव काही गडबड न होता पेठेतून िफरत होते. बाहे रचे शहर आटोपून ते आता परत िफरले होते. िदवस मावळला होता. मशालजींचे पथक येऊन िमळाले होते. माधवराव न थकता वचन पुरे करीत होते. दोघे द रदार ठायी ठायी उत न नुकसानभरपाईचे कूम िटपून घेत होते. बापूंना राहवले नाही. बुधवारात िशरत असता बापू णाले, ‘‘ ीमंत!’’ ‘‘काय?’’ माधवरावां नी वळू न िवचारले. ‘‘होऊ नये, ते नुकसान झाले खरे ; पण सारीच भरपाई करायची झाली, तर सारा खिजना पुरायचा नाही. इकडे ही ीमंतां नी...’’ ‘‘बापू, तो िवचार आ ी केला आहे . आ ी जे करीत आहो, ते आम ाच चुकीचे ायि त आहे .’’ ‘‘आमची चूक?’’ ‘‘हो, जा राजावर िनधा असते. आ ां ला माहीत असताही िनजामा ा ारीतून आ ी पुणे वाचवू शकलो नाही; हा आमचा कमकुवतपणा. ाला जार ण करता येत नाही, ाने रा ाची जबाबदारी ीका नये. आ ी हे आज केले नाही, तर ा जेचा आ ां वर कधीच िव ास बसणार नाही. आ ी िनजामाकडून जी खंडणी घेतली आहे , ती ाच कामी वापरली जायची आहे . ाने हे भागले नाही, तर आमचा जवाहीरखाना ा कामी खच घाला. अशा थतीत र ां चे तुरे म की झुलवत िफर ाची आ ां स हौस नाही. चला.’’ िजऊबाई िनंबाळकरां ा वा ासमोर लोकां ची गद होती. पुढचे ार तेथे थां बले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘येथे का थां बले?’’ ‘‘हाच िजऊबाईंचा वाडा.’’ ‘‘असं का?’’ णत माधवराव पायउतार झाले. लोकां नी क न िदले ा वाटे तून ते वा ा ा पाय या चढले. दाराशीच िजऊबाई उभी होती. ितने कुळं िबणींना खूण करताच ा पुढे झा ा. माधवरावां नी जोडे काढले. पायां वर पाणी घातले गेले. दहीभात उतरला गेला. हे होत असता माधवराव ा वा ा ा दरवा ाकडे पाहत

होते. एक दरवाजा पुरा उखडला गेला होता. दु स यावर कु हाडीचे घाव िदसत होते. माधवराव आत गेले. आत साधी बैठक घातली होती. ितकडे बोट दाखवीत िजऊबाई णाली, ‘‘वर बसा.’’’ ‘‘नको, आई, फार उशीर होतो.’’ माधवराव णाले, ‘‘काय उशीर होत ाई, तू दाराशी आलास आिण तसाच गेलास, तर िजवाला लागंल मा ा. तू आम ाकडं काही खाणार-िपणार ाई. थोडं बस तरी.’’ माधवराव बैठकीवर बसले. ते णाले, ‘‘आई, सां िगत ा माणे आलो. तुमचं जे नुकसान झालं असेल, ते सां गा. ते भ न दे ात आ ां ला आनंद वाटे ल.’’ ‘‘मला इचा न कसं समजणार तुला? लुटनारं आपलंच! नुकसान भ न दे तो ननारं बी आपलंच. आम ासार ानं बोलायचं काय?’’ ा बोल ाने माधवराव थ झाले. ते णाले, ‘‘मी समजलो नाही... कोण लुटणारे ?’’ ‘‘लुटलं मुसलमानां नी, हे खरं ; पन तेला वाट दावली कुनी?’’ ‘‘कुणी?’’ ‘‘इचार तु ा मामाला!’’ ‘‘आई, काय बोलता?’’ नाना एकदम णाले, ‘‘थां बा!’’ माधवराव नानां ावर नजर रोखीत णाले, ‘‘आई, घाब नका. कोण मामा? रा े?’’ ‘‘तेच, लेका!’’ ‘‘ते बरोबर होते?’’ ‘‘ य! इचार सा यां ी! तु ा भीतीनं नाव सां िगतलं नसंल; पण तेनीच दावलं. असाच फुडं जाशील, तवा तचा बी वाडा बग. ो कसा सुटला? चं घर मोकळं होतं...?’’ माधवराव ताडकन उभे रािहले. ते णाले, ‘‘आई! तु ी काळजी क नका. उ ा नाना येतील. ते सारं पा न जातील. पूव होता, ापे ा चां गला वाडा उभा राहील. मनात संशय बाळगू नका. येतो आ ी.’’ माधवराव बाहे र पडले. ार होताच ते णाले, ‘‘बापू! उरला भाग उ ा तु ी आटपा. आता फार थोडा भाग रािहला असेल. आता वा ाकडे जाऊ.’’ गणेश दरवा ातून आत जाताना माधवराव णाले, ‘‘नाना, सकाळी म ारराव रा ना आम ासमोर हजर करा...’’

* माधवराव रा सभुवना

ा सं ामानंतर जे पु

ास आले, ते

ा मध

ा काळात

रा

ाची अंतगत घडी िबघडली होती, ती थर थावर कर ात गुंतले. पु ाला येताच ां नी न ा तडफेने कामाला सु वात केली. रा सभुवना ा सं ामानंतर तेथेच ां नी दादां नी काढू न घेतलेली भवानराव ितिनधींची व े परत िदली होती. नाना-मोरोबां ना फडिणशीचे काम, खासे कलमदान, माल ाधीन केला होता. ां चा अंमल आता जातीने पेशवे बघत होते. िनजामा ा ह ात पु ाचे जे नुकसान झाले, ते पाहता पाहता माधवरावां नी भ न काढले. सा या दे वालयां तून मूत ची थापना झाली. कैक वेळी पहाटे चा नगारा झडे पयत माधवराव द री अस ाचे िदसू लागले. नाग रकां ना धनी लाभ ाचे सुख वाटत होते, पण ाच वेळी माधवरावां ा कडक िश ीखाली सेवकवग दबून गेला होता. माधवरावां ा महालात नाना, ंबकराव, बापू ही मंडळी बसली होती. माधवराव बैठकीवर बसले होते. सारे जण अ थ िदसत होते. माधवरावां नी म ारराव रा ना बोलावणे पाठवले होते. म ारराव रा े हे गोिपकाबाईंचे बंधू. पेश ां चे खु मामा. ीपती आत आला िन णाला, ‘‘रा ेसाहे ब आलेत...’’ ‘‘येऊ दे त, पाठव ां ना आत.’’ माधवराव णाले. रा े आले आिण अिभवादन क न उभे रािहले. ां ना पाहताच माधवराव णाले, ‘‘या, रा े! तु ी पेशवाईचे सरदार. खु पेश ां चे िनकटचे आ . आ ी रा सभुवनानंतर आलो. आपली दरबारी हजेरी नाही. वा ातही येऊन भेटला नाही. िनरोप पाठवूनही यायला अवघड वाटावं, असा आ ी काय अपराध केला?’’ ‘‘तसं नाही, ीमंत! पण कृती...’’ ‘‘ती कशानं िबघडली? आ ां ला तसे िदसत नाही.’’ ‘‘तसं काही िवशेष...’’ ‘‘रा े! तु ी पेश ां ा समोर बोलत आहा, हे िवस नका.’’ माधवराव गरजले, ‘‘आ ी रा सभुवनाव न आप ाला प े पाठिवली; पण ां ची दखल तु ी घेतली नाहीत. केले ा सूचना पाळ ा नाहीत. एवढे च न े , तर आ ी जातीिनशी पु ात जे ा िफरलो, ते ा, िनजामाला िफतूर होऊन पुणे लुटायला ां नी मदत केली, अशां पैकी तु ी एक होतात, हे आ ां ला समजलं आहे . ते तु ी नाकारता?’’ रा े काही बोलले नाहीत. ते उ ा जागी थरथरत होते. माधवराव ेषाने णाले, ‘‘पािहलंत, नाना! ही घरची माणसं आिण ां चे हे उ ोग. अशी माणसं पािहली, की शरमेनं मान झुकते आमची. आम ा घरीच जर ही िश , ही राजिन ा, तर ती जेला िशकवायची कशी?’ रा ां नी उपर ाने घाम िटपला. ते काप या आवाजात णाले, ‘‘कसूर, माफी असावी. मा...’’ ‘‘ मा आिण तु ां ला?’’ माधवराव संतापाने णाले, ‘‘रा े, तु ी केलेला

अपराध एवढा मोठा आहे , की ाला आ ी मा क शकू,असे वाटत नाही. िनजाम पुणे लुटीत असता, गावची दे वळे करीत असता, खु पेश ां चे िनकटचे आ कीय श ूला मदत करतात. आ ी क ना क शकत नाही. एक वेळ आ ी िनजामाची कृती िवस शकतो, कारण तो आमचा श ूच आहे ; पण तु ां ला आ ी कधीच िवस शकणार नाही. म ारराव, हा आपला पिहलाच गु ा आहे , हे ल ात घेऊन आ ी तु ां ला पाच हजार पयां चा दं ड करीत आहो. तीन िदवसां ा आत जर तु ी ा रकमेचा द री भरणा केला नाहीत, तर तुमची थावरजंगम ज क न आ ां ला भरणा क न ावा लागेल. शा ी, नाना, ा कमाची तािमली होते, हे पाहणं तुमची जबाबदारी आहे .’’ माधवरावां ची ती आ ा ऐकून सारे चिकत झाले. कुणाला काय बोलावे, हे कळत न ते. म ारराव रा े ती ऐकून संतापाने थरथरत उभे होते. रा े मानाने, वयाने मोठे . ां ना तो अपमान कसा सहन ावा? नुसता मुजरा क न ते महालाबाहे र पडले, ते सरळ गोिपकाबाईं ा महालाकडे गेले. अचानक म ारराव रा े आलेले पाहताच गोिपकाबाईंना आ य वाटले. ा णा ा, ‘‘आ य आहे ! एव ा सकाळी आिण तु ी! सवड तरी कशी झाली?’’ ‘‘सवड? सवड न काढू न काय करणार? जेरबंद क न आणलं असतं आ ां ला!’’ ‘‘कुणाची एवढी िहं मत आहे , की तु ां ला जेरबंद क न आणावं? काहीतरीच बोलता!’’ गोिपकाबाई सावरत णा ा. ‘‘काहीतरीच नाही बोलत, आप ा िचरं जीवां नी... ीमंत माधवरावां नी... आज आ ां ला गु े गार ठरवून पाच हजारां चा दं ड केला आहे !’’ ‘‘माधवानं?’’ “हो! आिण जर तीन िदवसां त दं डाची भरपाई केली नाही, तर आमची थावरजंगम मालम ा ज कर ाचा कूम िनघाला आहे . णूनच तुमची शेवटची भेट घे ासाठी मी आलो. िजथं हा अपमान होतो, ितथं आ ी यावं तरी का? आ असलो, तरी लाचार खास नाही.’’ ‘‘पण आपण गु ा तरी काय केलात?’’ ‘‘गु ा? गु ा हाच, की िनजाम चालून आला, ते ा पु ाचं अिधक नुकसान होऊ नये, णून ाची िमनतवारी केली, धडपड केली आिण जेवढं पुणं वाचवता आलं, तेवढं वाचवलं. ाचं चां गलं ायि त िमळालं. येतो आ ी!...’’ ‘‘थोडं थां बा! माधवाला सां ग े. माझा श तो मोडणार नाही.’’ ‘‘ते तुमचं तु ी पा न ा. पण जर आ ां ला दं ड झाला, तर आ ी पु ा आप ा वा ात येणार नाही. येतो मी.’’ रा े िनघून गेले. गोिपकाबाईंना काही सुचेना. ां नी माधवरावां ना तातडीने बोलावणे पाठवले.

माधवराव आले. ां नी केलेला नम ाराकडे ल न दे ता गोिपकाबाईंनी िवचारले, ‘‘रावसाहे ब, मी काय ऐकते?’’ ‘‘आपण ऐकलंत, ते अगदी खरं आहे !’’ ‘‘तु ी म ाररावां ना दं ड केलात?’’ ‘‘हो.’’ माधवराव णाले. ‘‘कारण?’’ गोिपकाबाईंनी िवचारले. ‘‘मामां नी सां िगतले नाही?’’ माधवराव णाले. ‘‘रावसाहे ब, मी तु ां ला िवचारलं. म ाररावां नी काय सां िगतलं आिण काय नाही, हे मला सां गू नका.’’ गोिपकाबाईंना कधी एव ा संतापले ा माधवरावां नी पािहले न ते. ते णाले, ‘‘आप ाला ऐकायचं आहे च, तर ऐका. िनजाम पु ावर चालून आला असता मामां नी ा ाशी हातिमळवणी केली. ाला लुटी ा जागा दाखव ा. उघडपणे पु ा ा र ावर हे घडत होतं. ते आहे , असं का आप ाला णायचं आहे ?’’ ‘‘का असू नये?’’ गोिपकाबाईंनी िवचारले, ‘‘गोपाळराव पटवधन िनजामाला िमळाले होते. ां नाही िमरज िदलीच ना? रामचं जाधवां ना सरदारकी िदलीत, ती कोण ा ामीिन े वर, ते तरी आ ां ला कळू ा.’’ ‘‘मनात िवक आला, की ख या गो ी वेग ाच िदसू लागतात. आप ाला आ ी न पणे सां गू इ तो, की गोपाळराव, रामचं राव हे आमचे सरदार, नातेवाईक न ते; ते मोंगलां ना िमळाले, ते आम ाकडून झाले ा अ ायामुळं. ाचमुळं ां ना सां भाळू न ावं लागलं. ा उलट, आपण िसंहगडी, आ ी मुलूखिगरीवर, आमचा भरवसा होता, तो म ार- रावां ासार ा कीयां वर; पण तेच बेइमानी झाले. ां चा मान ल ात घेऊनच आ ी कमीत कमी, सौ अशी िश ा ां ना िदली. ां ा जागी दु सरे कुणी असते, तर...’’ ‘‘तर काय फासावर िदलं असतं?’’ ‘‘तेच करावं लागलं असतं!’’ माधवराव थंडपणे णाले. ा श ां नी गोिपकाबाई चिकत झा ा. ा उ राची ां नी माधवरावां कडून के ाच अपे ा केली न ती. माधवरावां चा ह ी भाव ां ना माहीतच होता. िकंिचत नरम होऊन ा णा ा, ‘‘माधवा, हा मा ा ित े चा आहे . असं घडलं, तर मला तोंड दाखवायला जागा उरणार नाही.’’ ‘‘हे कर ात का आ ां ला आनंद वाटतो?’’ माधवराव णाले, ‘‘ते आपले बंधू आिण आमचे कुणीच का न े त ते?’’ ‘‘करणार ना दं ड माफ?’’ ‘‘तो करता आला असता, तर मलाही आनंद वाटला असता, ते आता मा ा हाती नाही. जे ा आ ी आलो, ते ाच म ाररावां नी तु ां ला वा मला भेटायला हवं होतं. कदािचत ते ा काहीतरी करता येणं श होतं.’’

‘‘मग यातून काहीच का उपाय नाही?’’ गोिपकाबाईंनी िवचारले. ‘‘आहे ! आपली आ ा असेल, तर सां गा. आ ी खासगीतून दं डाची र म सरकारीत भ .’’ ‘‘समजतात मला ही बोलणी! अजून रा ां ा घराची एवढी अवदशा झालेली नाही. ते भरतील बरं दं ड! एवढे उदार तु ी होऊ नका. पण ल ात ठे वा, माधवा, जर दं ड वसूल झाला, तर मी पाणी ावयासदे खील ा वाडयात राहणार नाही!’’ अंगावर वीज पडावी, तसे ते श माधवरावां ावर पडले. गोिपकाबाईंचा करारी भाव ां ना माहीत होता. मातृिवयोगा ा क नेने ां चे अंत:करण हे लावले. णात डोळे पा ाने भरले. ते त:ला सावरत णाले, ‘‘दु दवानं तसं घडलं, तर ा ाइतकं मोठं दु :ख आ ां ला नाही, हे आपण जाणता; पण आ ीही बंधनानं जखडलो आहो. राजकारण भावनेवर चालत नाही. ते कत ावर अिधि त असतं. आमचा नाइलाज आहे . आपण वडील आहा. आपण काय करावं आिण काय क नये, हे सां ग ाचा अिधकार माझा न े . आप ा मज नुसार आपण िनणय ावा. ाला मी आडवा येणार नाही.’’ माधवरावां नी झटकन मुजरा केला आिण ते महालाबाहे र पडले. ां ा पाठमो या आकृतीकडे गोिपकाबाई थ होऊन पाहत रािह ा. िन ा माणे माधवराव ान आटोपताच गोिपकाबाईं ाकडे जात होते; पण गोिपकाबाईंचे बोलणे अगदी ोटक होत होते. माधवरावां ना ते जाणवत होते. ितसरे िदवशी माधवराव आप ा महाली असता नाना फडणीस तेथे आले. ‘‘काय नाना?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘आप ा कमा माणे आज रा चा पाच हजार दं ड वसूल झाला.’’ ‘‘ज ी नेलीत?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘नाही, ीमंत! ां नीच भरणा केला.’’ ‘‘ठीक!’’ ती र म कुठे जमा करायची, हे िवचारायला आलो होतो.’’ ‘‘कुठे णजे? सरकारीत.’’ माधवराव णाले. नाना वळले, तोच ां नी पु ा हाक मारली. नाना थां बले. ां ना माधवराव णाले, ‘‘असं करा, नाना, ती र म धमादायला घाला. दे वालयां ची उभारणी होणार आहे . या ी थ ती र म कुठे तरी खच पडू दे . ती र म आ ां ला फार महाग पडणार आहे !’’ ‘‘महाग? मी नाही समजलो.’’ नाना णाले. ‘‘जा तु ी. सावकाश कळे ल तु ां ला.’’ माधवराव णाले. उ

दु सरे िदवशी माधवराव जे ा ानसं ा आटोपून आले, ते ा रमाबाई महालात ा हो ा. माधवरावां नी काही न बोलता अंगरखा घातला. तो घालून होताच

रमाबाईंनी िदलेला दु धाचा पेला ां नी तोंडी लावला. दू ध िपऊन झाले, तरी कोणी काही बोलले नाही. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का? बोलत का नाही? आज आम ाबरोबर बोलायचं नाही का?’’ ‘‘आज सासूबाई जाणार, णतात... खरं ?’’ ‘‘हो!’’ माधवराव सु ारा सोडून णाले. रमाबाईं ा डो ां त पाणी तरळले. ा णा ा, ‘‘ ां चं जाणं रिहत नाही ायचं?’’ माधवराव ख पणे हसले. ते णाले, ‘‘तुम ा सासूबाईंनी एकदा ठरवलं, की ात काल यीही बदल ायचा नाही. ते साम ना मा ात, ना तु ात. तु ापे ा मला दु :ख होत आहे . मी काय णतो, ते आज तु ा ानी कदािचत यायचं नाही; पण एक िदवस ज र उगवेल, ते ा तुला ज र समजेल, की मातो ी गे ा, यात ना माझी चूक, ना ां ची. ते घड ाखेरीज ग ंतर न तं. पूस ते डोळे . चल, आपण मातो ीं ा दशनाला जाऊ.’’ माधवरावां ा पाठोपाठ डोळे िटपीत रमाबाई गोिपकाबाईं ा महालाकडे चालू लाग ा. गोिपकाबाईंची सारी तयारी झाली होती. माधवराव व रमाबाई महालात जाऊन उभे रािहले. काही ण कोणीच काही बोलले नाही. शेवटी गोिपकाबाईंनी बोलायला सु वात केली. ां नी िवचारले, ‘‘रावसाहे ब, आमची जा ाची सव तयारी झाली?’’ ‘‘होय.’’ माधवराव णाले, ‘‘मातो ीं ा चरणी एक िवनंती आहे .’’ ‘‘सां गा ना!’’ ‘‘आप ाखेरीज आ ां ला कुणाचा आधार नाही. आपण जरी गंगापूरला असला, तरी आ ां ला तेथूनही असेच मागदशन घडावे. कशाची कमतरता भासून घेऊ नये. जे ा आ ा होईल, ते ा आ ी दशनाला येऊ.’’ गोिपकाबाईंनी माधवरावां ा गंभीर मु े कडे पािहले. ा मु े ने ा णभर अ थ झा ासार ा वाट ा. दु स याच णी ा त:ला सावरत णा ा, ‘‘आ ी आप ावर रागावून जात नाही! आ ी जरी नसलो, तरी आम ा जागी आप ा पावतीकाकू आहे त. रमाही आता लहान नाही. ित ा वया ा मानानं ितला पु ळ समजतं. आपणही आता कतसवरते झालात. आता आ ी आप ा संसारी रमणं उिचत न े .’’ ा श ां नी रमाबाईंना उ ा उ ा ं दका फुटला. गोिपकाबाई ां ाकडे गे ा. गोिपकाबाईं ा कुशीत तोंड लपवून रमाबाई अ ू ढाळीत हो ा. ां ा पाठीव न हात िफरवीत गोिपकाबाई ां ना समजावत हो ा, ‘‘ग , मुली! रडू नको. तू लहानाची मोठी मा ाजवळ झालीस; तुला वाटणं साहिजक आहे . तुझं माहे र आिण सासर हे च. तेच सुखाचं होईल. माहे रची ओढ केवढी मन ापाला कारणीभूत होते, ाची तुला क ना नाही. तू काळजी क नको.

करमेनासं झालं, तर पावतीबाई आहे त. ां ाकडे जात जा! ां ना मी सां िगतलं आहे . आता संसारात नीट ल घाल. नव याची काळजी घे. माझी आठवण झाली, भेटावंसं वाटलं, तर के ाही गंगापूरला या. माधवा, िहला जप. ितची काळजी घे. चल, मुली, पूस ते डोळे . जायला उशीर होईल.’’ गोिपकाबाई बोलत हो ा; पण ां ा डो ां त कुठे ही अ ू तरळत न ता. मनातली खळबळ कुठे ही होत न ती.

* गोिपकाबाई गंगापुरास गे ापासून रमाबाईंनाच सारी व था पाहावी लागे. सकाळी उठ ापासून माधवरावां ा ानसं ेची व था क न, नंतर मुदपाकखा ातील िशधासाम ीची चौकशी, मग खाशा पंगतीला बसणा या मंडळींचा अंदाज, ा सा या गो ींत ां चा वेळ िनघून जाई; पण सं ाकाळी मा ा थो ा पडत. कुणी आले, तर थोडा वेळ जाई. ानंतर मा मैनेशी सारीपाट खेळत बसणे, हे च वेळ घालिव ाचे साधन बने. िदवसागिणक माधवरावां ावरील कारभाराचा ताण वाढत होता. िक ेक वेळा म रा उलटू न गेली, तरी माधवराव द रीच असत. माधवरावां ा ा सवयीचाही सराव रमाबाईंना होत होता. दोन हराची वामकु ी आटोपून माधवराव िन ा माणे आप ा खास सदरे त हजर झाले होते. सखारामबापू, नाना, पेठे ही मंडळी हजर होती. माधवरावां ची मु ा स िदसत होती. इकड ा ितकड ा ग ा काही वेळ रं ग ा. शेवटी बापू णाले, ‘‘आप ा शा ीबुवां चा नवीन परा म कळलाच असेल!’’ ‘‘कसला परा म?” ‘‘आप ाला माहीत नाही?’’ ‘‘नाही!’’ ‘‘काही िफरं गी त ार घेऊन आले होते!’’ ‘‘कशाब ल?’’ ‘‘िवसाजीपंत ले ां नी जहाजं लुटली, अशी िफयाद होती!’’ ‘‘मग?’’ उ ुकतेने माधवरावां नी िवचारले. ‘‘शा ीबुवां नी िवसाजीपंतां ना ायासनासमोर बोलावलं; पण ते हजर झाले नाहीत.’’ ‘‘मग िफयाद काढू न टाकली?’’ ‘‘छे ! ते करण फार िवकोपाला गेलं. जेरबंद क न ायासनासमोर हजर कर ाचा कूम शा ीबुवां नी सोडला. काय करणार लेले? हजर झाले.’’ ‘‘पुढं?’’ ‘‘पंतां नी पु ळ ागा केला, पण शा ीबुवां नी काही ऐकलं नाही. तीन िदवसां ा आत नुकसानभरपाई करावी; आिण तसं न के ास ले ां ची मालम ा



क न नुकसानभरपाई क न ावी, असा कूम शा ीबुवां नी केला होता!’’ नाना फडणीस खाक न णाले, ‘‘पण, सरकार! झाली गो जरा अनुिचतच झाली.’’ ‘‘का! िफरं ां ची जहाजं लुटली नाहीत?’’ ‘‘लुटली! पण िवसाजीपंत काही सामा असामी न े त. ां ासार ा माणसाला ायासनासमोर...’’ ‘‘नाना! तु ी हे आ ां ला सां गता? आ य आहे ! नाना, तीथ प मातो ी का गंगापूरला गे ा, हे ठाऊक नाही!’’ ‘‘पण ले ां ासार ा माणसां ना जर ायालयासमोर उभं कर ात येतं, तर कदािचत आ ां वरच...’’ बापू णाले. ‘‘थां बलात का, बापू? दु दवानं तसा संग आला, तर तु ां लाच काय, पण आ ां लादे खील ायासनासमोर जावं लागेल. ती पाळी येऊ नये, ासाठीच आपण जपायला हवं.’’ ‘‘पण पंत एवढं सहन करतील कसे? आप ाच सरदारां ची चारचौघां त अशी नाच ी केली, तर ती गो िदसायलाही बरी िदसणार नाही.’’ ‘‘मग तुमचा काय स ा आहे , बापू?’’ ‘‘आप ा भेटीसाठी िवसाजीपंत खाली आले आहे त. आपण ां ना समज ावी, पण एवढी कडक िश ा ां ना होऊ दे ऊ नये.’’ माधवराव हसले. ां चे हसणे संपतां च बापूंनी िवचारले, ‘‘का हसलात, ीमंत?’’ ‘‘बापू! आ ी आप ापे ा वयानं, अनुभवानं फार लहान. जे ा आपण ले ां ची िशफारस केलीत व नानां नी ाला पु ी जोडली, ते ाच आ ी खाली िवसाजीपंत आ ाचं ओळखलं!’’ ‘‘मग येऊ दे त ना ते?’’ ‘‘ज र! ां ना आम ासमोर ये ाचं धाडस असेल, तर ज र येऊ दे त. आ ी ज र चौकशी क .’’ बापू ले ां ना बोलवायला िनघून गेले आिण नारायणराव आत आले. ‘‘काय, नारायणा, आज झोपला नाही तु ी?’’ ‘‘नाही, दादा!’’ ‘‘आज काय िवशेष काम काढलं, वाटतं?’’ ‘‘विहनींनी िवचारलंय, की आ ी पवतीला जाऊ का?’’ ‘‘आणखी कोण जातंय्?’’ ‘‘पावतीकाकू आहे त.’ ‘‘अरे , वा! खु जातीिनशी दीर जाताहे त, मग काय नको णणार? जा, पण लौकर या!’’ ंबकरावां ाकडे वळू न माधवराव णाले, ‘‘मामा, ां ची सोय करा. श असेल, तर आपणही जा. आज सारी विश ाची

कामं होणार, असं िदसतंय्!’’ सारे हसले. नारायणरावही हसत बाहे र गेले. बापू आत आले. बरोबर िवसाजीपंत लेले होते. ां ा डो ावर गुलाबी पगडी असून, तीवर तुरा, मो ां ा झुरमु ा शोभत हो ा. अंगात पां ढरा रे शमी अंगरखा होता. कमरे ला िहरवा दु शेला गुंडाळला होता. पायां त तंग िवजार होती. िवसाजीपंतां ची ती उं चीपुरी मूत मुजरा क न, माधवरावां ावर आप ा घा या डो ां ची ती ण नजर खळवून उभी रािहली. ‘‘या, लेले! बसा ना.’’ ‘‘नको, ीमंत! आहे , हे ठीक आहे !’’ िवसाजीपंत उभेच रा न णाले, ‘‘आपली मज !” माधवराव णाले. ‘‘आप ाला समजलंच असेल, आ ी का आलो, ते...!’’ ‘‘हो! आ ां ला बापूंनी सां िगतलं.’’ ‘‘अशी जर आम ावर धार धरली, तर आ ां ला चाकरी करणं कठीण होऊन जाईल!’’ ‘‘खरं आहे ते!’’ सा यां ा तोंडून सुटकेचे िन: ास बाहे र पडले. ‘‘शा ीबुवां नी आम ाब ल भलताच ह क न घेतला!’’ ‘‘अ ं?’’ ‘‘बरं , गो ींना काही मयादा ह ात! आपलीही बेइ त ायासनासमोर करायची?’’ ‘‘आमची बेइ त? कारण?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ायासनासमोर आ ां ला उभं केलं. मी, आमचा ा आिण आपली चाकरी करतो, ाची जाणीव िदली.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘तर रामशा ी णाले, ‘पेशवे आप ा घरचे असतील. ां ची िशफारस इथं चालणार नाही.’ ’’ ‘‘असं णाले शा ीबुवा?’’ ‘‘हवं, तर िवचारा कुणालाही. सारी ायसभा ठासून भरली होती.’’ ‘‘ज र, ाचा िवचार करायला हवा! ही काही सामा बाब नाही!’’ ‘‘तेच णतो आ ी!’’ लेले णाले. ‘‘ज र! आ ी ज र ाचा शा ीबुवां ना जाब िवचा , पण ाव न तु ी िनद षी ठरत नाही!’’ ‘‘आँ ?’’ ‘‘आपण िफरं ां ची जहाजं लुटलीत ना?’’ ‘‘काही वेळा तसं करावंच लागतं!’’ ‘‘ठीक! ते आ ां ला माहीत आहे . मग ती लूट सरकारी जमा केली आहे ? नाना, तु ां ला माहीत आहे ?... बापूऽऽ...’’ माधवरावां चा आवाज करडा बनत होता.

लेले उभे रािहले होते. माधवरावां चे पालटलेले ते प ां ा ानी येत न ते. ‘‘बोला, लेले! तो ऐवज दरबारी जमा केलात?’’ ‘‘नाही!’’ ‘‘नाही?’’ माधवराव कडाडले, ‘‘आिण तरीही तु ी आम ासमोर शा ीबुवां ा िव त ार घेऊन आलात? तु ां ला काय वाटलं, पेशवे णजे लुटा ं चे साथीदार? आ ीही लूट करतो; पण ती त:ची खळगी भर ासाठी न े !’’ ‘‘ ीमंत!’’ लेले त:ला साव न हात जोडून णाले, ‘‘आ ी चूक नाकबूल करीत नाही; पण आपण मनावर घेतलंत आिण शा ीबुवां ना सां िगतलंत, तर...’’ ‘‘शा ीबुवां नी तु ां ला दोषी ठरवून िश ा सां िगतली ना?’’ ‘‘हो!’’ ‘‘लेले! मग आ ी ात काहीही बदल क शकत नाही!’’ ते ऐकून लेले हतबु झाले; पण णात ां चा अिभमान उफाळू न उठला. ते णाले, ‘‘ ीमंत, एका ाचं उ र िमळे ल?’’ ‘‘ज र! िवचारा.’’ ‘‘इथं रा कुणाचं? आपलं, की रामशा यां चं? एकदा ते समजलं, की चाकरी कुणाची करायची, हे ठरिवता येईल.’’ सा यां ना कापरे भरले. बापू ओरडले, ‘‘पंतऽऽ!’’ ‘‘थां बा!’’ माधवराव शां तपणे णाले, ‘‘ ां नी िवचारलं, ात काही गैर नाही. पंत! ानी ा, इथं स ा आमची असेल, पण रा ाचं ायासन आम ा खाली नाही. ते आम ा वर आहे ! ितथं आमची स ा चालत नाही.’’ ‘‘मग कुणाची?’’ ले ां नी िवचारले, ‘‘गजाननाची!’’ माधवरावां नी शां तपणे उ र िदले. ‘‘मग या पु ात आमची घरं दारं ज होणार, तर?’’ ‘‘आपण रत िफरं ां ची नुकसानभरपाई भ न मोकळं ावं, हा आमचा स ा आहे .’’ ‘‘हे च ध ाचं र ण असेल, तर चाकरी तरी कशाला करायची?’’ ‘‘लेले! फार बोललात! आपण एका िश ेला पा ठरलाच आहा, णून हा उपमद आ ी ानी घेत नाही. त:चे हात गु ाखाली रं गले असता, तु ी आमचा व आम ा सेवेचा उ ेख ायासनासमोर केलात, हाही आपला गु ा आहे . आज जरी हे वतन माफ होत असलं, तरी याउपरी ते आ ां ला खपणार नाही. असं वतन पु ा घड ास आपली सव मालम ा काढू न घे ात येईल, हे ल ात ठे वा! जा तु ी, िफरं ां ची नुकसानभरपाई के ाखेरीज तु ी आम ासमोर येऊ नका!’’ लेले मुजरा क न िनघून गेले. सा यां नी िन: ास सोडले. ‘‘नाना, बापू! आ ी फार कडक वागलो, नाही?’’ माधवरावां नी िवचारले.

‘‘तसं नाही! पण जरा सां भाळू न घेतलं असतं, तर...’’ बापू णाले. ‘‘बापू! तु ी राजकारण जाणता. नाना तुम ापे ा िकतीतरी लहान, आता इथं काकाही नाहीत. आ ी लौकरच है दर ा ारीवर जाणार. रा ात जर ायाची चाड रािहली नाही, ते वळण जर आ ी बसवलं नाही, तर आमची पाठ िफर ावर रा ाची काय गत होईल? तु ी, नाना, मामा, शा ी ही मंडळी जी गोळा केली आहे त, ती ाच हे तूनं!’’ ‘‘ ीमंत, आपलं धोरण बरोबर आहे .’’ बापू साव न णाले, ‘‘पण लेले मा ाकडे आले, ते ा ां ना आप ासमोर....’’ ‘‘ ात तुमची चूक नाही. तसं आ ी टलं नाही. नाना, आ ा ा आ ा शा ीबुवां ना बोलावून आणा. ां ची भेट झा ाखेरीज आ ी दु सरं कोणतंही काम आज करणार नाही!’’ नाना गडबडीने बाहे र गेले. पाठोपाठ बापूही उठले. खाली सदरे त येताना बापूंनी चौकशी केली. लेले के ाच िनघून गेले होते. घाम िटपीत ते नानां ना णाले, ‘‘नाना, काही वेळा ीमंतां पुढं अ रश: घाम फुटतो! काही बोलायचं वा सां गायचं धाडस होत नाही.’’ ‘‘बापू! आप ासारखा मुर ी माणसाची ही त हा, तर आम ासार ां नी काय करायचं? ी शंकराला स करणं एक वेळ सोपं आहे ; पण ीमंतां ची मज राखणं दु रापा . तरी मी आप ाला आधीच सां िगतलं...’’ ‘‘पण मला तरी काय माहीत, की ीमतं एवढे संतापतील, ते?’’ रामशा ां ाकडे तातडीने एक ार धाड ात आला. नंतर नाना व बापू सदरे कडे वळले. बसता बसता बापू णाले, ‘‘आज रामशा ां वरही धार िदसते!’’ ‘‘कुणास माहीत, रावसाहे बां ा मनात काय आहे , ते!’’ ‘‘वा! तु ां ला ठाऊक नाही...?’’ बापूंनी िवचारले. ‘‘बापू, खरं सां गू? तु ी इतके िदवस पाहताहात. एव ा गडबडी झा ा, एव ा उलथापालथी झा ा, पण के ा ीमंतां नी स ा घेतलेला ऐकलात?’’ ‘‘होय, बाबा, तेही खरं च! पण आज शा ीबुवा सुटणं कठीण िदसतंय्, ायसभेत झाले ा उ ेखाची शहािनशा होणारच!’’ ‘‘कदािचत तसंच असेल!’’ ‘‘बघा तरी!’’ बापू णाले, ‘‘उगीच का ाचे पां ढरे नाही झाले! बरं , दादासाहे बां ची काही वद ?” ‘‘काही नाही!’’ नाना णाले. ‘‘काही नाही? नाना, मला फसवू नका! फार झालं, तर नाही णा.’’ ‘‘तसं नाही, बापू! दोन खिलते आले होते. मागणी माणे र म आनंदव ीला रवाना केली. ापे ा काही नाही. आता जी बातमी समजायची, ती तुम ाकडूनच. तु ी दादासाहे बां ा मज तले.’ “कसली मज घेऊन बसलात, नाना! आता सारं च बदलून गेलंय्. दादासाहे ब

होमहवन, अनु ान, संक ां म े रा ंिदवस म आहे त. अि मं घेणार, असं ऐकतो, बुवा!’’ ‘‘काय सां गता?’’ नाना आ याने णाले, ‘‘दादासाहे ब आिण अि मं घेणार?’’ ‘‘ ात काय आ य! तसे दादासाहे ब करारी आहे त.’’ ‘‘हो! श आहे .’’ नाना णाले. िदवेलागणीला रामशा ी आ ाची वद सदरे वर आली. नाना, बापू उठले आिण िद ी दरवा ाकडे गेले. िद ी दरवा ातून येणारे रामशा ी बापूंना व नानां ना पाहताच णाले, ‘‘बापू! आज तातडीनं बरं बोलावणं झालं!’’ ‘‘काही माहीत नाही!’’ बापू णाले, ‘‘सदरे वर आले, ते आप ाला बोलवायला सां िगतलं.’’ ‘‘काय बुवा, एव ा तातडीचं काम?’’ रामाशा ी िवचारात पडले. ‘‘ठीक आहे . चला, पा , काय आ ा आहे ती!’’ वद पाठवताच व न बोलावणे आले. नाना, बापू, शा ी वर गेले. माधवराव णाले, ‘‘या, शा ीबुवा! आ ी आपलीच वाट पाहत होतो.’’ “एव ा तातडीनं बरं बोलावणं केलंत?’’ रामशा ी दाखिवले ा आसनावर बसत णाले. ‘‘काय करणार? तु ी आम ा ले ां ावर धार धरलीत!’’ ‘‘एकूण ते करण आप ा कानां वर आलं, तर!’’ ‘‘हो! णूनच बोलावलं. िकती केलं, तरी लेले आमचे मानाचे सरदार. आरमार ां ा ता ात. ां ना दं ड, णजे...’’ ‘‘मग तो माफ ावा, ही आपली आ ा आहे ?’’ रामशा ी णाले. ‘‘आ ा नाही, िवनंती!’’ ‘‘मग ीमंतां नी आ ाच करावी! पेश ां ना तो अिधकारही आहे . पण तसा संग आला, तर ा जागी मी राहणार नाही. लेले दोषी आहे त. ां ना झालेली िश ा यो आहे , असं माझं ामािणक मत आहे .’’ ‘‘आिण आपण आमचाही उपमद केलात, णे!’ ‘‘आपला उपमद केला नाही, ीमंत! ले ां नी भर ायसभेत आप ा वजनाचा वापर कर ास सु वात केली, ते ा ां ना समज िदली.’’ ‘‘काय समज िदलीत? आ ां ला ती ऐकायची आहे .’’ ‘‘मी णालो, ‘आपलं वजन पेश ां ाकडे असेल. ाची दखल इथं घे ाचं काही कारण नाही. खु ां ची िशफारसही आप ा िश ेत काही कमीअिधक बदल क शकणार नाही.’ ’’ माधवरावां चे डोळे एकदम पा ाने भरले. ां ा मुखावर आनंद ओसंडत होता. ते आनंदाितशयाने णाले,

‘‘असं णालात! शा ीबुवा. ध तुमची. हीच अपे ा आ ी तुम ा- कडून केली होती. शा ीबुवा, आ ी आप ा ायबु ीवर स आहोत!’’ एवढे बोलून आप ा ग ातील मो ां चा कंठा माधवरावां नी काढला आिण तो पुढे करीत णाले, ‘‘शा ीबुवा, हे पा रतोिषक न े . हा कंठा आमची आठवण णून सदै व आप ा ग ाशी रा दे ! तो पा न आप ाला व मला सदै व ा संगाची आठवण राहील!’’ ‘‘ ीमंत!’’ कंठा हाती घेत रामशा ी गिहव न णाले. ‘‘काही बोलू नका! घाला तो कंठा!’’ रामशा ां नी कंठा ग ात घातला. हे पाहत असता माधवराव णाले, ‘‘शा ीबुवा, आप ा ायिनवा ात आ ी ढवळाढवळ करणार नाही, ाची खा ी बाळगा. पेशवे जरी काही संगानं आप ासमोर अपराधी होऊन उभे रािहले, तरी ा वेळीदे खील आप ा मनातील ायदे वतेचं थान ढळू दे ऊ नका. ा संगी आपली िज ा कठोर ाय दे ात कच नये, ही आमची आप ाकडून अपे ा आहे .’’ ‘‘ ीमंत! आप ासारखे ायाचा मुलािहजा ठे वणारे धनी िमळणं कठीण! असा धनी िमळाला, की एक का, प ास रामशा ी िनमाण होतील!’’ रामशा ी िनघून गेले. नाना आिण बापूही िनघून गेले. ंबकराव पेठे आत आले. ‘‘मामा, आपण कुठं िदसला नाही?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘आप ा आ े माणे पवतीवर गेलो होतो.’’ ‘‘पवतीची सव व था पूव माणे आहे ना?’’ ‘‘होय.’’ ‘‘आपण िव ां ती ा! आ ीही जातो.’’ असे णत माधवराव उठले आिण आप ा महाली गेले. तेथे मंचकावर सारीपाटाचा डाव मां डला होता. मैना व रमाबाई खेळात गक हो ा. माधवराव आत जाताच मैना उभी रािहली. माधवरावां ना इत ा लौकर आलेले पा न रमाबाई आ यचिकत झा ा. मैना गडबडीने बाहे र गेली. माधवराव रमाबाईंना णाले, ‘‘आ ी लौकर येऊन आप ा खेळात य तर आणला नाही ना?’’ ‘‘छे ! आपण येईपयत काय करायचं, णून खेळत होतो.’’ ‘‘रमा, सारीपाट सखीबरोबर खेळ ात मौज नाही!’’ ‘‘मग?’’ ‘‘तो आपणच खेळला पािहजे!’’ ‘‘पण आप ाला कुठली सवड...’’ ‘‘सवड? रमा, आज आपण सारीपाट खेळू. भोजनानंतर सारीपाटाचा बेत!’’

‘‘खरं ?’’ आ याने रमाबाईंनी िवचारले. रा ी ा भोजनानंतर माधवराव सहज खाल ा सदरे त गेले. द री िदवे िदसत होते. माधवरावां नी चौकशी केली. नाना फडणीस आले. ‘‘कोण, नाना? आपण बरे अजून द री?’’ “फौजफा ा ा, ल रा ा खचाची जमाबंदी चालू आहे . आपणही है दर ा ारीवर लौकरच जाणार, ते ा ाआधी ल राचा ताळे बंद होणे ज र आहे .’’ ‘‘का? काही घोटाळे आहे त?’’ ‘‘हो! सरकारी सरं जामाची घालमेल जमत नाही. आपण ारीवर जा ाआधी के ा तरी िहशेबी ल घातलंत, तर बरं होईल.’’ ‘‘के ा तरी का! आपली तयारी असेल, तर आजही आ ी येऊ.’’ ‘‘तसं झालं, तर फार बरं होईल! ब तेक काम आटपत आलंच आहे ; एकवार आपण पा न मा ता िदलीत, की...’’ ‘‘चला ना!’’ माधवराव द री गेले. म रा उलटू न गेली आिण माधवराव भानावर आले. ते णाले, ‘‘नाना, के ा वेळ गेला, तेही समजले नाही. आ ी िदलेलं वचन पाळू शकलो नाही. आपण उ ा परत िश क रािहलेला िहशेब पा . आता आ ी येतो.’’ ‘‘बरं !’’ माधवरावर उठले. काळोख पसरला होता. महालां तून समया मंदपणे तेवत हो ा. माधवरावां ा महालाबाहे र ीपती उभा होता. माधवराव आत गेले आिण ां ची पावले ितथेच खळली. आत समया तेवत हो ा. मंचकावर सारीपाट मां डला होता. गािल ावर अंग दु मडून रमाबाई झोपी गे ा हो ा. पायां शी मैना तशीच पडली होती. माधवरावां ची चा ल लागताच मैना जागी झाली. गडबडीने ती रमाबाईंना जागे कर ास सरसावली. पण माधवरावां नी खुणेनेच ितला मनाई केली. मैना महालाबाहे र गेली. माधवराव काही ण, गािल ावर हात उशाला घेऊन, दु मडून झोपी गेले ा रमाबाईं ा चेह याकडे पाहत होते. माधवरावां नी आप ा अंगावरची शाल हळु वार हातां नी रमाबाईं ा अंगावर टाकली. रमाबाईंची थोडी चुळबुळ झाली आिण ा पु ा झोपी गे ा. काही आवाज न करता अलगद पावलां नी माधवराव आप ा पलंगावर झोपावयास गेले. पहाटे जे ा माधवरावां ना जाग आली, ते ा रमाबाई तेथे न ा. िन ा माणे ायाम, ान-सं ा आटोपून माधवराव आप ा महाली आले. रमाबाई तेथे हजर हो ा. माधवरावां नी अंगरखा घातला. ते दू ध ाले, तरी रमाबाई काही बोल ा नाहीत. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का? आज बोलायचं नाही का?’’

‘‘मला रा ी का उठवलं नाहीत?’’ ‘‘आ ा आलं ल ात! ासाठी राग आला, होय?’’ ‘‘राग नाही, पण हे आपलं नेहमीचंच आहे . उठवलं असतंत, तर काही िबघडलं नसतं!’’ ‘‘पण का उठवायचं? चां गली झोपली होतीस. ात काही िबघडलं नाही.’’ ‘‘नाही कसं? सारीपाट मां डून वाट बघत होते मी.’’ ‘‘मग आज खेळू!’’ ‘‘खरं च?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘बघ, हवं तर! मैनाऽऽ... मैनाऽऽ...’’ ‘जी!’ णून मैना आत आली. ‘‘सारीपाटाचा डाव मां ड.’’ ‘जी!’ णून मैना गेली. रमाबाई आ यचिकत होऊन णा ा, ‘‘आ ा खेळायचा? ा वेळी?’’ ‘‘हो! आ ी िदलेला श कधीच िफरवीत नाही आिण बायकोचा तर मुळीच नाही.’’ ीपतीने चौरं ग आणून बैठकीवर ठे वला. मैना सारीपाट मां डू लागली. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, नानां ना बोलव.’’ सारीपाट मां डून झाला आिण नाना फडणीस आत आले. ‘‘नाना, आज कोणी आले, तर सां गा, आ ी कामात आहोत. आज आ ां ला कुणाला भेटता येणार नाही.’’ ‘‘आपली त ेत...?’’ नानां नी काळजी ा सुरात िवचारले. ‘‘ठीक आहे !’’ तेव ात नानां चे ल सारीपाटाकडे गेले. आपले हसू आवरीत नाना बाहे र पडले. महालात फ रमाबाई आिण माधवराव होते. माधवराव णाले, ‘‘चला, आज आपण सारीपाट खेळून पा , आ ां ला ात तरी यश लाभते का?’’ रमाबाई मोकळे पणानं हसत हो ा. ां चे हसणे थां बताच माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का हसलात?’’ ‘‘सारं िजंक ाची सवय असणा या माणसाला खेळातलीसु ा हार चालत नाही!’’ ‘‘ते आप ाला आज समजायचं नाही; के ा तरी कळे ल. आ ी सारीपाटात िवजय िमळिवला, तर ह ; पण हरलो, तर मा िजंकू. ामुळे हा डाव अवघड होऊन बसला आहे . करा तुम ा दानाने सु वात.’’ रमाबाई माधवरावां ा समोर येऊन बस ा. ां नी सारीपाटाकडे एकवार पािहले आिण िव ासाने दानाला हात घातला.

* शिनवारवा ात उ ाह संचारला होता. सरदार मंडळीं ा येरझा या वाढत हो ा. रा सभुवना ा सं ामानंतर राघोबादादा जे आनंदव ीला गेले होते, ते ानंतर शिनवारवा ात परत आले न ते. आता, थोडया िदवसां साठी का होईना, पण राघोबादादा पु ाला आले होते. खास दे खरे खीखाली माधवरावां नी राघोबादादां चा बदामी बंगला सजवून घेतला होता. चुल ापुत ां ा मनमोकळे पणाने होणा या ग ा, पवती-थेऊरकडे होणा या रपेटी हे चालले होते. ा आनंदात सारा शिनवारवाडा गजबजून गेला होता. दादासाहे ब आ ाने अनेक नवे-जुने सरदार, मानकरी दादासाहे बां ा दशनाला वाडयावर येत होते. वाटाघाटी, ग ा, फराळ, सह भोजने ां ना ऊत आला होता. पहाटे चा चौघडा झडे पयत वा ातून हस ा- खदळ ाचा आवाज कानां वर येत होता. सं ाकाळी माधवराव सदरे त बसले होते. िवंचूरकर, पटवधन, ंबकमामा, नाना फडणीस ही मंडळी सभोवती होती. पवतीवर जा ासाठी दादा- साहे बां कडून याय ा वद ची ते वाट पाहत होते. ‘‘अजून काकां चा कसा िनरोप आला नाही?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘येईल एव ात. कोणीतरी आले असेल!’’ ‘‘असेल! तसेही असेल.’’ सखारामबापू आत आलेले पाहताच सा यां ा नजरा ां ाकडे वळ ा. पाठोपाठ िह या ा कु ा घातले ा, डो ावर माल बां धलेला, काखेम े मखमली ा व ात गुंडाळलेले काहीतरी पोथीसारखे धरलेला इसम आत आला. तेथे येताच ाने माधवरावां ना मुजरा केला. ाचा ीकार क न माधवरावां नी बापूंना िवचारले, ‘‘हे कोण?’’ ‘‘ ीमंत, दादासाहे बां नी ां ना आप ाकडे , पोहोचवायला सां िगतले आहे . दि णेतले मोठे मो ां चे ापारी आहे त हे . ीमंतां नी मोती नजरे तून घालावेत, अशी दादासाहे बां ची इ ा आहे . ां ा भरवशाचे हे गृह थ आहे त, असं ां नी सां िगतलं आहे .’’ माधवराव णभर िवचारात पडले. तो ापारी काखेत ा मो ां ा पे ा सोडत होता. पे ा सोडून होताच ाने एक पेटी उघडून माधव- रावां ा समोर धरली. िन ा मखमलीवर चमकणारे लहान-मोठे मोती ते िकती तरी वेळ पाहत होते. ां नी ते नानां ा हाती िदले. ित ी पे ा माधवरावां ा नजरे खालून गे ा; पण माधवरावां नी एकही मोती उचलला नाही. तो ापारी ा नजरे ने नाराज बनत होता. मो ा आशेने ाने आप ा बंडीतून एक मखमलीची पेटी काढली व तो णाला, ‘‘सरकार, आपण र जाणता. ां चा वापर सदै व करता, पण आता जी व ू दाखिवणार आहे , तशी तु ी कधी पािहली नसेल, हे मी िनि तपणे सां गतो. आप ा

दरबार ा सं ही ही चीज अव असावी, अशी आहे .’’ एवढे बोलून ाने ती छोटी मखमलीची पेटी उघडली. ात अ ंत तेज ी आिण बोरा ा आकाराची टपो या मो ां ची जोडी होती. ते मोती, ां चे तेज पाहताच सा यां ा नजरा ां वर खळू न रािह ा. ती पेटी माधवरावां ा हाती दे त तो णाला, ‘‘सरकार, ही अ ल जात आहे . ापे ा उजवा मोती सापडणं कठीण आहे .’’ माधवराव ते मोती ाहाळत होते. खडकीतून आलेला काश ते मोती परावितत करीत होते. ते टपोरे मोती बघत असताना माधवरावां ना ापा याचे बोलणे ऐकू येत न ते. ां ची मु ा गंभीर बनली होती, कस ा तरी वेदनेची सू छटा ां ा चेह यावर उमटली होती. ती ाकुळता सा यां नाच जाणवली. माधवरावां चे डोळे पा ाने भ न आले. हस ाचा य करीत ते णाले, ‘‘मोितये! हे मोती सुंदर आहे त, हे िनिववाद. पण ां पे ा तेज ी मोती आ ी पािहले नसतील, हे मा खोटे आहे . ां हीपे ा अ ंत तेज ी, अ ंत पाणीदार, अमोल असे दोन मोती आम ा शिनवारवाडया ा सं ही होते.’’ ‘‘मग कुठे आहे त ते?’’ खळकन दोन अ ू माधवरावां ा ने ातून ओघळले. स िदत आवाजात ते णाले, “खच पडले! ा मो ां ची सवय आिण आठवण असणा या आ ां ला ा मो ां चे काहीसु ा मोल वाटत नाही. पानपतावर आ ां ला अ रश: उधळण करावी लागली. ाम े रकामा झालेला द नचा जामदारखाना अस ा मो ां नी भ न िनघणार नाही...’’ जवािह याला काही समजत न ते. माधवरावां नी मो ां ची पेटी बंद केली आिण ती परत िदली. डोळे िटपून ते त:ला साव न णाले, ‘‘आ ी काही खरे दी क शकलो नाही, णून आपण नाराज होऊ नका.’’ ‘‘जी, नाही! तो आप ा मज चा आहे . दादासाहे ब सरकारां नी सां िगतलं, णून आ ी आलो.’’ ‘‘तु ी आलात, ात आ ां ला आनंद आहे . काकां नी काही खरे दी केली?’’ ‘‘जी! थोडीब त केली. खरे दी झाली नाही, ती आप ा इथंच.’’ माधवराव नानां ाकडे वळू न णाले, ‘‘नाना, ां चा प ा िल न ा. जे ा मो ां ची गरज लागेल, ते ा ज र आ ी आप ाला बोलावून घेऊ. नाना, यदाकदािचत गरज लागली, तर आ ी िदले ा वचनाचं रण ठे वा.’’ ‘‘सरकार, एक िवनंती क ?’’ जवािह या माधवरावां ा मधुर भाषणाने लालचावून णाला. ‘‘बोला ना!’’ ‘‘आपण मोती घेतले नाहीत. पण आत काही खरे दी...’’ माधवरावां नी जवािह याकडे णभर रोखून पािहले आिण ते ंबक- मामां ना णाले,

‘‘कदािचत तीही श ता असेल. मामा, तु ी ते मोती घेऊन आत जा. ां ना काही खरे दी करायची असेल, तर िवचारा.’’ तबकात मोती घालून ंबकमामा महाली गेले. ीपती बाहे र उभा होता. ाने वद दे ता मैना बाहे र आली. ‘‘मैना, बाईसाहे बां ना सां ग, की मी मोती घेऊन आलो आहे , णून.’’ ‘‘मोती? या ना, या आत... आ ासाब ऽऽ...’’ तबकातले मोती पा न मैना आत धावली. पाठोपाठ ंबकमामा आत आले. रमाबाई पदर साव न उ ा हो ा. ां ाकडे पाहत ंबकमामा णाले, ‘‘ ीमंतां नी मोती पाठवलेत. आपणाला हवे असतील, तर मोती िनवडा, असं ीमंतां नी सां िगतलं आहे ...’’ गुलाबी आ ादनाने झाकलेले तबक ंबकमामां नी पुढे केले. ते तबक घे ासाठी मैना अधीरतेने पुढे झाली. ाच वेळी रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘इकडून काही दरबारी खरे दी झाली का?’’ ‘‘नाही.’’ मामा णाले. मैना रमाबाईं ाकडे पाहत होती. रमाबाई णा ा, ‘‘आपण मोती घेऊन जा. आ ां ला मो ां ची स ा गरज नाही, असं कळवा.’’ ंबकमामां ना काय बोलावे, ते कळत न ते. काही ण ाच अव थेत ते उभे रािहले आिण नम ार क न गेले. सदरे त ंबकमामा आले आिण ां नी तबकात ा पे ा िमटू न जवािह या ा हाती िद ा. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘मो ां ची िनवड झाली?’’ ‘‘नाही! बाईसाहे ब णा ा, की मो ां ची स ा गरज नाही.’’ माधवरावां ा चेह यावर समाधान िदसत होते. जवािह या मुजरा क न िनघून गेला. राघोबादादा सदरे त वेश करते झाले. माधवरावां ासह सारे उठून उभे रािहले. राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा, तू मोती घेतले नाहीस?’’ ‘‘नाही, काका.’’ ‘‘अरे , मा ा िव ासाचा मोितया होता तो. मो ां ची िकंमतही चां गली होती. ती िकंमत ऐकून मला मोह आवरला नाही. तसा मला काही मो ां चा शौक नाही, पण मंडळींना थोडे फार मोती घेऊन टाकले.’’ ‘‘िकती घेतलेत मोती, काका?’’ ‘‘फार नाही. आठ हजारां चे घेतले. बापूंना मा ा नावे कचेरीतून खच करायला सां िगतले आहे .’’ ‘‘ठीक आहे .’’

‘‘जाऊ या ना?’’ दादां नी िवचारले, ‘‘पण माधवा, आता पवतीला जाऊन येणं ायचं नाही. ापे ा तुळशीबागेत जाऊन दशन घेऊ आपण.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ माधवराव णाले.

* भोजनास सु वात झाली आिण ाचबरोबर ग ां ना रं ग चढला. राघोबादादा माधवरावां ा उज ा बाजूला होते. ते आनंदी िदसत होते. ते एकदम णाले, ‘‘माधवा, तू कनाटकात के ा जाणार?’’ भर पं ीत िवचारलेला हा माधवरावां ना आवडला नाही. ते णाले, ‘‘काका, तु ां ला घेत ािवना का आ ी जाऊ?’’ ‘‘नाही, माधवा, ते आता आम ा हातून होणार नाही. रा ा ा ा र णात आमची जटायूची अव था झाली आहे . आता सारा रा ाचा कारभार तु ावर. तू जाणार, णून ऐकलं, णून िवचारलं.’’ —आिण तो िवषय तेथेच संपला. माधवराव सा यां ना आ ह करीत होते. आनंदात जेवण चाललेले होते. हस ाला ऊत येत होता. दादासाहे ब ा मेजवानी ा थाटावर खूश होऊन णाले, ‘‘माधवा, आज नानां ा वेळ ा पं ीची आठवण झाली. ां ा पं ीचा थाट सदै व असाच असायचा.’’ ‘‘काका, आपले आशीवाद अस ावर आ ां ला कशाची कमतरता पडणार आहे ?’’ दादां नी हसून माधवरावां ाकडे पािहले आिण ते णाले, ‘‘हो, माधवा, पण तु ा दरबारी एक कमतरता आहे .’’ ‘‘कसली?’’ ‘‘अरे ! आ ी चौकशी केली. िनजामावर एवढा मोठा िवजय िमळवलास. कनाटकची मोहीम झाली, पण पेश ां ा दरबारी, वा ात एकदाही गायननृ ाची बैठक झाली नाही.’’ माधवरावां चा घास तसाच हाती रािहला. राघोबादादा हसून णाले, ‘‘अरे , बघतोस काय? िवचार हवं तर सा यां ना. नानां ा वेळचे दरबार आठवतात काय, बघ. अरे ! सारखे सारखे राजकारण. कंटाळतात माणसं ानं. ां ना काही करमणूक पािहजे, की नको? थक ा भाग ा िजवाला िदलासा हवा. ती करमणूक पेश ां ा दरबारी नाही, तर कुठं िमळणार? सामा माणसाला का गाणं-बजावणं परवडणार आहे ? काय, बापू?’’ ‘‘खरं आहे , ीमंत! ती शिनवारवा ाची ऐट रािहली नाही. काय णता, मामा?’’ ंबकमामां ना ठसका लागला. पाणी पीत ते णाले, ‘‘होय! ती उणीव मा आम ा दरबारी आहे .’’

‘‘काका, खरं सां गू?’’ माधवराव णाले, ‘‘आम ा हे ल ात न तं. गा ाबजाव ातलं आ ां स काही कळत नाही.’’ ‘‘अरे , मग आ ां ला सां ग. आ ी पाहतो सारं .’’ माधवराव हसले. ां नी िवचारले, ‘‘काका, रागावणार नसाल, तर िवचा ?’’ ‘‘िवचार ना!’’ ‘‘गुलाबराव आले, वाटतं.’’ ाबरोबर राघोबा स पणे मो ाने हसले. हसे थां बताच ते णाले, ‘‘माधवा, अरे , भावाला औषध नाही. आमचा भाव पडला तो. गुलाबरावां िशवाय आ ां ला चैन कशी पडणार?’’ सारे हसले. राघोबादादां नी िवचारले, ‘‘मग काय, माधवा, ठे वायचा उ ा बेत?’’ ‘‘उ ा? येव ात सारं होईल?’’ ‘‘ते मा ावर सोपव, टलं ना?’’ ‘‘ठीक!’’

* दु सरे िदवशी सकाळपासून राघोबादादा नृ ा ा तजिवजीत होते. गुलाबरावाने दोन िदवसच आधी िनजाम-दरबारातील एक नतकी पु ात आ ाची वद िदलेली होती. राघोबा गुलाबरावाला णाले, ‘‘गुलाब, ही बाई खरं च चां गली आहे ?’’ ‘‘सरकार, हवं तर बोलावतो ितला. चं ी कलावंतीण जर आज दरबारी गायला बसली, तर कुणाची नजर हलणार नाही. नाचगा ां त, सुरतीत, हावभाव, बतावणीत ितचा हात कोणी धरील, असं वाटत नाही.’’ ‘‘असं असेल, तर आ ी ितचा हात ज र ध .’’ आप ा कोटीवर खूश होऊन राघोबादादा हसू लागले. गुलाबरावानेही साथ िदली. राघोबां नी िवचारले, ‘‘िबदागीचं काय?’’ ‘‘पाचशे िमळतात ितला.’’ ‘‘दे ऊ आ ी.’’ राघोबा णाले. ‘‘गुलाब, सारी तयारी ठे व. बाई अशी आली पािहजे, अशी नाचली पािहजे, की सारा दरबार थ ावा. ात कसूर झाली, तर तुला ाच बाई ा पाठी जावं लागेल. समजलं?’’ ‘‘जी!’’ ‘‘जा तू. आिण बापू, नाना द री ा सदरे त असतील, ां ना पाठवून दे .’’

बापू, नाना येताच राघोबादादा णाले, ‘‘बापू, सारी तयारी झाली?’’ ‘‘तेच चाललंय्. नाचीचा महाल सजवून घेतलाय्.’’ ‘‘आिण आमं णं?’’ ‘‘आपण द री येऊन एकदा पाहाल, तर फार बरं होईल. श नाही. सारे सरदार-मानकरी घेतले आहे त.’’ ‘‘ठीक आहे . चला, पा ...’’

तो कुणी चुकलं

राघोबादादा, नाना, बापू– सारे द री गेले. आमंि तां ची यादी नजरे खालून घालून ते नाची ा महालाकडे गेले. तेथे सेवक बैठक घाल ात गढले होते. बाहे र ा चौकात पंधरा-वीस सेवक-दासी िचरागदाने आिण शामदाणी उजळीत हो ा. राघोबां नी बैठकीची व था कशी करायची, याची क ना बापूंना िदली आिण ते आप ा महालाकडे आले. सायंकाळी िदवेलागणीला माधवराव आप ा महालात ा खडकीशी उभे रा न नाचा ा महाला ा बाजूने उजळले जाणारे िदवे आिण ा काशात सेवकां ची चाललेली धावपळ िनरखीत उभे होते. रमाबाई आत आ ा. मोरपंखी शालू, गुलाबी चोळी नेसले ा रमाबाईंना पाहताच ते णाले, ‘‘या. आ ी तुमचीच वाट पाहत होतो.’’ रमाबाईंनी ितकडे ल न दे ता िवचारले, ‘‘हे काय? अजून आपण तयार नाही झाला?’ माधवराव हसून णाले, ‘‘आपण महाली आलात, ते ाच आ ी ते ओळखलं; पण एव ा लवकर चं ोदय होईल, असं आ ां ला वाटलं न तं.’’ ‘‘चला! काहीतरी तुमचं!’’ रमाबाई गो यामो या होऊन णा ा, ‘‘मघाशी मामंजी णाले, ते काही खोटं नाही...’’ ‘‘काय णाले?’’ ‘‘मी मुदपाकखा ाकडे चालले होते, ते ा मामंजी भेटले. णाले...’’ रमाबाई अडखळ ा. ‘‘अहो, पण सां गाल, की नाही, काय णाले ते?’’ ‘‘ णाले... ‘तू झालीस तयार; पण अजून तुझा नवरा कसला तरी िवचार करीत बसला असेल. ाला कसली आठवण रािहली असेल, तर शपथ...!’’ आिण आपली खाली घातलेली मान वर क न णा ा, ‘‘मला ते पटलं न तं... पण इथं येऊन पाहते, तर...’’ माधवराव हसले आिण रमाबाई बोलाय ा थां ब ा. ‘‘बरं .’’ माधवराव णाले, ‘‘तु ी सां गा, आज आ ी कोणते कपडे करायचे,

ते.’’ रमाबाई हसून णा ा, ‘‘सां गायला कशाला हवं? आपण पािहलं असतं, तरी ते कळलं असतं. मी आपले सव कपडे पलंगावर काढू न ठे वले होते आिण मगच खाली गेले होते...’’ माधवरावां नी पलंगाकडे पािहले. खरे च पलंगावर कपडे काढू न ठे वले होते. रमाबाई णा ा, ‘‘आपण कपडे करावेत, तोवर मी मुदपाकखा ाकडे जाऊन येते.’’ एवढे बोलून ा वळ ा. माधवरावां नी हाक मारली, पण ा के ाच िनघून गे ा हो ा... ‘‘ ीपती!’’ ीपती संकोचाने आत आला. ा ा डो ाला गुलाबी फेटा होता. अंगात पां ढरा चोळणा आिण पायां त तंग िवजार ाने प रधान केली होती. माधवराव णाले, ‘‘अरे , खरं च, तु ी सारे तयार झालात. रािहलो, तो मीच. चल, ीपती, कपडे दे .’’ रमाबाई जे ा महाली आ ा, ते ा माधवराव कपडे क न तयार होते. अंगात जरीबु ीचा अंगरखा होता. पायां त तंग इराणी िवजार घातली होती. कानात टपो या मो ां चा चौकडा उठून िदसत होता. ग ात कंठा आिण सो ाचा गोफ घातला होता. रमाबाई नजीक आ ा आिण ां नी अ राची पेटी पुढे केली. माधवरावां नी ा पेटीत ा बाट ां कडे पािहले आिण णाले, ‘‘तु ीच ा ना फाया!’’ रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘कोणतं अ र दे ऊ?’’ ‘‘कोणतंही ा.’’ ‘‘गुलाब दे ऊ?’’ ‘‘नको. गुलाब सदै व आम ाजवळ असतो.’’ रमाबाई आपले हसू आवरत खाली बस ा. फाया तयार होताच ां नी एक बाटली उघडली, ात फाया बुडवून तो माधवरावां ा हाती िदला. माधवराव णाले, ‘‘हीना, वाटतं?’’ ‘‘हो!’’ रमाबाई णा ा. हीनाचा मधुर सुवास दरवळला होता. माधवरावां नी फाया कानात घातला आिण अ राचे बोट डा ा पाल ा मुठीवर लावून घासले. एकदम वास दरवळला. माधवराव णाले, ‘‘अ र जरी झाले, तरी चुरगळ ाखेरीज दरवळत नाही...’’ रमाबाई गो यामो या झा ा. ल ेने आर झालेले रमाबाईंचे मुख माधवराव ाहाळत असता खाकर ाचा आवाज झाला. ीपती आत येऊन णाला, ‘‘दादासाहे ब महाराज...’’ —आिण पाठोपाठ दादासाहे बां ची ारी हजर झाली.

रमाबाई गडबडीने मागे सर ा. दोघां ना िनरखीत, हसत राघोबा णाले, ‘‘आता एकच इ ा रािहली आहे .’’ ‘‘कोणती?’’ माधवरावां नी न कळत िवचारले. ‘‘नातू पािहला, णजे जीवन कृताथ झाले.’’ माधवराव व राघोबादादा हसले आिण रमाबाई लाजून महालाबाहे र गे ा. हसू ओसर ावर दादासाहे ब णाले, ‘‘माधवा, आज, बघ, बैठकीची अशी व था केली आहे , की ापुढे िद ी दरबार दे खील िफका पडावा. आता भोजन झा ाबरोबर बैठकीला सु वात क . ाआधी एकदा तू सारी व था नजरे खालून घालशील, तर बरे होईल.’’ ‘‘नको, काका, तु ी पािहलंत, णजे ात काही कसूर असणं श नाही. आ ां ला खा ी आहे .’’ दादासाहे बां नी केले ा िवधानात काही खोटे न ते. िद ी दरवा ापासून नाचघरापयतची वाट ठायी ठायी लावले ा िदव ा-पिल ां नी आिण शामदाणी ा काशाने उजळली होती. नाचघरा ा दरवा ातून आत जाताच बैठकीचा थाट नजरे त भरत होता. जा ा ा गािल ां नी सा या महालाची बैठक अंथरली होती. वेश ारा ा दु स या टोकाला िभंतीलगत खाशा ा यां ची जरतारी बैठक मां डली होती. डा ा बाजूला िचका ा पड ां नी वेगळे केलेले दालन होते. िभंतीकडे दो ी बाजूंना गािलचे, लोड-त ां ा बैठकी अंथर ा हो ा. ेक बैठकीजवळ गोिवंदिवडयां नी भरलेले तबक ठे वलेले होते. ठायी ठायी उदब ीची झाडे उभी होती. वेश ारापासून खाशा ा यां ा बैठकीपयत मखमलीची पायघडी अंथरली होती. बैठकी ा दो ी बाजूंना चां दी ा कलाकुसर केले ा मुरादाबादी िपकदा ा ठे व ा हो ा. महाला ा म भागी गाियकेची बैठक अंथरली होती. खाशा ा यां चे भोजन झा ानंतर गाियका बैठकीवर येऊन बसली. सािजंदे आले. सारं गी-तबले, वा े जुळिवली जाऊ लागली. गुलाबरावां नी केले ा वणनात काहीच कमी न ते. चं ी कलावंितणीचे लाव लाखात उठून िदस ासारखे होते. ितने प रधान केले ा िझरिझरीत जरतारी व ां तून ितचे शरीरसौ व ठायी ठायी कट झालेले िदसत होते. गाियका बैठकीवर हजर झाली आिण वा ातील चौकां तून उभी असलेली आमंि त सरदार मंडळी नाचमहालात वेश क लागली. बापू, नाना ां ना जागा दाखवू लागले. छताला लावले ा हं ाझुंबरां ा काशात नाचमहाल झगमगत होता. सारी बैठक भरली. राघोबादादा बैठकीवर आले; सारी बैठक उभी रािहली आिण परत थानाप झाली. राघोबादादा बैठकीवर बसून नतकीचे सौंदय ाहाळत होते. ाच वेळी िचका ा पड ाआड सळसळ झाली. बैठकीतली कुजबुज थां बली आिण वेश ारा ा भालदार-चोपदारां ची ललकारी घुमली. वेश ाराशी उ ा असले ा सेवकां नी पुढे केले ा गज या ा ताटाकडे न पाहता माधवराव सरळ बैठकीकडे

चालू लागले. राघोबादादां नी दाखवले ा नजीक ा जागेवर माधवराव बसले. उभी असलेली बैठक पु ा आपाप ा जागी थर झाली. माधवरावां नी चौफेर नजर फेकली. रं गीबेरंगी फे ां नी, पग ां नी सुशोिभत झालेली सरदार मंडळी िदसत होती. पेशवाईतले सारे ऐ य ा जागी गोळा झा ासारखे वाटत होते. राघोबादादा माधवरावां ा बाजूला बसले आिण णाले, ‘‘बैठकीला सु वात होऊ दे ना?’’ माधवरावां नी कलावंितणीला पािहले. ितची ती ण, मादक नजर माधवरावां वर खळली होती. माधवरावां ची नजर नजरे ला िभडताच ितने हसून मान लविवली. णात माधवरावां चा चेहरा शरिमंदा झाला. चटकन ां ची नजर खाली वळली. दादा णाले, ‘‘आ ा दे ना!’’ कसेबसे माधवराव णाले, ‘‘तु ीच ा ना.’’ राघोबादादा हसले. ां नी हातानेच गाियकेला इशारा केला. सारं गीचे सूर ओघळले. अकारण तबला घुमला आिण गाियकेची गोड आलापी कानां वर पडू लागली. िकन या आवाजात गाियका गात होती. अनेक जातीं ा अ रां ा संिम वासाने दरवळणा या ा महालात गाियकेचे सूर उठत होते. ती गात होती : ‘‘सयािबन नाही पडत मोसे चैन...’’ अदा क न गाणा या ा गाियके ा सुरां चा भाव बैठकीवर पडत होता. हळू हळू पेश ां ा उप थतीचा िवसर पडून सा या सरदारां ा पग ां ा झुरमु ा डोलणा या मानां बरोबर झुलत हो ा. राघोबादादा डा ा हाती धरले ा फुलां चा वास ं गत थर नजरे ने नतकीकडे दे हभान िवस न पाहत होते. ित ा अदां चा अथ समजावून घेत होते आिण ा दोघां ाम े माधवराव चलिबचिलत िच ाने बसले होते. गाणे संपले. राघोबादादां नी िवडा उचलला. माधवराव णाले, ‘‘काका, त ेत थोडी बरी नाही, मी गेलो, तर चालेल ना? आपण आहातच.’’ राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा, तुला जा मही उपयोगी नाहीत. तू जा. मी सारं पाहतो.’’ कुणा ा ल ात ये ा ा आत माधवराव चटकन उठले आिण बघता बघता महालाबाहे र पडले. नतकी चिकत होऊन राघोबादादां ाकडे बघत होती. सारी बैठक चलिबचल होऊन बघत होती आिण ाच वेळी राघोबां नी गा ास सु वात कर ाचा इशारा केला. माधवराव सरळ आप ा महालात गेले. महालात समया तेवत हो ा. महाला ा खडकीतून चं ाचे कवडसे आत आले होते. ा खडकीजवळ ा मंचकावर माधवरावां नी बैठकी ा िगर ा टाक ा आिण ां वर रे लून खडकीतून िदसणा या चं ाकडे ते पा लागले.

दाराशी झाले ा सळसळीने ते भानावर आले, ‘कोण?’ णत ां नी मागे वळू न पािहले. दाराशी रमाबाई उ ा हो ा. ‘‘कोण, आपण? या.’’ णत माधवराव चटकन उठले आिण रमाबाईंना हाताशी ध न मंचकापाशी घेऊन आले. रमाबाईं ा हाताला सुटलेला कंप माधवरावां ना जाणवला होता. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘गाणं नाही आवडलं?’’ ‘‘आवडलं ना!’’ ‘‘मग ब या आलात?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘आपण आलात, ते ा...’’ आिण न बोलता रमाबाईंनी बरोबर आणलेला मोितयाचा गजरा माधवरावां ा डा ा हातात बां धला. बैठकी ा गा ाचे सूर उठत होते. रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘आपण जाणार नाही गा ाला?’’ माधवरावां नी चटकन पुढे होऊन रमाबाईंचे मुख आप ा ओंजळीत घेतले आिण ते िनरखीत असता रमाबाईं ा डो ाला डोळा दे त ते णाले, ‘‘सा ात मूितमंत गाणं आम ा हाती असताना ते गाणं ऐकायला कोण जाईल? आ ी एवढे का अरिसक आहोत?’’ ा श ां नी ां ा नजरे ला नजर दे ाचे साम रमाबाईं ा ठायी रािहले नाही. ां नी आपले डोळे िमटू न घेतले... आकाशात चं चढत होता. ाचे कवडसे महालात िशरत होते. नाचमहालात चालले ा गा ाचे सूर शिनवारवाडयावर उठत होते...

* शिनवारवा ाची वदळ वाढत होती. माधवराव व राघोबादादा ा दोघां चेही मु ाम वा ात अस ाने दोघां ा भेटी व येणारी मंडळी वाढत होती. फडा ा चौकात सदर मंडळींची रीघ लागलेली असे. माधवराव है दर ा मोिहमेचा बेत आखीत होते. ा मोिहमेची आखणी चालू होती. सरदारां ना खिलते जात होते. फडात मोिहमे ा खचा ा अंदाजाची गोळा- बेरीज केली जात होती. येणा या सरदार मंडळींना माधवराव फौजफाटा िवचा न आ ा दे त होते. ाच वेळी शिनवारवा ातील बदामी बंग ात राघोबादादा हस ा- खदळ ात म झाले होते. सकाळ ा वेळी राघोबां ा महालात िचंतो िव ल, आबाजी महादे व, सदािशव रामचं ही मज तील माणसे गोळा झाली होती. राघोबादादा आबाजी महादे वला णाले, ‘‘आबाजी, पु ात आलं, की घरी आ ासारखं वाटतं.’’ ‘‘ ीमंत, पुणं हे च आपलं घर. स ेचं, मानाचं. ाची सर आनंदव ीला येणार

कशी? आपण नाही, तर वाडा पोरका वाटतो.’’ िचंतो िव ल णाला. ‘‘ती का आ ां ला हौस आहे ? अशा वातावरणात आ ां ला बरं वाटत नाही.’’ राघोबादादा णाले. ‘‘कसं वाटणार? नाही, नाही, कसं वाटणार?’’ िचंतो िव लने िवचारले. कोप यात बसलेला गंगोबाता ा णाला, ‘‘अहो, सो ा ा िपंज यात ठे वला, णून वनराज कधी थ बसेल का?’’ राघोबादादा ा बोल ाने सुखावले. ाच वेळी राघोबां चा सोवळे करी िव ू बुंदी ा लाडवां चे ताट आत घेऊन आला. सा यां ा नजरा ा ताटावर खळ ा. बैठकी ा म भागी ताट ठे वताच राघोबां नी िवचारले, ‘‘अरे िव ू? तू! आिण माझं सोव ाचं पाणी कोण भरतं?’’ ‘‘मीच सरकार! पाणी घेऊन आलो, तोच आईसाहे बां नी हे ताट िदलं. परत जाईन, ते ा ान क नच पाणी आणेन.’’ ‘‘ठीक.’’ िव ू िनघून गेला. राघोबा णाले, ‘‘पोर मोठा चलाख. माझी सव कामं तोच करतो. एकटा िव ू असला, की माझं काम काही अडत नाही. ा.’’ सारे तेव ाच आ ेची वाट पाहत होते. सा यां नी लाडवां ना हात घातला. पुढे सरकलेला गंगोबा णाला, ‘‘ ीमंत, रावसाहे बां नी है दरची मोहीम आखली, णे.’’ ‘‘आ ी ऐकतो...’’ राघोबा नजर टाळत णाले. ‘‘आप ाला माहीत नाही?’’ गंगोबां नी आ य केले. ‘‘मला माहीत असायचं काय कारण?’’ राघोबां नी िवचारले, ‘‘आ ी काही मोिहमेवर जाणार नाही.’’ ‘‘आ य!’’ ‘‘आ य नाही. आता आमचे वय न े . ही दगदग सोसायची नाही आिण आम ावर कोणाचा िव ासही नाही. जावं, तर मानानं, नाही तर घरी थ बसावं.’’ ‘‘हे बरोबर.’’ सदािशव रामचं णाला, ‘‘पण आ ां ला तसं क न कसं चालेल? आ ी कमाचे बंदे.’’ ‘‘तु ी जा ना. तु ां ला नको कोणी टले?’’ राघोबा णाले. थो ा वेळाने सदािशव रामचं णाला. ‘‘ ीमंत, आता आ ा असावी. रावसाहे बां ची ारी पवतीवर गेली होती, णून एवढा वेळ बसता आलं. फडात सारे गोळा झाले असतील.’’ ‘‘चला तु ी. मा ामुळं तुम ावर ठपका नको.’’ ितघे उठले. आ ा घेऊन गेले. गंगोबाता ां नी बु बळाचा डाव मां डला आिण ते ादी लावू लागले.

* िव ू पा ाची घागर घेऊन बदामी बंग ातून बाहे र पडला. िव ू हा राघोबां चा खास पाण ा. मो ा तो याने तो जात होता. गौरी ा महालासमोर ा चौकात ामा फुले तोडीत उभी होती. ित ाकडे ल वळतातच िव ू ित ाकडे गेला. िव ूला पाहताच ामा णाली, ‘‘काय, रे ?’’ ‘‘का, ामा, आज तू का बरे फुले तोडतेस?’’ ‘‘बाईसाहे बां ना हवीत.’’ ‘‘अरे रे ऽऽ!’’ ‘‘काय झालं?’’ ामाने रागाने िवचारले. ‘‘सरकारां ची मज गेली, वाटतं, ते ाच तुमची रवानगी आईसाहे बां ाकडे झाली. पा चढली, ामा पडली.’’ ‘‘मे ा, हाड हाय काय तोंडाला? सां गू सरकारां ी?’’ ामा फणका याने णाली. ‘‘हा ाय खरा! एकाचा राग दु स यावर काढायचा; पण खरं सां गू? जे ा तू आलीस, ते ा तोंडावर हाडं पण सरळ न ती. आता नावाला हाड िदसत नाही.’’ ‘‘िनलाजरा मेला! जा पा ाला!’’ पा ाची आठवण येताच िव ूने पावले उचलली. तो गणेश दरवा ाजवळ आला, तोच ा ा कानां वर घो ां ा टापा पड ा. ाने पािहले, तो समोर ा गणेश दरवा ातून खु माधवरावां ची ारी येत होती. पायां त जरीचढाव, तंग िवजार, अंगात रे शमी िनमा आिण म की पगडी धारण केलेली अ ा ढ माधवरावां ची मूत िव ू ाहाळत होता. माधवरावां ा म की ा पगडीवरील िह या ा िशरपेचावर ाचे ल गेले. िव ूवर एक कटा टाकून माधवरावां नी घो ाचा लगाम खेचला. ज यां नी पुढे होऊन घोडे धरले आिण माधवराव सुंदर चौसोपीशी समोरच पायउतार झाले. ते वा ात जा ासाठी वळले, तोच कानां वर श पडले, ‘‘सरकार...’’ माधवराव वळले. िव ू निजक गेला आिण णाला, ‘‘सरकार...’’ माधवरावां नी हसून ा ाकडे पािहले व ां नी िवचारले, ‘‘काय, िव ू?’’ ‘‘सरकार आपला िशरपेच...’’ ‘‘काय झालं?’’ िशरपेच चाचपत माधवरावां नी िवचारले, ‘‘िशरपेच थोडा कलला आहे , सरकार.’’ णभर माधवरावां नी िव ूवर नजर थर केली. णात ां चे हा कुठ ा कुठे गेले. ां नी िवचारले, ‘‘िव ू, दररोज िकती पाणी भरतोस?’’

‘‘वीस घागरी, सरकार.’’ िव ू णाला. माधवरावां नी सुंदर चौसोपीजवळ उ ा असले ा ज यास इशारत केली. तो धावत मुजरा क न उभा रािहला. ‘‘तू काय कामावर आहे स?’’ ‘‘सरकार, इथ ा पहा यावर आहे .’’ तो णाला. िव ूकडे नजर वळवून माधवराव णाले, ‘‘िव ू, आजपासून आठ िदवस दररोज चाळीस घागरी पाणी आणीत जा.’’ ज याकडे पा न ते णाले, ‘‘आिण हा चाळीस घागरी पाणी आणतो, ते पाह ाची जबाबदारी तुझी. सूया ापयत जर चाळीस घागरी भर ा नाहीत, तर जेव ा घागरी कमी भरतील, तेवढे फटके दररोज ाला मारीत जा आिण ाची वद दररोज फडात दे त जा.’’ ‘‘जी, सरकार.’’ ज या णाला आिण िव ूला कळाय ा आत माधवराव आरसे-महालाकडे चालू लागले. िव ू जे ा भानावर आला, ते ा तो माघारी वळला. ामाने ाला परतलेले पाहताच हटकले, ‘‘का, रे , मधूनच परतलास?’’ ‘‘तुला काय करायचंय्! सां िगतलेलं काम कर!’’

* घागर खाली ठे वून िव ू झरझर िजना चढू न गेला. राघोबादादा, गंगोबाता ा बु बळे खेळ ात म झाले होते. िव ू सरळ आत गेला. ाला पा न राघोबा णाले, ‘‘काय रे , िव ू?’’ ा श ां बरोबर िव ूला ं दका फुटला. ाने राघोबां चे पाय पकडले. राघोबां नी खेळ थां बवून िवचारले, ‘‘अरे , रडतोस काय? काय झालं, सां गशील, की नाही?’’ आपले रडणे आवरत िव ू णाला, ‘‘ ीमंतां नी आजपासून चाळीस घागरी पाणी भर ाचा कूम िदला आहे .’’ ‘‘कुणी? माधवानं?’’ ‘‘हो, आिण जेव ा घागरी चुकतील, तेवढे फटके मार ाचा कूम िदला आहे .’’ ‘‘पण का? काय केलंस तू?’’ ‘‘मी काही नाही केलं.’’ नाक ओढत िव ू णाला, ‘‘मी बाहे र जात होतो, तोच ीमंतां ची ारी गणेश दरवा ातून आत आली. ीमंतां चा िशरपेच कलला होता, णून मी तसं सां िगतलं, एवढं च.’’ ‘‘हे का थोडं झालं? तुला पाण ाला पेश ां चा िशरपेच सरळ कर ाची उठाठे व कुणी सां िगतली होती? तुला भरपूर मोकळा वेळ आहे , हे माधवानं ओळखलं

आिण ानं ही िश ा तुला िदली असेल.’’ ‘‘पण, सरकार, चाळीस घागरी...’’ ‘‘नाही, िव ू. हे तू मला सां गू नको. माधवानं आ ा केली आहे . ात आता ढवळाढवळ करता येणार नाही. चाळीस घागरी भर ाचा य कर. नाहीतर फटके खा, जा!’’ ानंतर आठ िदवस दररोज सूया ानंतर गणेश दरवा ा ा दे वडीसमोर फट ां चे आवाज उठत होते.

* दोन हर ा वेळी अचानक गौरी ा महालातून बदामी बंग ा ा रोखाने येत असले ा माधवरावां ना पा न बदामी बंग ात एकच धावपळ उडाली. राघोबां ना जे ा वद िमळाली, ते ा ां ना बैठकीव न उठ ाचीही उसंत िमळाली नाही. माधवराव दरवा ावरील पडदा सरकवून आत येत होते. राघोबादादा एकटे च होते. माधवरावां ा मुज याचा ीकार क न राघोबा णाले, ‘‘माधवा, ा वेळी बरं येणं केलंस?’’ ‘‘काका, येईन णतो, पण उसंतच िमळत नाही. आज िन य केला. भोजन होताच सरळ इकडे आलो.’’ “एव ा तातडीनं काय काम काढलंस?’’ माधवराव उभे रा नच णाले, ‘‘काका, है दर ा ारीची सारी िस ता झाली आहे . आपण के ा िनघायचं?’’ ‘‘कोण, मी?’’ राघोबादादा हसले, ‘‘नाही, माधवा, हे एवढं सां गू नको. आता ही दगदग सोसवत नाही.’’ ‘‘काका, आपण असता, तर...’’ ‘‘मी का मु ाम णतो? तशी वेळच आली, तर ज र कळव. असेन, तेथून मी धावत येईन; पण ती वेळ येणार नाही. ा खेपेला है दरचा पराभव तु ी कराल, हा िव ास मला आहे .’’ ‘‘आपला आशीवाद िमळाला, हे का थोडं झालं?’’ माधवराव णाले, ‘‘मी वारं वार सगळा वृ ां त कळवीत जाईनच.’’ ‘‘ कृतीला सां भाळू न राहा. आततायीपणा क नका. कोण ाही प र थतीत गद त िमसळू नका.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ मुजरा क न मावराव वळले. ‘‘माधवा...’’ राघोबां नी हाक मारली, ‘‘आ ीही लौकरच नाशकाला जाणार आहो, आम ा याणाची व था कर.’’ ‘‘जशी आ ा...’’ माधवराव णाले आिण ते महालाबाहे र पडले.

*

है दर ा ारीला माधवराव बाहे र पडले. साता याला जाऊन सातारकर छ पती आिण शंभूमहादे वाचे दशन घेऊन ां नी को ापूर गाठले. को ापूरला िजजाबाई मातो ीं ा आ ेने िचकोडी-मनोळी ही दो ी ठाणी काबीज क न ती िजजाबाईं ा ाधीन केली. पेश ां चा तळ को ापूर ा बाहे र पडला होता. गोपाळराव पटवधन, मुरारराव घोरपडे , िवंचूरकर, नारो शंकर यां ासार ा मातबर सरदारां ा छाव ा पेश ां ा छावणीभोवती पड ा हो ा. िचकोडी-मनोळीसारखी िकरकोळ ठाणी काबीज करणे, खंडणी वसूल करणे यां सारखी िकरकोळ कामे कर ापलीकडे कोणतीही मोठी कामिगरी अ ाप छावणीवर न पड ाने छावणीम े आनंद, उ ाह भ न रािहला होता.

* सकाळची वेळ होती. माधवराव तयार होऊन डे याबाहे र उभे होते. जुरातीचे प ास घोडे ार खडे होते. शेजारी उ ा असले ा बापूंना माधवराव णाले, ‘‘अजून आईसाहे बां चा िनरोप कसा आला नाही? ए ाना पटवधन यायला हवे होते.’’ —आिण बापू णाले, ‘‘पटवधनां ना शंभर वष आयु आहे .’’ माधवरावां नी समोर पािहले. गोपाळराव पटवधन िनवडक ारां सह संथ चालीने समो न येत होते. गोपाळराव आले आिण मुजरा क न णाले, ‘‘आईसाहे ब महाराज आपली वाट पाहत आहे त.’’ ‘‘चला. आ ीही ाच िनरोपाची वाट पाहत होतो.’’ बापूं ाकडे वळू न ते णाले, ‘‘बापू, नारायणराव कुठे आहे त? ां ना वद ा.’’ थोडयाच वेळात नारायणराव हजर झाले. माधवराव आिण नारायणराव घो ां वर ार झाले. घोडी चालू लागली. पाठोपाठ पटवधन, बापू जुराती ा ारां बरोबर जात होते. छ पतीं ा वाडयासमोर माधवराव पेशवे घो ाव न खाली उतरले. वा ा ा पाय या नारायणरावां ासह चढत असता िजजाबाईंचा िनरोप आला. सदरे वर न थां बता माधवराव सरळ िजजाबाईं ा बैठकी ा महालाकडे वळले. बैठकी ा महालात िजजाबाई बैठकीवर बस ा हो ा. शेजारीच घोरपडे , डफळे अदबीने उभे होते. माधवराव आत जाताच ां ना लवून ि वार मुजरा केला. माधवरावां नी नारायणरावां ाकडे पािहले. ा इशा याबरोबर नारायणराव पुढे सरकले आिण िजजाबाईं ा पायां ना श क न पाया पडले. माधवराव णाले, ‘‘हे आमचे धाकटे बंधू नारायणराव.’’ िजजाबाई णा ा, ‘‘बसावं.’’ माधवराव आिण नारायणराव बसले. िजजाबाई आपली करडी नजर

माधवरावां ावर रोखत णा ा, ‘‘का? एव ात पेश ां ना आम ा को ापूरचा कंटाळा आला? पटवधन सां गत होते, की आपण तळ हलवणार, णून?’’ ‘‘ध ाचा कंटाळा क न सेवकां नी जायचं कुठं ? पण दि णेत है दर ा हालचाली वाढताहे त. ा ासार ा श ूचा वेळीच बंदोब केला नाही, तर ते रा ाला घातक ठरे ल आिण णूनच आमची गडबड, नाहीतर आ ी आपली आ ा होईपयत...’’ ‘‘तसं नाही.’’ िजजाबाई गडबडीने णा ा, ‘‘आ ी सहज थ े नं णालो. आपण ारी न परतताना पु ा भेटायला यालच.’’ ‘‘जी!’’ ‘‘मग जाताना परत साता याला मु ाम असेल!’’ िजजाबाईंनी खोचकपणे िवचारले. ा ाचा रोख पाहताच माधवराव सावध झाले. ते णाले, ‘‘को ापूर आिण सातारा ही एकाच ध ाची दोन िठकाणे आहे त, असे आ ी समजतो.’’ ‘‘हो! पण सातारा अिधक जवळ, पु ा न.’’ ‘‘आईसाहे ब! महारा ाची दोन कुलदै वते- एक शंभूमहादे व, आिण दु सरे भवानी. ां चं आ ां ला सदै व रण असतं आिण णूनच आ ी साता यास जातो, शंभूमहादे वाचं दशन घेतो आिण आप ा दशनाला हजर होतो.’’ माधवरावां ा ा उ राने णभर िजजाबाईंना काय बोलावे, ते समजेना. ा णा ा, ‘‘आप ाला आम ा रा ाची प र थती माहीत आहे . सातारकर आ ां ला िकती पा ात पाहतात, तेही आपणां ला ठाऊक आहे . आपण सातारकरां ना करीत असले ा साहा ाब ल आ ां ला काही णायचे नाही; पण कैक वेळा ते पा न आ ां ला आम ा रा ाची काळजी वाटू लागली आहे .’’ माधवराव अिवचिलत िच ाने शां तपणे णाले, ‘‘आईसाहे ब, आप ा मनात काय शंका येतात, ते जाणतो; का येतात, तेही जाणतो. आ ां ला एवढं च सां गायचं आहे , की पूव काय झालं, ते आपण िवस न चालावं. ताराऊं ा कारिकद त घडले ा घटनां ना जेव ा आपण जबाबदार नाही, तेवढे आ ीही जबाबदार नाही. आप ा आ ेनुसार कागल, िचकोडी आिण मनोळी आप ा ाधीन कर ाब ल आ ी वचनब आहोत, पण जे आपण साता यासंबंधी णता, ा बाबतीत आम ा भावना, बोल ाची जर आ ा होईल, तर बोलू...’’ िजजाबाई हसून णा ा, ‘‘बोला ना, औपचा रक बोल ापे ा जर राजकारणात मनमोकळे पणानं बोलणं होईल, तर ते अिधक बरं .’’ माधवराव अकारण खाकरले. णभर ते िवचार करीत रािहले, आिण णाले, ‘‘आईसाहे ब, साता याब लची आम ा मनात असलेली ीती आप ाला

खटकते, हे आ ी जाणतो. आम ा मनात आप ा गादीब ल- दे खील तेवढाच आदर आहे . ा छ पतीं ा गादीचा वटवृ केवढा जरी फोफावला, िव ार पावला, अनेक पारं ां नी तो सुशोिभत झाला, द न दौलतीला छाया िमळाली, तरी ा वटवृ ा ा पारं ां नी, बुं ाला तो जीण आहे , बेडौल आहे , ढोली पडून िव िदसतो आहे , णून हसू नये. जोवर तो बुंधा उभा आहे , तोवरच ा पारं ां ा सौ वाला िकंमत आहे . जर दु दवाने तो बुंधाच कोसळला, तर ा पारं ाच काय, ा झाडा ा आ याला राहणारी आम ासारखी पाखरे बेघर होऊन जातील. छ पतीच गेले, तर महारा िटकेल कसा? ती गादी िटकव ाची आमची जबाबदारी आहे , तशीच आपली आहे ...’’ त:ला सावरत िजजाबाई णा ा, ‘‘आ ी कुठं नाही णतो! पण सारे च जे ा आम ावर उठतात, ते ा रा र णाची िचंता वाट ावाचून कशी राहावी?’’ ‘‘खरं आहे ...’’ माधवराव णाले, ‘‘पण बोलतो, ा धाडसाची मा असावी. हे वैमन प रलं कोणी? ताराऊ आईसाहे बां नीच सातारकर छ पतींना कैदे त टाकलं ना? ाचं कारण सां गू शकाल? दै वयोगानं आ ी बलव र आिण बु ीनं शाबूत रािहलो, तर आपला िनभाव लागेल, अशी प र थती आहे . को ापूरकर व सातारकर ा छ पतीं ा मसनदी आज मोडकळीला आ ा आहे त. ातच नागपूरकर भोसले दो ी गा ा खालसा क न त: छ पती हो ासाठी िनजामाशी तह क न बसले आहे त. आप ा-आप ां त एकोपा नसेल, तर ा संकटां ना मी एकटा तोंड दे णार तरी कसा?’’ ‘‘आमचा आप ावर िव ास आहे .’’ ‘‘जोवर आप ा िव ासाला तडा जाईल, असं वतन आम ा हातून घडणार नाही, तोवर तरी आपण साशंक रा नये, हीच िवनंती आहे .’’ माधवराव णाले. ‘‘तसं घडलं, तर आ ां ला आनंद आहे .’’ िजजाबाई समाधानाने णा ा. ‘‘आपली आ ा असेल, तर आमचा एखादा वकील आप ा दरबारी रा ा. काही गरज भासली, तर स र आ ां ला ाची जाणीव होईल. आम ाकडून िवलंब होणार नाही...’’ णभर िजजाबाईंनी आप ा धारदार नजरे ने माधवरावां ना िनरखले आिण दु स याच णी ा णा ा, ‘‘ ीमंत, आपण पेशवे, छ पतींचे पंत धान. आप ा दरबारी आमचा एखादा वकील शोभेल, पण आपला वकील छ पतीं ा दरबारी खपणार नाही...’’ माधवराव उठत णाले, ‘‘येतो, आईसाहे ब. आप ा मनात कुशंका असेल, तर आमचा आ ह नाही. के ाही आ ा ावी. आ ी आप ा सेवेला हजर आहोत, ाची खा ी बाळगावी. येतो आ ी...’’ अ र-गुलाब घेऊन माधवराव वा ाबाहे र पडले. सूय मा ावर आला होता.

भरधाव वेगाने ां नी छावणी गाठली. छावणी हलिव ाचा कूम सुटला आिण छावणीत एकच गडबड उडाली. उ े थोडी कमी होताच छावणी हलली. िवंचूरकरां नी आप ा फौजेिनशी कागलला कूच केले. िचकोडी, मनोळी आिण े री ा ठा ां चा कबजा घे ासाठी गोपाळराव रवाना झाले. खु पेशवे जतला छावणी ा इरा ाने गेले. गोपाळराव आिण िवंचूरकर यां ची वाट पाहत पेश ां चा तळ जतला पडला. गोपाळराव आिण िवंचूरकर येताच तेथून मु ाम हलला आिण धारवाड ा रोखाने फौजा िनघा ा. तूत धारवाड व भोवतालची िठकाणे काबीज क न है दरकडून तीस-चाळीस लाख खंडणी वसूल करावी आिण परत दस यानंतर ारीसाठी यावे, हा पेश ां चा इरादा होता.

* माधवरावां चे ल र मजल-दरमजल करीत पुढे जात होते. जवळजवळ साठ हजारां ची फौज माधवरावां ा बरोबर कनाटकात घुसली होती. सा या सरदारां ा छाव ां ना िन ाचे कूम सुटत होते. माधवरावां ा बरोबर जुरात पंधरा हजारां ची होती. िशवाय दीड हजार गारदी व वीस तोफा हो ा. अरब, मावळे हे टक यां ची सं ा कैक हजार होती. माधवराव मदतीला आलेले कळताच सावनूरकर नबाब आिण मुरारराव घोरपडे आप ा फौजेिनशी येऊन िमळाले. है दरचा पुरा बीमोड क नच मागे वळ ाचा िन य माधवरावां नी केला होता. मरा ां ची फौज आप ावर चालून येते आहे , हे पाहताच है दरनेही मोठी तयारी केली. माधवरावां चे मोिहमेवर एकिच होऊ नये, णून ाने जेवढे अडथळे आणता येतील, तेवढे आणावयास सु वात केली. माधवरावां नी सावनूर ा नबाबा माणेच सोंडेकर दे सायां ना अभय िदले होते. है दरने आपला सरदार मीरफैजु ा सोंधे काबीज करावयाला पाठवला. है दर ा सै ाने िशवे र, सदािशवगड, अंकोला काबीज केले. माधवरावां नी है दरचा डाव ओळखून आप ा आरमाराला आ ा केली. सयाजीराव धुळपां नी ा आ े माणे तीनशे मचवे घेऊन होनावर िक ा, बंदर व आजूबाजूची ठाणी काबीज केली. बघता बघता ा भागातील है दरचा अंमल उठवला गेला आिण मीरफैजु ा माघार घेऊन सावनुरास आला. माधवराव आता थां बत नाहीत, हे है दरास कळू न चुकले. है दर ा ता ातील धारवाड हे मोठे बंदोब िठकाण होते. ावर वेळ न घालवता, माधवरावां नी बळी काबीज केली आिण कुंदगोळ, गदग, नवलगुंद, बेह ी, मुळगुंद, जािलहाळ ही ठाणी काबीज केली. माधवराव सावनूरला तळ दे ऊन रािहले. है दर र े ह ळीला तळ दे ऊन बसला होता. माधवरावां नी ाला गाठायचे ठरवले. गोपाळराव पटवधनां ना घेऊन माधवराव र े ह ळीवर चालून गेले. पुढे पाठिवले ा पटवधन-िवंचूरकरां ा फौजा पा न है दरास प चढला; ती फौज साफ धुळीला

िमळव ाची है दरने तयारी केली. माधवरावां ची तीच अपे ा होती. र े ह ळीचे ठाणे सोडून ा िनिम ाने है दर बाहे र माळावर येईल व आप ा हाती सापडे ल, ही माधवरावां ची अटकळ खरी ठरली. है दर ठाणे सोडून बाहे र आला आिण जे ा चारी बाजूंनी मरा ां चे सै पसरलेले ाने पािहले, ते ा तो गोंधळू न गेला. ाने कच खा ी व आप ा छावणीचा र ा धरला. है दर पळाला आहे , हे पाहताच माधवराव ाला आडवे गेले. उज ा बाजूला पटवधन, डावीकडे नारो शंकर, िपछाडीला िवंचूरकर व तोंडावर त: माधवराव होते. सूय झरझर अ ाला जात होता. रा झाली, तर रचलेला घाट वाया जाईल, ा भीतीने माधवरावां नी ह ा कर ाचा कूम केला. जुरात व पटवधन है दरावर तुटून पडले. वा याचा जोर वाढत होता. पाहता पाहता ाने उ प धारण केले. धुळीचे लोट उडवीत ाने रणां गणावर थैमान घातले. कुणाला काही िदसेनासे झाले, सै ात एकच गोंधळ उडाला. माधवराव थ होऊन िनसगतां डव पाहत होते आिण डो ां देखत है दर िनसगाचा आसरा घेऊन हातचा सुटून जात होता. अ थ िच ाने माधवराव तळावर परतले. दु स या िदवशी माधवराव तळावर िफ न आले. र े ह ळी ा लढाईत फारसे नुकसान झाले न ते. पण है दर पुरा सावध झाला होता. ाने मरा ां ची धा ी खा ी. र े ह ळीची छावणी उठवून तो ता ाळ अनवडीला जंगला ा आ याला गेला. माधवराव तळाव न िफ न आप ा डे यासमोर आले. नारायणराव तेथे होते. माधवरावां ा बरोबर ते डे यात िशरले. काही न बोलता माधवराव मंचकावर पडले. नारायणराव माधवरावां ाकडे पाहत णाले, ‘‘दादा, है दरची फिजती झाली ना?’’ ‘‘हो, नारायणा! दै व अनुकूल असतं, तर है दर सुटता ना!’’ ‘‘खरं च, खूप गंमत सां गणार आहे मी.’’ ‘‘कसली गंमत?’’ ‘‘हीच ना. यु ाची.’’ ‘‘कुणाला?’’ ‘‘विहनींना! खूप हसतील ा आम ा बात ा ऐकून. सारं सारं सां गणार आहे ! आ ी पु ा न बाहे र पड ापासून ते थेट आ ापयत ा. बळीचा सं ाम, सावनूरचा नबाब, नबाबानं िदलेली मेजवानीची आिण ा र े ह ळीत है दर ा झाले ा फिजतीची ही बातमी ऐकून विहनी खूश होतील, आिण अशा गमती सां िगत ा, तरच आ ां ला पुढ ा ारीला यायला िमळे ल...’’ आिण बोलता बोलता नारायणरावां नी माधवरावां कडे पािहले. माधवरावां चे ने िमटले होते. ते पाहताच नारायणरावां नी हाक मारली, ‘‘दादा!’’ ‘‘हं !’’ णत माधवरावां नी नारायणरावां कडे पािहले. ‘‘आ ां ला वाटलं, आपण झोपला.’’

‘‘नाही.’’ ‘‘दादा...’’ ‘‘बोला.’’ ‘‘कधी परतायचं?’’ नारायणरावां ा ा ाने माधवराव सरळ बसते झाले. नारायण- रावां ाकडे रोखून पा लागले. नारायणरावां नी ां ची नजर चुकवली. माधवराव णाले, ‘‘इकडे बघा.’’ ा श ां त िवल ण धार होती. नारायणराव कावरे बावरे झाले. माधवराव तशीच नजर ठे वत णाले, ‘‘नारायणा! आ ी रा ाचा भार उचलला आहे . श ू असा घरात वावरताना घरी परत ा ा गो ी करणं आ ां स शोभत नाही, हे तु ां ला कळायला हवं...’’ ‘‘नाही, दादा.’’ नारायणराव कसेबसे णाले, ‘‘पण वैनींना के ा एकदा सां गीन, असं वाटतं...’’ ा श ां नी माधवराव एकदम ग रािहले. मंचकाव न ते उठले आिण नारायणरावां पाशी आले. ां ा पाठीव न हात िफरवत ते णाले, ‘‘चल. झोप. बरीच वेळ झाली.’’ सकाळी िन ाची कामे आटोपून माधवराव बसले होते. बापूंना बोलावणे धाडले होते. माधवराव ां ची ती ा करीत होते. थो ाच वेळात बापू आले. ‘‘या, बापू...’’ माधवराव णाले. बापू बसले. माधवराव णाले, ‘‘बापू, काल है दर सुटला. आज बातमी आली आहे , की पु ा तो झाडीत िशरला आहे . आता सहजासहजी तो बाहे र पडे ल, असे वाटत नाही...’’ ‘‘मग?’’ बापूंनी िवचारले, ‘‘ ीमंत, आपण िकती िदवस वाट पाहणार आहोत? पावसाळा तोंडावर आला. पदरी साठ हजार फौज. तशात ही महागाई. जनावरां चे हाल. ीमंत, ापे ा तह क न मोकळं झालं, तर...?’’ ‘‘खुळे आहात, बापू. दु खवले ा सपाला तसाच सोडून जाणं णजे मराठी दौलतीवर आपण न धोंडा पाडवून घे ासारखं आहे . है दरबरोबर आजपयत थोडे का तह झाले आहे त? नानां नी तह केला. माग ा ारीत आ ी तह क न सोडला. िद ा वचनाला जागणारी औलाद नाही, बापू, ती! तेवढा िव ास असता, तर आ ी के ाच तह क न मोकळे झालो असतो.’’ ‘‘मग?’’ बापूंनी िवचारले. ‘‘आम ा मनात आहे , िनकराची चढाई करावी. है दर नामशेष करावा; ीं ा मज ने आ ी ातून त न जाऊ. संग पडला, तर मा हा पावसाळा इथे काढ ावाचून ग ंतर नाही. पावसाळा समोर आला, णजे परत िफरायचं, ही आजवरची रीत... है दरने हे हे रले आहे ... पावसाळा येईपयत तो आ ां ला शह दे णार, यात शंका नाही. तोवर तो आम ासमोर कदािप येणार नाही, हा आमचा िव ास आहे .

आ ां ला अनोळखी असणारे सारे जंगल ा ा पायां खालचे आहे . आ ां ला हवा तसा तो खेळवू शकतो. कालच मुरारराव घोरपडे आ ां स िमळाले. ां ाशी करार केला. ां ासारखी माणसं असताना काळजी करायचं आ ां ला कारण नाही...’’ ‘‘मग धाकटे ीमंत?’’ ‘‘ ां ना पु ाला पाठवायचं आहे .’’ माधवरावां चे ते श ऐकताच इतका उशीर ग रािहलेले नारायणराव एकदम णाले, ‘‘आ ी जाणार नाही. दादां ाबरोबरच आ ी पु ात पाऊल टाकणार...’’ माधवरावां नी अिभमानाने नारायणरावां कडे पािहले. पण वरकरणी ते णाले, ‘‘नारायणा, कदािचत तुला इथं करमणार नाही. कदािचत ा पावसाळी छावणी करायची वेळ आली, तर एक-दोन मिह ां त कंटाळू न जाल. मग सारी पंचाईत होईल.’’ ‘‘नाहीच मुळी. तु ी आहातच...’’ ‘‘ठीक आहे .’’ माधवराव बापूंना णाले, ‘‘दोन हरी सा या सरदारां ना आमची आ ा सां गा. सं ाकाळी दरबार भरे ल, असं कळवा.’’ ‘‘जी.’’ सं ाकाळी माधवरावां ा डे याजवळ एक एक सरदार गोळा होऊ लागले. नारो शंकर, नरिसंगराव धायगुडे, आनंदराव गोपाळ, रा े, रामचं गणेश कानडे , घोरपडे , शहाजी भापकर इ ादी सरदार आले. माधवराव बैठकीवर लोडाला टे कून बसले होते. जवळच नारायणराव होते, बापू होते. सा यां ा नजरा ीमंतां ावर खळ ा हो ा. ीमंतां ची नजर वारं वार दरवा ाकडे जात होती. ां ा नजरे चा अथ जाणून बापू णाले, ‘‘अजून कसे आले नाहीत गोपाळराव?’’ ‘‘येतील! काही तरी काम अस ािशवाय राहायचे नाहीत ते.’’ तोच बाहे र घोडा खंकाळ ाचा आवाज झाला. सवा ा नजरा दरवा ावर खळ ा. थो ाच वेळात गोपाळरावां ची सडसडीत मूत दरवा ावर उभी िदसली. ीमंतां ना लवून मुजरा क न गोपाळराव आत आले. माधवराव णाले, ‘‘या, गोपाळराव. आप ासाठीच आ ी खोळं बलो आहोत. ठर ा वेळेवर न येणं हे आप ाला शोभत नाही...’’ ‘‘ ीमंत, कसूर झाली, माफी असावी. िनघालो होतो, तोच पुरंदर न बातमी आली.’’ ‘‘काही िवशेष?’’ ‘‘जी! आबा पुरंदर ा िव तेथ ा लोकां नी उठाव केला आहे .’’ ‘‘उठाव?’’ ‘‘होय!’’ ‘‘कारण?’’ ‘‘पुरंद यां नी जु ा को ां ना कमी क न नवीन भरती केली आहे . जु ा

लोकां नी काय करावं? ां ा जीवनमरणाचा ! तरी पिह ां दाच आ ी णत होतो...’’ ‘‘गोपाळराव, झा ा गो ींची वा ता करीत बस ापे ा ती सुधारावी कशी, ाचा िवचार करावा, हे च ठीक.’’ ‘‘होय!’’ गोपाळराव खाली मान घालून णाले. ‘‘आज ारीवर येऊन तीन मास होऊन गेले. अ ाप आपले इ त साधले नाही.’’ सा या सरदारां ा नजरा खाली गे ा. माधवराव सवावर नजर िफरवून णाले, ‘‘ ात तुमची कसूर नाही. है दर सामोरा गाठ पडता, तर ए ाना ाचा फडशा पडता. तु ी माणसं िजवाचं रान क न लढणारी; पण ई रानं खैर केली. दोष कुणाला लावायचा? गिनमाचा इतबार गिनमानं करायला हवा... पण...’’ ‘‘ ीमंत...’’ रा े णाले, “थो ाशा फौजेिनशी है दरचा पाठलाग केला, तर...’’ ‘‘हे णतात, ते ठीक आहे , ीमंत. असं झालं, तर है दर ा तोंडाला पाणी सुटेल आिण खा ीनं तो माळावर येईल.’’ ऐकत असलेले मुरारराव एकदम ताठ बसले. ां ा नजरे त कसली तरी चमक उठून िदसत होती. ते माधवरावां ाकडे पाहत णाले, ‘‘ ीमंत, आमची फौज है दरचा पाठलाग करील. आम ा फौजेचा अंदाज आ ी है दरला समजू दे ऊ. खा ीने है दर बाहे र येईल. ाला माळावर आण ाचं काम आमचं... आपली आ ा असावी.’’ ‘‘ठीक आहे , मुरारराव.’’ माधवराव णाले, ‘‘ ा घटकेला आमचं पा रप कसं करावं ाच िवचारात है दर... ा मसुर ा बारीत दबा ध न बसला आहे , ाचा मा िवसर पडू दे ऊ नका...’’ डे यात ा समया पेटव ा गे ा. सारे ीमंतां चा िनरोप घेऊन बाहे र पडले. माधवराव सरदारां ाबरोबर बाहे र गेले. सरदारां ची घोडी आपाप ा छाव ां ा िदशेने दौडत सुटली... ‘‘ ीमंत, आपली आ ा असावी.’’ ‘‘चला...’’ बापूंना िनरोप दे त माधवराव णाले, बापू िनघून गेले, तसे माधवराव वळले. नारायणरावां ना पाठीमागे बघताच माधवराव हसले आिण णाले, ‘‘चला, नारायणराव.” नारायणरावां ना घेऊन माधवराव आत आले. चौरं गावर ठे वले ा पो ा चाळ ा आिण नारायणरावां ना जवळ बोलावून तेथे बसिवले. नारायणराव पोथी वाचू लागले. तोच ीपती आत आला आिण मुजरा क न ाने खिलता समोर केला. माधवराव खिलता वाचू लागले. खिलता वाचत असता ां ा कपाळावर आ ा पडत हो ा. नारायणराव ां ा बदल ा चेह याकडे बघत होते. खिलता वाचून होताच माधवरावां नी ीपतीला हाक मारली.

‘जी!’ णत ीपती आत आला. ‘‘ताबडतोब बापूंना बोलावणं करा.’’ ‘जी!’ णत ीपती वळला. थो ा वेळात बापू आले. बापू येताच माधवराव णाले, ‘‘बापू सावनूरकरां ाकडून खिलता आला आहे .’’ ‘‘काय आहे ?’’ ‘‘नबाबाला तकलीफ होते आहे . है दर ा सरदारां नी सावनुरात धुमाकूळ घालायला सु वात केली आहे .’’ बापू णभर रािहले आिण णाले, ‘‘ ीमंत, है दरचा एकदा सो मो लाव ािवना ाची रग िजरायची नाही.’’ ‘‘ते खरं आहे , बापू; पण िजथं दै वच आडवं येतं, ितथं आ ी पामर काय करणार? आम ा हातून जेवढी कोशीस होईल, तेवढी आ ी करतोच आहोत. नबाबाची जबाबदारी आ ी घेतली आहे . ती पेलणं हे आमचं कत आहे . ाला तकलीफ पोहोचली, तर ाला आ ी जबाबदार. कायमचा आ ां स दोष लागणार. श तेव ा लवकर नबाबा ा र णाची तजवीज आ ां ला केली पािहजे. आ ी बेत केला होता, मु ल ां ती जावं; पण हे आजच समजलं, हे िन र ािवना इथून हलणं णजे है दर ा करणीला मोकाट सोडून जाणंच आहे .’’ ‘‘खरं आहे , आिण ते उिचतही नाही.’’ ‘‘हो, णूनच तुमचा स ा हवा आहे .’’ ‘‘ ीमंत, आप ा फौजेत फ एकाचीच खा ी वाटते, की जो नबाबाचं खा ीनं र ण क शकेल...’’ ‘‘बोला, बापू. आ ां ला पटलं, तर आ ी आ ा क .’’ ‘‘गोपाळराव पटवधन आप ां तलेच आहे त. िकतीही मोठी जोखीम अंगावर असली, तरी िनध ा छातीनं ही िबकट जबाबदारी पेलणारा एकच सरदार मला िदसतो आहे ...’’ ‘‘पण आमचा िवचार होता...’’ ‘‘ ीमंत, आता िवचार करायला सवड आहे च कुठे ? हवं, तर गोपाळराव ितकडून बंदोब क न येईतो येथे छावणी करावी; पण िबकट जबाबदारी ां ािवना कुणावर टाकू नये. दु सरं कोणीही पेलू शकणार नाही.’’ ‘‘ठीक आहे . आ ी िवचार क .’’ दु सरे िदवशी सकाळी माधवरावां ा डे यातून गोपाळराव बाहे र पडले, ते ा ां चा चेहरा आनंदानं फुलला होता. एव ा सरदारां मधून ही जबाबदारी आप ावर टाकावी, ाचा अिभमान ां ा चेह यावर िदसत होता. सं ाकाळी जे ा बापू आले, ते ा बातमी समजली, की गोपाळराव सावनूरकडे रवाना झाले. बापू हसून णाले, ‘‘खरं च. गोपाळराव णजे अजब ी आहे त. डोळे िमटू न के ाही ां ावर

जबाबादारी टाकावी आिण िनि ंत असावं...’’ ‘‘हो, बापू! ां चं िपढीजात घराणं मराठी दौलतीशी इमानेइतबारे एकिन आहे , ाच घरा ातले गोपाळराव आहे त. िक ेक घरा ां ना ई राचा वरदह असतो.’’ ‘‘एकटे च रवाना झाले?’’ बापूंनी िवचारले. ‘‘नाही. बरोबर नीळकंठराव, नारायणराव, क े रराव, परशुरामभाऊ हे ही गेले आहे त.’’ ‘‘पण इकडे जायचं ठरलं, तर?’’ ‘‘नाही. आ ी तो बेत रिहत केला आहे . पंधरा िदवसापयत गोपाळरावां नी सावनूरचे र ण करावे, अशी आमची आ ा आहे आिण ानंतर दु सरी फौज रवाना होईल. मग पुढचा बेत.’’ ‘‘पण पावसाळा तोंडाशी आला आिण असे िदवस वाया घालवले, तर अयो होणार नाही का?’’ ‘‘यो आिण अयो ! बापू, िवसरता तु ी- केव ा मातबराशी गोपळरावां ना तोंड ायचं आहे , ते. कदािचत गोपाळरावां ना कमी-जा मदत लागली, तर ाची तुरंत व था ायला हवी.’’ ‘‘खरं आहे .’’ बापू णाले. माधवराव सावनूर ा बातमीची आतुरतेने वाट बघत होते; पण हवी तशी बातमी येत न ती. है दरचा मातबर सरदार गोपाळरावां ना शह दे त होता, कोंडीत पकडू पाहत होता. गोपाळराव ातून बाहे र पडतील, असा माधवरावां ना िव ास होता.

* माधवराव आप ा डे यात बसले होते. नारायणराव पोथी वाचत होते, पण माधवरावां चे ल पोथीत रमत न ते. मोिहमेचे िदवस वाढत होते. अ ापही है दरचा पराभव होत न ता. गोपाळराव सावनूरला गुंतले होते. वाढ ा बंदोब ाबरोबर प र थती िबकट होत होती. हा िवचार करीत असता बापू आत आले. ‘‘काय, बापू?’’ ‘‘दोन तातडीचे खिलते आलेत.’’ ‘‘काय बातमी आहे ?’’ ‘‘उ रे त भाऊंचा तोतया िनमाण झाला आहे . छ चामरे ढाळीत सै ािनशी तो दि णेकडे िनघाला आहे , असा िशं ां चा खिलता आहे .’’ ‘‘आिण दु सरा?’’ ‘‘नानां चा आहे . दादासाहे ब नािशकला सरदार मंडळीं ा गाठीभेटी घेत अस ाचे ां नी कळिवले आहे . खिलते एवढे खासगी असतील, असे वाटले नाही, णून ते आप ा आधी फोडून वाच ाचे धा र केले. ाब ल मा असावी.’’ ‘‘चुकून घडले असले, तर ाब ल आ ां ला काही राग नाही; पण परत ही चूक होऊ दे ऊ नका.’’

‘‘जशी आ ा.’’ बापू वरमून णाले. माधवराव ा दो ी बात ां नी अ थ झाले. णभर िवचार क न ते णाले, ‘‘बापू, तोतयाचा कार ऐकून मी सु झालो आहे !’’ ‘‘ ीमंत, तोतया मोठं प धारण कर ा ा आतच ाचा बंदोब केला, की झालं, ात िचंतेचं काय कारण?’’ ‘‘बापू, तो तोतया न ठरला, तर ापरती आनंदाची दु सरी कोणतीच गो आ ां ला नाही; पण तोतया येत असता आ ी कनाटकात गुंतलो, हे िचंतेचं कारण आहे . तोतयाची सिव र बातमी कळिव ाची व था करा. तसे खिलते होळकरिशं ां ना पाठवा. तोतयाची खा ी क न ा; व जर ते भाऊ असतील, तर ां ना मानानं घेऊन या. तसं नसेल, तर ाला जेरबंदी क न अटकेत ठे वा, असं ां ना कळवा. तोतयाकडे जराही दु ल होऊ दे ऊ नका.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ ‘‘काकां ाब ल आ ी त: प िलहीत आहो.’’ ‘‘आ ा.’’ ‘‘बापू, गोपाळरावां ची काही बातमी नाही. संकटं येतात, ते ा ती च बाजूंनी येतात. आमचं मन अनेक कुशंकां नी भ न गेलं आहे .’’ ाच वेळी महादे व िशवराम आत आले. ां नी माधवरावां ा हाती खिलता िदला. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय?’’ ‘‘गोपाळरावां चा जासूद आला आहे . है दरचा बीमोड क न गोपाळराव िवजयी झा ाचं सां गतो.’’ ‘‘खरं ?’’ माधवराव आनंदाने णाले. ते ऐकून बापूंचा चेहरा पडला. गोपाळरावां ना सावनूरकरां ा र णासाठी ठे व ात बापूंचा डाव होता. है दरने एक ा पडले ा गोपाळरावां चा पराभव केला असता, तर गोपाळरावां चे माधवरावां ावरचे वजन नाहीसे होऊन ते गैरमज त जातील, असे बापूंना वाटत होते. माधवराव खिलता वाचत होते. ां ना वाटणारे समाधान ां ा चेह यावर िदसत होते. बापूं ा हाती खिलता दे ऊन ते णाले, ‘‘बापू, मो ानं वाचा.’’ बापू वाचू लागले... ‘‘...आ ीं काही जमाव घेऊन चौकीवर गेलों. मातबर यु झाल. मोठ यश ा झाल. समीप बंकापूरसारखा िक ा. सामान भारी. तरी आ ीं ाचा वचक िकमिप न मािनतां चालून गेलों. ां त ाचा मोड जाहला. ई र आ ां स यश िदधल. ां ाकडील पां च- सात घोडे ठार झाले. तीन-चार माणूस कामास आल. आम ा जवळील एक घोडा ठार. दहापां च माणूस जखमी. आमचे राऊत िन भोंवतालीं िफ लागले, ते ां ान है दर नायकास रड िलिहली. मग तो कूच क न हनगळास आला. ही बातमी आ ां स आली. आ ीं श-दीडश ार ओढा उत न बाहे र पाठिवले. ास

ताकीद केली कीं, तु ी ां चे गळीं न पडण. नाला उत न न जाण. आ ीं ात:कालीच भोजन उरकून तयार झालों. लोकां स जागां जागां चौ ा नेमून िद ा. फ े है दर तोफ बु जावर आहे . तेथ जाऊन बसलों. ार आमचे गेले. पाऊण कोसावर जाऊन उभे रािहले. ां नीं ओढू न ावयास ब त य केला; परं तु यां नीं जागा सोडली नाहीं. आमची फौज िन ा माण ओढा उतरावयास लागली, णजे आ ां स जीव धराव ही ाची मसलत; पण आ ां स अगावूच समजल. आ ी इकडे िफरकलोंच नाहीं. है दरन िदवसभर वाट पािहली. ाची मसलत साधली नाहीं. ामुळ ाचा आ ां वर परम राग. ते िदवशीं है दर कोणाशीं बोलला नाहीं. दु सरे िदवशीं ितसरे हरपयत बंकापुरींच होता. आपली फौज आली. ामुळ सावनूरकरास तकलीफ न होईल...’’ सावनूर ा नबाबाला िदलेला श आपण पाळला, ाचा आनंद माधवरावां ना झाला होता आिण है दरसार ा मातबराचे डावपेच ओळखून ाला पाणी पाजणारे सरदार आप ापाशी आहे त, याचा संतोष ां ना झाला. जे ा बापू आले, ते ा माधवराव णाले, ‘‘बापू, आता पुढचा बेत आखायला हवा आिण खचाची काहीतरी तरतूद करायलाच हवी.’’ ‘‘हो, करायलाच हवी.’’ ‘‘गोपाळरावां ना पर र धारवाडकडे च बोलावून ावं...’’ ‘‘आिण सावनूर ा र णाथ?’’ ‘‘रा े जातील.’’ ‘‘ते ठीक.’’ बापू णाले. फौजां ना धारवाड ा रोखाने कूच कर ाची आ ा िमळाली. एक एक गोट उठू लागला. पायदळां ा तुक ा पुढे रवाना झा ा. पेश ां ची छावणी उठली. िनशाण धरलेला ह ी पुढे चालू लागला. नारायणराव आिण माधवराव अंबारीत बसले होते. ती चंड फौज अंबारीतून नारायणराव पाहत होते. ां ना मोठी गंमत वाटत होती. ‘‘दादा, आज कुठं मु ाम?” ‘‘पंधरा-वीस मैलां वर.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘धारवाडकडे .’’ नारायणरावां ा ाला उ र दे ता दे ता माधवराव आजूबाजूचा मुलूख ाहाळत होत. लां बपयत नजरे त येणारा काळाभोर मुलूख माधवराव दे हभान हरपून बघत होते. अधूनमधून बाभळीची झाडे नजरे त येत होती. ां ची िपवळी धमक फुले तळप ा उ ात उठून िदसत होती. आजूबाजू ा उघ ाबोड ा लहानमो ा टे क ा िनरखत माधवराव नारायणरावां ा बोल ाला ं कार दे त होते. अचानक नारायणराव णाले,

‘‘दादा, ते बघा.’’ ‘‘काय?’’ णत माधवरावां नी नारायणरावां ाकडे पािहले. नारायणरावां नी बोट केले ा िदशेकडे माधवरावां नी पािहले. हरणां चा एक कळप बाजू ा डोंगरा ा िदशेने चौखूर पळत होता. नारायणरावां नी िवचारले, ‘‘काय ते?’’ ‘‘हरणां चा कळप.’’ ‘‘िकती मोठा, नाही?’’ ‘‘ ापे ा मोठे असतात.’’ ‘‘िकती पळतात, नाही?’’ ‘‘हो!’’ माधवराव उधळणा या कळपाकडे पाहत णाले. तो कळप बाजू ा डोंगरा ा िदशेने उधळत होता. बघता बघता तो कळप िदसेनासा झाला. नारायणराव मा तो कळप गेले ा िदशेकडे बराच वेळ बघत होते.. माधवरावां ा मनात िवचारां चे का र माजले होते. मु ामाची जागा आली, तरी ां ना काही समजत न ते. अ थ िच ाने ते बघत होते, रा ा उभार ा जात हो ा. सैिनकां ची गडबड उडाली होती. आजूबाजूचा मुलूख धुळीने भ न गेला होता. माधवराव जवळ उ ा असले ा बापूंना णाले, ‘‘बापू, काय करावं, सुचत नाही...’’ ‘‘काय?’’ बापू न समजून णाले. ‘‘नाशका न आजच बातमी आली आहे . काका आम ािव कट करताहे त.’’ बापू काही बोलले नाहीत. ते माधवरावां ाकडे पाहतच रािहले. ‘‘बापू, आमचं मत आहे , की काकां ना ारीवर बोलावून ावे.’’ ‘‘हो! ायला काय हरकत आहे ?’’ ‘‘पण ते आले नाहीत, तर?’’ ‘‘का येणार नाहीत? ां ा थो ाशा कलानं घेतलं, तर िनि त येतील.’’ ‘‘ते खरं आहे , बापू. नुक ाच मागाला लागले ा दौलतीला...’’ ‘‘ ीमंत, दादासाहे बां नी िनजामाशी हातिमळवणी करायची आिण दौलत िमळवायचा खटाटोप करायचा... ापे ा आपण न ही घरची भां डणं घरात िमटवली, तर बरं . दादासाहे बां ाकडे रािहलं काय आिण आप ाकडे रािहलं काय, एकच नाही का? आज दादासाहे ब िनजामाशी हातिमळवणी करतील; उ ा है दरशी करतील आिण सारी मराठी दौलत पर ा ा घशात जाईल. ापे ा वेळीच आवरतं घेतलं, तर ठीक. दादासाहे बां चा रोष आप ावर झालाही असेल. तो ां चा भाव आहे . पुरंदरिवषयी दादासाहे बां नी भलताच ह क न घेतला. तुम ावर ठपका ठे वला...’’ ‘‘हो! िजथं दै वच िफरलं, ितथं काका बोलणार नाहीत, तर बोलणार कोण?’’ माधवरावां नी दीघ ास सोडला. ां ा मनात िवचारां ची खैरात माजली. नाना ां ना सतावीत होते. काकां ा कतृ ाचे भिवत ां ा नजरे समोर िदसत होते. दादासाहे बां ना आणखी काही

काळ तसेच बसू िदले, तर ा िनजामाला रा सभुवनाव न पाणी पाजले, तोच तलवार उपस ाचे धाडस दाखवील, ात िकंतु न ता. दादासाहे बां ना डो ां समोर आणायला हवे होते... पण एक शंका मनात पु ा पु ा भेडसावत होती... न जाणो, दादां नी है दरशी मै ी केली, तर?... माधवरावां चे िशर भणभणत होते. वेडावले ा नजरे ने ते फौजेकडे बघत होते... तोच नारायणराव तेथे आले आिण माधवरावां ना णाले, ‘‘दादा, एक िवचा ?’’ ‘‘हो, िवचारा ना.’’ ‘‘महाभारतातलं सै एवढं होतं?’’ ‘‘अहो शहाणे, ापे ा िकती तरी पट मोठं होतं...’’ ‘‘ ापे ा मोठं ?’’ नारायणरावां चे डोळे िव ारले गेले. ‘‘मग अिभम ू एकटा िशरला ात?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘कुणाची मदत न घेता?’’ ‘‘काही काळ होती ा ा काकां ची मदत.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘श ूंनी च ूहा ा वाटा रोख ा. काकां ना आडवलं ां नी.’’ ‘‘काका आले असते, तर...’’ ‘‘तर?’’ माधवराव गोंधळू न णाले. ‘‘हो! अिभम ूची जीत खा ीनं झाली असती, नाही?’’ माधवरावां ना काही उ र सुचले नाही. नारायणरावां कडे नुसते ते बघत रािहले. बराच वेळ झाला, तरी माधवराव उ र दे त नाहीत, असे पा न नारायणरावां नी पु ा िवचारले, ‘‘दादा, सां गा ना. झाली असती ना?’’ माधवराव णाले, ‘‘हो! झाली असती, नारायणा! झाली असती!’’ —आिण माधवराव एवढे बोलून डे यात िशरले...

* वधा नदी ा अलीकडे मरा ां चा तळ पडला होता. नदी ा पलीकडे है दरची छावणी होती. है दरचे पुरे पा रप करावे, ा इरा ाने माधवरावां नी ाचा िप ा पुरिवला होता. िकतीही संकटे आली, तरी ाला तोंड ायचा चंग माधवरावां नी बां धला होता. पुरा पावसाळा ां नी है दरची पीछे हाट कर ात घालिवला होता. पावसाळा तोंडाशी आला, णजे आपोआप मराठे परत जातील, ा है दर ा क नेला माधवरावां नी चां गला तडा पाडला. हावेरीचे ठाणे काबीज करताना अनेक िजवां चे मोल िदले होते. धारवाडचा िक ा सर क न है दरचे सां धे खळ खळे केले होते.

तुंगभ े अलीकडील है दरने बळकावलेली ठाणी काबीज केली. राहता रािहला होता , तो फ बंकापूरचा. िम कोटी ा मु ामी है दरने तहाचे बोलणे लावले होते; पण ीमंतां नी ते मा केले नाही. बंकापूर काबीज करावे आिण मगच पुढचा बेत करावा, असा बेत माधवरावां नी केला होता; पण मुरारराव, िशंदे यां नी एकदम है दरवर मारा करावा, असे सुचिवले. है दरचा तळ अनवडीस होता. है दरचा मागोवा घेत मरा ां ची फौज अनवडीस आली आिण वधा नदीपासून कोस-दीड कोसावर छावणी पडली होती... माधवराव एका मो ा दरडीवर बसून समोर बघत होते. डो ां समोर िदसणा या ा घनदाट जंगलाकडे पाहत असताना माधवरावां ा मनात िवचारां ची खैरात माजली होती. नदी ा चकाकणा या पा ाचा प ा ां ा नजरे तून सुटत न ता. हे सारे पाहत असताना माधवरावां ना कलणा या सूयाचे भान न ते. ‘‘ ीमंत ऽऽ’’ भानावर येऊन माधवरावां नी मागे पािहले. बापू उभे होते. ‘‘मंडळी आपली वाट पाहत खोळं बली आहे त.’’ ‘‘चला.’’ णत उसासा सोडून माधवराव उठले आिण बापूंबरोबर चालू लागले. पटवधन, िवंचूरकर, नारो शंकर, रा े, भोसले डे याबाहे र उभे होते. माधवराव येताच सवानी ां ना मुजरा केला. ीपतीने माधवरावां चा घोडा आणला. माधवराव घोडयावर ार झाले. सारे सरदार आपाप ा घो ां वर ार झाले. बघता बघता सारी घोडी वधा नदी ा रोखाने वेगाने सुटली. सारी फौज िव याने बघत होती. कुणालाच काही कळत न ते. एका टे कडी ा पाय ाशी येताच पटवधन चटकन घोडयाव न खाली उतरले. बाकीचे सरदारही थां बले. माधवराव घो ाव न खाली उतरताच सारे टे कडी चढू लागले. टे कडीवर येताच माधवरावां नी समोर नजर टाकली. है दरची छावणी िदसत होती. छावणीव न नजर काढू न बापूंकडे पाहत माधवराव णाले, ‘‘बापू, पािहलीत ही जागा?’’ ‘‘हो!’’ बापू णाले, ‘‘है दरसार ा गिनमाशी लढायला हीच यो मा याची जागा आहे ; पण ाचबरोबर हे ही ल ात ायला हवं, ीमंत...’’ ‘‘बोला.’’ ‘‘है दरची फौज दाट जंगला ा तोंडाशी आहे .’’ ‘‘हो. ते आम ा नजरे तून सुटले नाही. आमचा असा िवचार आहे , की येथून मारा सु कर ाआधी हजार-दीड हजार फौज घेऊन कुणाला तरी जंगला ा तोंडावर ठे वावं, आिण है दरला कोंडीत पकडावा.’’ ‘‘ ीमंत, कोणालाही आ ा ा.’’ रा े णाले. ‘‘चला!’’ माधवराव हसून णाले, ‘‘उ ा ात:काली है दरची फौज जागी झाली पािहजे, ती तोफां ा आवाजानं.’’ सारे हसले आिण परत िफरले. सं ाकाळी तळावर एकच गडबड उडाली. टे कडीवर तोफा चढव ा जात

हो ा. ा प ेदार तोफा पाहत असताना माधवराव समाधानाचा िन: ास सोडीत होते. मा या ा उ ृ जागा िनवड ात सरदार मंडळी गुंतली होती. मुरारराव, पटवधन, िवंचूरकर हे आघाडीचे सरदार आपले िनवडक ार िनवड ात गुंतले होते. रा ीपयत सारी ज त तयारी झाली. ा रा ी माधवराव बराच वेळपयत जागे होते. पहाटे ा काळोखात ज त तयारीत सारे होते. मुरारराव आिण रा े आप ा िनवडक ारां िनशी झाडीत िशरले आिण है दर ा रोखाने जाऊ लागले. टे कडीवर माधवराव िफरत होते. पहाटे चा काळोख िवरत होता. उगवती बाजू उजळली. है दरची छावणी अ िदसू लागली. बघता बघता पूवि ितज आर ले. पाठोपाठ तीरां सारखे िकरण ध र ीवर आदळले आिण माधवरावां नी इशारा िदला. तोफ डागली गेली. कानठ ा बसणारा आवाज घुमला. ाचा ित नी बाजू ा जंगलां तून उमटला आिण पाठोपाठ इतर तोफां ची सरब ी सु झाली. है दर ा छावणीत एकच धावपळ झाली. कोणाचा पायपोस कोणा ा पायात रािहला नाही. जो तो जंगला ा िदशेने धावत सुटला. पाठीमागून कडाडणा या तोफां चे गोळे ां चा िप ा पुरवीत होते. खु है दर आपले िनवडक ार पाठीशी घेऊन चार-पाच तोफां सह जंगलात घुसू लागला आिण थोडयाच अवधीत मरा ां ा समोर कट झाला. ा ा तोफां ची सरब ी मुराररावां ावर सु झाली. अचानक समो न सु झाले ा है दर ा तोफां नी मुराररावां चे सैिनक िबथरले आिण मागे हटू लागले. मुरारराव ां ना धीर दे त होते. य ां ची िशक करीत होते. पण फौजेची छाती फुटली होती. मागे पडलेले पाऊल पुढे येत न ते आिण ाच वेळी िवंचूरकर व पटवधन काळासारखे तेथे धावले... माधवरावां ना बातमी समजताच ां नी ानातून खसकन तलवार उपसली. िनशाणीचा ह ी पुढे झाला. माधवरावां नी घो ाला टाच िदली. आिण हे बघताच पाठीमागचे ार आवेशाने पुढे सरकले. ह ऽ र ऽ ह ऽ र ऽ म ऽ हा ऽ दे ऽ व ा घोषणां चे ित नी सा या जंगलावर उठले. है दर ा तोफां ची पवा न करता माधवरावां नी है दरचे गारदी गाठले आिण ते ूहात िशरले. तलवारींचा खणखणाट आिण सैिनकां चा आराडाओरडा यां नी सारे वातावरण भ न गेले... सूय बराच वर आला होता. तलवारींचा खणखणाट थां बला होता. उरले होते, ते फ जखमी माणसां चे िव ळणे. सारे सरदार एकापाठोपाठ येत होते. सरतेशेवटी मुरारराव आपला घोडा दौडत आले. लवून ां नी ीमंतां ना मुजरा केला आिण ते णाले, ‘‘ ीमंत, थोडे जरी मैदान असते, तर है दर आज सुटता ना.’’ माधवराव काही बोलणार, तोच ां चे ल मुराररावां ा खां ावर गेले. ां चा खां दा र ाळला होता. ातून र िठबकत होते. माधवराव आप ा खां ाकडे बघत आहे त, हे ल ात येताच मुराररावां नी आप ा खां ाकडे पािहले आिण हसत णाले,

‘‘ ीमंत, ही खूण आहे . आज है दर पळाला, ा ा वेदना ाहीपे ा भयंकर आहे त. ीमंतां नी याकडे ल दे ऊ नये...’’ माधवरावां नी आप ा कमरे चा रे शमी दु शेला सोडला आिण मुराररावां ा िवरोधाला न जुमानता ां ा र ाळले ा खां ावर लपेटत ते णाले, ‘‘मुरारराव, ाची खंत मला वाटत नाही. आप ासारखे िन ावंत सरदार पदरी आहे त, तोवर एकच काय, अस ा दहा है दरां शी मुकाबला करता येईल. वै राजां कडून स र जखम बां धून ा... तु ी िव ां ती ा...’’ िदवसभर जखमी लोकां वर उपचार चालले होते. िमळालेली लूट गोळा केली जात होती. सं ाकाळचा गार वारा सुटला होता. थकली-भागलेली फौज रा ां तून िवसावत होती. माधवराव आप ा डे यात बसून िवचार करीत होते. है दरला कैक वषात असा वचक बसला न ता. तो आप ा वाटे ला येणार नाही, हे ां ना कळत होते. पण ाचबरोबर आज ना उ ा तो पु ा मूळ पदावर येणार, यात शंका न ती. पुढचा बेत काय करावा, ा िवचारात माधवराव गक होते. तोच बापू आत आले. ‘‘या बापू.’’ बापू बसले. माधवराव णाले, ‘‘बापू, कलम ा.’’ ‘‘होय.’’ णत बापूंनी कलम व कलमदाणी घेतली. कलमदाणीत कलम बुडवत िवचारलं, ‘‘मातो ींना िलहायचं?’’ ‘‘नाही.’’ माधवराव शां तपणे णाले. ‘‘शा ीबुवां ना?’’ ‘‘िनजामाला!’’ माधवराव सरळ बसत णाले आिण बापू माधव- रावां ाकडे बघतच रािहले. माधवराव णाले, ‘‘बापू, िनजामाला आजची हिककत कळवा...’’ ‘‘जशी आ ा.’’ णत बापू खाली मान घालून िल लागले.

* दररोज बरीच रा होईपयत माधवरावां ा डे यात सारे सरदार स ा- मसलतींत गुंग झालेले िदसत होते. आजवर अनेक वेळा है दरने शह िदला होता. ारीसाठी बाहे र पडून वष होत आले होते. फौज घरी जा ासाठी उ ुक होती. जा काळ ताणून धर ात अथ न ता, ते सा यां नाच समजत होते. पण है दरला कोंडीत कसा पकडावा, हे कुणालाच समजत न ते. स ामसलतींत रा ी ा रा ी संपत हो ा. िदवस पुरत न ते; पण काहीच िन होत न ते. माधवरावां ा िवचाराला सीमा न ा. रा ंिदवस ां ा डो ां समोर है दर िदसत होता. ां ची झोप पार उडाली होती. िक ेक वेळा ां चा र वाढत होता; पण ाकडे ल दे ास ां ना फुरसत न ती. नारायणरावां ना सारखा शिनवारवाडा िदसत होता; पण माधवरावां ा समोर बोल ाचे धाडस ां ना होत न ते.

रा चढली होती. माधवरावां ा डे यातली समई तेवत होती. दरवा ात ीपती ताटकळत उभा होता. आतले अ बोलणे ा ा कानां वर येत होते. तो अ थ झाला होता. ‘‘ ीमंत,’’ पटवधन णाले, ‘‘है दरची िबदनूरकडून येणारी रसद बंद केली, तर?’’ माधवरावां नी पटवधन यां ाकडे पािहले. तोच मुरारराव णाले, ‘‘ते मा सोपं नाही, पटवधन. आजूबाजूला केवढं मोठं जंगल पसरलं आहे . कोठून आिण कशा वाटा रोखा ा, हे दे खील समजणार नाही.’’ ‘‘का होणार नाही? ासाठी थोडाफार ास सहन करावा लागेल. कदािचत िजवाचं मोल ावं लागेल.’’ “हो. ावं लागेल.’’ िवंचूरकर णाले, ‘‘सगळं झालं, पण मां जरा ा ग ात घंटा बां धायची कुणी!’’ ‘‘खामोश!’’ माधवराव ओरडले, ‘‘आपण काय बोलता आहात, याचा िवचार क न बोला. िजवावर उदार झालेले हे सारे जीव परत माग िफरिव ासठी नाही आले.’’ ‘‘माफी असावी!’’ िवंचूरकर कसेबसे खाली मान घालून णाले. ‘‘भावने ा भरात चुका ा सवा ाच हातून होतात; पण ाचबरोबर अनेकां ची मनेही दु खावली जातात. ा जखमा कायम ाच रा न जातात.’’ ‘‘नाही, तसं मला न तं बोलायचं.’’ िवंचूरकर णाले. णभर शां तता पसरली. कुणाला काय बोलावे, कळे ना. जो तो एकमेकां ा तोंडाकडे बघत होता. माधवराव सवाव न नजर िफरवीत होते. ते णाले, ‘‘पटवधन, आपण सुचिवलेली क ना िवचार कर ासारखी आहे . िबळात िशरले ा सापाला िबळा ा तोंडावर हार क न काहीच अपाय होणार नाही. उलट, बडवणा यां ची श ी मा कमी होत जाईल. सापाला बाहे र काढ ािवना इलाज नाही. तो काढायला हवा. ास होईल, पण ाची पवा नाही. एकदा कचा ात सापडला, तर मा म के ाचं साथक होईल.’’ ‘‘ ीमंत, नाक दाब ािशवाय तोंड उघडायचं नाही. एक-दोन मिहने खच पडले, तरी चालतील.’’ मुरारराव णाले, ‘‘तोवर दादासाहे ब येऊन िमळतील. नवीन दमाची फौज आली, णजे है दरला नामशेष करायला वेळ लागणार नाही.’’ अनवडी ा घनदाट जंगलात लपलेला है दर मराठी फौजां नी वेढला गेला. चारी बाजूंनी बाहे र ा वाटा तोड ा ा य ात फौजेचे िदवस जाऊ लागले. जंगलावर अहोरा झाडे तोडत अस ाचा आवाज उठू लागला. िबदनूरकडून येणारी रसद बंद झाली होती. है दर जंगलात पुरा सापडला होता. सा याच वाटा मरा ां नी रोखून धर ा हो ा. नुक ाच झाले ा सं ामात है दरने मरा ां ची दहशत घेतली होती. पाचप ासां ा टोळीवर चालून जा ाचे दे खील ाला धाडस होत न ते. एका रा ी है दर ा गार ां नी मरा ां ची कोंडी फोडून जा ाचा य केला. पण

साधले नाही. बेदम मार खाऊन ां ना पु ा आत जंगलात पळ नाही. ानंतर मा आठ-दहा िदवस काहीच घडले नाही.

ावाचून ग ंतर उरले

एक िदवस रा ी अचानक िबदनूर ा बाजूला गडबड उडाली. धावपळ झाली. आजूबाजूची मराठी फौज बघता बघता तेथे गोळा झाली; पण गडद अंधाराचा फायदा घेऊन है दर तेथून िनसटला होता. इत ा िदवसां ा य ाला आले ा अपयशाने सारे सरदार हतबल झाले. कुणालाच काही सुचले नाही... पाठलागाचा उपयोग झाला नाही. है दरने िबदनूरकरां चा आ य घेतला होता. जा ात सापडलेला है दर आप ा गाफीलपणाने हातचा गेला, याची चुटपुट सवानाच लागून रािहली. ा रा ी कुणालाच झोप आली नाही... दोन िदवसां नंतर अचानक फौजेत बातमी उठली... िबदनूरवर िनकराची ारी करायची. फौजेत अस ा बात ां ना उधाण येत होते. पण तीन- चार िदवस झाले, तरी फौजेला कूम झाला नाही. एक िदवस अचानक बातमी आली, राघोबादादा आप ा फौजेसह आलेले आहे त. ा बातमीने फौजेत नवा जोम संचारला. —आिण एक िदवस आठ-दहा घोडी दौडत माधवरावां ा छावणीत िशरली. सा या फौजेचे ल ां ावर खळू न रािहले. ां त गोिवंद िशवराम िदसत होता. गोिवंद िशवरामची घोडी माधवरावां ा डे या ा िदशेने सावकाश जात होती. डे याजवळ येताच घोडी थां बली. माधवराव बाहे र आले. गोिवंद िशवरामाने केले ा मुज याचा ीकार क न माधवराव णाले, ‘‘या, गोिवंदराव.’’ माधवरावां ा पाठोपाठ गोिवंद िशवराम डे यात िशरले. माधवराव णाले, ‘‘बसा.’’ गोिवंद िशवराम बसले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काका आले नाहीत?’’ ‘‘जी! आलेत.’’ ‘‘आले? कुठे आहे त?’’ ‘‘माग ा ठा ावर छावणी केली आहे .’’ ‘‘कारण?’’ ‘‘खिलता दे ऊन मला आप ाकडे पाठिवलं आहे .’’ ‘‘खिलता?’’ ‘जी!’ णत गोिवंद िशवरामाने खिलता काढू न माधवरावां ा समोर धरला. माधवरावां नी खिलता उघडला. तो वाचत असताना माधवरावां ा कपाळावर पडलेली सू आठी गोिवंद िशवराम ा नजरे तून सुटली नाही. खिलता वाचून होताच माधवरावां नी गोिवंद िशवरामकडे पािहले आिण ते णाले, ‘‘काकां चा अ ाप आम ावर िव ास बसत नाही...’’

‘‘जी!’’ गडबडून गोिवंद िशवराम णाले, ‘‘ णजे?’’ ‘‘गोिवंदराव, येथे येऊन काकां ना आम ाकडून काहीही ह ाने घेता आले असते. पण अ ाप काका य थासारखे वागताहे त. अट घालून आ ां ला परके समजताहे त. आप ा हाती यु ाची सारी सू े घेऊ इ तात. आ ां ला तोंडासमोर सां िगतले असते, तर आ ी ते नाका शकलो नसतो...’’ ‘‘जी, तसं काही नाही.’’ ‘‘िकती झालं, तरी काका मला विडलां ा जागी आहे त. लहान- मो ां ा हातून चुका ा होत राहतातच; पण वेळीच ा समजावून घेत ा नाहीत, तर मा अनथाचं कारण होऊन बसतात. गोिवंदराव, जा तु ी. काकां ना कळवा, हे सारं तुमचं आहे , णावं. स ा तुमची आहे ... दौलत तुमची आहे ... मनात एवढा िकंतु बाळगू नका...’’ ‘‘जी!’ गोिवंद िशवराम आले तसे िनघून गेले. ाच िदवशी रा ी माधवरावां ा डे यातून सारे सरदार बाहे र पडले आिण दु स याच िदवशी सा या फौजेला तयार राह ाची आ ा िमळाली. सं ाकाळ ा सुमारास दादां ची फौज येऊन िमळाली. दादा-माधवराव भेटले. दादा णाले, ‘‘माधवा, मी येऊन भेटायला हवं होतं; पण का, कुणास ठाऊक मनात अचानक िकंतु येतो. मन बेचैन होतं. कुणी सां िगतलं, तरी पटत नाही. मनात आले ा गो ी झा ािवना मनाला शां ती लाभत नाही.’’ यु ाची सारी सू े दादां ा हाती आली. दादासाहे बां ा आ ेने िबदनूरवर ह ा करावयाचे ठरले. दादा माधवरावां ना णाले, ‘‘माधवा, तु ा काकाची तलवार तळपताना अ ाप पािहली नाहीस. उ ा ा सं ामात तुला ाची िचती येईल. तु ा लोकां ना वषभरात साधलं नाही, ते एका िदवसात कर ाची िहं मत तु ा काका ा तलवारीत साठवली आहे .’’ माधवराव हसले आिण णाले, ‘‘काका, असं झालं, तर तुम ा नानां चा आ ा शां त होईल.’’ नानां ा आठवणीने राघोबादादा गिहवरले. ते णाले, ‘‘माधवा, आज नाना असते, तर ए ां ना उभा द न ां ा आिधप ाखाली राहता; पण दै वाची च ं िफरतात, तीच िविच ! चल, रा फार झाली. झोप आता. सकाळी लौकर उठायला हवं...’’ माधवरावां नी समाधानाचा िन: ास सोडला. दादा माधवरावां ा डे याबाहे र पडले. राघोबादादा आप ा डे याजवळ येतात, न येतात, तोच समो न बापू आले. ां नी दादासाहे बां ना मुजरा केला. दादा हसून णाले, ‘‘कोण? बापू? एव ा रा ी?’’

‘‘दादासाहे ब, सेवकाला रा आिण िदवस सारखाच!’’ ‘‘खरं आहे .’’ दादा हसून णाले, ‘‘चला.’’ राघोबादादां ा पाठोपाठ बापू आत िशरले. दरवा ावर ा पहारे क याला कुणालाही आत न सोड ाची ताकीद िमळाली. बसत बापू णाले, ‘‘काय ठरलं?’’ ‘‘काय ठरणार?’’ राघोबादादा णाले, ‘‘उ ा है दरचा पुरा मोड करायचा. पु ा कधी तोंड वर काढू नये ानं...’’ ‘‘नािशकला चां गली व था आहे ना?’’ ‘‘आहे ना! आप ा बोल ाचा अथ?’’ ‘‘या यु ाचा िनकाल लागला, की तुम ा-आम ा निशबी नािशक, णून िवचारलं. आमचीही सोय होईल ना ितथं?’’ ‘‘काय बोलता, बापू?’’ राघोबादादा िकंिचत रोषाने णाले. ‘‘काही नाही, दादासाहे ब! तुम ाजवळ बोलायचं नाही, तर दु स या कोणाजवळ बोलावं आ ी! एकदा का है दरचा मोड झाला, तर तुमची-आमची उचलबां गडी नाशकाला.’’ ‘‘आम ा हाती स ा असूनही?’’ ‘‘तेच, दादासाहे ब, तेच! खरे पाहता, आ ी बोलू नये. दादासाहे ब, अजून तु ी नुसती स ेची े पाहता आहात; पण ामागे असले ा भुजंगाची क ना असती, तर तु ी हे ना बोलू धजला असता. िणक भावनेला बळी पडून उभे जीवन िपचत पड ापे ा सारासार िवचार क न कुणीही राहावं, असं आ ां स वाटतं... दादासाहे ब! िवचार करा...’’ ‘‘पण एवढं असतं, तर आम ा अटी ानं मा के ा अस ा कशाला? आिण ाही झट का पट...’’ ‘‘तेच, दादासाहे ब! खरं पाहता, आ ी सेवकां नी बोलू नये; पण वेळा येतात एकेक. भावनावशतेनं मी मी णणा यां ची मती कुंिठत होते. आजवर तु ी आ ां ला सां भाळलंत. आम ावर अनंत उपकार केलेत. तुम ा अ ावर आ ी जगतो. ऐन वेळी आ ी इमानाला जागलो नाही, तर नरकदे खील िमळायचा नाही. दादासाहे ब, थोडासा िवचार करा. आज ीमंतां नी आप ा अटी पाहता णी मा के ा... ाचं कारण काय? ामागे फार मोठं राजकारण आहे , दादासाहे ब!’’ ‘‘राजकारण?’’ गोंधळू न दादां नी िवचारले. ‘‘हो. राजकारण! का ानं काटा काढायचं. तुम ाकरवी है दरचा मोड करायचा. आज िनजाम थंड गोळा होऊन पडलाय्. तसाच है दरलाही पाडायचा... मग उरला एकच... हाती आले ा स े ा मागातली धोंड! आिण ती णजे तु ी. आज है दरचा जाच आहे , णून तु ां कडे वेळ ायला फुरसत नाही, दादासाहे ब! उ ा है दर नामशेष झाला, तर तु ी उराशी बाळगलेली ं कशा ा आधारावर साकार करणार आहात? कोण तु ां ला सावरायला येणार आहे ? एक मह ाकां ी राघोभरारी, ां ा तळप ा तलवारीनं उ र िहं दु थान हादरला- तेच राघोभरारी आपली ं गंगातटी

जप-तप कर ात घालवणार? का एका अंधा या कोठडीत उरलेलं आयु िपचत काढणार? दादासाहे ब, हे कटु आहे ; पण स आहे . याचा िवसर पडू दे ऊ नका...’’ ते बापूंचे बोल ऐकून बस ा जागी दादासाहे बां ना घाम फुटला. शे ाने तोंड पुसत ते णाले, ‘‘माधव आ ां ला असं क धजेल?’’ ‘‘दादासाहे ब, ीमंतां ा भरा या िकती आहे त, याचा प ा तु ां ला नाही; णून तु ी हे िवचा धजता. लहान वय, णून पोरकट समजू नका. हे ीमंत घोडनदीवर आप ािव तलवार उपसून उभे रािहले, ते काय करणार नाहीत?’’ त:ला सावरत राघोबादादा णाले, ‘‘बापू, केस िपकत आले माझे... तलवार गाजवता गाजवता. माधव ा अस ा डावां ना जर आ ी फशी पडलो, तर आमची अ ल आिण तलवार गंगेत बुडिव ाखेरीज इलाज राहणार नाही. आ ां ला याचा संशय होता, णून आ ी सारी सू ं आम ा हाती घेतली. उ ा बघा...’’ बापू अकारण हसले. राघोबां चे खदखदणे ात िमसळले आिण बापू राघोबां ा डे याबाहे र पडले.

* दु स या िदवशी पेश ां ा फौजां नी बंकापूर ा रोखाने कूच केले. राघोबादादा सारी सू े चालवीत होते. बंकापूर ा अलीकडे च वकील पेश ां ा छावणीत आला. तहाची बोलणी सु झाली. सरदार नाखूश होते. माधवराव दादां ना समजाव ाचा य करीत होते, ‘‘काका, तहा ा वाटाघाटी िफसकटू न टाका. आजवर झाले ा सं ामानं हा धडा िशकायला हवा...’’ ‘‘माधवा, दौलतीचं िहत-अिहत मला चां गलं समजतं. तेवढा दू धखुळा मी खास नाही, रे . आज आ ी िनकराची चढाई केली आिण अपयश माथी आलं, तर?’’ ‘‘आपणच बोलता का हे , काका? जोवर िशवछ पतींची कृपा महारा ावर आहे , तोवर अपयशाचं नाव घेऊन जीभ िवटाळू न घेऊ नये आ ी...’’ ‘‘तर!’’ छ ी हसून राघोबादादा णाले, ‘‘अरे , पण पानपतावर झालेले जखमां चे वण अ ाप वाळलेदेखील नाहीत. दौलतीचा डोलारा के ा कोसळू न पडे ल, याचा नेम नाही.’’ ‘‘काका, हे आप ाला जमणार नाही...’’ माधवराव णाले. ‘‘अरे , ा!’’ डोळे उडवत दादा णाले, ‘‘एवढं शहाणपण होतं, तर आम ा मदतीची तु ां स काय गरज होती? एक वष झालं, है दराशी िनकराची झुंज दे ता आहात तु ी. अशी कोणती मोठी गो केलीत, की ानं है दर तु ां ला वचकून राहावा, आिण तुमचं आिधप ानं मा करावं? माधवा, लहान तोंडी मोठा घास घेणं के ा के ा साधक ठरतं, पण िचत. आज है दरचं आिधप तु ां ला मा करावं लागलं, तर

कोण ा तोंडानं तु ी पु ात वेश करणार आहात? रा सभुवनावरचा िनजाम णजे है दर न े , हे तुम ा ानी यायला हवं होतं. ते मी सां ग ाची पाळी यावी, हे आम ा दौलतीचं दु दव समजतो मी... माधवा, एक सां गतो अखेरचं; माझी आ ा तु ां ला मानावी लागेल...’’ ‘‘काका!’’ अस पणाने माधवराव ओरडले. ‘‘ ाउ र तु ां ला काही णायचं असेल, तर माझे सारे अिधकार तु ां ीमंतां ा चरणी ठे वून, अखेरचा मुजरा स ाधीश पेश ां ना क न, आ ा पावली मी माघारी जातो... आ ां ला रणां गणावर बोलावून आमचा उपमद करायचा होता, हे आ ां स अगोदरच समजतं, तर आ ी ये ाचं धाडस क धजलो नसतो. आ ी आपले सरळ मागाने जातो, ाचा फायदा लोक घेतात.’’ ‘‘काका!’’ आपले अ ू लपवत माधवराव णाले. ‘‘बोला, ीमंत, बोला!’’ ‘‘काका, जा बोलून आ ां ला लाजवू नका. जे ा सारी सू ं आ ी तुम ा हाती िदली, ते ाच तुम ा मागे जा ाची शपथ आ ी वािहली आहे ; पण आ ां ला जे वाटतं, ते आ ी बोललो...’’ आिण माधवरावां ना आपले अ ू लपवता आले नाहीत. माधवरावां ा डो ां तले अ ू बघताच दादासाहे बां नी ां चा हात धरला आिण णाले, ‘‘माधवा, अरे , मी हे सारं कुणासाठी करतो? मी िपकलं पान. आज आहे , उ ा नाही. दौलतीची घडी नीट बस ािशवाय मला कसे चैन पडे ल? तू नानां चा मुलगा आहे स, हे मी कदािप िवस शकत नाही, माधवा. माझी जबाबदारी मी जर पार पाडली नाही, तर मला सुखासमाधानानं जगता येणार नाही. गात नानासमोर मी कोण ा तोंडानं उभा रा ? आज ना उ ा है दरचा मोड करता येईल; पण येथेच जर आ ी अपयश माथी घेऊन परतलो, तर कशा ा जोरावर तु ी उ र गाजवणार? है दर आज आपला घेतलेला सारा मुलूख खुशीने दे ास राजी आहे . वर तीस लाखां चा आकडा सां गतो आहे . मुरारराव घोरपडे आिण सावनूरकरां चे तालुके परत करतो आहे . मग िबघडलं कुठं ? आिण तु ा मनात हाही िकंतु असेल, की है दर ा अटी मोडे ल... पण ाच णी तु ा काकाची तलवार ा ा मानेव न िफरे ल... ाचा तू िव ास बाळग. आज नानाची शपथ घेऊन मी सां गतो...’’ ‘‘नको, काका, नको. है दरला सां गा... आ ां ला मा आहे ...’’ आिण माधवराव उठले. दादा णाले, ‘‘माधवा, थां ब ना.’’ ‘‘नको, काका, अंग सारं फणफणून िनघालंय्...’’ ‘‘तेच. माधवा! िकती वेळा तुला सां िगतलं, की जा सोसत जाऊ नकोस, णून. पण नुस ा भावनेला बळी पडून नाहक ास क न घेतोस. जा, आराम कर, जा. हे थंडीचे िदवस वाईट आहे त..’’ माधवराव बाहे र पडले.

दोन-चार िदवसां त सरदारां नी िनरोप घेतला. माधवराव आिण दादा- साहे बां नी तळ हलवले. है दरशी झाले ा तहाने माधवराव एवढे खचले होते, की ां ना चार पावले चालायचीही श ी रािहली न ती. ते कुणाशी फारसे बोलत न ते. छाव ा पडत हो ा... खंड ा गोळा करीत फौज पु ा ा रोखाने चालली होती. पंचमहालातून तळ हलवणार, इत ात अचानक आकाश का ाकु ढगां नी भ न आले. सोसा ाचा वारा वा लागला; आिण बघता बघता वळीव कोसळू लागला. िवजां ा गडगडाटां नी कानठ ा बसू लाग ा. सा या मुलूखभर पाणी भ न रािहले. तळ हलवणे मु ील झाले. दु स या िदवशी नारायणराव जे ा डे याबाहे र आले, ते ा एक पारधी उभा होता. ीपतीशी तो बोलत होता व ीपती ाला हाकलून लावू पाहत होता. ा पार ा ा दो ी काखां त हरणां चे दोन ब े होते. केिवलवा ा नजरे ने ते ब े बघत होते. ते बघताच नारायणराव जवळ गेले आिण ीपतीला ां नी िवचारले, ‘‘काय, रे , ीपती?’’ ‘‘ब े ा, णतोय्.’’ ‘‘बघू...’’ नारायणरावां नी पार ाकडे पाहत टले. पार ाने दो ी ब े खाली सोडले आिण णाला, ‘‘फार सुंदर हाईत, सरकार. बघा तर.’’ ती दो ी िपले अंग चो न उभी होती. पळ ाची धडपड करीत होती. पारधी ां ा मानेला हात घालून बळे च खेचत होता. नारायणराव गडबडीने णाले, ‘‘थां ब हं , दादां ना दाखवून येतो?’’ ‘‘सरकार!’’ नारायणरावां नी मागे पािहले. पारधी णाला, ‘‘सरकार, आत दाखवून या.’’ नारायणरावां नी दो ी ब े उचलले. ते बघताच ीपती पुढे झाला. ‘‘मी आणतो आत; ठे वा, ीमंत.’’ ‘‘नको. मला येतात ायला.’’ णत दो ी ब े घेऊन ते आत आले. माधवराव मंचकावर झोपले होते. ‘‘दादा!’’ नारायणरावां नी हाक मारली. माधवरावां नी पािहले. ‘‘दादा, मी हे घेऊ?’’ माधवराव नारायणरावां ाकडे पाहत णाले, ‘‘कशाला हवेत ते? अजून तुमचा पोरकटपणा जात नाही.’’ खाली मान घालून नारायणराव णाले, ‘‘मला न े . वैनीसाठी घेत होतो मी...’’ माधवरावां ा कपाळावर ा आ ा णात लोप ा. डोळे िमटत ते णाले,

‘‘ ा, जा.’’ ‘‘हो!’’ णत नारायणराव वळले. तोच माधवराव णाले, ‘‘ ां ची िकंमत िवचारा आिण ा ां ना.’’ ‘‘हो...’’ णत नारायणराव बाहे र गेले. नारायणरावां ना आता ा िपलां िशवाय काही सुचत न ते.

* दु स या िदवशी आकाशात लुकलुकणा या चां द ा आिण वारा बघून तळ उठला. पुणे जवळ येत होते. माधवराव अ थ होऊन अंबारीत बसले होते. जवळच नारायणराव िपलां ना गोंजारत होते. ा का ाभोर, लुकलुकणा या डो ां कडे टक लावून बघत होते... िपले धडपडत होती... ह ी ा चाल ाबरोबर अंबारी हलत होती. ती िपले अ थ झाली होती. समोर ठे वले ा गवताला तोंडही लावत न ती... भेदरले ा नजरे ने चौफेर बघत होती. ह ी धीमे धीमे पावले चालत होता... पाठीमागून चालणारे ार घर ा ओढीने पुढे फरफटत होते.

* जवळ-जवळ वषभराची है दरची मोहीम आटोपून माधवराव पु ाला आले; पण पु ाला येताच ां ना िव ां ती िमळाली नाही. मोिहमे ा खचाची जमाबंदी पाह ात ां चे िदवस जात होते. ातच पुरंदर ा को ां चे करण ां ना िमटवावे लागले. पण ाहीपे ा सदािशवभाऊं ा तोतयाचे करण तापदायक झाले होते. तोतया पकडला गेला होता. ाची शहािनशा अनेक सरदारां करवी माधवराव क न घेत होते. ा तोतया ा करणाचा राजकारणातला उप व शिनवारवाडयाला श करीत नाही ना, इकडे ते जातीने ल दे त होते. ामुळे शिनवारवा ाचे वातावरण बदलून गेले होते. तोतयाला पु ात आण ापासून नाना, बापू, मोरोबा, रामशा ी यां सारखे मु ी माधवरावां ाबरोबर िवचारिविनमय करीत होते. तोतयाब ल काय िनणय ावा; ाची, सवाना पटे ल अशी शहािनशा कशी करावी, हा सवासमोर िबकट होता. माधवरावां ा खास महालात ही सव मंडळी िचंताम बसली होती. माधवराव बापूंना णाले, ‘‘बापू, तु ी तोतयाला भेटलात ना?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘तुमचं काय मत पडलं?’’ ‘‘तो तोतया आहे , ाब ल आ ां सवाची खा ी आहे . ां नी खु भाऊंना पािहलं होतं, ा माणसां नीही तोच िनणय िदला आहे . आपणच ा तोतया ा करणाचा एवढा िवचार का करावा, हे च मला कळत नाही.’’

माधवराव ख पणे हसून णाले, ‘‘मग आपला स ा काय आहे ?’’ ‘‘तोतया चटकन जाहीर क न ाला िश ा ावी व ा करणावर कायमचा पडदा पाडावा, हे ठीक. ा िदरं गाईमुळे वातावरण अिधक गढू ळ व संशयी बनते आहे .’’ ‘‘बापू, ही गो इतकी सोपी असती, तर एवढा वेळ आ ी कशाला घेतला असता? पु शील अनुबाईंनी तोतयास पा न ाचा िनणय िदला आहे . आ ी खु काशीराम िशवदे वां ासार ा जबाबदार इसमां ा- कडून ीमंत ती. भाऊसाहे बां ा अि सं ाराची हिककत मागवून घेतली आहे . आ ां ला तोतयाब ल संशय नाही. तथािप...’’ माधवराव थां बलेले पाहताच रामशा ां नी िवचारले, ‘‘तथािप काय, ीमंत?’’ ‘‘शा ीबुवा, ा करणाचा आ ी िनणय घेऊ शकत नाही. आ ी रा कत पडलो. रा ा ा लोभानं आ ी हा िनणय घेतला, असा ठपका येईल. आपली मनं असता लोक काय णतील, ाचीही आ ां ला पवा नाही; पण आम ाच घरी जर कुणाला असा संशय आला, तर ते आ ां ला सहन होणार नाही. आिण णूनच आ ी जनकोजी आिण भाऊं ा तोतयां ना पािहलंदेखील नाही.’’ ‘‘ ीमंत, आपला िवचार काय आहे ?’’ नानां नी िवचारले. माधवराव कणखर आवाजात णाले, ‘‘‘भाऊं ा तोतयाला पु ात दवंडी िपटू न लोकां ा समोर उभं करा. पु ात भाऊंना पािहलेले अनेक वयोवृ आहे त. ते जाहीरपणे तोतयाला पा दे त. जेकडूनच हा तोतयाचा िनकालात लागू दे .’’ ‘‘पण, ीमंत, ा काराने आप ाला केवढा मन ाप होईल, ाची...’’ ‘‘पुरी क ना आहे . तो आ ी सहन क . नाना, उ ा तोतयाला लोकां ा समोर उभा करा. शा ी, तु ी हजर राहा. लोकिनणयानंतरच आ ी ाचा िनकाल लावू.’’ शहरभर दवंडी िपटली गेली. पु ात घरोघरी तोतयाची चचा चालू होती. दु सरे िदवशी ात:काळी तोतयाला बुधवार पेठे ा हौदापाशी उभा केला गेला. कडे कोट बंदोब ात तोतया नाग रकां पुढे उभा होता. लोकां ा झुंडी ा झुंडी पाह ास लोटत हो ा. सदािशवरावभाऊंना पािहलेली माणसे तोतयाला िनरखत होती. िनराश होऊन परतत होती. शिनवारवा ात माधवराव एकटे आप ा महाली बसून होते. फडात जाऊन बस ाचेही धैय ां ा ठायी उरले न ते. रमाबाईंना ां नी आधीच पावतीकाकूं ा महालात पाठिवले होते. अ थपणे ते बसले असता ीपती आत आला. सं ाकाळ होत आली होती. ीपतीकडे वळू न माधवरावां नी िवचारले, ‘‘ ीपती?’’ ‘‘जी! काही नाही. कपडे काढू न ठे व ासाठी आलो होतो.’’

‘‘कप ां ची काही गरज नाही. मी सदरे ला जाणार नाही.’’ ‘जी!’ णून ीपती वळला आिण ाच वेळी महालात पावतीकाकू आ ा. दरवा ापाशी उ ा असले ा पावतीबाईंना पाहताच माधवराव गडबडीने उभे रािहले. पावतीकाकूंना नम ार करीत ते णाले, ‘‘या ना.’’ पावतीकाकू आत आ ा. काही ण कुणीच काही बोलले नाही. माधवराव णाले, ‘‘आ ा केली असती, तर आ ी आप ा दशनाला आलो असतो.’’ ‘‘आ ा!’’ पावतीकाकू णा ा, ‘‘आ ी पेश ां ना आ ा काय करणार?’’ ‘‘काकू!’’ माधवराव चिकत होऊन णाले. ‘‘आ ी खरं तेच सां िगतलं. नाही तर इकडची चौकशी बुधवार चौकावर आपण केली नसतीत. रावसाहे ब, असा जीवघेणा खेळ खेळून आमची अ ू च ा ावर मां डू नका; एवढीच भीक मागायला मी आज तुम ा दारी आले आहे .’’ माधवरावां चा कानावर िव ास बसत न ता. पावतीकाकूंचे अंग कापत होते. डोळे पा ाने भरले होते. असहाय नजरे ने ा माधवरावां ाकडे पाहत हो ा. पावतीकाकूंची अव था पा न माधवरावां चा जीव गुदम न गेला. त:ला सावरत ते णाले, ‘‘काकू, असं बोलू नका. सा यां ा नजरे नं मी रावसाहे ब असेन, पेशवा असेन, पण तुमचा माधवच आहे . चूक असेल, तर िश ा करा; ती मी आनंदानं भोगीन, पण असं बोलू नका.’’ ा श ां बरोबर पावतीबाईंचा संताप कमी झाला. ा िकंिचत खाल ा आवाजात णा ा, ‘‘मग, माधवा, आ ी ऐकतो, ते काय? इकड ा खरे पणाची चौकशी बुधवार चौकावर सु केलीत, ते का खोटं ?’’ ‘‘नाही, ते खरं आहे . जे ा तो भाऊंचा तोतया आहे , हे न ी झालं, ते ाच आ ी ाला जनतेसमोर उभा केला.’’ ‘‘ ां ना तोतया कुणी ठरिवलं?’’ ‘‘खु ां ा आ ानं- पु शील अनसूयाबाई घोरप ां नी.” ‘‘आिण ते तु ी खरं मानलंत? माधवा, भा रभट वझे आिण िशवराम दीि त ां नी ां ा खरे पणाब ल आ ां ला प पाठवून जो िनवाळा िदला, तो का खोटा?’’ ‘‘िनखालस खोटा! ाबाबत ते दोघे शपथ- माण करायला तयार नाहीत. काकू, जर काका आ ां ला िमळाले, तर ते का नको आहे त? आप ाइतकाच मलाही आनंद होईल. आप ा मनात िकंतु रा नये, णूनच आजवर मी भाऊं ा तोतयाचं मुखावलोकनही केलं नाही. िनरपे पणे मी चौकशी करीत आहे .’’ ‘‘माधवा, ही घरची बाब अशी च ा ावर मां डू नको. जे करायचं असेल, ते तू कर; पण ही चौकशी स र थां बव. मला आता हे सहन होत नाही.’’ पुढे पावतीबाईंना बोलवेना. ां ा मुखातून ं दका बाहे र पडला. तोंडाला पदर लावून ा उ ा जागी

रडू लाग ा. माधवराव गिहवर ा आवाजाने णाले, ‘‘जशी आ ा! आ ाच ही चौकशी थां बवतो. उ ा आ ी जातीिनशी चौकशी क .’’ पावतीकाकू वळ ा आिण महालाबाहे र गे ा. माधवराव दीघ िन: ास सोडून खडकीबाहे र पा लागले. तोच रमाबाई आत आ ा. माधवराव णाले, ‘‘कुठं होता तु ी? तु ां ला काकूं ाजवळ राहायला सां िगतलं होतं ना?’’ ा कर ा आवाजाने रमाबाई चिकत झा ा. ा णा ा, ‘‘जरा ऐकावं तरी...’’ ‘‘काय?’’ ‘‘मी सारा िदवस सासूबाईं ाकडे च होते. ा इकडे यायला िनघा ा, ते ा ाच णा ा, ‘तू येऊ नको’, णून. णून मी खाल ा चौकात उभी होते.’’ माधवराव णाले, ‘‘खरं च, केवढी िवचारी बाई! पण रमा, हा संग मा ा आयु ात आला नसता, तर फार बरं झालं असतं. आ ी उ ा पवतीवर तोतयाची चौकशी करणार आहो.’’ ‘‘हे सासूबाईंना माहीत आहे ?’’ ‘‘ ां नीच ही आ ा केली आहे . ीपती ऽऽ’’ ीपती आत आला. माधवराव णाले, ‘‘नाना-मोरोबां पैकी कोणी असतील, ां ना आम ाकडे पाठवून दे .’’ ीपती िनघून गेला. रमाबाई जा ासाठी वळ ा. ां ना माधवराव णाले, ‘‘उ ाचा िदवस फार मह ाचा आहे . तु ी काकुंना सोडून हलू नका.’’

* पुणे शहराची बेचैनी वाढली होती. घरोघर तोतयाचा िवषय चिचला जात होता. पवतीवर काय होणार, ाचे तकिवतक चालले होते. थंडीचे िदवस असूनही नाग रक ठे वणीतले कपडे क न पवतीला जात होते. पु ापासून पवतीपयतचा र ा माणसां नी गजबजून गेला होता. सूयादयालाच पवतीवरील ओ ावर, क यावर, पारावर, माणसां नी जागा ध न ठे व ा हो ा. चौकशी ा कामाची वेळ येईपयत दीपमाळासु ा सव पटां गण माणसां नी भ न गेले. पवती ा दे वळात इतरे जनां ना वेश न ता. दे वळाभोवती कडे कोट बंदोब होता. जानकोजी आिण सदािशवरावभाऊंचे तोतये अगदी दे वासमोर आसनावर बसिवले होते. तोतया ा दो ी बाजूंना सभामंडपात लोड- ट ां ची बैठक अंथरली होती. खाशा बैठकीवर ीमंत माधवराव बसले होते. ां ा नजीक नाना फडणीस, िवसाजी कृ िबनीवाले, मोरोबा, खाजगीवाले इ ादी मंडळी होती. तोतया ा दु स या बाजूला रामशा ी, अ ाशा ी इ ादी िव ान पंिडत परी ेक रता बसले होते. रामशा ां नी माधवरावां ना आ ा मािगतली. माधवरावां नी मानेने होकार िदला.

चौकशी सु होत अस ाचा डां गोरा िपटला गेला आिण एकदम सव शां तता पसरली. शा ी-पंिडत तोतयाला िवचारीत होते. तोतया शां तपणे उ रे दे त होता. भाऊसाहे बां ा चेह याशी ाचे सा होतेच; पण तो शां तपणा पा न माधवराव थ झाले. तोतयाला िवचार कर ाची संधी न दे ता एकापाठोपाठ िवचारले जात होते. तोतया ां ना उ रे दे त होता. थोडीशीही भीती ा ा चेह यावर िदसत न ती. उ रे दे ताना तो द तेने उ रे दे त होता. एका शा ींनी िवचारले, ‘‘आपण जे ा शिनवारवा ात राहत होता, ते ा आपले िनवास थान कुठे होते?’’ तोतया हसला. तो णाला, ‘‘हजारी कारं ानजीक ा महालात, दु स या मज ावर.’’ ‘‘ती इमारत िकती मजली आहे ?’’ ‘‘पाच.’’ ‘‘मग आपण तळमज ाव न दु स या मज ावर कसे जात होता?’’ ‘‘िज ाव न...’’ ‘‘अनेक वेळा आपण ा िज ाव न वर गेला असाल, उतरला असाल; मग ा िज ाला पाय या िकती आहे त, हे तु ी सां गू शकाल?’’ तोतया थ बसला. शा ींना प आला. ां नी िवचारले, ‘‘बोला ना! का सां गता येत नाही?’’ तोतयाने एक वेळ िवचारणा या शा ींना िनरखले. ाने हसत िवचारले, ‘‘शा ीबुवा, आप ा ग ात िटकां ची माळ आहे . ा माळे त िकती मणी आहे त, हे तु ी सां गू शकाल?’’ शा ां चा हात चटकन ग ाशी गेला. ां ची चया पडली. ते आप ा आसनावर बसले. चौकशी ा कामात दोन हर टळत आले होते. िनणय लागत न ता. काही उ रे चोख होती, काही चुकली होती; पण ते माण धरता येत न ते. रामशा ी उठले. शां तपणे ां नी िवचारले, ‘‘आपण सदािशवरावभाऊ णवून घेता, तर जे ा आपण कट झाला, ते ा सरळ पु ात का आला नाहीत?’ तोतया हसून णाला, ‘‘आज जे माझं ागत होत आहे , ते क न ायचं न तं.’’ ‘‘ते जरी खरं मानलं, तरी एक गो आप ा ल ात आली असेल, की ा पु ात आपण वाढला, ा मुलखात िफरला, तेथला एकही इसम आपली ओळख दे ास िमळाला नाही. एकालाही आपली ओळख पटू नये?’’ ‘‘कशी पटावी?’’ तोतया माधवरावां ावर नजर रोखत णाला, ‘‘कशी पटावी? कोण धजेल? िजथं रा कताच मा ा िव आहे , ितथं मा ा वतीनं सा दे ऊन आप ा घरावर गाढवाचे नां गर कोण िफरवून घेणार? जसा राजा, तशी जा!’’ माधवराव ताडकन उठून उभे रािहले. ां ा संत डो ाला डोळा दे ाचीही

िहं मत तोतयाला झाली नाही. ाची नजर खाली वळली. माधवराव णाले, ‘‘आम ा ठायी ायबु ी नसती, तर जे ा तू सापडलास, ते ाच ह ी ा पायां खाली तुला िदलं असतं. ासाठी एवढी उसंत आिण ास घेतला नसता. आजवर तू खो ा शपथा घेत ा आहे त. आज तेच आ ी परत माण धरणार आहो. भाऊ ते तू न े स, हे आ ी ओळखलं आहे . तु ासमोर बेलभंडार आणून ठे वला जाईल. ाचं शपथ- माण क न, जे सां गायचं असेल, ते सां ग.’’ बेलभंडार समोर ठे वला गेला. सव शां तता होती. इतका वेळ शां त बसलेला तोतया चलिबचल झाला होता. माधवराव खणखणीत आवाजात णाले, ‘‘बेलभंडारास िशव ापूव ज र िवचार कर, की तू जे नाव धारण केलं आहे स, ाचं कुल काय, शील काय!... हे सव आठव. पाव न आ ी माणसाची परी ा करावयास बसलो नाही. जे ा तुला ओळख ास कुणी पुढं आलं नाही, ते ाच तो आधार गेला आहे . खोटी शपथ क न कदािचत तू ा पराजयावर मातही करशील आिण आ ी बोल ा माणे तुझा सदािशवरावभाऊ णून ीकारही क . पण अ ािप तू एका ीचा िवचार केला नाहीस. पानपतावर पतीची िनधनवाता ऐकूनही एका ीनं ावर िव ास ठे वला नाही. आपले सौभा -अलंकार न उतरता जी सा ी िन ळ पितिन े वर आपले आयु कंठीत आहे , ा ीसमोर जे ा तू उभा राहशील, ते ा तुझं सोंग िटकेल का, याचा णभर िवचार क न शपथ कर. ा सा ीची फसवणूक करणा या महापातकाचा िवचार कर. उचल भंडारा!’’ उं चावले ा ा शेवट ा वा ाबरोबर तोतयाने मान वर केली. ा ा कपाळावर दरद न घाम फुटला होता. सारे दे वालय िफरते आहे , असा ाला भास होत होता. ओठ कोरडे पडले होते. ते सारे सहन न होऊन तो णाला, ‘‘ मा ऽ, ीमंत, मा... मी सदािशवरावभाऊ न े . मी तोतया... तोतया!’’ आिण एवढे बोलून तो रडू लागला. रामशा ी णाले, ‘‘मग तुझं नाव काय?’’ तोतयाने हात जोडले. अ ू पुसून तो णाला, ‘‘मी कनोजी ा ण. माझं नाव सुखलाल. बुंदेलखंडात ा तनोल गावी मी राहत होतो. बापाचं नाम रामानंद. आईचं अ पूणा. घर ा भां डणाला व दा र ाला कंटाळू न मी दे शां तर केलं. गोसा ा ा वेषात भटकत असता लोकां नी मला सदािशव बनवलं. नरवरचे सुभेदार व गणेश संभाजी यां नी, मी नको णत असता, मला सदािशवराभाऊ बनवलं. फौज गोळा केली. मी सारखा णत होतो, ‘‘मी नागा अतीत... योगा ासी. मी भाऊ न े .’’ पण माझं कुणी ऐकलं नाही. मी गु ास पा आहे . मा करणं वा न करणं हे तुम ा हाती आहे .’’ रामशा ां नी िवचारले, ‘‘तू सां िगतलंस, याला माण?’’ ‘‘आपण चौकशी करावी. मा ा घरची सव मंडळी तुमची खा ी पटवून दे तील.’’

सव कुजबूज सु झाली. एक तोतया कबूल होताच जानकोजी ा तोतयाचे धैय गेले. ानेही आपले अ ल नावगाव सां गून टाकले. माधवराव उठून उभे रािहले. ते णाले, ‘‘शा ीबुवा, ही चौकशी आम ासमोर झा ाने ाचा आ ीच िनणय ावा, हे उिचत आहे . दो ी तोतये मुखाने कबूल झा ामुळे ते गु ास पा ठरले आहे त. ा थोर पु षां ची नावे यां नी धारण केली, ां ा तोतयेिगरीमुळेच अनेक िजवां ची हानी झाली, रा ात बखेडा माजला, ा ा दोघां ना...’’ ‘‘ मा, ीमंत...’’ सुखलाल ओरडला, ‘‘ ा णावर दया करा...’’ माधवराव बोलू लागले, ‘‘... ा ा दोघां ना नगर ा िक ात अटकेत घाला. ज भर अंधारकोठडी ा यातना यां ना भोगू दे त.’’

* िदवेलागणी ा वेळी माधवराव पावतीबाईं ा महालाचा िजना चढत होते. ते अगदी थकलेले भासत होते. क ाने ते िजना चढत होते. दासीने आत जाऊन वद िदली. माधवराव महालात वेश करते झाले. समोर पावतीबाई उ ा हो ा. महाला ा चारी कोप यातील समयां ा शां त उजेडात पावतीबाईंची मूत उठून िदसत होती. माधवरावां नी नम ार केला. पावतीबाई णा ा, ‘‘बसा.’’ पण माधवराव बसले नाहीत. पावतीबाईंनी िवचारले, ‘‘काय झालं? ओळख पटली?’’ नकाराथ मान हालवत माधवराव णाले, ‘‘दो ी तोतये कबूल झाले. तो कनोजी ा ण. सुखलाल ाचं नाव.’’ पावतीबाईंनी िभंतीचा आ य घेतला. माधवराव गंभीरपणे बोलत होते, ‘‘काकू, ते जर भाऊ ठरले असते, तर ाइतका आनंद मला दु सरा कोणताही न ता. ही बातमी तु ां ला सां गताना मला केवढे ेश होत आहे त, हे कसं सां गू? पण काकू तु ी िनराश होऊ नका, ाने खचू नका. एवढीच ाथना करावयास मी इथं आलो. माणसा ा े नं परमे रसु ा नमतो, असं पुराणी सां िगतलं आहे . कुणास माहीत! कदािचत आपली ा एक ना एक िदवस साकार होईल.’’ पावतीबाईंनी अ ू आवरत िवचारले, ‘‘काय िश ा केलीत?’’ ‘‘जे पिव नाव िवटं बून ां नी हे वतन केलं, तो गु ा भयंकर; पण ाचबरोबर जे नाव धारण केलं, ा नावावर छ चामरं ढाळू न घेतली, ा नावामुळंच आ ां ला िश ा दे ता आली नाही. नगर ा िक ात जखडून ठे व ाखेरीज आ ी काही क शकलो नाही.’’

कातर आवाजात पावतीबाईंनी िवचारले, ‘‘माधवा, खरं च का ते...’’ माधवराव णाले, ‘‘काकू, मी हवं ते करीन, पण तुम ाशी तारणा क धजणार नाही. ां ा कबुलीखेरीज मा ाजवळ आप ापुढे ठे वायला दु सरा कोणता पुरावा नाही.’’ माधवराव पुढे झाले आिण कोना ात ठे वले ा गजानना ा मूत ला िशवत ते णाले, ‘‘काकू, ा गजाननाची शपथ घेऊन मी सां गतो, की ते तोतये आहे त, ात मा मला ितळमा शंका नाही. आपली इ ा असेल, तर याउपर आपण त: तोतयाची परी ा क शकता.’’ ‘‘नाही, माधवा, तू शपथ कर ाची काही गरज नाही. माझा तु ावर िव ास आहे . माझं नशीब खोटं . ाला तू काय करणार? मला परी ा कर ाची गरज नाही. ानं ां चं नाव धारण क न ां ा नावाची थ ा केली, ाचं मला तोंडही पाहावयाचं नाही. माधवा, तु ावर माझा िव ास आहे .’’ माधवरावां ा ने ां तून खळखळू न अ ू ओघळले. ते णाले, ‘‘काकू, हा तुमचा माधव आजवर कुणा ाही ॠणात राहायला तयार न ता; पण आज... आज तो तुमचा ज ोज ीचा ॠणी झाला आहे . ात ाला आनंद आहे . येतो मी.’’ माधवरावां नी डोळे पुसले आिण नम ार क न ते महालाबाहे र पडले. माधवराव महालाबाहे र जाताच पावतीबाई उ ा उ ा जिमनीवर ा बैठकीवर कोसळ ा आिण ा रडू लाग ा.

* ‘‘सरकार, बाहे र बापू आले आहे त.’’ ीपती महालात येऊन णाला. माधवरावां नी मान वर केली व ते णाले, ‘‘पाठव ां ना आत.’’ ीपती बाहे र गेला आिण थो ाच णां त बापू आत आले. तोतया ा करणात माधवरावां ना फार मन ाप सहन करावा लागला होता. ामुळे ते आठवडाभर अंथ णावरच खळू न होते. बापू आत येताच पलंगाव न उठत ते णाले, ‘‘बापू, नाना कुठं आहे त?’’ ‘‘एव ात येतील.’’ तोवर नानाही आत आले. माधवराव नानां ना णाले, ‘‘बापू, नाना, आ ी कनाटका ा मोिहमेव न येऊन इतके िदवस झाले, तरी अ ाप मोिहमेची जमाबंदी पुरी झाली नाही, ाचा अथ काय?’’ ‘‘ ा मध ा करणामुळे...’’ नाना णाले. ‘‘खामोश! नाना, ा मध ा करणाचा आिण फडाचा संबंध काय? आ ी मोिहमेव न खचा ा तजिवजीब ल पाठिवलेली प े आिण रकमां चा ताळमेळ ही

दो ी आ ां ला पाहावयाची आहे त.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ नाना णाले. ‘‘आजपासून आ ी द री येऊ. िहशेबात गडबड नजरे ला आली, तर कुणाचाही मुलािहजा राखला जाणार नाही.’’ बापू, नाना एकमेकां कडे पाहत होते. काही बोल ाचा धीर दोघां नाही न ता. िकंिचत खाल ा आवाजात माधवराव णाले, ‘‘बापू, आ ां ला णाची उसंत नाही. एकामागोमाग नवीन मोिहमा अंगावर पडतात. ां ा खचाचा ताळमेळ लागला नाही, तर कसं चालेल? ासाठीच आ ी एवढे द असतो.’’ ‘‘खरं आहे , ीमंत, िहशेब चोख नसले, तर फार मोठे गोंधळ िनमाण होतात. ां ब ल फार जाग क असायला हवं.’’ बापूंनी संधी घेतली. बापूं ाकडे नजर वळवीत माधवरावां नी एकदम िवचारले, ‘‘बापू, नागपूरकरां ाकडून काही बातमी आली?’’ सखारामबापू ा ाने चिकत झाले. ते णाले, ‘‘नाही, ीमंत.’’ ‘‘पािहलीत आपली जाग कता? ितकडे भोसले दरबारी आम ा विकलासमोर ‘होऊ ा एकदा दोन हात आिण मग पाहा आमचा तमाशा’, अशी भाषा वापरतात. आम ािव िशंदे-होळकरां ाकडे साहा मागतात. जयपूर ा माधोिसंगाला आप ा बाजूला वळवून घेतात आिण तरी तु ी थ बसता?’’ बापूंनी मान खाली घातली. माधवराव णाले, ‘‘बापू, जानोजी भोस ां ना आमचं प पाठवा. ां ना समज ा. हे चाळे ता ाळ थां बले पािहजेत. अजून आम ा मनात काही नाही, तोवर भोस ां नी आ ां ला येऊन भेटावं, हे ठीक. समजलं?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘जा तु ी आिण प ाचा क ा मसुदा तयार क न घेऊन या. आ ां ला तो पाहायला हवा.’’ बापू व नाना महालाबाहे र येताच ां ा तोंडून सुटकेचे िन: ास बाहे र पडले.

* माधवरावां नी बोलावूनही जानोजी भोसले आले नाहीत. भोस ां ची ेक कृती माधवरावां चा संताप वाढवीत होती. भोस ां ा कृतीने संत झालेले माधवराव भोस ां वर चालून गेले. रा सभुवना ा लढाईत अंिकत बनले ा िनजामाला ससै मदतीला ये ास माधवरावां नी आ ा केली. अ ावकाशात िनजाम-पेश ां ा फौजा एक चालून आले ा पा न भोस ां ची गाळण उडाली. माधवरावां नी धडकेसरशी व हाड ां ताची ज ी केली. बाळापूर-अकोला यां ची खंडणी केली आिण ते नागपुराकडे िनघाले. भोस ां ना आपले

भिवत कळू न चुकले. ां नी सरळ राघोबादादां ची मनधरणी केली. राघोबां नी तह करावा, णून सव वजन खच घातले. नागपूरकरां ची मायाचनेची प े येत होती. ती पा न माधवरावां ना दया आली आिण ां नी नागपूरकरां बरोबर तह केला. अमरावतीजवळ तह होऊन पेश ां ना भोस ां नी चोवीस लाखां चा मुलूख िदला. ापैकी माधवरावां नी पंधरा लाखां चा मुलूख िनजामास दे ऊन ा ाशी मै ी जोडली. उ रे त होळकर, िशंदे उ रे त ा ां ना तोंड दे त होते. िद ी ा बादशाहीवर इं ज डोळा ठे वून होते. माधवरावां नी उ रे ा बंदोब ासाठी राघोबां ना फौज दे ऊन उ रे त पाठिवले व तेथेच नागपूरची मोहीम आटोपून ते माघारी वळले. कृतीसाठी श तो लौकर ां ना पुणे गाठायचे होते. नागपूरकरां ा मोिहमेत िनजाम आिण ते पु ळ जवळ आले होते; पण राघोबां ा उप थतीमुळे ा भेटींना मोकळे पणा आला न ता. राघोबा उ रे कडे गेले होते. सखारामबापूही मु ामी न ते. िनजामानेही भेटीची इ ा केली होती. माधवरावां नी ही संधी उचलली आिण ां नी िनजामअ ीचे आमं ण ीकारले. माधवरावां ा वतीने धोंडीराम वकील व कृ राव ब ाळ ही िव ासाची माणसे बोलणी करीत होती. िनजामअ ी ा वतीने शेरजंग आिण खु कारभारी ु ौला मनापासून ा भेटीसाठी य करीत होते. भेटीची जागा कु मखेड ा रोखाने हालिवली. जे ा पेशवे कु मखेडजवळ पोहोचले, ते ा िनजामअ ीने भेटीची जंगी तयारी के ाचे ां ा ल ात आले. ेक मु ामावर िनजामअ ीचे सरदार येत होते. माधवरावां ा अगोदर िनजामअ ी कु मखेडजवळ तळ टाकून वाट पाहत होते.

* थंडीचे िदवस अस ाने वातावरण स होते. माधवराव िनजामा ा भेटीसाठी बाहे र पडले. घोडे ारां चे पथक पुढे जात होते. िनजाम आिण पेशवे यां ा टाकले ा तळा ा म भागी भेटीसाठी शािमयाना उभा केला होता. शािमया ावर लहे रणारे असफजाही झडे दु न िदसू लागताच िबनी ा ारां नी चाल मंदावली. ां ची भीमथडी खंदी जनावरे काय ा ा इशा यासरशी मो ा डौलात कदम टाकीत चालू लागली. दू रव न पंिडत धानां ना सामोरे यावयाला िनघाले ा असफजाही मुतािलकां चे पथक आता िदसू लागले. ा सामो या येणा या पथकातील डं ाचा आवाज हळू हळू होऊ लागला, आिण डं ा ा सां ड ा बारा ा ट ावर येताच पेश ां ची िबनीची पथके थां बली. िश ीने िनघालेले िबनीचे ार िकंिचत बाजूला झाले आिण ां ामधून दोन घोडी जातील, एवढी जागा ां नी मोकळी सोडली. डं ा ा सां ड ा पेश ां ा िबनी ा पथकाला उजवी घालून पुढे सर ा. तोच पेश ां चे िनजाम-दरबारातील वकील िबनी ा पथका ा अ भागी आले. पेश ां चे धोंडोपंत वकील व कृ राव ब ाळ हाके ा ट ात येताच मुतािलकां चे पथक थां बले. ा पथका ा अ भागी पायघोळ पायजमा आिण खिमसावर कलाबुतीची जािकटे घातलेले िध ाड अरब आिण पठाण ार हातां त

तळप ा पानां चे तेगे घेऊन चालत होते. पेश ां चे वकील ां ा िनकट येताच अ भागी उ ा असले ा दोन िध ाड का ा खो ां नी आप ा हातां तील तेगे छातीसमोर आडवे ध न िशर लववीत ां ना कुिनसात केला. पुढे येऊन विकलां ा घो ां ची रे शमी आगेळी पकडली. ती इशारत घेऊन वकील पायउतार झाले. ां ा बरोबर ा ारां नी दे खील घो ां व न खाली उ ा घेत ा. वकील पायउतार होताच दू रवर िदसणारी असफजाही िहरवीकंच अ ागीर हळू हळू पुढे सरकू लागली. अरब ार बाजूला झा ामुळे मोक ा पडले ा जागेतून विकलां ना मो ा डौलात येणारी मुतािलकां ची ारी ीस पडत होती. मुतािलक येत होते. ां चेबरोबर सह अरबां चे पथक चालत होते. ां ामागून तपिकरी रं गा ा एका खं ा अरबी घो ावर बसून मुतािलक ु ौला येत होते. हल ा पायां ा ा चपळ जनावरां ची ओठाळी दोन िध ाड खो ां नी धरली होती. ा घो ां ा कपाळप ीवर असफजाही चां दीचा चां दतारा लावला होता. ग ात मोहरां ा माळा हो ा. ओठा ा कोप यावर भरदार िमशा राखलेला आिण छोटीशी तां बडी दाढी आत ा अंगाला िपळलेला उं चापुरा ु ौला उज ा हातात घो ाचे कायदे ध न पुढे येत होता. डा ा हाताची मूठ दु पे ावर िवसावली होती. थर नजरे ने तो समो न येणा या पेश ां ा विकलां कडे पाहत होता. वकील नजीक येताच ु ौला पायउतार झाले आिण अग ाने सामोरे गेले. दोघे भेटले आिण पेश ां ा ारीकडे चालू लागले. माधवराव िदसू लागताच मुतािलकाने आपले दो ी हात जरतारी िहर ा मालाने बां धले. पेश ां ा विकलाने माधवरावां ा घो ाजवळ येऊन हल ा आवाजात सां िगतले, ‘‘ ीमंत, मीर मुसाखान बहा र इहितशान् जंग ु ौला!’’ लगेच मुतािलकां नी लवून कुिनसात केला, आिण ते णाले, ‘‘अजीम पंिडत पंत धान िजंदगाने अली आला हजरत नबाबसाहे ब बहाद्ू दर िनजाम उ ु शािमया ात ीमंताचा इं तजार करताहे त. नाचीजची दरखा आहे , की आपण चल ाची कृपा करावी.’’ नुसती मान झुकवून, ां ा कुिनसाताचा ीकार क न, माधवरावां नी विकलां ना टले, ‘‘मुतािलकां ना सां गा, णावं, आपण पुढे होऊन वद ा. आ ी येतो आहो.’’ त णी मुतािलक पेश ां ना पाठ न दाखवता दहा पावले मागे गेले आिण नंतर ां नी आपले पथक गाठले. घो ावर मां ड टाकीत ां नी उजवा हात वर केला. सां डणीचे डं के ा इशारतीबरोबर सु झाले, आिण पेश ां ा िबनी ा ारां ना उजवी घालून मुतािलकां चे पथक परत िनघाले; पेश ां चे पथक मागून जात होते. कु मखेड गावाला अधचं ाकृती वळसा घालून वाहणा या काटे पूणा नदी ा िव ीण वाळवंटावर अवाढ असफजाही छावणी पसरली होती. पाले, रा ा, डे रे, पां ढ या शु कनाती नदीव न येणा या सं ासमयी ा शीतल वा यावर फडफडत हो ा. असफजाही आिण पेशवाई तळा ा मधोमध, बाणा ा ट ात येईल, इतकी जागा मोकळी सोडली होती आिण ा जागेत शािमयाना उभा केला होता. सुमारे

तीनशे हात लां बी ं दी ा ा शािमया ा ा माग ा बाजूला डे रे थाटले होते आिण ां ा रं गीबेरंगी कनाती वा यावर फडफडत हो ा. शािमया ा ा वेश ारावर आिण आत ा खां बाला ध न मलमली कापडा ा शु कमानी काढ ा हो ा आिण ां वर उं ची िचटाचे पडदे -आडपडदे सोडले होते. ा पड ां ा वर ा अंगाला लावले ा मो ां ा तोरणां चे पाचूचे लग पड ां ा िकनारीवर ळत होते. शािमया ा ा सदरे त पाऊल बुडेल, असा इराणी गािलचा अंथरला होता. खासगी ा बाजूला ध न पंधरा हात ं द आिण वीस हात लां बीची कंबरभर उं चीची लोडत ां ची बैठक घातली होती. पां ढ या शु पलंगपोसाचे आवरण घातले ा ा बैठकी ा मधोमध भरजरी काम केलेला िहरवा गािलचा घातला होता. गुडघाभर उं ची ा सरहानपुरी जाळीदार धूपदा ां तून िनघालेली सुगंधी धुराची वेटोळी सा या शािमया ाभर पसरत होती. बैठकी ा दो ी बाजूंना आ ोडी ितवयां वर मुरादाबादी चां दी ा िपकदा ा ठे व ा हो ा. िम ाचे काम केलेले उं च े व ां चे कलाबूतकाम केलेले नेचे झगमगत होते. छताला मोठमोठी न ीदार िचरागदाने वा याबरोबर हे लावत होती. शािमया ा ा बाहे र अरबां चा कडे कोट पहारा होता आिण वेश ारावर रे शमी झालरी लावलेले सो ाचे गुझब हाती घेतलेले गुझबदार उभे होते. सां डणीवर वाजत येणा या डं ाचे नी होत होते आिण ातच अ ाबाचे पुकार ऐकू येऊ लागले. पेशवे शािमया ा ा ह ीत आले होते. चौकाचौकां वर उभे असलेले अरब िशर हलवून पेश ां ना मुजरे करीत होते. पेशवे मानाने ां चा ीकार करीत पुढे जात होते. पेश ां चे पां ढरे शु भीमथडी जनावर खूर आपटीत, डौलात छाती पुढे काढू न येत होते. शािमया ासमोर येताच मुतािलकाने पुढे होऊन घो ाची ओठाळी धरली आिण पेशवे पायउतार झाले. शािमया ा ा वेश ाराकडे ां ची पावले वळली. वेश ारात बंदगाने अली आला हजरत नबाबबहादू र िनजाम उ ु त: पेश ां ा ागताला उभे होते. माधवराव पेशवे ां ा समोर येऊन उभे रािहले. द न ा दोन बला दौलतींची साथ तीके जणू एकमेकां समोर उभी होती. ा वेळचे दोन स ाधीश मागचा प ास वषाचा इितहास िवस न आिण िनकटवत स ागारां ना सवथा बाजूला ठे वून ेमभावाने, िव ासाने एकमेकां समोर उभे होते. पेश ां नी अंगात पां ढरा शु चुणीदार अंगरखा घातला होता. ां ा तां बडया पगडीवर पाचूचे िहरवेकंच िपंपळपान उठून िदसत होते. िनजामा ा िहर ागद िकमॉशवर िह या ा ए ाला लावले ा माणकां चा िशरपाव मोठा खुलून िदसत होता. अंगात भरजरी अंजेरी जामा घातलेला, उं चापुरा, सावळा, रे खीव चेह याचा ितशीचा िनजाम आप ापे ा आठ-दहा वषानी लहान असले ा, कपुरगौर, शेला ा अंगलटी ा त ण पेश ां ा सौंदयावर खूश होऊन, आप ा घा या बदामी डो ां नी टक लावून पाहत होता. िनजामाचे पा न मनात आनंदलेले माधवराव चेह यावरची रे षाही न बदलू दे ता, अथां ग समु ा ा नीिल ाची झाक असले ा आप ा गिह या पाणीदार ने ां नी ा ाकडे रोखून पाहत होते.

माधवरावां ा ने ां त बु म ा आिण दरारा यां चे पाणी खेळत होते, तर िनजामा ा डो ां त सौ , स छटा उमटली होती. माधवरावां ा भाल दे शावर आडवे चंदनाचे केशरी िशवगंध रे खाटले होते आिण ावर क ुरीचा काळा िठपका लावला होता. कानातील िभकबाळी ा पाणीदार मो ां ची गुलाबी झाक गो या गालावर उमटली होती, तर िनजामाने घातलेला िह याचा हार अंजेरी जा ाचा रं ग िपऊन एक वेग ाच रं ग टे ने झगमगत होता. पेश ां ा ग ात एकच एक टपो या मो ां ची माळ आिण कमेरेभोवती लपेटले ा जरतारी गुलाबी दु पे ात िबचवा, कटयार आिण प ेदार तलवार ही अवजारे खोवली होती. िनजामाने दो ी हातां वर चढवले ा सोनेरी द -ब ावर िविवध ख ां चे नाजूक काम केले होते आिण ां ा जरतारी दु पे ात पेशक , क ार आिण र जिडत ानात प ेदार तलवार खोवलेली होती. पर रां ा विकलां नी चटकन पुढे होऊन, एकमेकां चा प रचय क न िद ावर, िनजाम पुढे होऊन िदलखुलास हा करीत णाला, ‘‘पंिडत पंत धान, आपण आम ा िवनंतीला मान दे ऊन येथे आलात, आ ी आपले शु गुजार आहोत. आप ा भेटीने आ ी फार खूश झालो.’’ ‘‘नबाबबहादू र! आप ा दशनाने आ ां लाही फार आनंद झाला.’’ माधवरावां नी िकंिचत मान लववून टले. िनजामाने पुढे होऊन ेहभराने माधवरावां चा हात हाती घेतला आिण ां ना घेऊन शािमया ात वेश केला. िनजामअ ींनी मो ा मानाने माधवरावां ना बैठकीवर नेऊन बसिवले. शेजारी िनजामअ ी बसले. िनजामअ ी ा मागे शेरजंग आिण ु ौला उभे होते; पेश ां ा मागे धोंडीराम वकील व कृ राव ब ाळ अदबीने उभे होते. ां खेरीज दोन दु भा ां ित र कोणी न ते. काही ण शां ततेत गेले. कुणी सु वात करावी, हे समजत न ते. भाषणाला तोंड नबाबां नी फोडले. ते णाले, ‘‘पंिडत पंत धान, आपली तिबयत ठीक आहे ना?’’ माधवरावर लोडाला टे कत णाले, ‘‘आप ा शुभे े ने ठीक आहे . आ ीही आप ाला आरो िचंिततो.’’ बोलणी वाढत होती. हळू हळू औपचा रकपणा न होत होता. नबाब णाले, ‘‘खरं बोलायचं झालं, तर आपण भोस ां वर चालून जाल, असा भरोसा आ ां स वाटला न ता.’’ ‘‘का? भोसला जातीय णून?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘हां !’’ ‘‘नबाबसाहे ब, आ ी हे सां गू इ तो, की जे ा करार होतात, ते ा ते पाळ ाची आ ी िशक करतो...’’ ‘‘ते आ ी पािहलं आहे .’’ ‘‘आिण आमचा िव ास आहे , की आज जोडलेली मै ी कायम राहील.’’

‘‘ ात संशय नसावा.’’ ‘‘ बोललो, तर चालेल?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ज र! मनमोकळे पणाने बोल ासाठीच आ ी भेटतो आहो...’’ नबाब हसून णाले, “ ूं, ु ौला, सच है न?’’ ‘‘जी, जूर! िबलकूल सच!’’ ‘‘आजवर अनेक तह झाले...’’ माधवराव णाले, ‘‘या ा झा ा, पण ां ची जी वासलात लागली...’’ नबाब मो ाने हसले. णाले, ‘‘पंिडत पंत धान, चां गली गो िवचारलीत. आजवर जे तह झाले, ते उभयप ी भीती बाळगून, मनात संशय ठे वून. मग ते पेश ां नी केले काय िकंवा आ ी केले काय! अशा तहां ची हीच गत ायची.’’ ‘‘आिण आता?’’ ‘‘आता मै ी ा ना ानं आपण जवळ येत आहोत. आ ी दो ीत दु नी डालत नाही. हवी, तर आप ा इ े सारखी तह-यादीही क या.’’ ेमभराने नबाबाचे हात दाबत माधवराव णाले, ‘‘नको, तह आिण या ां ची आ ां ला गरज नाही. ही भेट अशी होऊ दे , की पु ा आप ाला तहां ासाठी एक ये ाचा संग येऊ नये. भेट घडे ल, ती िम ाची!’’ ु ौलाने टाळी वाजिवली. िश ब आठ सेवक हातां त तबके घेऊन आले. माधवरावां नी ह श क न नजरा ाचा ीकार केला. तबकां वरील आ ादने काढली गेली. पिह ा तबकात र जिडत गुलाबाचे सुवणफूल होते. इतर तबकां तून भरजरी कापड, अ रे , कलाकुसरीची सुवणपा े होती. माधवरावां चे ल ा फुलाकडे लागले होते. िनजामअ ी गडबडीने उठले. ते फूल माधवरावां ा हाती दे त णाले, ‘‘पंिडत पंत धान, हा है ाबादचा अ ल कारािगरीचा नमुना आहे .’’ ‘‘सुरेख!’’ माधवराव उ ारले. ‘‘आप ाला हे एवढं ि य असेल, तर अस ा खास व ू तयार करवून...’’ ‘‘नबाबसाहे ब, ाची गरज नाही. आम ा बोल ाचा िवपयास झाला.’’ ‘‘आ ी समजलो नाही.’’ िनजामअ ी णाले. ‘‘ ा वेळी अशा भेटी घडतात, ते ा नजर के ा जाणा या व ू र जिडत तलवार, क ार ाच असतात. ाऐवजी गुलाबाचे फूल दे ऊन जी गुण ाहकता आपण केलीत, ाला तोड नाही.’’ ‘‘वा! बहोत अ ी! वा ऽऽ! पंिडत पंत धान, आप ा रिसक मनाची आ ी कदर करीत आहो.’’ असे णत िनजामअ ींनी मान झुकिवली व ते णाले, ‘‘पण ही रिसकता आमची नाही. ती ा ु ौलाची आहे .’’ ु ौलाकडे कौतुकाने नजर टाकीत माधवराव णाले, ‘‘वा, ु ौला! आ ी तुम ावर स आहोत. राजां ची मै ी ां ा पदरी

असले ा स ागारां वरच िटकते. आप ासारखी मनापासून ेह िचंतणारी माणसे आमचे स ागार असतील, तर आमची मै ी अ िटकायला काय अश आहे ?’’ असे णत माधवरावां नी आप ा मनगटावर चमकत असलेली र ां िकत पोची काढली आिण ते णाले, “ ु ौला, ही ा संगाची आठवण णून ठे वा!’’ ु ौलाने नबाबां ाकडे पािहले. नबाबां नी मान झुकवून संमती दे ताच ु ौला पुढे झाला. नजर घेऊन ाने दोघां ना ि वार मुजरा केला आिण तीन पावले तसाच मागे जात तो नबाबां ा मागे उभा रािहला. नंतर माधवरावां नी नबाबां ना दु स या िदवशीचे आमं ण दे ऊन पिहली भेट झा ाचे सूिचत केले. िनजामअ ींनी मागे पाहताच अ र-गुलाब िदला गेला. ीमंत उठले. िनजामअ ी पोहोचिव ासाठी डे याबाहे र आले. पिह ा भेटीतच दोघां ची मने एकमेकां कडे आकिषली होती. माधवराव िदसेनासे होईपयत िनजामअ ी ां ा अ ा ढ पाठमो या आकृतीकडे पाहत होते. ानंतर दररोज भेटीगाठी होत हो ा. के ा िनजामा ा डे यात, तर के ा माधवरावां ा डे यात. िक ेकदा दोघेही आपाप ा पथकासह दू रवर रपेटीला जात. दोघां ा छाव ां चे वेगळे वेगळे अ रािहले न ते. दो ींकडून ब मोल नजरा ां ची दे वाणघेवाण होत होती. भेटीचा शेवटचा िदवस आला. पंधरा िदवस कसे उलटले, हे कुणाला कळले नाही. िनजामअ ीं ा शािमया ात दोघे भेटत होते. पिहली भेट इथेच झाली होती. दो ी बाजूंचे दु भाषे आशय सां गत होते; पण तेवढाही अवधी ां ना िमळत न ता. बोलता बोलता माधवराव णाले, ‘‘नबाबसाहे ब! आ ी उ ा जाणार. आप ा भेटीत कदािचत कळू न, न कळू न काही उणे-अिधक आ ी बोललो असू, तर ते आपण मनावर...’ ‘‘हां हां !’’ िनजामअ ी पुढे वाकून, माधवरावां चे हात ेमाने हातां त घेत णाले, ‘‘पंिडत पंत धान, दो ीत ही भाषा चालत नाही.’’ माधवराव हसले. िनजामअ ी अ ल उदू त णाले, ‘‘आज पंधरा िदवस झाले, आपण भेटतो आहोत; आपली मै ी वाढते आहे ; पण मनाला समाधान नाही.’’ ‘‘का?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘कारण आम ा कठीण संगी आपण धावून आलात. तु ी आ ी खरे िम बनलो; पण मी तुम ासाठी काहीच क शकलो नाही. आप ाला ना िशकारीची हौस, ना नाचगा ाची. मेजवानी तर दू रच रािहली. मोक ा तोंडाने बोलतो आहोत आिण परततो आहोत.’’ माधवराव मोकळे पणाने हसले. ते णाले,

‘‘मोक ा तोंडाने बोलतो आहोत, हे खरे , पण मोक ा मनाने जात नाही.’’ दु भा ाने ते सां गताच िनजामअ ी उ ारले, ‘‘वा ऽ! बहोत खूब! हे जरी खरं असलं, तर माझी िवनंती आहे एक.’’ ‘‘सां गा ना!’’ ‘‘माझी इ ा आहे , की आपली एक तरी इ ा आपण मला सां गावी. ती मला पुरी करता आली, तर ासारखी दु सरी भा ाची गो नाही.’’ माधवरावां ा डो ां त िनराळीच चमक चमकून गेली. ते णाले, ‘‘आपला ह च आहे , तर एक इ ा ज र आहे .’’ ‘‘सां गा, आ ी ती ऐकायला आतुर आहो.’’ ‘‘आ ी नागपूर मोिहमेव न येत असता आडवी वाट क न वे ळ े ी गेलो होतो; अ ंत अवघड व जंगलात दडलेलं ते िठकाण आहे . नुस ा धमभावनेनं मी हे बोलत आहे , असं समजू नका; पण तेथील िश एवढं सुंदर आहे , की ते पाहताच भान हरपून जातं. ाचं वणन करायला वाणी अपुरी पडते. दोन डो ां त सामावून ायला नजर कमी पडते. तुमचा ेह िटकेल, ात आ ां ला शंका नाही; पण दु दवानं तसं घडलं नाही, तर तुम ाकडून अथवा आम ाकडून ा िश ाला ध ा लागू नये, ाचं सौंदय न होऊ नये... एवढं वचन िदलंत, तरी आम ा सा या इ ा सफल झा ाचा आ ां स आनंद वाटे ल. ा भेटीला िचरं तन अथ राहील.’’ िनजामअ ी एकदम पुढे सरकले आिण अ ंत ेमभराने माधवरावां ना िमठी मा न ते णाले, ‘‘ ा ऽ! पंिडत पंत धान, ा ऽऽ! आ ी त:ला रिसकां चे राजे समजतो; पण आज तो अिभमान पार उत न गेला. आप ा रिसकतेला सीमा नाही. आप ा इ ा आ ा समजून िन े नं पालन क . मै ीत, दु नीत...’’ रा सभुवनापे ा एका वेग ा प र थतीत, वेग ा ना ात दोन स ाधीशां ची भेट झाली होती. ीमंतां चा ेह िनजामाला जाणवला. ाचा िव ास वाढला. अ रगुलाब झाला आिण िनजाम-पेश ां नी कु मखेडची शेवटची भेट संप ाची ाही तोफां ा सरब ीत जाहीर झाली.

* िनजामाची भेट घेऊन माधवराव कु मखेडव न िनघाले, ते टो ाला हणासाठी थां बले. िनजामभेटीचे ेय पदरात पडले, ाचे समाधान माधवरावां ना होते. गोदावरीकाठी असले ा टो ाचा मु ाम ाच स तेत माधवराव काढीत होते. गोदावरी काठी ां नी तळ िदला होता. दोन हरी माधवराव िन े तून जागे झाले. उ ा ाचे िदवस अस ाने मान व चेहरा घामेजला होता. उशालगतचा पंचा घेऊन ां नी घाम पुसला. दु सरे कोणी न ते. डे या ा कनाती फडफडत हो ा. वारा सुट ाची ती खूण होती. माधवरावां नी हाक मारली,

‘‘ ीपती!’’ ीपती आत आला. ाने माधवरावां ा पुढे त धरले. थंड पा ाने तोंड धुत ावर माधवरावां ना बरे वाटले. ीपती णाला, ‘‘बापू आलेत.’’ ‘‘के ा?’’ ‘‘जी! दोन हरीच!’’ ‘‘कुठे आहे त?’’ ‘‘छावणीत आहे त, जी.’’ ‘‘अ ं!’’ माधवराव णाले, ‘‘ ां ना बोलावणे पाठवा.’’ बापू माधवरावां ा डे यात आले. ते ा माधवराव बैठकीवर बसले होते. बापूंना पाहताच हातातील पोव ां ची रणी बाजूला ठे वून माधवराव णाले, ‘‘या, बापू. के ा आलात?’’ ‘‘फार वेळ नाही झाला.’’ ‘‘बसा.’’ बापू अदबीने बसले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय णते पु ाची खबर?’’ ‘‘ठीक आहे सव.’’ ‘‘मग म ेच बरे येणे केलेत?’’ ‘‘दादासाहे ब उ रे कडे फौजेिनशी गेले आिण दि णेत है दरने पु ा बंडावा के ा ा बात ा येत आहे त. ते ा ाब लची हिककत कानां वर घालावी, णून...’’ ‘‘ठीक!’’ माधवराव णाले, ‘‘आ ां ला ा बात ा नानां ाकडून समज ा हो ा आिण पु ाला पोहोचताच आ ी कनाटका ा मोिहमेची तयारी करणार आहोत. इं ज आिण है दर यां ां त झालेला तह इतका दु ल णीय नाही खास...’’ काही वेळ कुणीच काही बोलले नाही. शेवटी धीर क न बापूंनी िवचारले, ‘‘ ीमंत! कु मखेडला आपली आिण िनजामअ ीची भेट झाली, असं ऐकलं...’’ ‘‘हो ना! परत येत असता आ ी पु ा िनजामअ ीची भेट घेतली.’’ ‘‘मग आप ाबरोबर कोण होतं?’’ ‘‘कोण कशाला हवं? िनजामअ ी आिण आमची भेट ठरली होती. भाषेची अडचण पडू नये, णून दु भाषे होते.’’ बापू काहीच बोलले नाहीत. माधवराव एका तेने बापूंची िति या अजमावीत होते. माधवरावां ा चेह यावर िम ील हा ाची छटा होती. ते णाले, ‘‘का, बापू? अचंबा वाटला?’’ ‘‘तसं नाही. पण एवढी जबाबदारीची भेट अिधक जोखमीनं ायला हवी होती. आ ा असेल, तर काय तह झाला, ते िवचा का?’’ ‘‘ज र! तह काही ठरला नाही. उलट, आ ीच िनजामां ना थोडा मुलूख दे ऊ केला... मै ीखातर...’’ ‘‘तह काही नाही?’’

‘‘नाही. मनमोकळे पणाने बोलणी झाली, एवढे च.’’ बापू हसले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का हसलात, बापू?’’ ‘‘काही नाही.’’ बापू णाले. ‘‘सां गा ना!’’ ‘‘ ीमंत! कुणालाही क ना न दे ता आपण आडवाट क न िनजामां ना का भेटलात? एकटे ?’’ माधवराव मो ाने हसले. णाले, ‘‘बापू! ते तु ां ला माहीत नाही? एव ा वषाचा तुमचा राजकारणाशी संबंध. तु ी ते ओळखले असेल.’’ बापू होते. ीमंत णाले, ‘‘बोला ना, बापू!’’ बापूंनी आवंढा िगळला आिण ते णाले, ‘‘ ीमंत! रा ाला नजीकचा धोका कुठून आहे , हे तु ी हे रलेत आिण ही चाल घेतलीत!’’ ‘‘मी नाही समजलो.’’ ‘‘ च सां गायचं झालं, तर धोका तीन बाजूंनी. एक िनजाम, दु सरे भोसले आिण...’’ ‘‘सां गा, बापू... आ ी ऐकायला उ ुक आहो.’’ ‘‘दादासाहे ब...’’ बापू बोलून गेले. माधवरावां ा चेह यावर त झळकले. ते णाले, ‘‘मग?’’ ‘‘मग काय? आप ाला हे ठाऊक झालं, की भोसले अथवा दादासाहे ब यायचे झाले, तर ते िनजामा ा मदतीनंच येणार. एकटे चालून ये ाची िहं मत एकाची नाही; आिण ते ओळखून आपण िनजमाशी मै ी क न मोकळे झालात.’’ ‘‘ ा! बापू, आप ा बु म ेब ल आ ां ला जे सदै व कौतुक वाटतं, ते ाचमुळं. तु ी जे ा आ ां स भेटायला आलात, ते ाच आ ी हे ओळखलं. तु ां ला हा झालेला तह आवडला ना?’’ ‘‘ ीमंत! आपली ुती करतो आहे , असे नाही; पण आजवर ा आप ा कारिकद त एवढा मु ी डाव खेळला गेला नाही, यावर आपण िव ास ठे वावा.’’ िवषय बदलत ीमंत णाले, ‘‘बापू, आ ी िफरायला जाणार आहो, ा वेळी बोलू. उ ा तु ी पु ाला परत जा. सव जहागीरदारां ना फौजफाटा गोळा करायला सां गा. आ ी येताच पटवधनां ना िनरोप पाठवू. आ ी पु ाला याय ा आत आ ां ला फौजेची पूण क ना िमळावी, अशी व था करा. फौजे ा खचाचा मी िवचार केला आहे . ाचा तपशील मी रा ी दे ईन.’’

* टो ाला हण आटोपून माधवराव पु ाला आले आिण शिनवारवाडा गजबजून उठला. है दर ा लढाईची तयारी जोरात सु झाली दररोज खिलते बाहे र जाऊ लागले. सरदार मंडळी शिनवारवाडयात फे या घालू लागली. मोिहमां चा आराखडा तयार केला जात होता. राघोबादादां ा बरोबर िशंदे, होळकर, नारो शंकर, िव ल िशवदे व गे ाने है दरवर ा मोिहमेचा सारा भरोसा पटवधन आिण घोरपडयां ावर होता. पटवधनां ना पुढे पाठवून, माधवरावां नी दसरा आटोपून, ारीची िस ता केली. ेक मोिहमेआधी जहागीरदारां कडून पेशवे फौजफाटा गोळा करीत, पण ा वेळी मोिहमे ा खचासाठी सै ाऐवजी ां नी खंडणीचे धोरण ठे वले. सव तयारी होताच थेऊर, िस टे क, मोरे र व करकुंभ व जेजुरी ा पंचया ा पु या क न, पु ाचा कारभार नाना फडिणसां वर सोपवून पेशवे दि णे ा ारीला िनघाले. पेश ां ा फौजा जात हो ा. सरदार शे-प ास कोसां ा प यातून खंड ा वसूल करीत जात होते. खु पेशवे िवजापूर न िनजामा ा ह ीने रायचूर, मुद्गलव न गेले. गोपाळराव पटवधन बेळगावव न िक ूरची खंडणी वसूल क न पुढे गेले. ा तडफेने माधवराव है दरवर चाल क न जात होते, ती तडफ पा न ां ाबरोबर असलेली पटवधन, सखारामबापू, कृ राव काळे , ह रपंत फडके, मोरोबा फडणीस यां सारखी मंडळी ाच तडफेने पुढे जात होती. पंचमहालात अंमल बसवून, माधवराव ीरं गप णकडे वळले. है दर माघार घेत होता. पण पेश ां ना पुढ ा संकटाची क ना होती. ां नी िनजामास बोलावले आिण िनजाम आप ा मुलासह व फौजेसह मोिहमेसाठी बाहे र पडला. िशरे काबीज क न ितथला सुभेदार- खु है दरचा मे णा मीरा रीझा याला माधवरावां नी आप ाकडे घेतला. ाला जहािगरी दे ऊन ते पुढे सरकले. चार मिह ां चा काळ उलटला होता. पावसाळा ये ा ा आधी है दरला नरम कर ाची माधवरावां ची इ ा होती. मदिगरी ा िक ावर िबदनूरची राणी व ितचा मुलगा कैदे त होते. ां ना सोडवून, कोलारपयत ा मुलखावर माधवरावां नी मराठी अंमल बसवला. आता फ ीरं गप ण व िबदनूर एवढीच थळे है दर ा कब ात रािहली होती. ाच वेळी पेश ां ा आ ेने िनजाम चालून येत असलेला है दरला कळले. ती बातमी ऐकून है दरचे धाबे दणाणले. ाने मरा ां कडे अ ाजीराम व करीमखान हे वकील पाठवले. पावसाळा तोंडावर येत होता. पेशवे िवचार करीत होते. एके िदवशी पटवधन आले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘गोपाळराव, काय णतो है दर?’’ ‘‘ ीमंत, आपण णाल ा अटींवर है दर कबूल होईल. जर आ ा झाली, तर ीरं गप ण आिण िबदनूर काबीज क न है दरचा नायनाट करणे कठीण नाही.’’ माधवराव हसून णाले, ‘‘है दर एवढा का दु बळा वाटला? तो आपला श ू असला, तरी ाचं शौय

आप ाला कबूल करणं भाग आहे . िजतका वाटतो, िततका िबदनूरचा पाडाव करणं सोपं नाही. पावसाळा आला आहे . आप ा छाव ा पावसा ात िटकावया ा नाहीत. नाराज सैिनकां कडु न िवजय ा होत नाही.’’ ‘‘तह करावा, असा का मनोदय आहे ?’’ उसासा सोडून माधवराव णाले, ‘‘हां ! गोपाळराव, आ ी आमचा मुलूख ता ात घेतलाच आहे व खंडणी घेऊ.’’ ‘‘पण एवढी गडबड कर ाचं कारण?’’ ‘‘कारण? पु ा न आलेले खिलते! काका उ रे ा ारी न आले आहे त. पु ळ घोटाळे िनमाण झाले आहे त. को ापूरकरां नी इं जां शी तह केला आहे . काकां चा भाव आपणास ठाऊकच आहे . बापूही स ागार ितथं आहे त. रा ा ा ीनं ितथं असणं आव क आहे ; आिण आमची कृतीही ठीक नाही.’’ ते खरे होते. अधूनमधून ताप डोके वर काढीत होता. धाप लाग ासारखे होत होते. थकवा वाटत होता. माधवरावां नी सव सरदारां ना जवळ बोलावले, आिण ां नी तहाची क ना सां िगतली. मुरारराव घोरपडे , पटवधन वगळले, तर सवानी ा क नेचे ागत केले. माधवराव णाले, ‘‘पािहलंत, गोपाळराव, तु ी, मी आिण घोरपडे एवढे च काही है दरला पराभूत क शकत नाही.’’ माधवरावां नी है दरचा तह ीकारला. है दरने मरा ां चा पूव चा सारा मुलूख दे ऊ केला. तेहतीस लाखां ची खंडणी मा केली. माधवरावां ा आ ेने सै घेऊन आले ा िनजामाला ही तहाची बातमी कळली. तो संतापला. ाने ु ौलाला माधवरावां ाकडे पाठिवले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘मीर मुसाखान, रा सभुवनाची आठवण तुमचे िनजामबहाद्ू दर िवसरलेले िदसतात. तह के ा करावा, हे आ ां ला कळतं. िनजामां ना झालेली दगदग आ ी जाणतो. ां ना आ ी है दरकडून खंडणी ायला लावू. ती िमळाली, की तु ी परत जा.’’ माधवरावां ा िनरोपाबाहे र जा ाची िनजामाची कुवत न ती. िमळे ल ती खंडणी ीका न िनजाम चुपचाप माघारी वळला आिण माधवराव परत पु ाला िफरले. पावसा ा सु वातीला ते पु ात दाखल झाले. पु ाला येताच माधवरावां नी कारभारात ल घातले. दादां ा बरोबर उ रे त गेलेले अनेक सरदार माधवरावां ची भेट घे ासाठी थां बले होते. राघोबां नी उ रे तून अपयश आिण कज आणले होते. राघोबा भेटीला आले, पण अपयशाचे सारे खापर ां नी माधवरावां ा माथी फोडले. ते णाले, ‘‘माधवा, आ ी, कुमक पाठवा, णून िलिहले असताही तू कुमक पाठिवली नाहीस! अपु या सै ावर िवजय कसा िमळणार? तू सै पाठिवले असतेस, तर पाहावयाची होती माझी करामत!’’

माधवराव ते ऐकून थ झाले. ते नुसते हसले. राघोबां नी िवचारले, ‘‘का हसतोस? खोटं वाटलं?’’ नकाराथ मान हलवीत माधवराव णाले, ‘‘नाही, काका! तु ी णता, ते खरं आहे . रा ाची स र ट े कुमक तु ां ला िदली. उरले ा फौजेिनशी आ ी है दरवर चालून गेलो. आपला मुलूख परत घेतला. तीस लाखां ची खंडणी घेतली आिण तु ी...’’ ‘‘का थां बलात? पंचवीस लाखां चं कज आ ी आणलं, हे च ना?’’ ‘‘काका!’’ ‘‘ब , माधवा! आता आ ां ला अिधक अ ल तुम ाकडून िशक ाची इ ा नाही. आमचे कजच तु ां ला मोठे वाटते ना? मग आमची वाटणी ा. आमचे कज आ ी िनभावतो.’’ ‘‘कसली वाटणी?’’ माधवरावां नी राघोबां ा डो ाला डोळा दे त िवचारले. ा नजरे ने राघोबाही कासावीस झाले. नजर चुकवीत ते णाले, ‘‘रा ाची!’’ ‘‘कुणाचं रा !’’ माधवराव कडाडले. णात ां चा चेहरा लालबुंद झाला. ते णाले, ‘‘काका, कुणाचं रा हे ? तुमचं? माझं? काका, छ पतींची दोन रा ं होऊन काय झालं, माहीत नाही का! ते धनी. ां नी रा ाचे तुकडे केले, तरी ते आहे . पण पेशवे हे रा ाचे धनी न े त. ते धान आहे त, हे िवसरता तु ी. हवं, तर पेशवेपद ा. मी ाला के ाच नाही टलं नाही; पण असले िवचार पु ा मनात आणू नका.’’ एवढे बोलेपयत माधवरावां ना ठसका लागला होता. जीव कासावीस झाला होता. राघोबा पुढे धावले. ां चा हात िझडकारीत ते राघोबां ा महालातून बाहे र पडले. राघोबा खडकीपाशी धावले. माधवराव ठसकत, झोकां ा खात खाल ा चौकातून आप ा महालाकडे जात होते. डावा हात ां नी छातीवर आवळू न धरला होता. चौकातून सेवक आ याने माधवरावां ाकडे पाहत होते माधवराव िदसेनासे होताच राघोबा वळले. समोर गुलाबराव उभा होता. ‘‘गुलाब, तू के ा आलास?’’ ‘‘जी! मघाच आलो.’’ गुलाबराव मुजरा क न णाला. ‘‘आिण...’’ ‘‘जयपूर ा ितघीही आ ा.’’ ‘‘कुठे आहे त?’’ ‘‘जी! सग ां ना आनंदव ीला ठे वून वद दे ासाठी पुढे आलो.’’ ‘‘शाबास! आ ी उ ा आनंदव ीला ये ासाठी िनघू.’’

* माधवरावां ना जाग आली. उजाडले होते. ां नी मान कलती केली. रमाबाई ां ाकडे पाहत उ ा हो ा. रमाबाईं ाकडे ल जाताच माधवरावां ा चेह यावर

हसू फाकले. िन ा ा सवयीनुसार शा छ पती आिण गणेशा ा ितमां ना नम ार क न ते उठले. रमाबाई गडबडीने पुढे झा ा व ां नी त उचलले. माधवराव णाले, ‘‘त कशाला? आज मला बरं वाटतं आहे .’’ खडकीबाहे रचा उजेड पा न ते णाले, ‘‘झोप चां गली लागली; पण उठायला वेळ झाला.’’ रमाबाई णा ा, ‘‘पण आज इथंच...’’ ‘‘सां िगतलं ना, आज आ ां ला बरं वाटतं, णून? आ ी ानगृहात जाऊ; पण तु ी आज लौकर तयार झाले ा िदसता!’’ ‘‘मामंजी लौकर गेले ना! आपण झोपला होता...’’ ‘‘कुठे गेले?’’ ‘‘आनंदव ीला.’’ ‘‘अ ं!’’ माधवरावां चा आळस कुठ ा कुठे गेला. ते णाले, ‘‘हे पाहा, तु ी ीपतीला सां गा, की बापूंना स र बोलावून आण णून. आ ी ान आटोपून एव ात येतो.’’ माधवराव ानसं ा आटोपून जे ा आले, ते ा रमाबाई तेथे दू ध व औषध घेऊन उ ा हो ा. माधवराव णाले, ‘‘तु ी जर आम ा आयु ात आला नसता, तर दररोज हे घेणं कठीण होतं.’’ ‘‘का?’’ ‘‘का? वया ा एकिवसा ा वष सकाळ-सं ाकाळ औषधं घेणं कुणाला आवडे ल!’’ ‘‘पण ते का कोणी हौसेनं घेतं?’’ ‘‘रमा, हौस या श ाचा अथ के ा तरी आ ां ला कळे ल, की नाही, ाची शंका आहे ...’’ असे णत माधवरावां नी दू ध व औषध घेतले. रमाबाईं ाकडे ते पाहत होते. रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘काय पाहता?’’ ‘‘तु ां ला पाहतो. तु ां ला पािहलं, की केवढं समाधान वाटतं. सारी काळजी णात दू र होते. वाटतं, तुम ापासून कुठं हालूच नये.’’ माधवरावां ा पां ढ या शु अंगर ा ा बंदाशी बोटां नी चाळा करीत रमाबाई णा ा, ‘‘मग दू र जायला सां िगतलं कुणी?’’ ‘‘खरं च!’’ णत माधवरावां नी आप ा हाताचा िवळखा रमाबाईंना घातला. णभर रमाबाईंचे म क माधवरावां ा खां ावर िवसावले. दु स याच णी िमठीतून दू र होत ा णा ा, ‘‘हे काय! कोणी येईल ना!’’ ‘‘कोण येतंय्?’’ ाच वेळी ीपती आत आला व अदबीने णाला,

‘‘सरकार, नाना, बापू ही मंडळी खाली सदरे त आली आहे त. आ ा असेल, तर...’’ ‘‘नको! आ ी एव ात येतो.’’ माधवराव णाले. ीपती िनघून गेला. रमाबाईं ा चेह यावर हसू होते. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘का? का हसलात?’’ ‘‘जाणार न ता ना?’’ माधवराव एकदम गंभीर झाले. ां ा नजरे तला खेळकर भाव कुठ ा कुठे गेला. ते णाले, ‘‘आ ी सां िगतलं होतं ना, की आ ां ला हौस हा श च माहीत नाही. जाऊ दे , आ ी खाली जाऊन येतो.’’ ‘‘थां बावं.’’ रमाबाई णा ा. ‘‘का?’’ णत माधवरावां ची ी रमाबाईं ाकडे गेली. रमाबाईंचे हात तोंडावर होते. डो ां त आ य होते. ‘‘काय झालं?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘थोडं थां बावं, मी एव ात दु सरा अंगरखा घेऊन येते.’’ ‘‘ ा अंगर ाला काय झालं?’’ रमाबाई जवळ आ ा. माधवरावां ा खां ावर कुंकवाचा डाग पडला होता. तो झटकत ा णा ा, ‘‘कुंकू लागलं.’’ माधवरावां नी हसत ा डागाकडे पािहलं; आिण ते णाले, ‘‘एवढं च ना? मग ासाठी अंगरखा बदलायला कशाला हवा?’’ ‘‘थां बा ना!’’ रमाबाई काकुळती येऊन णा ा, ‘‘खाली नाना, बापू इतर लोक असतील, काय णतील ते?’ ‘‘काही णणार नाहीत.’’ माधवराव णाले. रमाबाई िटचकीने तो डाग झाड ाचा य करीत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘रा दे , रमा. ा डागाची लाज वाटावी, असे डाग पडले असताही आ ी ते झटकू शकलो नाही. ा डागाचा आनंद वाटावा, असा एक तरी डाग आम ा अंगावर रा दे . अ ािप थोर ा दे वघरी जाऊन यायचं आहे . येतो आ ी.’’

* सदरे त माधवरावां ची वाट पाहत नाना आिण बापू उभे होते. बापूंनी िवचारले, ‘‘नाना, आज सकाळीच बोलावणं आलं!’’ ‘‘काही क ना नाही. मी आलो, तोच तु ां ला बोलाव ाचा िनरोप आला.’’ ‘‘सकाळी दादासाहे ब गेले, णे!’’ ‘‘हो! तेही अक ातच घडलं.’’

‘‘ब धा तेच काहीतरी असावं.’’ ‘‘ ीमंत येताहे त.’’ नाना पगडी सावरीत णाले. दोघे अदबीने उभे होते. माधवराव आले. बैठकीवर बसत ते णाले, ‘‘बापू, काका गेले, ते समजलं?’’ ‘‘होय! आ ा हे च नानां नी सां िगतलं.’’ ‘‘आप ाला हे ठाऊक न तं?’’ ‘‘नाही, ीमंत! दादासाहे ब उ रे तून आ ापासून मा ावर नाराजच आहे त. वाट ास नानां ना िवचारा.’’ ‘‘ ाची गरज नाही. तुम ा सां ग ावर आमचा िव ास आहे . बापू, काकां ना रा ाची वाटणी हवी.’’ नाना, बापू काही बोलले नाहीत. माधवराव णाले, ‘‘बापू, तु ी आनंदव ीला जावं आिण काकां ची समजूत काढावी, अशी इ ा आहे . तेव ासाठीच तु ां ला आ ी बोलावून घेतलं.’’ ‘‘ ीमंत! मी लाचार आहे , पण ही जोखीम मा ावर टाकू नये.’’ ‘‘कारण?’’ माधवरावां ा कपाळी आठया पड ा. ‘‘ ीमंत! आपण मला दादासाहे बां ा िव ासातले समजता. मी आप ा- कडे आ ापासून दादासाहे बां चा पूव इतका िव ास नाही. जे ा दादासाहे ब उ रे तून आले, ते ा भेटीत मी पु ळ सां गून पािहलं. आप ाला ां चा भाव ठाऊक आहे . ही नाजूक बाब आहे . ा वयात नसतं खापर म की ायला ीमंतां नी लावू नये.’’ ‘‘ठीक आहे . पण बापू, काकां चा गैरसमज फोफाव ाआधीच कुणी तरी ां ची समजूत काढायला हवी. काकां चं अक ात जाणं ठीक नाही.’’ ‘‘ ीमंत! मला वाटतं, गोिवंद िशवरामां ना आपण आ ा करावी. ते हे क शकतील. दादासाहे बां चा ां ावर िव ास आहे .’’ ‘‘मग, बापू, ां ना आ ी बोलाव ाचं कळवा.’’ बापू िनघून गेले. नाना फडणीस णाले, ‘‘ ीमंत, बाहे र खंडेराव दरे कर आलेत. आपली भेट हवी.’’ ‘‘आज सकाळीच का बरं ते आले?’’ ‘‘रकमेब ल आलेत ते. अिधक मुदत ायला ते राजी नाहीत.’’ ‘‘अ ं? पाठवा ां ना. तु ीही या.’’ खंडेरावां ना सदर चढताना पाहताच माधवराव णाले, ‘‘खंडेराव, आज सकाळीच बरे आलात?’’ मुजरा करीत खंडेराव णाले, ‘‘ ीमंतां ची िनरातीने गाठ पडत नाही, ते ा...’’ ‘‘बरं केलंत! काय काम काढलं होतंत?’’ खंडेराव णाले, ‘‘रकमेब ल आलो होतो. पु ळ िदवस झाले. र मही मोठी. फार अडचणीत

आहे स ा.’’ ‘‘खंडेराव, तु ी पाहताच आहात! ा मोिहमां मुळं एवढी ती उसंत नाही. जरा उसंत िमळाली, की आ ी ाजासिहत र म परत क .’’ माधवरावां ा नरमाईचा भलताच अथ खंडेरावां नी घेतला. ते णाले, ‘‘ ीमंत, आपण गादीवर बसलात, ते ाची ही गो आहे . आता जा थां बणं मला श नाही.’’ माधवराव ा वा ाने चिकत झाले. नाना खाली पाहत उभे होते. संताप आवरत माधवराव णाले, ‘‘ठीक आहे , खंडेराव, आपली र म आ ी श तो लौकर दे ऊ; पण स ा श नाही. चार मिह ां त.’’ ‘‘नाही, ीमंत, वायदे फार झाले. आपण पेशवे. आप ाला आ ी बोलू नये, पण जे पेश ां ना श नाही, ते आ ां ला श कसं ावं?’’ ‘‘मतलब?’’ ‘‘माझी र म ा. मी जातो.’’ खंडेराव णाला. ाने मान वर केली. माधवरावां ा संत मु े कडे ल जाताच ा ा घशाला कोरड पडली. ‘‘काल तु ी काकां ा भेटी व आला होता ना?’’ खंडेराव चपापले. ते साव न णाले, ‘‘हो, जसा आप ाकडे आलो, तसाच ां ा भेटीला आ ी आलो होतो; पण ाचा आिण कजाचा काय संबंध?’’ माधवराव णाले, ‘‘काही नाही. नाना, हा आम ा इ तीचा सवाल आहे . आज ा आज खंडेरावां ची र म चुकती करा सव.’’ ‘‘ ाजासिहत?’’ खंडेरावां नी आशाळभूतपणे िवचारले. ‘‘हो! ाजासिहत. आ ी मनात आणलं, तर चार-पाच लाखां ची बाब ती काय!’’ ‘‘तेच णतो मी.’’ खंडेराव णाला. ‘‘नाना, आज ा आज खंडेरावां ची थावर, जंगम, सरल री ज क न सरकारी भरणा करा आिण ातून खंडेरावां चं जे दे णं असेल, ते भागवून टाका!’’ खंडेराव उ ा जागी कापू लागला. माधवरावां चे पाय धरीत तो णाला, ‘‘ ीमंत!’’ माधवराव णाले, ‘‘खंडेराव, उठा. आ ी थ ा केली.’’ खंडेराव उठला. अजून िव ास बसत न ता. माधवराव बोलत होते; ‘‘खंडेराव, आम ा अडचणी ा वेळी तु ी कज िदलंत, हे आ ी अमा करीत नाही. हाती पैसे ठे वून कज राख ाची बु ी आमची नाही. कजाची का आ ां ला हौस आहे ? आ ी छ पतींचे पेशवे. रा र णासाठीच आ ी कजबाजारी होतो. त: ा

चैनीसाठी न े . रा ाचा वसूल पाच कोटीं ा आत-बाहे रचा. ातला आ ी वैय क खच करतो, तो फार तर पाच लाख. बाकी सव रा ासाठी जातो. नाही तर पु ाची झालेली लूट भ न काढ ासाठी आ ी आमचा जामदारखाना रकामा केला नसता. तुम ा हे ल ात येत नाही, की आ ी आहो, तर रा थर आहे ; णून तुमची वतने, सावकारी आहे . रा ात बेबंदशाही असती, तर तु ी कुठे रािहला असता? आततायीपणे तु ी ह धरलात, तर ाच मागानं कजाचा गुंता नाइलाजानं सोडव ाखेरीज आ ी काय क शकतो?’’ ‘‘ ीमंत, चूक झाली, मा असावी.’’ खंडेराव सुटकेचा िन: ास सोडीत णाला. ‘‘तु ी कज िदलंत, ही का चूक? पण ल ात ठे वा. आ ी कजबाजारी होऊन म इ ीत नाही. एक िदवस आ ी होऊन तुम ा कजाची ाजासिहत फेड क . तो िदवस लौकरच येईल. ावर अिव ास ध नका. पण कज िदलं, णून पायरीही िवस नका. येतो आ ी.’’ णत माधवराव उठले.

* आनंदव ीला जाताच राघोबादादां नी सरदार गोळा कर ास सु वात केली. माधवरावां नी पटवधनां ना फौज घेऊन तातडीने बोलावले. आनंदव ी आिण शिनवारवाडा ा दो ी िठकाणी सं ामाची तयारी सु झाली... झाला, तर सलोखा, नाही तर लढाई- ा दो ी तयारींनी माधवराव सै ािनशी बाहे र पडले. रा रीला गोिवंद िशवराम व िचंतो अनंत, दादा- साहे बां कडून भेटीचे आमं ण घेऊन आले. माधवरावां नी ते ीकारले. उभयतां ा भेटी गोदावरीकाठी असले ा कुरडगावला झा ा आिण माधवराव दादासाहे बां ासह आनंदव ीला आले. दो ी बाजूंकडील मु ी गोळा झाले होते. आनंदव ीला राघोबां ा महालात दोन हरा ा वेळी सारे गोळा झाले होते. दादासाहे बां ा बाजूचे िव ल िशवदे व, नारो शंकर, ही मंडळी होती, तर ाच महालात बापू, गोपाळराव वगैरे माधवरावां ाकडील मंडळी होती. आनंदव ीलगत दादासाहे बां ची पाच-सात हजारां ची फौज खडी हाती. ितथेच माधवरावां ची बारा-पंधरा हजारां ची छावणी पसरली होती. आनंदव ीला काय होते, इकडे सवाचे ल लागले होते. बैठकीत राघोबादादा हजर झाले. सारे थानाप होताच राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा, मग तुमचा िवचार काय ठरला?’’ ‘‘काका, तुमची आ ा आ ी के ाच अमा केली न ती. घरची गो िवकोपाला जावी, असे वाटत नाही.’’ ‘‘आ ी कुठे िवकोपाला ा, णतो? आ ी कजबाजारी झालो, णून ही पाळी आली.’’ ‘‘आपण खच िकती करावा, हे आ ी कोण सां गणार?’’ माधवराव णाले. ‘‘ऐकलंत, बापू! सां गायला गेलं, की हे असं होतं. ापे ा रा ाची वाटणी िदली,

तर कोण त ार करील?’’ ‘‘काका, मी एकदा आप ाला सां िगतलं आहे . पेशवे ा ना ानं मी सां गू इ तो, की रा ाची वाटणी होणं अश आहे ; कारण ते आमचं नाही. अजून पु या दौलतीचा कारभार करणार असाल, तर ज र करा, िकंवा िदलेली जहागीर घेऊन थ बसा. दोहोंपैकी एक प रलंच पािहजे. नेहमी हल ां ा नादी लागून रा ाची वाटणी मागता, बखेडे करता, सरदारां ची घालमेली करता. हे इत:पर चालणार नाही. ा ाचा कायमचा सो मो लाव ासाठी मी आलो आहे . सामोपचारानं सोडवणार असाल, तर ठीक...’’ ‘‘नाही तर काय?’’ राघोबां नी िवचारले. ‘‘नाइलाजानं हा रणां गणावर नेऊन सोडवूनच मला परत जावं लागेल. रा ा ा िबकट संगी घरचे हे वेदावे खेळत बसायला मला वेळ नाही. आप ाला स ा दे णा यां नीही मागचा-पुढचा िवचार क न स ा ावा, हे ठीक.’’ सा यां ना थरकाप सुटला होता. राघोबां ना काय बोलावे, हे सुचत न ते. कसेबसे ते णाले, ‘‘माधवा, असा एकेरीवर येऊ नको. ा कजा ा िचंतेनं मी पोखरला गेलो आहे . तेवढी हमी घे, की काही त ार करणार नाही.’’ डो ाला पाणी आणून राघोबादादा णाले, ‘‘बघ, माधवा, एवढं कज फेड. मी उरलेलं आयु जपतप, ानसं ा कर ात खच करीन. मला रा ाचा वीट आला आहे ...’’ —आिण शेवटी माधवरावां नी पंचवीस ल ां चा िनवाळा घेतला. तैनात मंजूर केली. राघोबां चे िक े काढू न घेतले. ‘राजकारणात पडणार नाही.’ अशी राघोबां ची कबुली घेऊन माधवराव पु ास आले.

* ितसरा हर संपत आला असताना माधवराव आप ा चौक-महालातून बाहे र पडले. महालासमोरील िहरकणी चौकात जाताच ां चे ल हजारी कारं जाकडे गेले. नेहमी तेथे उडणा या पा ाचा प रिचत आवाज येत न ता. हजारी कारं जा णजे शिनवारवा ाची शान, असा लौिकक असलेला तो कारं जा आज अगदी उघडा पडला होता. णभर शेवाळले ा कमलदलाकडे माधवरावां नी नजर टाकली आिण ते थोरला िदवाणखाना मागे टाकून चाफेखणाकडे वळले. ती गादीची जागा येताच माधवरावां नी हात जोडले आिण ते सरळ फडा ा चौकातून सदरे त आले. सदरे त नाना, ढे रे ही मंडळी ग ा मारीत बसली होती. माधवराव येताना िदसताच ां नी तबके सरकवली आिण पागोटी सावरीत ते उभे रािहले. माधवरावां नी म भागी ा खाशा बैठकीवर जागा घेतली. नाना, मोरोबा बसले. ीमंत णाले, ‘‘इ ारामपंत, के ा आलात?’’ ‘‘बराच वेळ झाला.’’ ‘‘मग आत का नाही आला? घर ा मंडळीं ाकरता ही सदर नाही.’’

ाच वेळी बापू, ‘नाना, सापडले’ णत सदरे समोर आले. िन ा माणे ां ची मान खाली झुकली होती. सदरे त माधवराव येऊन बसले आहे त, हे ां ा ानी न ते. बापू सदरे त चढत असता माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय सापडलं, बापू?’’ बापू चपापले. मोरोबा, ढे र ा मुखां वर हसू उमटले होते. बापू त:ला सावरत णाले, ‘‘काही नाही, ीमंत! थोर ा रायां ा कारिकद त साहे ब के ा आला होता, ाब ल नाना व मा ा दु मत होतं. ते ा फडात जाऊन आलो व खा ी केली.’’ ‘‘नाना!’’ माधवराव िवषय बदलत णाले, ‘‘आज आम ा महाला- समोरचं कारं जं बंद आहे ...’’ ‘‘नळसफाईचं काम सु आहे . सं ाकाळपयत कारं जं सु होत आहे ...’’ ‘‘ठीक!’’ बापू णाले, ‘‘ ीमंत! उदईक इं जां चे वकील आप ा दशनाथ पु ात हजर होत आहे त.’’ ‘‘अ ं!’’ ‘‘िनजाम, है दर यां चे वकील आले. आता िद ीचे आले, की संपलं. मरा ां ची स ा सवानी मा केली, असंच णावं लागेल.’’ माधवराव काही बोलले नाहीत. बापू णाले, ‘‘इं जां चा वकील येतो, ही का सामा गो आहे ? जगावर रा करणारी ही माणसं. ां चा ेह ज र संपादन केला पािहजे.’’ ‘‘तर काय!’’ िव ूभट आत येत णाले, ‘‘सा ात मा तीचे अवतार ते! सायबाला शेपूट दे खील असतं, णे.’’ ‘‘िव ू!’’ माधवराव णाले, ‘‘हा सदर सोपा आहे . कीतनमंडप न े . का आला होता तु ी?’’ िव ूला उ ा जागी घाम फुटला. तो णाला, ‘‘ ीमंत, माफी असावी. वा ात अिभषेकाची उ ा समा ी आहे , हे कानी...’’ ‘‘समजलं! जा तु ी.’’ ीमंत काय णाले, हे समाजाय ा आत िव ू सदरसोपा ओलां डून िदसेनासा झाला होता. झा ा काराने आलेला संताप आवरत माधवराव णाले, ‘‘नाना, बापू, मोरोबा, तु ा ितघां वर इं ज विकलाचा भार आहे . वकील येताच नीट व था लाव ाची काळजी ा; काही कमरतरता भासू दे ऊ नका.’’ दु स या िदवशी सायंकाळी बापू आले. ां नी मॉ नसाहे ब येऊन दाखल झा ाचे सां िगतले. ‘‘काय णतात साहे ब?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘ ीमंत, ते आपली भेट घे ास फार आतुर झाले आहे त. मोठा मोकळे पणाने बोलणारा आिण उम ा भावाचा तो गृह थ आहे . उ ा ां ची भेट घेतील ना ीमंत?’’

नकाराथ मान हालवत माधवराव णाले, ‘‘नाही, बापू, एव ात साहे बाची भेट घेऊन चालणार नाही. ां ना आम ा कृतीची सबब सां गा. िदलिगरी कळवा. चार-आठ िदवस रा दे त. िजथं ां चा मु ाम आहे , ितथं आपली िव ासाची एक-दोन माणसं रा दे त. आम ा दरबारी ये ाचा ां चा उ े श, ां ची मतं ही सारी आ ां ला ा आधी कळायला हवीत.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ दोन िदवस उलटले. नाना बातमी घेऊन आले : नाशकाला दादासाहे बां ाकडे ही असाच वकील इं जां नी पाठिवला होता. ाचे नाव होते ोन. ‘‘आ ां ला ती क ना होतीच.’’ माधवराव नानां ना णाले, ‘‘नाना, अ ंत द तेने राहा. सगळीकड ा हालचाली आ ां ला समजायला ह ात. याचबरोबर जे ा साहे ब आम ा भेटीला येतील, ते ा दरबाराचा थाट द तेनं ठे वा. साहे बा ा नजरे त आमची स ा भरे ल, असं वातावरण हवं. मीही जातीनं ा वेळी ल ठे वीन.’’ सखारामबापू, नाना व माधवरावां नी आ य िदले ा िबदनूर ा राजास मॉ न भेटत होता. मॉ न ा सव भेटीगाठीचा वृ ां त माधवरावां ना समजत होता. माधवरावां नीही नाना, मोरोबा, बापूं ा बरोबर स ामसलत कर ास सु वात केली होती. भेटीचा िदवस ठरला. गणपतीमहालात दरबाराची तयारी केली होती. साहे ब िद ी दरवा ाने वा ात वेश करणार होते. पिह ा ती ा सरदारां नाही आज िद ी दरवा ातून वेश कर ाची मुभा िदली होती. ितस या हराला िद ी दरवा ासमोर एकेक पालखी येऊन थां बत होती. दरवा ावर रामशा ी, मोरोबा जातीने ागतास हजर होते. िद ी दरवा ा ा दो ी बाजूंना तटाकडे ने उभे असलेले ारपथक, िपव ा पट ां तले पुरंदर ार, पगडीबंद गारदी यां चा बंदोब पा न, आज ा दरबाराचे मह पालखीतून उतरणा या ेक सरदारा ा मनावर ठसत होते. दब ा मनाने ते वा ात वेश करीत होते. मॉ न येताना िदसू लागला. ाचे ागत कर ास शा ी, बापू दोन पाय या उतरले. मॉ न उम ा घो ावर ार होऊन येत होता. ा ा मागे तैनातीला िदलेले खासे पथक चालले होते. मॉ न ा डो ावर पां ढरी हॅ ट होती. अंगात गळाबंद कोट, पायात अ ं द पँट व काळे बूट असा ाचा वेष होता. मॉ न दरवा ापाशी उतरला. रामशा ी व बापूंनी ाचे ागत केले आिण मॉ न दरवा ा ा पाय या चढू लागला. ाची नजर सव िफरत होती. ाची ती ण नजर ेक बारीकसारीक गो िटपून घेत होती. दरवा ातून मॉ नने वेश केला. ाने आपली हॅ ट हातात घेतली होती. आत ा चौकात केशरी सडा िशंपला होता. सव जपताका फडफडत हो ा. मॉ नचे ल चौकात ा गोल बु जावर फडफडणा या जरीपट ावर गेले.

गणेशमहालाकडे जात असता तो शिनवारवाडयाचे भ प डो ां त साठवून ठे व ाचा य करीत होता. िचमणबागेतील कारं जी उडत होती. थोर ा बाजीरावां चा िदवाणखाना ओलां डून बापू आिण रामशा ी मॉ नला घेऊन गणेशमहाला ा चौकात आले. माधवराव ग ीवर उभे रा न आत येणा या मॉ नकडे पाहत होते. ेक पावलाला थबकणारा मॉ न, ाची िभरिभरती नजर पा न माधवरावां ा चेह यावर त उमटले होते. मॉ न गणेशमहाला ा चौकात पोहोचलेला पा न ते वळले आिण आप ा महाली आले. माधवरावां नी प रधान केलेला पां ढरा जामा, कमरे ला गुंडाळलेला गुलाबी दु शेला पा न रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘हे काय? हे कपडे क न का दरबारी जाणार?’’ ‘‘हो! ात काय झालं? मॉ नला आज आम ा कपडयां कडे ल ायलाही वेळ िमळणार नाही. गणेशमहालाचं वैभव पा नच तो थ होईल.’’ ‘‘अगदी खरं ! गणेश दरवा ातून मंडळींची रीघ लागली आहे . सरदार यां ा मे ां ना ठे वायलाही जागा उरलेली नाही.’’ ‘‘पण, तुमची खरी करामत िदसणार आहे ती- आ ी साहे बाला मेजवानीला बोलावू, ते ा.’’ रमाबाई िवचारात पड ा. ा णा ा, ‘‘ते बाई, कसं जमायचं...? साहे ब तर काटे चम ां नी खातो, णे.’’ माधवराव हसले. ते णाले, ‘‘तो आप ाकडे जेवायला येतो, तो आप ाच प तीनं जेवेल. आ ी ां ा मुलुखात गेलो, तर ते थोडे च आप ाला आप ा प तीनं वाढणार आहे त?’’ बापू आत आले. ते णाले, ‘‘ ीमंत! साहे ब दरबारी हजर झाले आहे त.’’ ‘‘काय णतात साहे ब?’’ ‘‘साहे ब आपलं वैभव पा न थ झाले आहे त. दरबार भरला आहे .’’ ‘‘वेळ झाली, की आ ी दरबारी येऊ.’’ ‘‘जशी आ ा!’’ णून बापू उठले. बापूंनी सां िगतले, ात काही खोटे न ते. गणपतीमहाला ा सजावटीत काही उणीव िश क ठे वली न ती. महाला ा िशसवी न ीदार कमानी तकाकत हो ा, िव ीण िदवाणखा ात श लोड-त ां ची बैठक घातली होती. ेक बैठकीला इराणी गािलचे अंथरले होते. कनोजी धुपाचा वास सव दरवळत होता. गणेशमहाला ा वेश ारातून आत येताच एकदम नजरे त येत होती, ती मसनदीमागची गणेशाची भ मूत ा मूत वर ा मेघडं बरीचे न ीकाम अ ंत सुबक होते. ावर बसिवलेले खडे काश परावितत करीत होते. ीमंतां ची मसनद ब मोल मखमलीने आ ािदली होती. ावर िहर ा मखमलीवर जरीकाम केलेले लोड ठे वलेले होते. ां ना व िग ाना मो ां ा झालरी लाव ा हो ा. ा ासमोर

पेश ां चे मानिच -िश ा व क ार-सुवणा ा तबकात ठे वले होते. मसनदीनजीकच उज ा हाताला भारी बैठक अंथरली होती. ा बैठकीवर मॉ न थानाप होऊन दरबार िनरखीत होता. मसनदी ा डा ा हाता ा कमानीवर िचकाचे पडदे सोडले होते. दो ी बाजूं ा िभंतींवर भ तैलिच े काढली होती. पिह ा िच ात थोरले पेशवे िसंहासन थ शा छ पतींकडून पेशवाईची व े ीकारीत असलेला संग होता. ाखेरीज इतर िच ां त अटकेपार िवजय, बाजीरावां चा दरबार यां सारखे संग िचि त केले होते. मॉ न खु पेश ां ना पाह ास अधीर झाला होता. ाने बापूंना िवचारले, ‘‘पेशवे येणार के ा?’’ ‘‘ठर ा माणे ठीक चारला दरबार सु होईल.’’ मॉ नने पािहले, ा ा घ ाळात पाच िमिनटां चा अवधी होता. ाने िवचारले, ‘‘पेशवे एवढे व शीर आहे त?’’ ‘‘ते आपण पाहालच.’’ अचानक िशंगां चा आवाज उठला, कुजबुजणारा आवाज एकदम झाला. नगा याचा आवाज दु डदु डू लागला, ललका यां चा आवाज उठला : “ब आदब बा-मुलािहजा होिश ऽयार ऽऽ’’ पेश ां ना मुजरा कर ासाठी सारा दरबार खडा झाला, आिण भालदारचोपदारां ा मागून ीमंत पंत धान माधवराव दरबारात वेश करते झाले. रामशा ां नी ां ा दो ी हातां वर फुलां चा हार गुरफटला आिण शा ा समवेत माधवराव पायघ ां व न मसनदीकडे जाऊ लागले. मॉ न ताठ उभा होता. एकटक नजरे ने तो येणा या पेश ां कडे पाहत होता. माधवरावां ा पगडीवर अ ंत तेज ी िह यां नी जडिवलेला िशरपेच व तुरा तळपत होता. अंगात पां ढरा जामा, ग ात टपोरे दार मो ां चा कंठा, दु शे ात खोवले ा तलवारी ा मुठीवर डावा हात ठे वून, मो ा बाबात धीमी पावले टाकीत माधवराव मसनदीकडे येत होते; दु तफा झडणा या मुज यां चा िकंिचत मान झुकवून ीकार करीत होते. माधवरावां नी मसनदीवर बैठक घेतली. नजरे ा इशा याबरोबर सारे थानाप झाले. नृ झा ावर दरबाराला सु वात झाली. बापूंनी मॉ नची ओळख क न िदली. दो ी बाजूंचे दु भाषे पुढे आले. मॉ नने आणले ा भेटी माधवरावां ना नजर क न तो आप ा जागी बसला. माधवरावां नीही ाची आ थेने चौकशी केली. दरबारी हजर असले ा है दर ा विकलां चीही माधवरावां नी अशीच भेट घेतली. काही वेळ माधवरावां नी दु भा ामाफत मॉ नबरोबर वरकड बातचीत केली आिण नंतर दरबारा ा कामाला सु वात झाली. दरबार संप ाआधी मॉ नला भेटीचे आमं ण िदले. अ र-गुलाब झाला आिण मॉ नची पिहली भेट संपली.

दरबारानंतर चार िदवसां नी सं ाकाळी मॉ न पु ा शिनवारवा ात ीमंतां ा आमं णानुसार गेला. थोर ा रावां ा िदवाणखा ात भेट ठरली होती. िदवाणखा ातील सारी झुंबरे , हं ा कािशत झा ा हो ा. िचरागदाने पेटली होती. रावां चा िदवाणखाना गणेशमहालाइतका मोठा नसला, तरी तो सुबक होता. ाची जपणूक चां ग ा त हे ने केली होती. जरतारी बैठकीने बैठक सजिवली होती. बैठकीवर मुरादाबादी िपकदा ा, गोिवंदिव ां नी सजलेली पानां ची तबके बैठकीला रं गत आण ास सजली होती. िचमणबागेतच माधवरावां नी मॉ नचे ागत केले, आिण ा ासह ते थोर ा िदवाणखा ात आले. ाच वा ूत थोर ा बाजीरावां चे वा असे. ा ऐितहािसक वा ूवर माधवराव-मॉ न भेटत होते. भेटी ा वेळी अगदी मोजके लोक हजर होते. ात बापू, नाना, गोिवंद िशवराम, मोरोबा फडणीस आिण माधवरावां चा हकीम महमद अलीखान, दो ी बाजूंचे दु भाषे एवढी मंडळी होती. सु वात मॉ नने केली. ाने िवचारले, ‘‘पंत धान आपली त ेत बरी नाही, णून ऐकतो. आता त ेत कशी आहे ?’’ ‘‘ठीक आहे .’’ माधवराव णाले. महमदअलींकडे बोट दाखवून माधवराव णाले, ‘‘स ा आ ी ां चे औषधोपचार चालू केलेत.’’ ‘‘पण आपण एकदा आम ा डॉ रां चं औषध घेऊन पाहा ना!’’ ‘‘ ा औषधानं बरं नाही वाटलं, तर ज र घेऊ.’’ मॉ न माधवरावां ना एव ा जवळू न थमच पाहत होता. माधवरावां ची त ेत बरी न ती, तरी ां ा त ण, दे ख ा चेह यावर तजेला िदसत होता. डो ां तले तेज अजूनही जरब बसवीत होते. ‘‘आप ा सरकारचं काय णणं आहे ?’’ मॉ नने काही णां चा अवधी घेतला व तो णाला, ‘‘कंपनी सरकारची इ ा कळिव ासाठीच मी आलो आहे . तुमचा आिण आमचा नेहमी सलोखा राहावा, हीच सरकारची इ ा आहे .’’ ‘‘आप ा कंपनी सरकारला आमचीही तीच इ ा अस ाचं कळवा.’’ माधवराव तबकातले चा ाचे फूल ं गत णाले. दु भा ाने ते वा सां गताच मॉ न ा चेह यावर समाधान िदसले. तो णाला, ‘‘आ ां ला आप ाकडून काही सवलती पािहजेत.’’ ‘‘कस ा? सां गा ना!’’ ‘‘मालवण आिण रायरीव न आमची गलबतं जायला परवानगी पािहजे.’’ ‘‘कारण?’’ माधवरावां चे डोळे चमकले. कपाळी सू आठी पडली. ‘‘है दरचा पराभव कर ासाठी दा गोळा ायला आ ां ला तो माग सोयीचा वाटणार आहे .’’ ‘‘है दरशी यु ? आिण तुमचं?’’ माधवरावां नी आ याने िवचारले. ‘‘हो! ते आता िनि त झालं आहे .’’ मॉ न आशेने णाला, ‘‘ ीमंत, जर तु ी आम ाशी तह कराल, तर आ ी तुम ा सव श ूंबरोबर लढू .’’

‘‘अ ं!’’ माधवराव णाले. ‘‘आ ां ला दो ीइतकं दु सरं जा काही नाही. ती कायम राख ासाठी आ ां ला अ ंत िनकट असलेली वसई व सा ी तु ी ा. आ ी सौ , िबदनूर िजंकून दे ऊ.’’ माधवराव कौतुकाने मॉ नकडे पाहत होते. ते हसून णाले, ‘‘साहे ब! आमचे श ू कोण? िनजाम? उ रे चा बादशहा? दि णेतला है दर? साहे ब, ां पैकी कोणीही िवजयी झाले, तरी ते आमचेच आहे त. भारतीय आहे त. ां चा पराभव कर ासाठी तुम ासार ा परकीयां ची मदत कशी घेणार? पाहा! ापारासाठी तु ी आलात आिण एव ातच ताजवा फेकून तलवार हाती घेतलीत!’’ मॉ नने बंद ग ा ा कोटाचे बटन सोडले. तो णाला, ‘‘ ीमंत! आमचा हे तू चां गला आहे . दो ी वाढावी, हीच इ ा ध न आ ी तुम ा दरबारी आलो.’’ ‘‘खरं ?’’ माधवरावां चा आवाज करडा बनला. ते णाले, ‘‘मग तुमचा ोनसाहे ब नाशकात काकां ाबरोबर कस ा ग ा करतो आहे ? दो ी ा? िनजामाशी तह कसला केलात? दो ीचा? आम ा आ याला आले ा िबदनूर ा राजां ना का भेटलात? आ ां ला का ते कळलं नाही, असं समजता? साहे ब, ही तुमची दो ी एक ना एक िदवस आम ा दे शाला भारी िकंमत ायला लावणारी आहे .’’ बस ा जागी मॉ नला घाम फुटला. सा ी, वसई दू रच रािहली; पण पिह ाच मुलाखतीत वातावरण िबघड ाचे पा न तो घाब न गेला. तो णाला, ‘‘पंत धान! आपला गैरसमज होतो आहे . वसई हवी, ती ापारा ा ीनं!’’ ‘‘सलोखा एक बाजूनं होत नाही, साहे ब! वसई ज र दे ऊ, जर तु ी आम ा माग ा मा के ा, तर!’’ ‘‘ज र! ज र! का नाही?’’ आनंदाने मॉ न णाला. कोणतीही िकंमत दे ऊन सा ी, वसई िमळिव ाब ल कंपनी सरकारने ाला सां िगतले होते. ‘‘साहे ब, सा ी, वसई आ ी तु ां स आनंदाने दे ऊ. तुमचा ेह संपादन झाला, तर आ ां स संतोष होईल, पण ाबरोबर तु ीदे खील आ ां स ाचा मोबदला ायला हवा – जेणेक न आ ीही संतोष पावू.’’ ‘‘बोला, पंत धान! तु ां ला खूश कर ासारखी गो आ ां ला करता आली, तर ासारखी आनंदाची दु सरी गो नाही.’’ माधवरावां नी मॉ न ा नजरे ला आपली नजर िमळिवली. मॉ न ा चेह यावर आनंद ओसंडत होता. माधवरावां ची इ ा ऐकायला तो आतुर झाला होता. माधवराव णाले, ‘‘साहे ब, सा ी, वसई ा मोबद ात आपणही आ ां ला आप ा मुलुखात अशाच दोन जागा ा, की िजथं आ ां ला िक े बां धता येतील. सै ठे वता येईल, ापार करता येईल...’’ मॉ न एकदम ढासळला. तो सावरत णाला, ‘‘आपली मागणी ज र आ ी सरकार ा कानां वर घालू. ां चा िवचार कळवू.’’

‘‘ज र!’’ मॉ नला अ र-गुलाब िदला गेला. पु ा भेटीची आ ा घेऊन मॉ न उठला. एक वेळ िभंतीवर ा भाऊसाहे बां ा तैलिच ावर नजर टाकून माधवराव मॉ नसह बाहे र पडले. ानंतर वारं वार मॉ नची भेट घडत होती. ोनही नािशक न पु ास दाखल झाला. पण दो ी विकलां चे माधवरावां ा पुढे काही चालले नाही. सा ी-वसई माधवरावां नी मा केली नाही. —आिण मिहनाभर मु ाम टाकून रािहलेले इं ज वकील जसे आले, तसे परत िनघून गेले.

* माधवरावां ा दरबारातून इं ज वकील िनराश होऊन परतले, तरी ां नी आशा सोडली नाही. ां नी राघोबां ाकडे संधान जुळिव ास सु वात केली. भोस ां नी राघोबां ची उघडपणे बाजू घेतली होती. गंगोबाता ा आिण िचंतो िव ल हे होळकरां चे सरदार दादासाहे बां चे स ागार बनले होते. नाशकाला जे ा फौजा गोळा होत अस ाची खबर माधवरावां ना समजली, ते ा माधवरावां नी तातडीची मसलत भरवली. नाना, मोरोबा, बापू, शा ी, इ ारामपंत ही मंडळी गंभीर वातावरणात शिनवारवा ात जमली होती. माधवराव शाल पां घ न बैठकीवर थानाप झाले. मोरोबा उठले. ते हात जोडून णाले, ‘‘ ीमंत! दादासाहे बां नी फौज जमवायला सु वात केली आहे . िचंतो िव ल व गंगोबाता ा आप ा फा ािनशी जमले आहे त. ाखेरीज नागपूरकर आिण गायकवाड ही मंडळी दादासाहे बां ा मागे आहे त, ही आजची प र थती आहे .’’ माधवराव सवाव न नजर िफरवीत णाले, ‘‘काकां नी उघड ारीची तयारी केली आहे . बखेडा वाढिव ा ा हे तूनं द क घेतला आहे . आमचे काका णून कोणताही मुलािहजा न ठे वता आ ां ला यो तो स ा हवा आहे .’’ ‘‘ ीमंत...’’ पटवधन णाले, ‘‘आमची फौज आहे . णाल, ते ा रा ािव बगावत करणा यास शासन कर ास ती समथ आहे ; पण ही घरची बाब अस ानं जर सामोपचारानं िमटवता आली, तर ती लाख मोलाची गो ठरे ल.’’ माधवराव ख पणे हसले. ते णाले, ‘‘ती का आ ां ला हौस आहे ? पण, गोपाळराव, सोस ालाही मयादा असतात. काकां नी उ रे त जाऊन जी कीत संपादन केली, ती जाहीरच आहे . असं असतानाही ां ासाठी आ ी ां ा कजाचा हवाला घेतला, ां ा मागणी माणे नेमणूक कबूल केली; आिण तरीही शेवटी हा संग ां नी आणलाच. आज एका ीची फार गरज भासते आहे .’’

‘‘ते कोण, ीमंत?’’ शा ींनी िवचारले. ‘‘म ारबा. ां चा आधार आ ां ला मोठा होता. ां ा मृ ूनं आमची फार मोठी हानी झाली. ती आता कशानंच भ न काढता येणार नाही. ते आम ावर सत, आ ां ला अटी घालत; पण ां नी कधी अडवणूक केली नाही. आज ते असते, तर ां नी हा संग टाळ ाचा य न ी केला असता. बापू...’’ ‘‘नाही, ीमंत!’’ बापू णाले, ‘‘दादासाहे ब माझं ऐकतील, असं वाटत नाही.’’ ‘‘मग आ ी काय करावं?’’ माधवरावां नी िवचारले. बापू णाले, ‘‘ ीमंत, आ ां ला दादासाहे बां चं ेम खरं ! पण आ ी चाकरी करतो, ती आपली. मला असं वाटतं, की दादासाहे बां ना इं ज अथवा मोंगल जोवर िमळाले नाहीत, तोवरच मोहीम हाती ावी. िवलंब के ास यशापयशाची खा ी दे ता येणार नाही.’’ ‘‘आ ी तुम ा मताशी सहमत आहो.’’ ‘‘पण, ीमंत, अ ाप आपली फौज जेवढी जमायला हवी, तेवढी जमली नाही. सव फौज जमा झा ावर जाणं इ . नाही तर दादासाहे बां ची कुमक जादा झा ास...’’ ‘‘बापू, पिहलं िवधान आिण आ ाचं िवधान ां त आपला कोणता िवचार झाला? नाना, जी फौज हाती आहे , तेव ा फौजेिनशी आ ी बाहे र पडणार. उ रे त आ ाप के पाठवा. ते आ ां ला वाटे त िमळतील. पटवधन, रा े, धायगुडे, िबनीवाले हे आहे तच. मोिहमेची सु वात वेळ न गमावता झाली पािहजे. दोन िदवसां तील बरी वेळ पा न डे रेदाखल होत आहोत.’’ पु ा न घोडे ार जात होते. पेशवाई ा सरदारां ा छाव ां तून धावपळ उडाली होती. माधवरावां नी बोल ा माणे दोन िदवसां त डे रेदाखल हो ाची तयारी केली. याणा ा िदवशी माधवराव आप ा श ागृहात कपडे करीत होते. सव तयारी झाली होती. रमाबाई आत आ ा. माधवराव ां ना णाले, ‘‘आ ी तुमचीच वाट पाहत होतो. आ ी ही मोहीम आटोपून श तेव ा लौकर परत येत आहो.’’ रमाबाई काही बोल ा नाहीत. मो ा क ाने ने ी गोळा झालेली आसवे ा मागे हटवत हो ा. माधवराव जवळ जाताच ां नी नजर खाली वळवली. माधवराव णाले, ‘‘बघा ना! इकडे बघा.’’ रमाबाईंनी नजर वर केली. माधवराव णाले, ‘‘बोला ना! मोिहमेवर जाणा या पतीला जर असा िनरोप िदलात, तर ा ा मनाची अव था काय होईल? ा मोिहमेला फार िदवस लागतील, असं वाटत नाही. आ ी लौकर येऊ.’’ रमाबाई हस ाचा य करीत णा ा, ‘‘आपण रागावणार नसाल, तर...’’ ‘‘बोला! आ ी कधी आप ावर रागावलो आहो का?’’ ‘‘मागे एकदा असाच संग आला होता. ते ा सासूबाई हो ा. आपण ां ना

णाला होता...’’ ‘‘ते आ ी िवसरलो नाही. मातो ींची आठवण आज आ ां ला ती तेने होत आहे . ा मोिहमेचा आ ां ला आनंद होत नाही. काकां ना जेवढं जपता येईल, तेवढं आजवर जपत आलो, ां ा सव सुखसोयी पािह ा; पण ां ना राखता आलं नाही. आम ावर रा ाची जबाबदारी आहे . वैय क आयु ातील िन ा राखणं अश आहे . परकीयां शी हातिमळवणी क न रा उलथ ाचे काका पाहत आहे त. आमचा नाईलाज आहे . पण हे कटु कत करीत असता ा कृतीनं घरा ाला ब ा लागेल, असं कृ होऊ न दे ाची आ ी िशक क , यावर िव ास धरा. काकूसाहे बां ाकडे ल ठे वा. नारायणाला जपा. येतो आ ी.’’ कमरे ची तलवार सावरीत माधवराव महालाबाहे र पडले. दे वघरात रामशा ां नी िदले ा ीफलाचा ीकार क न ते डे रेदाखल हो ासाठी बाहे र पडले. िद ी दरवा ावरील नौबत झडली आिण पेशवे बाहे र पड ाचे पु ाला समजले.

* माधवरावां नी मोिहमेची तयारी के ाची बातमी राघोबादादां ना समज ास िवलंब लागला नाही. ऐन वेळी माधवरावां ना होळकरां नी जे सां िगतले, तेच राघोबां ना सां िगतले. चुलते-पुत ां ा भां डणात पड ास ां नी नकार िदला. राघोबां नी गायकवाडां ा फौजेसह लढाई ा उ े शाने वाटचाल आरं िभली. जानोजी भोस ानेही दादां ची बाजू घेऊन गंगाथडी लुटीत, जाळीत, मन मानेल तशा खंड ा घेत, तो तुळजापुरापयत आला. इं जां ा मदतीसाठी णून ां ाशी संधान बां धले होते. वारणा-गोदावरी न ां ा संगमाजवळ दादां नी आपली फौज जमिवली. दादा फौज जमवीत चां दवडपयत आले. माधवरावां ा फौजेची वाढती ताकद ल ात येताच राघोबां नी चढाईचे धोरण सोडून जादा कुमक येईपयत िवलंब लाव ासाठी घोडपे गावाचा रोख धरला. पण पाठीवर माधवराव होते. फौजेला एक िदवसाची िव ां ती न दे ता माधवरावां नी राघोबादादां ना घोडपेनजीक गाठले व िनराश झालेले राघोबादादा आप ा पंचवीस हजार फौजेिनशी माधवरावां ा सै ावर तुटून पडले. भर दोन हरी लढाईला तोंड लागले. माधवराव जातीिनशी घो ावर ार होऊन लढाई पाहत होते. पाहता पाहता माधवरावां ा सै ाचा िवजय िदसू लागला. राघोबादादां चे खंदे वीर िचंतो िव ल जायबंदी झाले. ां चा भाऊ मोरो िव ल ठार झाला. दादां ा सै ाला पळता भुई थोडी झाली. िदसेल ा वाटे ने फौज पळत होती. यशा ा ेषाने अनावर झाले ा सै ाने घोडपे ा िक ाखाली असले ा दादां ा तळाची भरपूर लूट केली. राघोबादादां नी ते सव जाणले. सव सामान घेतले. ा मोिहमेत अठरा-वीस ह ी, तमाम तोफखाना, चार-पाचशे घोडी, सात- आठशे उं ट वगैरे माधवरावां ा सै ाने घेतले. आप ा सै ाची अव था पा न राघोबादादां नी घोडपे ा िक ाचा आ य घेतला. माधवरावां नी पटवधन, रामचं गणेश, िवसाजीपंत कृ ा सरदारां ना िक ाला मोचबंदी कर ाचा कूम िदला.

दु सरे िदवशी माधवराव आप ा सरदारां िनशी मोचबंदीची पाहणी क न घोडपे ा िक ाला जाणा या वाटे वर ा मु ना ाकडे िनघाले. तो नाका पटवधनां नी सावरला होता. े ाचे उ वाढत होते. माधवरावां चा घोडा घामाने िनथळत होता. घोडयाव न न उतरता माधवराव जवळ उ ा असले ा पटवधनां ना णाले, ‘‘‘गोपाळराव, तु ी असेच गडावर जा. काकां ना सां गा, की ा घटकेपासून अडीच घटकां पावेतो जर तु ी गडाखाली आला नाहीत, तर नाइलाजानं तोफा िक ाला डाग ा जातील. ाची जबाबदारी तु ां वर राहील. होणा या ह ेला आ ी जबाबदार राहणार नाही.’’ माधवरावां ा कमा ये गोपाळराव सेवकां सह ार झाले आिण भरधाव वेगाने गड चढू लागले. उ ा ा भराने आिण अंगावर येऊन बडवणा या उ वा याने बेचैन झाले ा िवसाजीपंतां नी ीमंतां ना टले, ‘‘ ीमंत! व न िनरोप येईपयत आपण िव ां ती ावी.’’ नकाराथ मान हलवून माधवराव णाले, ‘‘नाही, िवसाजीपंत ाचा सो मो लाग ाखेरीज आम ा मनाला थता लाभणार नाही. तु ी तोफखा ाला वद ा. दा गो ािनशी तोफखाने स ठे व ाचा कूम करा.’’ मोरोबा फडणीस पुढे झाले. ां ना माधवराव णाले, ‘‘ जुराती ा सै ासह आमची अंबारी आणवून ा.’’ भर उ ाम े माधवराव अ ा ढ झाले होते. सेवकां नी छ धरले होते. तरीही घामा ा धारा कानिशलां व न ओघळत हो ा. सा यां ची नजर िक ाकडे लागली होती. एक घटका लोटली आिण िक ा ा वाटे ने उतरणारे घोडे ार खाली येताना िदसले. काही अंतरावर गोपाळराव घो ाव न खाली उतरले आिण पायी माधवरावां ाजवळ आले. “ ीमंत!” गोपाळराव णाले, ‘‘दादासाहे ब आप ा ाधीन हो ासाठी गड उतरताहे त.’’ स िदत होऊन माधवराव णाले, ‘‘बरे झाले. गजाननाने आमची लाज राखली.’’ णा णाला सारे अधीर होत होते. जे ा पायउतार होत असलेले राघोबादादा नजरे त आले, ते ा तर सा यां ची अधीरता िशगेला पोहोचली. शरणागत होऊन येत असले ा राघोबादादां ना सारे ाहाळत होते. राघोबादादा नजरे ा ट ात आले, तसे माधवराव घो ाव न खाली उतरले. िवसाजीपंत, मोरोबा दादां ना सामोरे जा ासाठी पायी चालू लागले. े ा ा उ ाम े माधवरावां ा डोकीवरील िशरपेच तळपत होता. राघोबादादा खाली मान घालून पुढे येत होते. पां ढरा अंगरखा, कमरे ला गुंडाळलेला दु शेला आिण ाला खोवलेली क ार ां खेरीज राघोबादादां ापाशी काहीही न ते. ना ग ात कंठी होती, ना म की ा पगडीवर

िशरपेच होता. नजीक जाताच माधवरावां नी पुढे होऊन राघोबादादां चे पाय िशवले आिण ते णाले, ‘‘काका!’’ राघोबादादा चिकत होऊन पाहत होते. ां नी माधवरावां ाकडून ही अपे ा केली न ती. कोण ा प र थतीत आप ाला राहावे लागेल, ाचा िवचार करीत ते गड उतरले होते. ‘‘माधवा! आ ी परािजत झालो. संपूण शरणागती प र ासाठी तुम ासमोर उभे आहोत.’’ माधवरावां नी त:ला सावरले आिण णाले, ‘‘काका, उ ाचा ताप वाढतो आहे . श तेव ा लवकर तळ गाठून िव ां ती ावी.’’ राघोबां नी वर मान क न पािहले. तो माधवराव नजीक येत असले ा ह ीकडे बोट दाखवीत होते. उ ात चमकणारी चां दीची अंबारी ह ी ा पाठीवर शोभत होती. माधवरावां ा इशा याबरोबर मा ताने ह ी खाली बसवला. िशडी लावली गेली. राघोबादादा काही न बोलता अंबारीत जाऊन बसले. पाठोपाठ माधवराव चढणार, तोच घो ां ा टापां चा आवाज ऐकू आला. मोचबंदीचे सुभेदार आप ा पथकां सह येत होते. सुभेदार जवळ येताच ीमंतां ना मुजरा क न णाले, ‘‘सरकार! हे वेष पालटू न पळू न जात असता सापडले.’’ माधवरावां नी ा िदशेने नजर वळिवली. गंगोबाता ां ना दोरखंड लावून जेरबंद केले होते. ां नी एक वेळ अंबारीत ा राघोबादादां ाकडे नजर टाकली आिण दु स याच णी माधवरावां चे पाय धर ासाठी पुढे येत ते णाले, ‘‘ ीमंत, दया...’’ वाकले ा गंगोबाता ां कडे नजर टाकीत माधवराव मागे सरले आिण सुभेदाराला आ ा िदली. ‘‘सुभेदार, ां ना मुस ा बां धून आम ासमोर पु ाला हजर करा. ती जबाबदारी तुमची आहे .’’ जवळ उ ा असले ा िवसाजीपंत िबनीवाले यां ाकडे पाहत माधवराव णाले, ‘‘तु ी आप ा फौजां िनशी नाशकास तळ करावा, आिण काकां ा जहािगरीचा सव मुलूख हाती आ ावरच पु ास यावं.’’ ा दोघां ा मुज यां चा ीकार क न माधवराव अंबारीत चढले. पाठोपाठ गोपाळराव पटवधन खवासखा ात बसले. ह ी चालू लागला. जुरातीचे घोडे ार, उं ट मागून जात होते.

* ीमंत माधवरावां

ा िवजयाची वाता पु

ात के ाच पोहोचली होती.

रावसाहे बां चे ागत कर ास सारे पुणे स झाले होते. शहराची िचरागदाने पेटून सारे पुणे लखलखत होते. सडका माणसां नी फुलले ा हो ा. िनि त िमरवणुकीचा र ा न समजलेले नाग रक चौकशी करीत िफरत होते. र ावर वाढणारी गद आवरता आवरता कोतवालाची फिजती वाढत होती. िमरवणूक पुढे येत होती. नळे चं ोती उडत हो ा शिनवारवा ा ा गणेश-बु जावर रमाबाई आप ा स ादासींसह उ ा हो ा. िमरवणूक जवळ जवळ येत होती. खासे जुरातीचे मानकरी व जरीपटका सवापुढे चालत होता. हजार ार जरीपट ामागे चालले होते. ां ामागून माहीमराबतचे पाच ह ी, ां ा मागे नालकी चालली होती. मागून कोतवाल, घोडे चारशे, सो ाचे गंडेप े घालून ग ात पुत ां ा माळा, पाठीवर भरग ी िकनखाबी झुली घातलेले असे दु र ा मोत ार घेऊन चालले. ां ा मागून गारदीयां चे जमादार व चाऊस दफेदार, अरब, िस ी, रोिहले, पठाण खासे दोन हजार, िनशाणाचे फरारे सोडून ताशे-मरफे वाजवीत चालले होते. ां ामागे खास िजलीब व सरकारकडील; िबनीवाले यां ाकडील, िशंदेहोळकरां कडील, बोथाटीचा, िवटे , बाणे, ब व, खासदार, लगीसु ा हजार माणसे चालली होती. ां ामागे ा ा अंबा या दोन, ह ींवर ठे वले ा. ा अंबा यां तून एकीत दादासाहे ब व दु सरीत ीमंत माधवराव बसलेले होते. खवासखा ात पुरंदरे व गोपाळराव पटवधन बसले होते. ा ह ीं ा भोवती हजारो मशालींचा उजेड फाकला होता. पुढे िजलबेचे ह ी होते. ां वर हवया लाव ा हो ा. ां ापुढे शेदोनशे सां डणी ार चालले होते, ह ीं ा मागून दहा हजार ार खास चालले होते. चौघडे वाजत होते. िमरवणूक पुढे येत होती. बुधवारातील कोतवाला ा चावडीपाशी िमरवणूक येताच ीमंतां वर सो ा ाची फुले उधळ ास ारं भ झाला, तो शिनवारवा ापयत. िद ी दरवा ात ीमंतां ची ारी अंबारीतून खाली उतरली. राघोबादादां ाकडे पाहत माधवराव णाले, ‘‘काका, चलावं.’’ खाल ा मानेने राघोबादादा माधवरावां ासोबत चालू लागले. िद ी दरवा ात मैनेसह अनेक दासींनी दहीभाता ा पा ा ीमंतां व न ओवाळू न टाक ा आिण िद ी दरवा ातून उभयता ीमंतां ा ा या गणेश- महालापयत गे ा. जे ा ते िहरकणी चौकात पोहोचले, ते ा तेथे बापू व नाना उभे होते. बापूंची ी दादासाहे बां ावर थरावताच ां चे डोळे भ न आले. दादासाहे ब णाले, ‘‘बापू, आ ी आलो...’’ पुढे ां ना बोलावले नाही. ाच वेळी रमाबाई आिण नारायणरावां ा प ी गंगाबाई पुढे आ ा आिण पाया पड ा. ां ना आशीवाद दे ऊन ते आप ा महालाकडे गेले. माधवराव ख पणे ते बघत होते. राघोबादादां ाबरोबर ां ा साथीदारां नाही कैद झाली होती. सोडवणुकीब ल सखारामबापूंनी केलेले सव य फोल ठरले होते.

ां



एके िदवशी सायंकाळी माधवराव गणेशमहाला ा वर ा स ात उभे होते. तेथून गणेश दरवा ासमोरील लालमहाल िदसत होता. ाचा तट, तटात उभी असलेली ती तीनमजली वा ू, तीवर डौलाने फडकणारा जरीपटका माधवराव भारावून पाहत होते. माधवराव िवचारम होऊन उभे असता ज या आत आला. माधवरावां नी आ ा करताच तो णाला, ‘‘रामशा ी आले आहे त.’’ ‘‘पाठवून दे वर.’’ शा ीबुवा येताच ीमंत णाले, ‘‘शा ीबुवा, आज बरी आठवण झाली?’’ ‘‘ मा असावी, ीमंत! आपण घोडपे न िवजयी होऊन आलात, ा वेळी आपले ागत करायला मी हजर न तो. िचंचवड ा ामीं ा आ हा व उ वाला जाणं भाग पडलं.’’ ‘‘सहज बोललो, ते एवढं मनाला लावून घेतलंत. आम ा ागताला तु ी न तात, ाब ल आ ां ला काही वाटलं नाही. उस ा धैयानं नळे -चं ोतीं ा काशात आ ी नगर- वेश केला खरा; पण ात आ ां ला आनंद वाटत न ता. काकां ना पकडून आण ात आनंद तो काय? ापे ा मृ ू परवडला.’’ रामशा ी काही बोलले नाहीत. तटापलीकडे बोट दाखवीत माधवराव णाले, ‘‘शा ीबुवा, तो लालमहाल पाहा... ा ा वेळी आ ी मोिहमा यश ी क न येतो, ा ा वेळी आ ी येथे येतो. येथून ा महालाकडे पाहतो आिण यशाची चढलेली धुंदी पार नाहीशी होऊन जाते. ितथंच, ा वा ूवर िशवछ पतींचं बालपण गेलं. ां ा परा मानं मराठी रा उभं रािहलं, ां ना यवनयुवती पा नही मातो ींची आठवण झाली, ां ा रा ात धम आिण राजकारण एक नां दलं, ां ा रा ाचे आ ी योग मानव!’’ ‘‘ ीमंतां नी एवढं त:ला गौण का लेखावं?’’ ‘‘िवनयानं मी हे णत नाही, शा ीबुवा! िप ावर संकट येताच सारा अिभमान दू र ठे वून, मोंगल स ेपुढे शरणागती प र ास ां नी णाचाही िवलंब लावला नाही. अशी िपतृभ ी! माते ा इ े साठी रा ीत गड सर कर ाची मातृिन ा! मुसलमान झाले ा कीयाला पु ा धमात घेऊन ाला आप ा घरा ातील मुलगी दे ाची धमिन ा! मोिहमेतही जेला ास होऊ न दे ाची जािन ा! असा तो युगपु ष कुठे , आिण आ ी कुठे ! जे ा आ ी मोिहमेला जातो आिण िन ळ लुटीसाठी, कज िनवार ासाठी गावे बेिचराख करतो, ा वेळी वाटणा या शरमेला तोड नाही...’’ ‘‘असं का णावं, ीमंत! रा उभारणीसाठी हे करावंच लागतं!’’ ‘‘शा ीबुवा, ते आ ां ला माहीत आहे ; पण नुसतं प क न भागत नाही. थोडाफार गुणही िदसावा लागतो. वाढ ा कजाला आिण खचाला िभऊन आ ी एवढी लूट, जाळपोळ केली; पण ना ानं कजिनवारण झालं, ना रा िव ार झाला. ा जेची जबाबदारी आम ावर आली, ती जा सुखी-समाधानी िदसेल, तो सुिदन!’’

‘‘तो िदवस फार दू र नाही, ीमंत!’’ रामशा ी णाले, ‘‘आपली वाढती ताकद आजही ा िदवसाची ाही दे त आहे .’’ ‘‘हं ! असं णता!’’ णत माधवराव वळले आिण शिनवारवाडया ा आवारात उ ा असले ा राघोबादादां ा बदामी बंग ाकडे बोट दाखवून ते णाले, ‘‘तो बदामी बंगला पाहा. मला ा ाकडे पाहवतही नाही. जी ताकद श ू ा बीमोडासाठी खच पडावी, तीच ताकद आज आ कीयां ना कैदे त टाक ात आ ां ला खच पाडावी लागत आहे . िनजामासारखे िपढीजात श ू आमचे िम बनू शकले; पण िपतृतु काका मला उमजू शकले नाहीत. ापे ा आमचा पराभव तो कोणता? चला. शा ीबुवा, आता फार वेळ इथं राहणं यो न े .’’ सं ाकाळ ा छाया पसरत हो ा. ख मनाने माधवराव पाय या उतरत होते. िदवेलागणीपयत माधवराव आिण रामशा ी महालात बोलत बसले होते. नाना फडणीस आत आले आिण अदबीने णाले, ‘‘दादासाहे ब महाराजां नी बोलावलंय् ीमंतां ना!’’ ‘‘का? काय झालं?’’ ‘‘काल रा ी दरवाजे बंद झा ावर दादासाहे बां चा आि त िवनायकभट दादासाहे बां ा आ ेनं शिनवारवाडयाबाहे र जात होता. ाला मनाई कर ात आली. ते करण दादासाहे बां ा कानां वर घाल ात आलं. दादासाहे ब महाराज संतापले आहे त.’’ ‘‘आणखी कोण आहे ितथं?’’ ‘‘बापू होते. मा ा पुढंच ते तेथून िनघून गेले.’’ ‘‘अ ं! मग बरोबर आहे . पािहलंत, शा ी! हे असं होतं. मी काकां ना जपायला जातो, याचा अथ असा उलटा घेतला जातो.’’ ‘‘आपण जावं, ीमंत. मी जातो.’’ ‘‘तु ीही चला ना.’’ ‘‘नको, ीमंत. ते दादासाहे बां ना खपणार नाही.’’ रामशा ी णाले. गणेशमहाल ओलां डून माधवराव सरळ राघोबादादां ा महालाकडे गेले. पाठोपाठ नाना होते. िदवस मावळला होता. महालातून िदवाब ी होत होती. राघोबादादा आप ा महालात येरझारा घालत होते. माधवराव आत येताच दासी पदर साव न महालाबाहे र गे ा. माधवरावां ाकडे ल जाताच राघोबादादा कडाडले, ‘‘तुला समजलं?’’ ‘‘काय, काका?’’ माधवरावां नी थंडपणे िवचारले. नानां कडे बोट दाखवीत राघोबादादा कपाळाला आ ा घालून णाले, ‘‘ ा तु ा कारकुनाने मा ा आ ेचा उपमद केला. साधा आि त पाठिव ाची माझी िहं मत नाही. मग इथं राहायचं कशाला? आ ी आनंदव ीला जाणार. इथं राह ाची आ ां ला इ ा नाही. बघतोस काय असा? स तेच सां गतोय्...’’ माधवराव मो ाने हसले. ां चे हसणे ओसरताच राघोबादादां नी चमकून

िवचारले, ‘‘कशाब ल हसू आलं? आ ी जाणार, णून?’’ ‘‘नाही, काका! तु ां ला नाही हसलो. मा ा दै वाला मी हसतो आहे . जे नको, तेवढं च मला करावं लागत आहे . काका, घोडपेला शरणागती प रलीत, ते एव ात िवसरलात, वाटतं?’’ ा शेवट ा वा ाने राघोबादादा सु झाले. ते सावरत णाले, ‘‘आ ां ला कैदे त ठे वायचं होतं, तर खोटे पणाचा मान कशाला हवा होता? कशाला नळे -चं ोती उडवत एकाच अंबारीतून आमची िमरवणूक काढलीत?’’ ‘‘काका, दु दव आमचं; ते आप ा ानी आलं नाही. आप ा घरातील दु फळी कोण ा तोंडानं जगजाहीर क ? घरची लाज झाक ाचा आ ी य केला आिण ाचा अथ आपण उलटा घेतलात!’’ ‘‘ ीमंत पेशवे! एकंदर आ ी आपले कैदी आहो, तर!’’ छ ीपणाने हसत राघोबादादा णाले. माधवरावां ा म कीची शीर िदसू लागली. मुठी वळ ा गे ा. ेषाने ते णाले, ‘‘बरं केलंत! आपण आम ा याची आठवण क न िदलीत, ते. कोण ा कारणा व आप ाला कैद होऊ नये, ते सां गाल का?’’ ‘‘ ा! आम ावर डोळे वटारता? तु ां ला साथ िदली. सां भाळू न घेतलं, ाचे चां गले पां ग फेडता आहात...’’ ‘‘खामोश!’’ माधवराव कडाडले, ‘‘दहा वषा ा कारिकद त रा ासाठी, आम ासाठी काय केलंत, ते आ ां ला माहीत नाही? ऐकायचं आहे ?’’ ‘‘ ीमंत!’’ नाना फडणीस थरथरत णाले. माधवरावां ची नजर गरकन नानां वर थर झाली आिण ा नजरे बरोबर नानां चे पुढले श आटले. ा खोल डो ां ना िवल ण धार चढली होती. माधवराव णाले, ‘‘नाना! मला अडवू नका. हे अजूनही अ ानात आहे त. आ ां ला ां ासाठी काय काय सोसावं लागलं, ते ां ा ानीमनीही नाही. विडलां चा काळ झाला; आ ी पेशवे झालो, ते ा आमचं वय सोळा वषाचं. आ ां ला मागदशन रािहलंच, पण कनाटका ा मोिहमेतून सारी जबाबदारी टाकून हे परत िफरले. आ ी मोहीम फ े क न आलो, तर आमचं कौतुक रािहलंच, उलट, हे िनजाम-भोस ां शी हातिमळवणी क न आम ा िव ठाकले. घोडनदी ा पा ात अचानक हे तुटून पडले. आमची दु दशा केली. भर दु पारी पराजय ीकार ासाठी आ ी गेलो. ां चे जोडे उराशी कवटाळले. सारी स ा ां ा हाती िदली; पण तरीही ां चा िव ास बसला नाही. ां ना िनजाम जवळचा वाटला आिण ाला लढाईत परा माने िमळालेला मुलूख दे ऊन ां नी मै ीचा सलूख केला. आम ाशी वैर ध न, आम ा सहका यां ची पाठ धरली. पटवधनां चा पराभव केला. पेश ां चं छ पतीं ा सेवेचं त; पण ां नी नागपूरकर भोस ां ना सातार ा गादीवर बसवून आप ाकडे पेशवेपद घे ाची िहं मत धरली. नशीब आमचं, की ऐन वेळी िनजाम उलटला आिण ानं पुणं लुटलं. ां चे डोळे

उघडले; पण घरचे सरदार तोवर वैरी बनले होते. ां नी आ ां ला पुढे केलं. िनजामाला िमळालेले सरदार आम ा श ावर आम ा बाजूला आले! रा सभुवनावर िनजामाचा संपूण पराभव आ ी आ ी केला आिण इ ा नसताही रा ाची जबाबदारी आम ा माथी आली...’’ ेक वा ाबरोबर माधवरावां चा आवाज ितखट बनत होता. राघोबां ा अंगातून िझणिझ ा िनघत हो ा. माधवराव शे ाने तोंड पुसत णाले, ‘‘आ ी मनात हे ठे वलं नाही. कनाटका ा दु स या मोिहमेत आ ी िव ासानं काकां ना बोलिवलं. ां ा ह ापायी सव स ा ां ा हाती िदली; पण ां नी ा स ेचा वापर कसा केला, माहीत आहे ? है दर, ाचा पराभव सहज झाला असता, ा ाशी तह! संधी एकदाच येते. तीच वेळ होती. हाती आलेला है दर ां ा कृपेनं सुटला.’’ ‘‘माधवा! एवढा राग होता तर...’’ ‘‘बोलू नका, काका! काही ऐक ाची आमची इ ा नाही. र ा ा ना ाची तु ां ला कधीच जाणीव झाली नाही; आिण आ ां ला ती कधीच सुटली नाही. ामुळं हे सारं घडलं. आ ी खंत बाळगली नाही. है दर ा पराभवापे ाही दु सरं मोठं यश आ ां ला िमळालं, असं वाटलं. आम ा घरचं वैर िमटलं, ाचं मोल आ ी फार समजलो. तसं नसतं, तर आ ी आप ा हाती फौज दे ऊन उ रे त पाठिवलं नसतं; पण तु ां ला तीही जबाबदारी पार पाडता आली नाही. वषभरा ा मोिहमेत संपूण पराभूत होऊन परत आलात. ेक रणां गणातून कच खाऊन हे पळत सुटले...’’ ‘‘माधवा!’’ उस ा अवसानाने राघोबादादा णाले, ‘‘कुणाला णतोस हे ? ा राघोभरारीला?’’ माधवराव ख पणे हसले आिण णाले, ‘‘काका, ा गो ी आि तां ना सां गा. कदािचत ा ां ना पटतीलही. अटकेपयत तु ी गेला होता! अटकेची मोहीम उभी ठाकली असता ऐन वेळी कच खाऊन, तीथ पां चं प आलं, असं खोटं च सां गून माघारी आलात, हे का आ ां ला माहीत नाही? कोणतं सदावत तुम ािवना इथं अडलं होतं?’’ ‘‘माधवा! उ रे ा मोिहमेत मी िकती य केले, ते काय सां गू?’’ ‘‘माहीत आहे ! नाना, मोिहमा झा ा, की लूट तरी िनदान िमळते. पेशवाई कजात आहे , हे यां ना माहीत होतं. उ रे ची मोहीम क न हे आले, ते अपरं पार लूट घेऊन न े ; आणलं, ते पंचवीस ल ां चं कज. लौिकक पदरात आणला, तो सा ी अिह ाबाईं ा छळणुकीचा. ा सा ीची आलेली प ं आ ी वाचली आिण आमची मान शरमेनं खाली गेली. ा होळकरां नी पेशवाईला साथ िदली, ां ा घरा ात ा िवधवेला ां नी गां जलं. िवधवे ा पैशावर हाव धरली.’’ ‘‘माधवा, कैदी झालो, णून बोलतोस? िनदान ा ण आहे , हे तरी ानी धर!’’ ‘‘कशाला ा श ाचा उ ार करता, काका? ा काय असतं, हे ठाऊक आहे ? नाटकशाळा बाळग ाइतकं ते सोपं नाही! ानं पैठण े लुटलं, ानं तरी ा ाचा आधार घेऊ नये.’’

राघोबां ची मान खाली गेली. संताप आवरत माधवराव णाले, ‘‘काका, एवढं होऊनही आ ी हे मनावर घेतलं नाही. पण तरीही तु ी सून बसलात. रा ाची वाटणी मागू लागलात. तुमचा सवा काढ ासाठी आ ी आनंदव ीला आलो. मनधरणी केली. आठ लाखां ची तैनात मा केली. पंचवीस लाखां ा कजाचा िनवाळा िदला; पण तु ां ला धीर कुठला? तु ी इं जां शी हातिमळवणी सु केलीत. काका, नेहमीच आळे गावची पुनरावृ ी होते, असं वाटलं तरी कसं? कैदी झालात, णून दु :ख होतं. आळे गाव ा तळावर दोन हजार गार ां चा पहारा बसवलात, ा वेळी आ ां ला काय वाटलं असेल, याची क ना करा.’’ नानां ाकडे वळू न ते णाले, ‘‘नाना, आजपासून काकां ावर चौ ा जारी करा. मा ा परवानगीखेरीज इथं कोणताही वहार होता कामा नये. आि तां ा या ा तयार करा. ां ची िनवड क न, तेवढे च इथं रा दे त. ा महालाम े ां ना हवं ते ा; पण ज रीपे ा कोणतीही जादा सवलत िमळता कामा नये, हे ानी ठे वा. ाच भंग झाला, तर जो जबाबदार असेल, ाला दे हदं डाची िश ा िदली जाईल. ाचा मुलािहजा राखला जाणार नाही.’’ —आिण राघोबां ाकडे न पाहता माधवराव महालाबाहे र पडले.

* घोडपे ा लढाईनंतर शिनवारवाडयाचे प पार बदलले गेले. चारी दरवा ां वर चौकी-पहारे जारी कर ात आले. राघोबादादां वर स नजर ठे व ात आली. माधवरावां नी राघोबां ा साथीदारां चा समाचार घे ास सु वात केली. राघोबां ना मदत करणारे गायकवाड अकाली मृ ू पाव ाने सुटले; पण नागपूरकर भोसले आिण इतर कैद झालेले साथीदार होते. गंगोबाता ां ना माधवरावां नी तीस लाखां ची खंडणी बसिवली; पण ाची भरपाई होत नाही, हे ल ात येताच माधवरावां नी ां ना आप ा सम उभे केले. माधवराव िदवाणखा ात बसले होते. रामशा ी, सखारामबापू, नाना, मोरोबा आिण इतर मंडळी हजर होती. गंगोबाता ां ना ीमंतां पुढे हजर कर ात आले. ीमंत णाले, ‘‘गंगोबाता ा, आपण होळकरां चे मातबर सरदार. आपणां कडून आ ी राजिन े ची अपे ा केली होती. आजपावेतो आपण ती केली नाही. पेशवाई ािव बगावत करणा यां ची आ ी कदािप गय करणार नाही. तरीही आप ा वयाचा आिण मानाचा मुलािहजा राखून आ ी आप ावर तीस लाखां ची खंडणी जारी केली आहे . ितचा अ ाप वसूल झाला नाही. या बाबतीत आप ाला काय णावयाचे आहे ?’’ समोर उभे असलेले गंगोबाता ा आिण ां चे िचरं जीव संत नजरे ने पेश ां कडे पाहत होते. गंगोबाता ा त:ला सावरीत णाले,

‘‘ ीमंत! लढाईत फासे उलटे पडले, णून आपण ही सजा आ ां ला दे ता आहात. आ ां ला जर ही खंडणी ा लागू असेल, तर ां ा वतीने आ ी आपणां बरोबर लढलो, ा राघोबादादां ना आपण काय खंडणी जारी केलीत, हे समजेल का?’’ माधवराव त: साव न हसत णाले, ‘‘एक िवसरता, गंगोबाता ा! राघोबादादा हे आमचे आ कीय आहे त, एवढं च न े , तर ां नी मराठी रा ासाठी अटकेपार जा ात यश संपादन केलं आहे . दै वयोगानं का होईना, पण तेवढं एक ेय यां ा खाती जमा आहे . गंगोबाता ा, आपण मराठी दौलतीसाठी केलेली अशी एखादी तरी गो सां गा, की ा ायोगे आ ी आपली खंडणी कमी करावी. बोला, गंगोबाता ा! इथं रामशा ी हजर आहे त. आ ी गैर विततो, असं झालं, तर ते आ ां स स ा दे तील. रा ाचे ायाधीश णून आ ी तो स ा मा क .’’ गंगोबा मनातून पुरे ढासळले होते. ते णाले, ‘‘ ीमंत! जे ा घराम े कलह माजतो, ते ा आम ा कृ ाचं समथन ते काय करावं? ते आप ाला कधीही समजायचं नाही. ते आपलं वयही न े . पेशवाईचं ौढ जाऊन ा जागी पोराटकी िनमाण झाली आहे . तो आ ां ला ाय कुठला िमळणार? हे आ ी पुरं जाणलं आहे . तीस लाख ही काय सामा बाब नाही. ीमंतां ची गरज कदािचत तीस लाखां ची असू शकेल; पण ाचा अथ असा न े , की ते आम ासार ां वर लादलं जावं. सापाला घरी दू ध पाजत बसून वृथा दोरीला साप साप णून झोडप ात काय अथ आहे ?’’ गंगोबाता ां ा ेक वा ाबरोबर माधवरावां चा संताप चढत होता. ते थरथरत उठले आिण णाले, ‘‘वा, गंगोबाता ा! ा ा आ यानं वाढलात, ाला साप ण ापयत आपली मजल गेली, ितथं आ ां ला दू षणं दे ात आपणां ला काहीच वाटत नसणार! आ ी तु ां ला परत िवचारतो आहोत, आप ा खंडणीची भरपाई...’’ ‘‘खंडणी?’’ गंगोबाता ा उसळू न णाले, ‘‘कसली खंडणी? पेशवे त:ला राजे समजू लागले काय, ते ां नी खंडणीची मागणी करावी? होळकरां ची जेवढी िकंमत, तेवढीच पेश ां ची. खंडणी मागायचीच झाली, तर ती छ पतींनी मागावी, पेश ां चा तो ह नाही.’’ माधवरावां चा संताप अनावर झाला. ते उफाळले, ‘‘पाहता काय? ा णी बापलेकां ना बेडया ठोका. ां ची माजोरी जबान शु ीवर येईपयत फटके बसवा.’’ गंगोबाता ा व ां चे िचरं जीव यां ना बे ा ठोक ात आ ा; पण ां ावर आसुडाचे वार करायला कोणी धजले नाही. संतापाने बेभान झाले ा माधवरावां नी ज या ा हातचा वेत िहसकावून घेतला. काय होतंय्, हे कळाय ा आत ां ा हातातला आसूड गंगोबाता ां ा पाठीवर कडाडला. गंगोबाता ा अस पणे कळवळले. माधवरावां ा संतापाने एवढे रौ प धारण केले होते, की ां ना कोणी

अडवायला धजले नाही. माधवरावां ा हातातील आसूड गंगोबां ा पाठीवर फुटत होता. हारावर हार होत होते. गंगोबाता ा मायाचनेसाठी माधवरावां ा पायाशी गडबडा लोळत होते... रामशा ी पुढे आले आिण ां नी ीमंतां चा हात धरला व ते णाले, ‘‘ ीमंत! संताप आवरा. गंगोबासार ा य:कि त ाथ माणसावर आपणां सार ां नी हात टाकणे उिचत नाही.’’ त:ला सावरीत कसेबसे माधवराव आसनावर जाऊन बसले. र बंबाळ झालेले गंगोबाता ा पालथे पडले होते. माधवरावां नी तु तेने ितकडे नजर टाकली व णाले, ‘‘उचला याला आिण िद ी दरवा ासमोर नेऊन उभा करा. राज ो ाची जात काय असते, हे एकदा लोकां ना समजू ा. ा िपतापु ां कडून तीस लाखां ची खंडणी वसूल के ािवना सोडू नका. खंडणी वसूल होईपयत नगर िक ाम े अंधारकोठडीत खतपत पडू ा. घेऊन जा यां ना!’’ गंगोबाता ा आिण ां ा मुलाला महालाबाहे र नेले गेले. माधवराव बापूंकडे वळू न णाले, ‘‘बापू, अडचणी ा वेळी तुमचा स ा घे ासाठी आ ी तु ां कडे येतो. आज आ ां ला तुमचा स ा हवा आहे .’’ बापू आसनाव न उठून माधवरावां ा जवळ आले. ां ा नजरे ला नजर दे त माधवराव णाले, ‘‘बापू, आप ा िनरपे स ावर आ ी खूश असतो. आज आ ी अशाच स ाची अपे ा ध न आहोत. रा ाकडे ल दे त असता घरभेदापासून कसे सावध राहता येईल, हे आपण सां गू शकाल का? आमचे भय कसे टळे ल?’’ सखारामबापूंनी आपला च ा पं ाने पुसला आिण डो ां ना लावीत ते णाले, ‘‘ ीमंत! आप ा ाचा रोख मी जाणतो. आम ासार ां ना थ घरी बसवाल, तर आपले मनोरथ ज र तडीला जातील, हा आमचा स ा आहे .’’ माधवराव सारा संताप िवस न स पणे हसले व णाले, ‘‘बापू! आप ाकडून स ाची अपे ा केली होती, ती पुरी के ाब ल आ ी तुमचे ॠणी आहोत. जे ा आ ां ला अशा स ाची गरज भासेल, ते ा तो आप ाकडून घेऊ, याची खा ी बाळगा.’’ माधवराव णभर थां बले व मोरोबां ाकडे वळू न णाले, ‘‘मोरोबा!’’ मोरोबा जवळ येताच माधवराव णाले, ‘‘आजपासून बापूं ा घरावर स नजर ठे वा. जसा काकां चा बंदोब आहे , तसाच बापूंचा ठे वा. ाम े कोणतीही कसूर होऊ दे ऊ नका. बापू, तु ी रागावला तर नाही ना?’’ ख पणे हसून बापू णाले, ‘‘ ीमंत! आपली मज अस ावर कारभारीपद काय िकंवा नजरकैद काय, दो ी आ ां ला सारखीच! आपली इ ा, तोच आमचा आनंद.’’ बापू खवळले आिण महालाबाहे र पडले.

पाठोपाठ मोरोबा पण बाहे र पडले. एकापाठोपाठ घडले ा संगां नी माधवराव सु झाले होते; पण ा संगां नी मा माधवरावां चा वचक दरबारी शतपटींनी वाढला. माधवरावां ना सारे च वचकून असत. सखारामबापूं ा घरावर स नजर ठे व ात आली होती. ीमंतां ा परवा ावाचून कुणालाही सखारामबापूं ा भेटीला जाता येत न ते. माधवरावां ा मनात दोन बळ श ू सलत होते. एक है दर आिण दु सरा इं ज. तीन वेळेला य क नही जो है दर नामशेष होऊ शकला नाही, ा है दरचा सो मो लावला पािहजे, ा िवचारां नी माधवराव अ थ झाले होते. अधूनमधून िबघडणा या कृतीची खंत ां ना वाटत न ती. ा राघोबां नी है दरला हीन हे तूंनी तारले, ते राघोबा आज पेश ां ा नजरकैदे त होते. दादां ना चेतवणा या बापूंवर करडी नजर होती. आजवर जे संक केले, ते संक दादां मुळे तडीस जाऊ शकले नाहीत. दादा व बापूं ा कैदे ने हे आजवर अपुरे रािहलेले संक तडीस जातील, ाची ितळमा शंका माधवरावां ना उरली न ती. जानोजी भोसले दौलतीचा माग रोख ाचा य करीत होते. घोडपे ा लढाईत दादां ना भोस ां ची फूस होती. ऐन वेळी जानोजीची फौज दादां ा मदतीला येऊ शकली नाही, ाचे कारण ीमंतां नी यो वेळी केलेली घाई, यात शंका न ती. दादां शी हातिमळवणी क न दौलत परकीयां ा घशात ओत ाची दु वृ ी अ ाप जानोजीने सोडली न ती. दादासाहे बां ना कैदे तून सोडिव ाचा य ाने चालिवला होता. आपणां स जानोजीची मदत होईल, ा अपे ेने दादां नी कैदे तून िनसट ाचा य केला; पण सुदैवाने हा कट उघडकीस आला. दादां ची मसलत फसली. कटात सामील असणा या सा यां ना बे ा ठोक ात आ ा. दादां चा ागा सु झाला. पण माधवरावां नी ितकडे ल िदले नाही. ा कटा ा बुडाशी असणा या भोस ां ची रग िजरवली पािहजेच, ा हे तूने माधवरावां नी चढाई कर ाचे ठरिवले आिण िनजामाकडे मदतीची अपे ा केली. याच अवधीत ां नी भोस ां शी बोलणे चालवले होते. जानोजीस भेटीस बोलािवले; पण तो आला नाही. उडवाउडवीची उ रे तो दे ऊ लागला. ाने इं जां शी संधान जुळिव ाचे माधवरावां ा कानी आले. जानोजी यु ा ा तयारीत अस ा ा बात ा आ ा आिण पेश ां नी तातडीने फौजा जमिव ास सु वात केली. िनजामाची सात-आठ हजार फौज आली. िपराजी नाईक-िनंबाळकर येऊन िमळाले. ज त तयारीिनशी पेश ां नी भोस ां ा ां तावर चढाई केली. जानोजीने गिनमीचा अवलंब केला; पण पेश ां नी ा ा मु ीपणाला भीक घातली नाही. भोस ां चे घासदाणा, दे शमुखी वगैरे जे ह होते, ते ज केले. जहागीर व इनामे णून जो मुलूख होता, तो सव ह गत केला. नागपूर लुटले, भुईकोट िक ा घेतला. पेश ां ा चढाईने भोस ां ना पळता भुई थोडी झाली. आपला िनभाव लागणार नाही, हे ानात येताच भोस ां नी तहाचे बोलणे चालू केले. दे वाजीपंताला तह कर ाचा सव अिधकार िदला. दे वाजीपंताने तहाचे बोलणे सु केले. भोस ां वर ा या मोिहमेमुळे

उ रे कडील मोहीम लां बणीवर पडली होती आिण मोिहमेचे िदवसही संपत आ ाने पेश ां नी तहालाही मा ता िदली. कनकापूरला पेश ां ा कलाने बाराकलमी तह पुरा झाला आिण पेशवे माघारी वळले.

* मोिहमे ा धामधुमीत अंगावर काढलेला र माधवरावां ना जाणवू लागला. अश पणा वाढू लागला. वै ां चे औषध सु झाले. र कमी झाला; पण अश पणा िनघाला नाही. जरा बरे वाटताच माधवराव न ा उमेदीने रा कारभाराला लागले. दि णेत है दर ा हालचाली वाढ ा हो ा. ाने पेश ां चा मुलूख काबीज करायला सु वात केली होती. उ रे पे ा दि णेची काळजी माधवरावां ना होती. वेळीच है दरला पायबंद घालणे ज र होते. माधवरावां नी सव सरदारां ना फौजेिनशी गोळा हो ाचा आदे श िदला. िव ां ती न घेता एकापाठोपाठ मोिहमा उठत अस ा, तरी माधवरावां चा रोष पदरात घे ास कोणी धजत न ते. एकापाठोपाठ सरदार आप ा फौजेिनशी पु ाला येऊन थडकत होते. फ आले न ते, ते भोसले. भोस ां चा वकील दे वाजीपंत पु ातच होता. ा ामागे पेश ां नी लकडा लावला. ाला सम बोलावून माधवरावां नी िवचारले, ‘‘दे वाजीपंत! अ ाप भोसले का आले नाहीत? अजून आ ी िकती वाट पाहावयाची?’’ दे वाजीपंत लाचारी ा सुरात णाले, ‘‘प ा मोठा. भारी फौज बरोबर. थोडा िवलंब लागणारच! राजे नागपूर सोडून िनघाले आहे त. आठ िदवसां त हजर होतील.’’ माधवरावां चा राग िकंिचत शां त झाला. ते खुशीत आलेले पा न दे वाजीपंत णाले, ‘‘ ीमंत! चरणी एक िवनंती आहे .’’ ‘‘सां गा.’’ माधवराव णाले. ‘‘एकदा बापूंना भेटायची परवानगी ावी.’’ ‘‘मतलब?’’ एकदम चमकून माधवरावां नी िवचारले. दे वाजीपंतां ना श फुटे ना. ते कसेबसे णाले, “पूव चा ेह. इतके िदवस झाले, भेटता आले नाही. आ ा होईल, तर...’’ णभर माधवराव थ बसले. दु स याच णी हसून ते णाले. ‘‘ज र भेटा. तुमचा बापूंचा एवढा ेह आहे , आ ां ला माहीत न तं. कोण आहे बाहे र?’’ ीपती आत आला. ाला माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, द री जा आिण केशवला बोलाव.’’ ीपती गेला. केशव कारकून आला. द रीची जी अनेक िव ासू माणसे होती, ां त केशव हा एक होता. तो येताच माधवराव णाले,

‘‘केशव! ा दे वाजीपंतां ना घेऊन बापूंकडे जा. ां ना ां ना भेटायचं आहे . भेट ाची मी आ ा िदली आहे , णून कळव.’’ दे वाजीपंत गेले, तरी बराच वेळ माधवराव महालात एकटे च बसून होते. दु सरे िदवशी सकाळी केशव हजर झाला. माधवराव अ शाळे कडे िफरत होते. जनावरे िनरखीत होते. आप ा आवड ा घो ाला थोपटत ते उभे होते. केशवला पाहताच ां नी िवचारले, ‘‘केशव, झाली भेट?’’ ‘‘जी!’’ ‘‘काय घडलं?’’ ‘‘काही नाही. आ ी गेलो, ते ा बसले होते. दोन आि त बु बळे खेळत होते. दे वाजीपंतां नी ेमकुशल सां िगतले, नागपुरा न राजे दोन मजला क न येत अस ाचे सां िगतले. बापू ‘बरं ’ णाले.’’ ‘‘आिण?’’ ‘‘आिण काही नाही. मग बापू डावाकडे च पाहत होते.’’ ‘‘ब ? एवढं च? कोणी काही बोललं नाही?’’ आ याने माधवरावां नी िवचारले. ‘‘नाही!’’ केशव नकाराथ मान हलवीत णाला, ‘‘म ंतरी आि ताला एक डाव सां िगतला!’’ ‘‘काय डाव सां िगतला?’’ ‘‘राजा दोन घरं मागं ा, एवढं च ते णाले.’’ ‘‘अ ं!’’ माधवराव घो ाला थोपटत णाले. केशवकडे पा न ते हसत णाले, ‘‘केशव, असं कर! असाच द री जा आिण ही हिककत आज ा तारखेिनशी िल न ठे व. तसंच, नाना आले असतील, तर ां ना पाठवून दे .’’ नाना येताच माधवराव णाले, ‘‘नाना, उ ापासून आ ां ला नागपूरकर भोस ां ा सव हालचाली कळायला ह ात. तशी व था करा.’’ ‘‘ ीमंत, आजच ार रवाना करतो. परवापासून बात ा येऊ लागतील.’’ —आिण थो ाच वेळात ार नागपूरकडे रवाना झाले. दोन िदवसां नी नानां नी बातमी आणली : ‘‘ ीमंत! नागपूरकर भोसले ारीसाठी दोन मजला पुढे आले होते, ते परत नागपुरी गेले आहे त.’’ ‘‘आमची ती अपे ा होतीच! नाना, दे वाजीपंतां ना बोलावणे करा.’’ दे वाजीपंत आले. ते आ ाची बातमी समजताच माधवराव गडबडीने जूर सदरे वर गेले. दे वाजीपंतां ना णाले, ‘‘पंत, अजून आप ा राजां चा प ा नाही!’’ ‘‘ ीमंत, राजे िनघाले आहे त. दोन-चार िदवसां त पु ात दाखल होतील!’’ ‘‘तुम ा आशीवादानं, की आम ा?’’ पेश ां नी करडा सवाल केला.

उ ा जागी दे वाजीपंताला कापरा सुटला. केशवचे िटपण ा ापुढे करीत माधवराव णाले, ‘‘भोसले दोन मजला पुढे आलेले मागे गेले, हे ही आ ां ला समजलं आहे . बापूंचा स ा एवढा थोर वाटला?’’ ‘‘ ीमंत!’’ ‘‘चूप! दे वाजीपंत, आपण भोस ां चे वकील, णून आ ी गय करतो, नाही तर ह ी ा पायाखाली जावं लागलं असतं. ती ताकद आमची नसती, तर ां नी हा स ा िदला, ते आज नजरकैदे त बु बळं खेळत बसले नसते. तुम ा राजां ना आमचा िनरोप कळवा, आठ िदवसां त फौजेिनशी ते पु ात हजर झाले नाहीत, तर राजा ा थानी आहे , तेथून शंभर घरे मागे पाठवला जाईल, णावं! समजलं? जा! आठ िदवसां त फौज घेऊन राजे आले नाहीत, तर कनाटका ा ारीसाठी गोळा झालेली आमची फौज नागपूरची वाट चालू लागेल; पण ा वेळी आ ी नुसतं नागपूर लुटून वा खंडणी घेऊन परत येणार नाही, हे ही कळवा.’’ दे वाजीपंत कसाबसा सटकला. माधवरावां नी नानां ना बोलािवले. आपला खास ह दं ती बु बळाचा डाव नानां ा हाती दे त ते णाले, ‘‘हा डाव बापूंना नेऊन ा. ां ना सां गा, आ ी ां ा बु बळावर खूश आहोत.’’ ☐

तीन

माधवरावां नी ीकारलेले कडक धोरण पा न राघोबां ा बाजू ा सा यां ची वाचा बसली होती. माधवराव कृतीकडे दु ल क न सारे वहार जातीिनशी बघत होते. खाजगीवाले दररोज येऊन दे वालयां ाबाबत आखले ा योजना कानां वर घालत होते. सं ाकाळची वेळ होती. ीमंत के ाच फडात येऊन बसले होते. नाना, मोरोबा ही मंडळी शेजारी उभी होती. शहरसुधारणेवर पडत असले ा रकमेचा ताळमेळ ीमंत पाहत होते. ीमंतां नी िवचारले, ‘‘नाना, खिजना अपुरा तर पडणार नाही ना?’’ ‘‘नाही, ीमंत! आ ां ला तीच भीती होती. पण गजानना ा कृपेनं काही दगदग न करता हे पार पडे ल, असं वाटतं.’’ ‘‘आिण काकां ची काय हालहवाल?’’ ‘‘अजून ते वातावरण त आहे ! तेथे गेलो, तरी सरळ बोलणं होत नाही. अनु ानं जोरात सु आहे त.’’ ‘‘ठीक आहे .’’ माधवराव िवषय बदलत णाले. ‘‘आज आ ी पवतीवर जाणार आहो. आ ी ऐकलं, की दे वालयाचं काम पुरं होत आलं आहे . तु ी येणार?’’ ‘‘जशी आ ा!’’ ीमंत उठले. िद ी दरवा ासमोर ीमंतां चा घोडा उभा होता. गार ां चे पथक अदबीने उभे होते. गार ां चे मुजरे ीका न ीमंत ार झाले. नाना, मोरोबा, पागे, धुळप, ीपती ीमंतां ा पाठोपाठ ार झाले. ीमंतां ा पाठीमागे चार कदमां चे अंतर सोडून नाना, मोरोबा, पागे, धुळप ही मंडळी होती. ां ा पाठोपाठ ीपती होता. ा ा मागे गार ां चे पथक होते. पेश ां ा पुढे पेश ां चे खास पथक होते. पवतीवर माधवरावां ा ागतासाठी खाजगीवाले आधीच हजर होते. पवतीचे दशन घेऊन माधवराव छ पतीं ा दे वळात आले. ितथे छ पतीं ा पादु कां ची थापना क न ते दे वालय बां धले होते. पादु कां चे दशन घेऊन माधवराव धुळपां ना णाले, ‘‘इथं आलं, की मन बेचैन होऊन जातं. हे छ पतीं ा गादीचं तीक. ा ापुढं नतम क होताना अनेक िवचार मनात येतात. छ पतीं ा रा ा ा सेवेत आम ा हातून कसूर होत नाही ना, अशी मनात शंका येते. धनीपण सोपं; पण सेवक फार कठीण!’’ माधवराव तेथून आप ा नेहमी ा बैठकी ा जागी गेले. वारा येत होता. जेथे माधवराव बसले होते, तेथून पुणे िदसत होते. सूय अ ाला जा ाची वेळ नजीक आली होती. नानां नी आठवण क न िदली आिण सारे पवती उत लागले. घो ावर ार होऊन सारे परतत होते; माधवराव बाहे र येत असले ा धुळपां ना काही तरी िवचारीत होते. सारे बेसावध होते. अचानक माग ा गार ां ा पथकात ा रामिसंग गार ाने घो ाला टाच िदली, आिण काय होते, हे समजावया ा

आत ाने घोडे पुढे काढले. ीपती ा घो ाला धडक दे ऊन, नानां ा घो ाला चुकवून, रामिसंगाने घोडे पुढे काढले. आ यचिकत झाले ा ीपतीला णभर रामिसंगा ा हातातील तलावारी ा उघ ा पा ाचे दशन झाले. सारे बळ एकवटू न तो ओरडला, ‘‘सरकार, घा ऽ त!’’ पागकडे पाहत असले ा माधवरावां ची नजर चटकन वळली. रामिसंगा ा हातातील तलवार ाच वेळी वेगाने खाली येत होती. माधवरावां नी न कळत लगाम खेचला. ते उमदे जनावर ा इशारतीबरोबर शहारायला आिण तलवार खाली यायला एकच गाठ झाली. तलवार सरळ माधवरावां ा खां ावर उतरली. िनिमषाधात हे सारे घडले. माधवरावां चे घोडे माधवरावां ा तोंडून िनघाले ा आरोळीबरोबर िबथरले आिण एकदम उधळले. जखमेने अस झाले ा माधवरावां चा रिकबीतला पाय ा घोडया ा िबथर ाबरोबर सुटून ते घो ाव न खाली पडले. माधवराव खाली पडलेले पाहताच रामिसंगाने आपला घोडा बाजूला काढला. संतापाने फुलले ा ीपतीने रामिसंग बगल काढतो आहे , हे पाहताच घो ाला टाच िदली आिण वेगाने घोडे रामिसंगाला आडवे घातले. ीपतीने ेषाने तलवार उगारली; पण तो वार रामिसंगाने आप ा तलवारीवर झेलला. ीपतीचे घोडे रामिसंगा ा घो ाला िभडले. रामिसंग वार सावरीत असता तोल जाऊन घो ाव न खाली आला. ीपतीने उडी घेतली आिण भेदरलेला रामिसंग पाहत असता ीपतीने तलवार उचलली. ाच वेळी ा ा कानां वर श आले : ‘‘थां ब, ीपती! हात आवर!’’ ीपतीने पािहले, तो माधवराव क ाने उठत होते, पण ां ची नजर ीपतीवर खळली होती. ीपतीने तलवार फेकली आिण तो रामिसंगाला िभडला. बघता बघता ाने रामिसंगाला पालथे केले आिण आप ा शे ाने ाचे हात पाठीवर आवळले. जुरातीचे खास पथक गार ां ा भोवती कडे क न उभे होते. गभगळीत झालेले नाना, मोरोबा, धुळप, पागे माधवरावां ना आवर ाचा य करीत होते. माधवराव बसले होते. ां चा डावा खां दा र ाने माखला होता. कपडे मळले होते. पडलेले डो ाचे पागोटे हाती घेऊन नाना उभे होते. ां ा सवागाला कापरा सुटला होता. धुळप भानावर आले. ां नी कमरे चा शेला सोडला. सारे माधवरावां ा भोवती गोळा झाले होते. हल ा हाताने मोरोबां नी अंगर ाचे बंद सोडले आिण खां दा मोकळा केला. जवळजवळ बोट खोलाची जखम खां ावर झाली होती. र येत होते. धुळपां नी शे ाचे उभे दोन तुकडे केले आिण हाती आले ा प ीने जखम बां धायला सु वात केली. मोरोबा ीमंतां ा कपाळीचा घाम िटपत होते. प ी बां धून झाली. माधवरावां ा चेह यावर जखमे ा वेदेनेचे िच ही न ते. पण ां चे डोळे र ाळले होते. ीपतीने लाथा घालून, रामिसंगाचे केस ध न, ाला बसते केले. धडपडत उठत, झोकां डया खात, माधवराव जेथे होते, तेथे रामिसंग आला. उ ाउ ाच ाने माधवरावां ा समोर अंग टाकले. रडत तो णाला,

‘‘ जूर, म माफी माँ गना चाहता ँ ! म माफीके िलये कािबल नहीं, लेिकन म, जूर, सौगंद खा कर कहता ँ , ये कसूर मेरा नहीं... मेरा नहीं...’’ माधवराव उ े गाने ओरडले, ‘‘बघतोस काय, ीपती? ाला काही बोलू दे ऊ नकोस. ा ा मुस ा आवळ.’’ णात रामिसंगा ा मुस ा आवळ ात आ ा. नानां ाकडे वळू न ीमंत णाले, ‘‘नाना, ाला िक ात नेऊन अंधारकोठडीत टाका. ा ावर स नजर ठे वा. ाला कोणीही भेटता कामा नये. ा गार ाची चौकशी होईपयत ां नाही बेडया ठोका. स कैदे त ठे वा. मी ाची चौकशी करीन. तोवर हे एक श सु ा बोलता कामा नयेत, ानात ठे वा!’’ ‘‘जशी आ ा! ीमंत, मेणा मागवून घेतो.’’ ‘‘नको, नाना! मे ाची गरज नाही. आ ी असेच जाऊ शकतो. मेणा मागवाल, तर सव ब ा होईल. श तो ही घटना बाहे र जाऊ दे ऊ नका.’’ माधवरावां नी अंगरखा सारखा केला. पागनी बंद बां धले. नानां नी पागोटे पुढे केले, ते म की धारण करीत असता, नानां चे डोळे भ न आले. सा यां ाच डो ां तून थबकलेले अ ू ओघळू लागले. नानां ा खां ावर हात ठे वून ीमंत णाले, ‘‘नाना, हे चालायचंच. ीगजाननाने लाज राखली आज. ा ा- सारखा पाठीराखा असता आपण कसली करायची काळजी? चला, रा होत आहे .’’ अंधार पडू लागला होता. समो न मशालजींचे पथक येताना िदसताच माधवराव गडबडीने णाले, ‘‘नाना, पुढे जाऊन ते पथक थां बवा. ते आम ा पुढेच रा ा.’’ िनवडक ार घेऊन व बाकीचे गार ां ा व थेला ठे वून माधवराव पुढे झाले. धुळपां ा मदतीने ते अ ा ढ झाले. र ाने माखलेला अंगरखा सोडला, तर घडले ा गो ीची दखलदे खील माधवरावां ा चेह यावर िदसत न ती. माधवरावां नी घो ाला टाच िदली. घोडे दमदार चालीने चालू लागले. पाठोपाठ सारे जात होते. िद ी दरवा ासमोर न जाता, माधव- रावां नी गणेश दरवाजा गाठला. दरवा ा ा पहा यावर उभे असलेले पथक अचानक ीमंतां ची ारी पा न गडबडले. मुज यासाठी ां ा माना झुक ा, पण ीमंत दरवा ाजवळ पायउतार झाले नाहीत. घो ाव नच ते आत गेले. आत ा चौकात जाऊन ां नी घोडे उभे केले. मोरोबां नी हात दे ऊन ीमंतां ना उतरवून घेतले. वा ात सव िदवेलागण झालेली िदसत होती. धीमी पावले टाकीत माधवराव जात होते. डा ा हाताची सुंदर चौसोपी ओलां डून ते गौरीमहाला ा समोर ा बागेत आले. तेथून दादासाहे बां चा महाल िदसत होता. दु स या मज ावर ा ग ीत दादासाहे ब उभे होते. दादासाहे बां ाकडे नजर जाताच ां नी आपला बेत बदलला आिण आप ा महालाकडे ते चालू लागले. गौरीमहाल ओलां डून ते आत ा चौकात आले.

पु रणीचा कारं जा उडत होता. णभर ते पु रणीजवळ थां बले आिण ते पंगती ा सो ाकडे जाऊ लागले. पंगती ा सो ानजीक ां चा महाल होता. ते सो ात आले आिण ाच वेळी ां ा कानां वर हाक आली : ‘‘ ीमंत!’’ माधवरावां नी वळू न पािहले. दादासाहे बां चा आि त िवनायक उभा होता. माधवरावां ा कपाळी आ ा पड ा. ां नी िवचारले, ‘‘काय?’’ ‘‘दादासाहे ब महाराजां नी आठवण केली आहे .’’ माधवरावां नी एक दीघ िन: ास सोडला आिण ते वळू न दादासाहे ब महाराजां ा महालाकडे जाऊ लागले. महाला ा दाराशीच दादासाहे ब उभे होते. माधवरावां नी आत पाऊल टाकताच राघोबां नी िवचारले, ‘‘माधवा, ऐकलं, ते खरं ?’’ ‘‘काय?’’ ए ाना राघोबां ची नजर र ाने डागाळले ा अंगर ावर खळली होती. ‘‘गार ाने वार केला?’’ ‘‘हां !’’ ‘‘जखम मोठी आहे ?’’ ‘‘िकरकोळ!’’ ‘‘परमे राचे उपकार! मग तो गारदी...’’ ‘‘िजवंत आहे , पकडला ाला.’’ राघोबां ना काय बोलावे, हे सुचत न ते. काप या आवाजात ां नी िवचारले, ‘‘काय णाला तो? काही बोलला?’’ ‘‘नाही, काका! तो काही बोल ा ा आधीच ा ा मुस ा आवळू न ाला अंधारकोठडीची वाट दाखवली.’’ ‘‘ ाला बोलतं करायला हवं होतं. अस ा गो ीत कसली मा?’’ दादा उस ा अवसानाने णाले. झटकन राघोबां ा नजरे ला नजर दे त माधवराव णाले, ‘‘काका! तो कशाला मा ावर वार करील? आिण ानं ा ाकरवी हे अघोर काय रचलं, ाचं नाव समजलं, तर ाला तोफे ा तोंडी दे ाखेरीज मी काय क शकलो असतो? काका, काळजी क नका. ाला बोलतं करायचं धाडस मा ा ठायी नाही. जातो मी.’’ एवढे बोलून माधवराव महालाबाहे र पडले.

* माधवराव आप ा महालात आले आिण पलंगावर बसले. मोरोबां नी हळु वार हातां नी अंगरखा काढला. खां ाला गुंडाळलेला शेला तसाच होता. नाना वै ां ना

आण ासाठी खाली गेले होते. ते वै ां ना घेऊन आले. वै ां नी हळु वार हातां नी शेला सोडला. जखम धुऊन केली आिण तीवर लेप लावून परत खां दा बां धला. वै राज िनघून गेले आिण ाच वेळी काव याबाव या झाले ा रमाबाई, आत कोणी आहे िकंवा नाही, याची पवा न करता आत घुस ा. रमाबाई आत येताच नाना, धुळप, पागे ही मंडळी अदबीने बाहे र गेली. रमाबाईंची नजर माधवरावां ावर खळली होती. माधवराव हसत काव याबाव या झाले ा रमाबाईंकडे पाहत होते. बघता बघता रमाबाईंचे ने भ न आले आिण ा ओंजळीत तोंड लपवून रडू लाग ा. माधवराव नजीक गेले. उज ा हाताने रमाबाईं ा पाठीवर थोपटत णाले, ‘‘कशासाठी अ ू ढाळता? ठीक आहे माझी त ेत!’’ रमाबाईंनी नजर वर केली. ां चे डोळे पा ाने भरले होते. ा हसणा या माधवरावां ना पाहताच िचडून णा ा, ‘‘तु ां ला ती क ना यायची नाही. असा कसा वार केला? बरोबर आणखी कोण होतं? एवढा वार होईपयत ते झोपले होते का?’’ ‘‘हो! हो! एका वेळी एक िवचारा. आधी बसा, बघू.’’ रमाबाई पलंगा ा कडे वर बस ा. ां ा शेजारी बसत माधवराव णाले, ‘‘आता िवचारा.’’ ‘‘नाही ा वेळी थ ा सुचते. गार ाने वार केला, णून समजलं. तु ां ला पाहीपयत, काय काय झालं, ते कसं सां गू? आिण तु ी हसता आहात.’’ ‘‘रागावू नको! पण आनंदा ा संगी हसायचं नाही, तर करायचं काय?’’ ‘‘आनंदाचा संग?’’ रमाबाईंनी आ याने िवचारले. ‘‘नाही तर? जर ीपतीने सूचना करायला एक णाचा िवलंब केला असता, तर आमचे म क ा वारासरशी...’’ रमाबाईंनी चटकन माधवरावां ा तोंडावर आप ा हाताचा तळवा ठे वला आिण ा णा ा, ‘‘समजलं! आिण मां गाचं काय केलंत?’’ ‘‘कोण? तो गारदी? ाला पकडून ठे वलं आहे .’’ ‘‘बरं केलंत!’’ रमाबाई ेषाने णा ा, ‘‘उ ा ाचं म क मेखसूनं कसं फुटतं, ते मला पाहावयाचं आहे .’’ ‘‘तसं केलं, तर ा िबचा यावर फार मोठा अ ाय होईल.’’ ‘‘िबचारा?’’ ‘‘हो! ा ा इ े नं ानं आम ावर घाव घातला नाही. ाची ती िहं मत न े .’’ ‘‘मग ानं मारे करी घातला असेल, ाचं म क मेखसूनं ठे चा.’’ रमाबाई संतापाने णा ा. ‘‘रमा ऽऽ’’ ा उ ारासरशी रमाबाईंनी वळू न पािहले. माधवरावां ा चेह यावर घाम फुटला होता. ओठ थरथरत होते. डोळे भ न आले होते.

‘‘काय? काय टलं मी?’’ रमाबाई कळवळू न णा ा, ‘‘सां गा ना!’’ ‘‘रमा! ती ताकद माझे ठायी नाही... माझे ठायी नाही...’’ ‘‘कुणी घातला मारे करी? िनजामानं?’’ ‘‘नाही!’’ ‘‘भोस ां नी?’’ ‘‘नाही!’’ ‘‘मग ऽऽ?’’ ‘‘जाऊ दे , रमा! दे वानं नाही का राखलं? तो राखणारा समथ असता काळजी कशाला करतेस?’’ ‘‘पण मारे क याला एवढी दया का? कोण आहे एवढा मातबर, की...?’’ ‘‘रमा, बोलू नको...’’ माधवराव अ थ होऊन णाले, ‘‘रमा, जर मी तुला काकां चं नाव सां िगतलं, तर?’’ रमाबाईंचे डोळे िव ारले. तोंडावर हात गेला... ां चा सारा चेहरा भीतीने ासला होता. माधवराव ख पणे हसून णाले, ‘‘रमा, मारणा यापे ा राखणारा समथ आहे , ावर िव ास ठे व. मी जरा पडतो. ीपती आहे का, बघ.’’ रमाबाई ीपतीला हाक मार ासाठी उठ ा, ाच वेळी ीपती आत आला आिण णाला, ‘‘काकीसाहे ब महारा...’’ माधवराव उठून उभे रािहले. पावतीकाकू आत येत हो ा. अचानक पावतीकाकू आ ाने माधवराव पाहतच रािहले. पंचिवशी ा पसंप पावतीकाकू आत आ ा. ां ा कपाळी कुंकू होते. ग ात मंगळसू होते. ां चा चेहरा िथत िदसत होता. आपला महाल सोडून िचत ा इतर वावरत. ाच पावतीकाकू आक कपणे महालात आ ाने माधवराव गोंधळू न गेले होते. ां ना उठलेले पाहताच पावतीकाकू णा ा, ‘‘उठू नका. आपण िव ां ती ा. तु ां ला पािह ाखेरीज चैन पडे ना, णून आले.’’ ‘‘काकीसाहे ब! आपण काळजी क नका. जखम मामुली आहे .’’ ‘‘ ा गजाननाची कृपा. तु ी झोपा, मी जाते. कृतीची काळजी ा. सावधिगरीनं राहा.’’ पावतीबाई वळ ा. दोन पावले जाऊन ा परत िफर ा आिण माधवरावां ना णा ा, ‘‘आिण हे ही ल ात ठे वा. सापाला िकतीही दू ध पाजलं, तरी जे ा तो ओकेल, तो गरळच ओकणार! ितथं अमृताची अपे ा क नका.’’ एवढे बोलून पावतीबाई गरकन वळ ा आिण महालाबाहे र िनघून गे ा. माधवराव िन: ास सोडून णाले,

‘‘पािहलंस, रमा! ा काकूंना काही न सां गता सव काही समजलं. काकूंना पािहलं, की आपोआप मान झुकते.’’

* हवाफेरासाठी माधवराव िस टे काला गेले. जवळजवळ दोन मिहने तेथे रािहले; पण कृतीत काही फरक पडला नाही. किनंगहॅ मचे औषध चालू होते. िदवसिदवस अश ता वाढत होती. माधवरावां चा भाव लहरी बनत होता. दोन मिहने पुरे ाय ा आतच ते पु ाला िनघून आले. माधव-रावां ा आजूबाजू ा आि तां चे, सरदारां चे मत किनंगहॅ म ा औषधािव होते. तो िफरं गी अस ाने ाचे औषध घेत ास अनाचार होतो, असे आि तां चे मत होते. माधवरावां ा अंगी तर आता एका जागी फार वेळ बस ाचे ाण रािहले न ते. सकाळची वेळ होती. माधवराव आप ा महालात िव ां ती घेत होते. मृग न ाची सु वात झाली होती. पि मेचे वारे सु झाले होते. हवेत िकंिचत गारवा आला होता. आकाशात ढगां ची वदळ सु झाली होती. पि म ि ितजापासून ढग सरकत होते. खडकीतून मंद गतीने पुढे जाणारे ढग माधवराव पाहत होते. ीपती आत आला व णाला, ‘‘बापू आलेत.’’ ‘‘पाठव ां ना वर.’’ माधवराव पलंगाव न खाली बैठकीवर येऊन बसले. बापू आत आले. नम ार क न ते माधवरावां ा समोर बसले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘बापू, आज लवकर आलात?’ ‘‘ ीमंत! काल रा ी आप ाला फार ास झा ाचं कळलं.’’ ‘‘ते नेहमीचंच आहे . आपलीही कृती ठीक नाही, असं ऐकलं.’’ ‘‘हो! गुडघे धरतात. पायी िचत मुं ा चढतात. वयोमाना माणे ायचंच. ते ा वाटलं, एकदा आप ाला भेटावं आिण आपली संमती ावी. ‘‘कशाब ल?’’ ‘‘आप ाला िफरं गी वै औषध दे तो. आपली आ ा झाली, तर ाचं औषध घेऊन पाहावं, णतो.’’ ‘‘औषध घेणारे तु ी. ात आमचा स ा कशाला लागतो?’’ माधवराव हसत णाले. ‘‘नाही कसं? िकती केलं, तरी आ ी आप ा रोषातली माणसं. नजरकैदे तील माणसं.’’ ‘‘बापू, आप ाला नजरकैदे त ठे वलं, हे नाममा आहे , हे तु ीही कबूल कराल. राजकारण वगळलं, तर तसे कोणतेच िनबध आ ी तुम ावर लादले नाहीत. उलट, तु ां ला भेट ाखेरीज आ ां स चैन पडत नाही, ते का रोष आहे , णून?’’ ‘‘मग आपली आ ा आहे , असं समजू मी?’

‘‘आ ेची गरज नाही. तु ी ज र औषध ा. एवढा ास होतो?’’ ‘‘काही िवचा नका! एकदा गुडघे धरले, तर अस कळा येतात. उठता-बसता दे खील येत नाही.’’ माधवराव हसले, ते पाहताच बापूंनी िवचारले, ‘‘का हसलात? खोटं वाटतं ीमंतां ना?’’ ‘‘नाही, मी ासाठी हसलो नाही, बापू. मरणा ी नरक ावर िव ास नाही आमचा. आपण जी कम करतो, ां ची फळं ाच दे ही भोगायची असतात, हे मला कळू न चुकलं आहे . ाधी ा पानं ती कटतात आिण भोगावी लागतात.’’ बापू काही बोलले नाहीत. माधवराव णाले, ‘‘का, बापू, ग बसलात?’’ ‘‘ मा असेल, तर मोकळे पणी बोलेनही!’’ ‘‘बोला ना! आ ी मनावर घेणार नाही.’’ माधवरावां नी अभय िदले. माधवरावां ा नजरे ला नजर दे त बापू णाले, ‘‘ मा असावी, ीमंत, पण मला हे समजत नाही, की आम ा- सार ां ना साधा संिधवात धरावा आिण आप ासार ां ना...’’ ‘‘राजय ासारखा दु घट रोग का ावा, हे च ना?’’ माधवरावां नी िवचारले, ‘‘आप ासार ा बु मान असामींना अचंबा वाट ाचं काहीच कारण न तं. आप ासारखे अनेक पदरी असतात. आम ा नावाखाली अनेक ब या-वाईट गो ी करीत असतात. ां चा दोष पयायानं आम ाच माथी येतो, आिण णून आप ासार ां ची सुटका सा ा संिधवातावर होते; आप ासार ा शेकडोंचं धनीपण चालवणा या आम ासार ां ना राजय ासार ा दु घट रोगां ना तोंड ावं लागतं. अ ायुषी हो ाचं भा लाभतं.’’ सखारामबापूंना सहज बोल ाला एवढे गंभीर वळण लागले, हे पा न वाईट वाटले. ते काही बोलले नाहीत. माधवराव त:चा संताप आवरत णाले, ‘‘बापू, मी हे रागानं बोललो नाही. आता कुणावर राग करावा, असं वाटत नाही.’’ किनंगहॅ म आ ाची वद आली. माधवराव णाले, ‘‘हातासरशीच तुमचं काम झालं. आताच भेटा.’’ बापू उठत णाले, ‘‘नको, ीमंत! आपली तपासणी होऊ दे . मी खाली बसेन. नंतर किनंगहॅ मची भेट घेईन.’’ ‘‘तसं करा.’’ बापू दरवा ापयत गेले असतील, तोच माधवरावां नी हाक मारली, ‘‘बापू!’’ बापू वळले. माधवराव णाले, ‘‘किनंगहॅ मकडून औषधच ा. ते िफरं गी असले, तरी दु सरा स ा घेऊ नका. ते माझे चां गले ेही आहे त.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ णत बापू बाहे र गेले.

किनंगहॅ मने येऊन माधवरावां ना तपासले. ताप पािहला. दाराशी रमाबाई उ ा हो ा. तपासून झा ावर माधवरावां नी िवचारलं, “डॉ र, काय णते आमची तिबयत?’’ ‘‘ठीक हाय!’’ किनंगहॅ म णाला. ‘‘ णजे अिधक िबघडली नाही, असंच ना? तु ां ला वाईट वाटणार नसेल, तर एक िवचा ?’’ ‘‘ज र िवचारा!’’ किनंगहॅ म णाला. “पूव ां ची औषधे घेत होतो, ा गंगा वै ां चं औषध ा, असं सारे णतात. जर तुमची...’’ ‘‘ज र! ज र! तुमाला ते पसंत असेल, तर ज र करा. माझी हरकत नाय!’’ ‘‘पण, डॉ र! तु ी ज र यायला पािहजे.’’ ‘‘येईन तर! तुमाला बरं वाट ासाठी मी ज र ईन... ात मला शरम वाटणार नाय.’’ मो ा ेमाने किनंगहॅ मने माधवरावां चा हात हाती घेऊन दाबला आिण तो बाहे र गेला. रमाबाई आत आ ा. ा णा ा, ‘‘आज हे नवीनच ऐकते मी!’’ ‘‘काय?’’ ‘‘किनंगहॅ मकाकां चं औषध बंद करणार?’’ ‘‘हां ! आता कुणाला दु खवावं, असं वाटत नाही. अनेकां चं मत आहे , पु ा वै ाचं औषध सु करा, णून. क . काय आणलंत?’’ रमाबाई पंचपा घेऊन पुढे झा ा व णा ा, ‘‘तीथ ावं.’’ माधवरावां नी तीथ घेतले व ते णाले, ‘‘पािहलंस, रमा? उपचारात कोणी काही कमी करीत नाही. मी तीथ नको टलं असतं, तर काय वाटलं असतं तुला?’’ ‘‘मी काय वै राजां चं औषध नको णते? आप ाला बरं वाटलं, की सारं िमळालं. मग ते औषधानं होवो िकंवा तीथानं होवो.’’ माधवराव मो ाने हसले. रमाबाई रागाने णा ा, ‘‘हसायला काय झालं?’’ ‘‘काही नाही. आम ा भावातला तापटपणा आता तुम ाही अंगात सु झाला. आम ासाठी तवैक ं करीत ही जी अव था क न घेतलीत, ाचंच हे फळ!’’ ‘‘तर तर! मी काही संतापले नाही!’’ रमाबाई खुदकन हसत णा ा. ‘‘आता आ ां ला बरं वाटलं. आता काही वेळानं वै राज येतील. आ ां ला पा न ां ना बरं वाटे ल.’’ दोन हरी वै राज येऊन पा न गेले. वै ां चे औषध सु झाले. कडक प े सां ग ात आली. माधवरावां ना औषधां चा ास होत न ता; पण प े ां ना अस होत होती.

* रा ी माधवराव पलंगावर पडले होते. ां चा चेहरा िचंता झाला होता. ठसका लागत होता. ां नी हाक मारली, ‘‘ ीपती!’’ ीपती आत आला. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, ती संदूक इकडे आण.’’ ीपतीने संदूक नजीक आणून ठे वली. माधवरावां नी कलते होऊन संदूक उघडली. तीत अनेक कागदप े होती. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, खाली जा आिण शेगडी घेऊन ये.’’ ीपती खाली गेला आिण एक शेगडी घेऊन आला. माधवरावां नी ती िबछा ाजवळ आणून ठे वायला सां िगतलं. संदुकीतून एकएक कागद काढू न ते शेगडीत टाकीत होते. कागद पडताच काही वेळ धूर होत होता. कागद जळे पयत माधवराव िन लपणे पाहत होते. तो कागद पुरा जळ ाची खा ी होताच ते थरथर ा हातां नी दु सरा कागद टाकीत होते. ाच वेळी अचानक बापू आत आले. ीमंतां ा शेजारी ीपती अस ाने ाला आधी वद दे ता आली नाही. वर न पाहता माधवराव णाले, ‘‘या, बापू, आ ी आपलीच वाट पाहत होतो.’’ बापू थ होऊन समोरचे पाहत होते. धुराचा माधवरावां ना ास होत होता. ते ठसकत होते. न राहवून बापू णाले, ‘‘ ीमंतां नी काय योजलं आहे ? िव ां ती ायला सां िगतली असता हे क ायची काय ज री होती? एवढी मह ाची बाब होती ही?’’ ‘‘मह ाची?’’ णभर माधवराव नजर वर करीत णाले. शेगडीतला कपटा जळत होता. ‘‘बापू, आम ा दरबारी जे िन ावंत, इमानी सेवक, सरदार, मानकरी आहे त, ां ा बेइमानीपणाचे पुरावे आ ी न करीत आहोत.’’ ‘‘जर हे बेइमानीपणाचे पुरावे असतील, तर ते जाळ ाऐवजी ा बेइमानां ना फासावर िदलेलं यो होईल.’’ ‘‘असं णता?’’ असे णत माधवरावां नी उचललेला कागद बापूं ा हाती िदला. ‘‘वाचा, बापू.’’ बापूंनी कागद समयां ा जवळ नेला. चािळशी लावली आिण ते तो कागद वाचू लागले. पाहता पाहता ां चे हात थरथ लागले. ां ा कपाळी घाम फुटला. खु बापूंनी िनजामाला िलिहलेले प होते. िनजामाकडून िमळाले ा पैशां चा ात उ ेख होता. सखारामबापू वेडयासारखे ते प िनरखीत होते. ‘‘आणा ते प .’’ माधवराव णाले. भार ासारखे बापूंनी ते प माधवरावां ा हाती िदले. ‘‘सां गा, अशा प ाचं आ ी काय करावं? बसा, बापू. एवढयासाठी आ ी तु ां ला बोलािवलं नाही.’’ असे णत माधवरावां नी ते प शेगडीवर टाकले.

ीपतीकडे वळू न माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, बाहे र उभा राहा! कुणाला आत सोडू नको. बापू, आज मला खूप बोलायचं आहे .’’ ीपती बाहे र गेला. पलंगावर बसते होत माधवराव णाले, ‘‘बापू, ा संदुकीत अशी अनके प ं आहे त. गे ा दहा वषात अनेक गोळा झाली. ां त जसे तुमचे-िनजामाचे प वहार आहे त, तशीच काकां ची, नागपूरकरां ची, इं जां चीही प ं आहे त. ां त पटवधनां नी िनजामाशी केलेली हातिमळवणी आहे . िशंदे, होळकरां ची आ ां संबंधीची प ं आहे त. हे सारं च ल ात ठे वून आ ी ायाला बसलो, तर ते बरोबर होणार नाही. ही सारी रा ाशी इमानी, िन ावंत, संगी जीव दे णारी माणसं आहे त. के ा तरी बु ंश होतो. अपराध घडतो, णून तेवढं ल ात घेऊन चालायचं नाही. आता आमचा भरवसा नाही. काही बरं -वाईट घड ाआधी हे पुरावे न होणं आव क आहे . नाही तर आम ा प ात ही प ं दु स या कुणा ा हाती पडली, तर ाचे प रणाम भयंकर होतील.’’ ‘‘ ीमंतां नी एवढं िनराश का ावं?’’ ‘‘मी िनराश होत नाही. कत ा ा भावनेतून मी हे बोलतो आहे , करतो आहे . राजय ासारखा रोग साथीदार बनला असता बेिफकीर रा न कसं चालेल? ा ासाठी तु ां ला बोलावलं होतं.’’ ‘‘ ीमंतां ची जी आ ा असेल, ती िशरसावं आहे .’’ बापू णाले. ‘‘तु ी हे णाल, याची आ ां ला खा ी आहे , बापू. तुमचं काकां ावरचं ेम आ ी जाणतो. जे ा आ ां ला पेशवाईची व ं िमळाली, ते ा तु ी कारभारी होता. काका आ ां ला माग दाखवीत होते. पण काका पडले हल ा कानाचे. शौकआरामाचे भो े. पिह ा भावामुळं ां ना कुणावरही िव ास टाकता आला नाही. दु स यामुळं जबाबदारी पेलता आली नाही. ामुळं तु ां ला हतबल ावं लागलं.’’ माधवराव काही ण थां बले. ठसका गे ावर ते णाले, ‘‘आ ां ला पिह ापासूनच तुम ा बु म ेब ल आदर. मा ा हयातीत अशी फार थोडी माणसं मी पािहली. िनजामाचा िव ल सुंदर, भोस ां चा दे वाजी आिण तु ी. राजकारणाचं तुमचं ान फार. सु वातीला मला ाची भीती वाटायची. पुढं तुम ा बु ीशी लढत दे ात मला आनंद वाटे . नाही तर दे वाजीपंतां ना स ा िदलात, ते ा आ ी तु ां ला स होऊन बु बळाचा डाव िदला नसता. सुरळीत कारभार चाल ासाठी तु ीच तु ां ला घरी बसवावं, असा स ा िदलात. पण ा वेळी आ ी तु ां ला घरी बसव ाचा य केला, ा ा वेळी मला नवीन संकटां ना तोंड ावं लागलं. तुमची स ालालसा जबरद आहे . तु ी उपेि त होऊन रा च शकत नाही, हे मा ा ानी आलं आहे .’’ ‘‘ ीमंत, आप ाला ास होतो आहे .’’ बापू िवषय बदल ा ा हे तूने णाले, माधवराव पं ाने घाम िटपीत णाले, ‘‘आता ासाची िचंता कर ाचं कारण नाही, बापू! ती मयादा ओलां डली आहे . बापू, मी फ तुमचेच दोष पाहतो, असं नाही. नानाला फडिणशीत घेतलं, तो

सवगुणसंप णून न े . नानाचं खासगी चा र मला माहीत का नाही? ाचा धूतपणा, त:ला सां भाळू न, सुरि त राखून काम कर ाची प त का मला माहीत नाही? पण ाच वेळी िहशेबाचा चोखपणा मा ा नजरे तून सुटला नाही. दोष ानी येऊनही मी थ रािहलो. कुणा ाही गत आयु ात मी कधी डोकावलो नाही. तो माझा अिधकार नाही. मी ा सा याकडे दु ल करीत आलो. पण िजथं रा ाशी संबंध येतो, ितथं माझं कत उभं ठाकतं; मग ितथं मी कुणाचाच िवचार क शकत नाही. मी दे खील अ ामािणक बन ाला काही मयादा आहे तच ना? नाही तर खु काकां ना नजरकैद कर ाची का मला हौस होती?’’ ‘‘ ीमंत, तु ी थोर मनाचे, णून हा समज. नाही तर...’’ बापू णाले. ‘‘माझा थोरपणा नाही. तुमचाही थोरपणा काय कमी आहे ? आळे गावला आमचा पराभव झाला. आ ी कैदी बनलो. तुम ा जागी दु सरं कोणीही असतं, तर ां नी काकां ना पेशवे बन ाचा स ा िदला असता. भो ा काकां चंही ते होतं, आिण ते पेशवे बनलेही असते. पण तु ी तो स ा िदला नाही. काकां ना ा िवचारापासून परावृ केलंत. बापू, तुमचे मराठी रा ावर उपकार फार आहे त.’’ बापूंनी पािहले. माधवराव भावनािववश झाले होते. ां चा आवाज कापरा झाला होता. ‘‘बापू, मी खोटं बोलत नाही. ाच वेळी काका पेशवे झाले असते, तर मराठी रा िटकणं कठीण होतं. बापू, नवीन रा थािपत करणं एक वेळ सोपं असतं. पण जम बसलेली रा स ा मोडून दु सरी थापन करणं महाकठीण असतं. बदललेली राजवट जा मानेलच, असं सां गता येत नाही. तु ी हे वेळीच ओळखलंत आिण काकां ना यो तो स ा िदलात. हे तुमचे उपकार आहे त. अशा एका कृतीसाठी अस ा एक काय, पण हजार प ां कडे मी आनंदानं दु ल करीन.’’ माधवरावां ना ठसका लागला. सखारामबापूंनी िपकदाणी उचलली. ठसका कमी होताच माधवराव णाले, ‘‘बापू, ठे वा ती खाली. िपकदाणी उचल ासाठी ते हात नाहीत. आता मी पुरा थकलो. आता उरलेली रा ाची ं तु ी पुरी करा. ते पाहायचं भा मला लाभू दे .’’ ‘‘ ीमंत!’’ बापू डोळे िटपत णाले. ‘‘बापू, ा अ ावधीत ा शरीराला फार क पडले. ते आता अिधक काम करायला राजी नाही. कनाटका ा मोिहमा, भोस ां ा ा या, रा ाचा ताण, घरातली दु ही ा सा यां शी एक शरीर झगडे ल झगडे ल, ते िकती! ते अगदी हतबल हो ाआधी एक वेळ है दरवर जाऊन ये ाची इ ा आहे , एवढी ारी सफल झाली, की संपलं.’’ ‘‘अशा थतीत...’’ ‘‘हो, जायलाच हवं. इं जां शी है दर हातिमळवणी करणार नाही, ाची आ ां ला खा ी आहे . पण न जाणो, तो धोका प रता येणार नाही. आमची कजही वाढत आहे त. ती वेळीच आवरायला हवीत! बापू, ासाठी तु ां ला मी बोलावलं नाही.’’ माधवरावां नी थोडी उसंत घेतली.

‘‘आता आमचे अखेरीचे िदवस आले. तुंगभ े पासून अटकेपयत रा उभं राहील, अशी िच ं िदसत आहे त. आता नारायणाची काळजी वाटते. इतका लौकर अंतकाळ जवळ येईल, असं वाटलं न तं. नारायणाला आ ी तुम ा हाती दे णार आहो. नारायणरावास िदवाणिगरीची व ं दे ऊन तु ां ला मुतालकीची व ं ावी, ही आमची इ ा आहे . उभयतां नी एक बसून कारभार करा. नारायणाला अनुभव नाही. तो तुम ा स ानं कारभार करील. काकां नाही यो वेळ येताच आ ी मोकळं क .’’ ‘‘ ीमंत! फार मोठी जबाबदारी...’’ ‘‘नाही, बापू, ही जबाबदारी तु ां ला ीकारावीच लागेल. नाना शार आहे , पण मा ासारखा अ वयी आहे . तोही मुरलेला नाही. नारायण तुम ा हाती जेवढा सुरि त आहे , तेवढा तो नाना ा हाती नाही. ाला जपा. तो ड आहे . ाला सां भाळू न ायला हवं. बापू, हे तु ी केलंच पािहजे.’’ ‘‘आप ा आ ेबाहे र मी नाही, ीमंत.’’ ‘‘मला समाधान वाटलं. तु ी असं णाल, ाची खा ी होती, बापू. झालं गेलं, िवस न जा. काही मनात न ठे वता मराठी रा राख ाची िशक करा. भेदभाव न धरता, रा ाची सेवा केलीत, तर परमे र मा ा माणंच तु ां लाही यश दे ईल. आता िव ां ती घेतो. उ ा आपण भेटू.’’

* कटो या न माधवराव आले. तेथे सुवणतुलाही झाली, पण कृतीत बदल पडला नाही. उलट िदवसिदवस कृती ढासळत होती. के ा छातीत अस वेदना उठावी, तर के ा अचानक र भरावा. कधी सारखे डोके दु खावे, तर के ा नुसता घाम येत राहावा. पण असे असूनही माधवराव िव ां ती घेत न ते. जरा बरे वाटले, की फडाची कामे, भेटी सु होत. सकाळी माधवराव आप ा महालात प े िलहीत बसले होते. रमाबाई के ा आ ा, हे ही ां ना कळले नाही. ां नी मान वर केली, ते ा रमाबाई नजीक येऊन उ ा हो ा. पूव ा खडकीतून आत आले ा काशात माधवराव रमाबाईंना िनरखीत होते. उपास, अनु ानां नी कृश झाले ा रमाबाईंना पाहताच माधवराव अ थ झाले. रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘काय चालवलं आहे ?’’ ‘‘दोन मह ाची प े होती. एक गंगापूरला पाठवायला हवं. बरे च िदवसां त मातो ींची खबर नाही.’’ ‘‘ते समजलं, पण अंगात र असताना का प ं िलहायची?’’ ‘‘ र कुठला? आज ताप नाही.’’ माधवराव णाले.

रमाबाईंनी वाकून माधवरावां ा कपाळावर हात ठे वला. कपाळ गरम होते. ा णा ा, ‘‘समजलं! उठा, पा .’’ ‘‘पण एवढं प ...’’ माधवराव प ाकडे पाहत णाले. ‘‘उठा, णते ना! शपथ आहे माझी.’’ रमाबाई कळवळू न णा ा, ‘‘कुणी पािहलं, तर काय णतील मला! तु ां ला कुणी काही बोलायचं नाही. बोल लागेल, तो मला. उठा, णते ना!’’ ‘‘उठतो...’’ णत माधवराव उठले. पलंगावर झोपताच रमाबाईंनी पां घ ण घातले. माधवराव हसत णाले, ‘‘बरं वाटलं ना?’’ ‘‘हो, वाटलं! कामाखेरीज तु ां ला दु सरं काही िदसतच नाही का?’’ ‘‘अगदी खोटं !’’ माधवराव रमाबाईंचा हात धरीत णाले. हात सोडवून घेत रमाबाई णा ा, ‘‘चला, खोटं सां गू नका.’’ ‘‘खरं च, आ ी खोटं नाही सां गत. मला खोटं बोलताच येत नाही. रमा, तुझी आठवण के ा के ा येते, हे िटपून ठे वायचं झालं, तर आयु ात दु सरे ण सापडायचेच नाहीत.’’ ‘‘अगोबाई! कुणीतरी खरं च णेल!’’ रमाबाई हसत णा ा. ‘‘थ ा क नको...’’ माधवराव गंभीर होत णाले, ‘‘ ा ा िठकाणी मी काही सुंदर पाहतो, ितथं ितथं तुझी उ टतेने आठवण येते. आ ी मोिहमां साठी सदै व बाहे र असतो, हे खरं ; पण तुझं प, तुझी आठवण सदै व जवळ असते. कैक वेळा कनाटका ा छावणीत असता, रा ी िपठासारखं चां दणं पडलेलं पा न मी िक ेक तास डे याबाहे र चं ाकडे पाहत उभा रािहलो आहे , ते का चं पाह ासाठी? रमा, जे ा वे ळ े ी मी गेलो होतो, ते ा तर तु ा उ ट आठवणीनं माझं मन हरपलं.’’ ‘‘इतकं सुंदर आहे ते?’’ ‘‘सुंदर? फार अपुरा श आहे . ा े ाची वाट िबकट जंगलातून जाते खरी; पण एकदा का ितथं पोहोचलं, की मन आिण डोळे तृ होतात. उ ृ िश ितथं िवखुरलं आहे . पा न समाधान होत नाही. समजून ावं, टलं, तर समजत नाही. अगदी तुला पािह ासारखं वाटतं... आिण णूनच ते पाहत असता तू सारखी डो ां समोर उभी रािहलीस.’’ ‘‘तरीच मला उचकी लागत होती.’’ ‘‘उचकी कशी लागणार? तू इथं रािहली होतीस कुठं ?’’ माधवराव णाले, ‘‘तुझी आठवण यायला एवढं भ आिण िद पाहावं लागतं, असं नाही. चै ातील पालवलेली िचंच पािहली, तरी तू उभी ठाकतेस. भर उ ा ात आकाशातून कापूस िपंजत जाणारा एकाकी मेघ जरी पािहला, तरी तु ा आठवणीनं जीव ाकूळ होतो.’’ ा वा ाने रमाबाईं ा डो ां त अ ू जमले. ा णा ा,

‘‘नका ना असं बोलू! माझं भा थोर, णून तु ां ला असं वाटतं.’’ ‘‘नाही, रमा. तसं नाही. तू काय आहे स, हे जसं तुला ठाऊक नाही, तशीच इतरां नाही क ना नाही. बाकी क ना असून तरी काय उपयोग?’’ माधवराव णाले. ‘‘जाऊ दे ना हा िवषय!’’ ‘‘हां ! तेही खरं च. रमा, जे ा जे ा आपण असं बोलत बसतो, ते ा असेच का िवषय िनघतात, हे मला माहीत आहे . ां ना एकमेकां खेरीज जगात दु सरं कुणीही नसतं, ां ना एका ात चां गलं बोलताच येत नाही. जगाची फसवणूक करणारे ते जीव एका ात मनमोकळे पणी बोलू लागतात आिण ाच वेळी नेमकी खोल दडलेली, खोलवर दबलेली दु :खं उफाळू न बाहे र येतात.’’ ‘‘आपण मोिहमेवर गेलात, तर तु ां ला असं वाटतं; मग ा वेळी माझी काय अव था होत असेल? आपण कटो याला गेलात. इथं अ गोड लागेना. भीतीनं जीव िन ा झाला.’’ रमाबाई णा ा. ‘‘कसली भीती?’’ माधवरावां नी चमकून िवचारले. ‘‘जसं काही ठाऊकच नाही. मामंजींची उ अनु ानं, होम-हवनं ही का तुम ा मािहतीखेरीज होतात?’’ माधवराव ख पणे हसले. ‘‘ते सारं मला मािहती आहे . पण आ ी काकां ना नुस ा नजरकैदे त ठे वलं आहे . ां नी घरी काय करावं आिण क नये, हे मी कोण सां गणार?’’ ‘‘पण मामंजींना सोडा ना! आपण बाहे र असता, पण इथं रा न डो ां देखत हे घडत असता कसं सहन करायचं?’’ ‘‘आिण णूनच तु ी उ अनु ानं सु केलीत, होय?’’ ‘‘कुणी सां िगतलं?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘आरशातच पाहा ना! रमा, काकां ना नजरकैद कर ात का मला आनंद आहे ? पण ां ना सोड ात रा ाचं अनिहत आहे . आता धोका प रता येणार नाही. तू परमे रावर िव ास ठे वून राहा. काका काय करतात, इकडे ल दे ऊ नको.’’ ‘‘तर! कोटी मृ ुंजय जप झाला. नवस झाले. ल भोजन घातलं. अिभषेक चालू आहे त. दानधम- सारं झालं, पण पदरात काय? आणखीन काय रािहलं िश क?’’ माधवराव काही ण बोलले नाहीत. उसासा सोडत ते णाले, ‘‘रमा, बरी आठवण केलीस. एक गो रािहली, ती सारखी डाचते आहे .’’ ‘‘कोणती?’ ‘‘ह रहरे र हे आमचं कुलदै वत. ितथं जायचं फार मनात होतं. ते एक दे व थान असं आहे , की सा ात मृ ुयोगही ितथं काही क शकणार नाही. ह रहरे राचं माहा फार आहे . ितथं जावंसं वाटतं; पण आता ती दगदग सोसेल, असं वाटत नाही. रमा, मा ासाठी तू जाऊन येशील का? कुणास ठाऊक, पण ानं मला बरं वाटे ल, असा माझा िव ास आहे .’’ ‘‘आपली आ ा झाली, तर जाईन ना!’’ ‘‘माझी तीच अपे ा होती. आपण िमळू न जाऊ, या क नेनं दोन मिह ां पूव च

या ेची तयारी सु केली होती. तू जे ा णशील, ते ा तुला जाता येईल. श तो लवकर तू जाऊन ये.’’ ‘‘एकटी?’’ ‘‘एकटी का? बरोबर येत असतील, तर काकूंना िवचार; नारायणाला िवचा न धाक ा बाईला घेऊन जा.’’ ‘‘मी सासूबाईंना िवचा न येते. पण कुठे हलू नका. नाही तर बसाल परत िलहीत.’’ ‘‘नाही, रमा, तू जाऊन ये.’’

* रमाबाई पावतीबाईं ा महालात गे ा, ते ा ा पोथी वाचीत हो ा. रमाबाईंनी हाक मारली, ‘‘सासूबाई...’’ ‘‘काय, ग?’’ पोथीचे पान खाली ठे वत पावतीबाईंनी िवचारले. ‘‘ह रहरे राचं दे व थान खरोखरच का जा आहे ?’’ ा नावाबरोबर पावतीबाईंनी हात जोडले. ा णा ा, ‘‘ह रहरे र णजे सा ात कालभैरव! ानं आशीवाद िदला, तर काय होणार नाही? का, ग, मधेच का ह रहरे र आठवलं?’’ ‘‘ह रहरे रला जायचं ठरलं, तर आपण याल बरोबर?’’ ‘‘कुणी, माधवरावानं सां िगतलं?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘कोण नाही णेल?’’ पावतीबाई णा ा, ‘‘तु ा पु ाईनं तेवढीच या ा घडे ल मला. आणखीन कोण येणार?’’ ‘‘गंगाबाईंना घेऊ.’’ ‘‘नारायणाला िवचारलंस?’’ ‘‘ ां ना काय िवचारायचं? ते का नको णतील? मग ठरलं ना?’’ ‘‘हो, पण जायचं के ा?’’ ‘‘सारी तयारी झालीय्, णे, चां गला मु त पाहायचा आिण िनघायचं.’’ ‘‘बरं , िनघू.’’ रमाबाई आनंदाने ती बातमी सां ग ासाठी माधवरावां ा महालाकडे वळ ा.

* ह रहरे रा ा या ेसाठी िनघ ाचा िदवस आला. माधवरावां नी आधीच जंिजरे नबाबाला कळिवले होते. इतर िक ेदारां ना आ ाप के पाठिवली होती. रमाबाई महालात िनरोप घे ासाठी आ ा,

‘‘झाली सव तयारी?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘जपून जा!’’ माधवराव पलंगावर िगद ला टे कून बसले होते. तेथे रमाबाई गे ा. ां ना बोलवत न ते. भर ा सुरात ा णा ा, ‘‘अशा थतीत सोडून जाऊ नये, असं वाटतं! वाडयात आता कोणीच नाही. काळजी ायला हवी.’’ ‘‘ज र घेईन! तू काळजी क नको. तू येईपयत तरी न ी काळजी घेईन. ह रहरे राचा संक सोड ापासूनच मला बरं वाटू लागलं आहे .’’ ‘‘तोंडात साखर पडू दे !’’ ‘‘कदािचत तु ी येईपयत आ ी एवढे बरे होऊ, की अ ा वाटे - वरसु ा तुम ा ागताला येऊ.’’ ‘‘तसं झालं, तर साता ज ाचं पु फळाला आलं, असं समजेन मी. नाहीतर दे वाकडे दु सरं काय मागणार आहे मी?’’ पाहता पाहता रमाबाईं ा डो ां तून खळकन अ ू ओघळले. माधवरावां नी रमाबाईंचा हात पकडला. रमाबाईंनी ओठ आवळू न धरले होते. माधवराव णाले, ‘‘दे वाकडे मागणं मागायला जात असता हसतमुखानं जावं. इकडे बघ. पूस ते डोळे , जे सां गतो ते ऐक.’’ रमाबाईंनी डोळे पुसले. माधवरावां नी रमाबाईंना बळे च जवळ बसवून घेतले. रमाबाई माधवरावां कडे पाहत हो ा. माधवराव सां गत होते, ‘‘रमा, ा मागानं तू जातेस, तो डोळे भ न बघ. वाटे नं तुला सागराचं दशन होईल. िकना याकडे सारखा झेपावणारा तो सागर बघ. ेक िठकाणचा सागर तुला वेगळा भासेल. ेक िठकाणचा िकनारा बारकाईनं पािहलास, तर वेगळा आवाज दे ईल. काही िठकाणी सागराचा म पणा तुला िदसेल; काही िठकाणी ा ा आवाजात था होईल. भरतीला पृ ी पादा ां त कर ासाठी गजत येणारा सागर,जे ा ओहोटी सु होते, ते ा ाकूळ होऊन मागे जाताना िदसेल. काठावर ा नारळी-पोफळीं ा बागा सागराला हसताना िदसतील. तो पराजय मोठा िवदारक आहे ; ेशकारक आहे . हाताशी आलेला धरतीचा ीकार करता येऊ नये, हा ा ि यकर सागराचा पराभव अनुकंपेनं बघ. िन ाचा पराभव तो सहन करतो आहे . तरीही ा ा ेमाची उ टता एवढीही कमी होत नाही. ‘‘ितथं आकाशाशी धा करावयास िनघालेले माड आप ा झाव ां ची सळसळ तुला ऐकवतील. चां द ा रा ी सळसळणा या ा पेरी झाव ा तुला मो न टाकतील. भर दु पारचंदेखील सूयाचं िबंब पृ ीतलावर न पडू दे णा या गद छायेतून तुझे माग जातील. समु काठचा सूया तर कधीच चुकवू नको. सूयिबंब जे ा ि ितजावर टे कतं, ते ा ते लाटां व न दौडत अगदी तु ा हाती आ ाचा भास तुला होईल.’’ माधवराव बोलता बोलता हसले.

मं मु होऊन ऐकत असले ा रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘का हसलात?’’ ‘‘काही नाही. सहज आठवण झाली. ओहोटी ा वेळी मोक ा पडले ा िकना यावर जे ा समु -खेकडे रां गो ा घालू लागतील, ते ा तुझा अिभमान पार धुऊन जाईल आिण कौतुकानं ा रे खाटले ा कलाकृती तू बघत राहशील.’’ रमाबाई हस ा. ा णा ा, ‘‘हे पािहलंत तरी कधी आिण ल ात ठे वलंत तरी कसं?’’ ‘‘ही जबाबदारी ये ाआधी एकदा मी गेलो होतो. रमा, आजवर मी जे िशकलो, ते िनसगाकडूनच. ानं मला जेवढं िशकवलं, िदलं, तेवढं दु स या कुणीही नाही. समु ानं ेमाची िवफलता कशी सहन करावी, हे सां िगतलं. कनाटका ा उघडया फ रां नी बेदरकार वा या-वादळाशी अखंड ट र दे त असता संकटां ना कसं तोंड ावं, हे सां िगतलं. कडयाव न त:ला झोकून दे णा या पातानं ागाची महती गायली. िकती िकती णून सां गू तुला! जा तू. वेळ होईल. वाटे त िठकिठकाणी तुझं ागत होईल. जे ा ह रहरे राला जाशील, ते ा नबाबाकडून तुला नजराणे येतील. ां ना परत करायचे नजराणेही तु ाबरोबर िदले आहे त. कदािचत आरमाराचीही पाहणी कर ाचा संग तुला येईल. ते ा न िभता सारं बघ.’’ मैना आत आली. रमाबाई उठ ा. वा ाबाहे र खासे मेणे स होते. ां खेरीज जूरपागा, कामाठी, उ रखाना, पीलखाना, वाजं ी वगैरे लवाज ाची पथके िश ब उभी होती. रमाबाई, पावतीकाकू, गंगाबाई आपाप ा मे ात बस ा. इशारतीबरोबर मेणे उचलले गेले. पीलखा ाचा मु ह ी गाढे राव सवात पुढे मानाने चालत होता. मागून सव लवाजमा जात होता.

* रमाबाई ह रहरे राला या ेला गे ा; पण माधवरावां ा कृतीत आराम असा पडला नाही. सारे उपाय थकत होते. कधी वै ाचे, तर कधी हिकमाचे, तर के ा किनंगहॅ मचे औषधोपचार चालू असत. कृती िदवसाबरोबर ीण होत होती. माधवराव आजाराशी बेिफकीरपणे झुंजत होते. रोगाचे भयंकर प जसे ां ना कळू न चुकले, तसे ां नी कारभारात जारीने ल घातले. माधवरावां चे श ागृह णजे दु सरा फड बनला. माधवराव संत झाले होते. कुणाची पुढे जा ाची ताकद न ती. माधवराव लोडाला टे कून, शाल पां घ न बसले होते. सखारामबापूंना तातडीने बोलावणे गेले होते. मॉ नभेटीनंतर माधवरावां नी इं जां कडून तोफा िवकत घेत ा हो ा. ा जे ा कुचकामी आहे त, असे ां ना िदसून आले, ते ा ई ला पडून माधवरावां नी तोफां चा कारखाना सु केला होता. कनाटका ा मोिहमेत असतानादे खील कारखा ाचा वृ ा कळिव ाची ां नी व था केली होती. तोच कारखाना संपूण

अयश ी झा ाची बातमी ां ना नानां नी िदली होती. ा ासाठी बापूंना तातडीचे बोलावणे गेले होते. बापू आत आलेले पाहताच ां ावर आपली नजर रोखत माधवरावां नी िवचारले, ‘‘बापू, तोफां ा कारखा ाची जी बातमी आ ी ऐकली, ती खरी आहे ?’’ ‘‘होय, ीमंत!’’ बापू नजर टाळीत णाले. माधवरावां नी आपली शाल फेकली. क ाने ते उठून उभे रािहले. ते णाले, ‘‘बापू, तु ी सहजपणे हे सां गू शकता? आ य आहे ! बापू, तु ी कारभारी आहात. नारायण लहान आहे , माझा भरवसा रािहला नाही आिण तु ां ला ा गो ीची भयानकता ठाऊक नाही? बोला ऽऽ’’ ‘‘ ीमंत, मी जातीिनशी कारखा ात ल घातले. आप ा आ े माणे तोफा ओत ासाठी ह ी ा खंबा यासारखं उं च घर नानां नी बां धवून घेतलं. तोफां ना लागणारं लोखंड जमवून िदलं, पण...’’ ‘‘ब करा, बापू! काय बां धून िदलं आिण काय आणलं, ाचा तपशील घेऊन करायचं काय? िजथं लां ब प ा ा तोफा तयार ाय ा, ितथं तु ी फुंक ा तयार के ात. णे, लोखंड आणलं.’’ बापू काही बोलत न ते. माधवरावां चा संताप पा न ां चे अंग कापत होते. बोलावयाला श सुचत न ते. त:चा संताप आवर ाचा य करीत हताशपणे माधवराव बसले. बापूंनी पुढे केलेला हात िझडकारीत माधवराव णाले, ‘‘बापू, मला हात दे ाची गरज नाही. रा ासाठी तो हात पुढे करा. इं जां नी जे ा िन पयोगी तोफा दे ऊन आ ां ला फसवलं, ते ाच मला सारा प रणाम ल ात आला. इं जां नी कलक ात एक पाऊल ठे वलं आहे , दु सरं मुंबईत थर होत आहे . एक ना एक िदवस ितसरं पाऊल सारा दे श ाप ाखेरीज राहणार नाही. इं जां शी दोन हात करायला आम ा तोफा, श ा ं उपयोगी पडणार नाहीत. णूनच ां ासार ा लां ब प ा ा तोफां चे, बाणां चे कारखाने आ ी उघडले. इं जां ना हे माहीत आहे , णूनच ां नी आ ां ला चां ग ा तोफा िद ा नाहीत. अस ा गो ीं ा उधार-उसनवारीवर रा उभारणार नाही. आपणही तेवढं च बलशाली राहायला हवं. काहीही क न आपण श ा ां नी संप असायलाच हवं.’’ ‘‘पण, ीमंत, कारािगरां नी य ां ची...’’ ‘‘ब , बापू, मला काही ऐकायचं नाही. ते कारागीर इं जी तोफां शी मुकाबला करणा या तोफा ओत ात असमथ असतील, तर ाच मुशीतला रस ां ा घशात ओतवून ां ना हाकलून ा. दु सरे कारागीर पाहा. हवा तेवढा पैसा खच करा. मला ाची पवा नाही; पण लां ब प ा ा तोफा ओत ास आ ी असमथ ठरलो, हा नामु ीचा डाग लावून घेऊ नका.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ णत बापू बाहे र िनघून गेले. बस ा जागचे उठ ाचेही ाण माधवरावां ना रािहले न ते. क ाने ां नी िगद ओढू न घेतली आिण बैठकी ा गािल ावर ते कलंडले, र वाढत होता. ाची झापड डो ां वर येत होती.

* ह रहरे राची या ा संपवून दोन मिह ां ा कालावधीनंतर रमाबाई शिनवारवा ात आ ा. माधवरावां ना बरे वाटत असेल, अशा समजुतीने वा ात आले ा रमाबाईंना जे ा माधवरावां ची थती समजली, ते ा ां ा िजवाचे पाणी झाले. ा दोन-तीन मिह ां ा कालावधीत माधवरावां नी मु ाम आप ा कृतीचे वतमान रमाबाईंना कळिवले न ते. रमाबाई सरळ माधवरावां ा महालाकडे गे ा. वेळ दोन हरची होती. माधवरावां ा महालात अंधूक काश होता. माधवराव पलंगावर झोपले होते. ीपती दारावर उभा होता. रमाबाई महालात गे ा. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘कोण आहे ?’’ ‘‘मी...’’ रमाबाई णा ा. ा भरभर खड ां चे मखमली पडदे वर करीत हो ा. पाहता पाहता सारा महाल काशाने भ न गेला. मान वर क न माधवरावां नी िवचारले, ‘‘के ा आलीस, रमा?’’ ‘‘आ ा हे च येते आहे .’’ रमाबाई माधवरावां ना िनरखीत णा ा. माधवरावां चे डोळे खोल गेले होते. चेह याची िलंबकां ती करपली होती. माधवराव उठून बसले. रमाबाई णा ा, ‘‘झोपावं ना!’’ ‘‘ठीक आहे . पण तुला काय झालं? अशी का बघतेस?’’ ‘‘मला िवचारता? काय सां िगतलं होतंत मला? हीच काळजी घेतलीत? आिण एवढी त ेत िबघडली होती, तर मला का नाही कळवलंत?’’ रमाबाई िचडून बोलत हो ा. माधवराव समाधानाने रमाबाईंचे सौंदय पाहत होते. वासाने रमाबाईंची कृती सुधारली होती. माधवराव हसून णाले, ‘‘रमा, एक िवचारशील, तर ाचं उ र दे ता येईल. एव ा शनां चं उ र कसं दे ऊ?’’ ‘‘सरळ बोलायचं नसेल, तर नका बोलू. जाते मी. काही सां गायला गेलं, की थ े वर ायचं...’’ रमाबाई वळ ा. ‘‘थां ब, रमा.’’ रमाबाई वळ ा. माधवराव णाले, ‘‘इकडे ये.’’ ‘‘काही नको.’’ ‘‘ये, णतो ना!’’ रमाबाई नजीक गे ा. माधवराव णाले,

‘‘मी औषध घेतो. तू गे ापासून कुठं ही गेलो नाही. आज बरं वाटे ल, उ ा बरं वाटे ल, असं णून तुला कळवलं नाही. आता रोग हटत नाही, ाला मी काय करणार?’’ ‘‘नका असं बोलू.’’ रमाबाई डो ां त पाणी आणून णा ा, ‘‘कशाला पाठवलंत मला? काय उपयोग झाला ा या ेचा, नवसाचा?’’ ‘‘असं णू नको. खूप उपयोग झाला. मला बरं वाटावं, णून मी तुला पाठवलं न तंच मुळी!’’ ‘‘मग?’’ आ याने रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘खरं सां गू, कटो या न आलो; तुला पािहलं आिण मन बेचैन झालं. काकां ची अनु ानं, इथलं वातावरण ा सा या िववंचनेत तू करपून गेलीस. मला वाटलं, जरा वातावरण बदललं, तर बरं होईल, णून तुला पाठवलं. या ा साथकी लागली.’’ ‘‘ज ळी मेली या ा! मला काय झालं होतं? भर ा कपाळानं गेले असते, तरी चाललं असतं.’’ ‘‘असं बोलू नये, रमा. ेक मनु ाथ असतो; तू गेलीस, तर ा जगात माझं कोण आहे ? कोण पाहील मला? ह रहरे रा ा कृपेनं कदािचत ातून मी उठे नही.’’ ‘‘काही सां गू नका. मी पोहोचाय ा आत आपण खडखडीत बरे ाल, असं पुजा यानं सां िगतलं होतं.’’ ‘‘आिण ते तुला खरं वाटलं? रमा, अंध े नं कधी माणसाला माग िदसत नाही. ा पृ ीतलावर जी गो घडते, ती परमे रा ा इ े ने घडते. उ ी आिण अंत ा दो ीचा कता तो आहे . जर े नं मा केलं, तर ा नवसाला फारसा अथ उरत नाही. ह रहरे रा ा आ ेनं मा ात काही बदल घडे ल, असं मला मुळीच वाटत न तं. ामुळं मला िनराशा िशवू शकत नाही.’’ ‘‘मग मा ाच डो ात हे का घातलंत? कशाला एव ा लां ब धाडलंत?’’ ‘‘पुढं येणा या संकटां ना तोंड दे ाची ताकद िनमाण ावी, णून! रमा, िनसगानं तुला काहीच का िशकवलं नाही? जरा िवचार कर. बघ. सूया , सूयादय, भरती-ओहोटी, िदवस-रा हा सृ ीचा म केवढा अ ाहतपणे चालू आहे , हे तू पािहलं नाहीस? िनसगा ा नानािवध पां नी तुला मोहवलं नाही? परमे राचं खरं अ ितथंच जाणवतं. तो सा ा ार तुला घडावा, हीच इ ा होती. खूप बोलायचं आहे . िवचारायचं आहे . तू अजून काही घेतलं नसशील. कपडे बदलून, जेवण आटोपून, थ िच ानं ये. मग आपण बोलू!’’ रमाबाई महालाबाहे र जाताच दाबून ठे वलेली खोक ाची उबळ उफाळू न वर आली. तो खोक ाचा आवाज ऐकताच ीपती आत धावला.

* कनाटका ा चौ ा मोिहमेसाठी माधवराव बाहे र पडले, ा वेळी ां ची कृती ठीक न ती. डॉ र व वै ां नी जाऊ नये, असा स ा िदला असताही ां नी बेत

बदलला नाही. रमाबाईं ा आ हा व ां ना बरोबर घेऊन माधवराव कनाटका ा ारीवर पु ाबाहे र पडले. कृतीत सुधारणा होत न तीच. कृतीमुळे मु ाम हलिव ास िवलंब लागत होता. िमरजे ा मु ामात तर वासाचा ताण सहन कर ाची ताकद माधवरावां ा ठायी रािहली नाही. नाइलाजाने मोहीम ि ंबकराव पे ां वर सोपवून ीमंत पु ाला परतले. पण पु ाला येऊनही माधवरावां ना उसंत िमळे ना. डॉ र किनंगहॅ मने हवाफेराचा स ा िदला आिण ानुसार डॉ रां ासह ते कटो याला जाऊन रािहले. वा ात नारायणराव, ां ा प ी गंगाबाई, रमाबाई, पावतीबाई हीच खासे मंडळी रािहली. राघोबां ची अनु ानं, तवैक े जोरात चालू होती; ां त खंड न ता.

* दोन हरचे जेवण आटोपून रमाबाई गंगाबाई ा महालातून परत येत हो ा. ा गौरीचौक ओलां डून, पंगती सो ातून आप ा महालाकडे येत असता ां ा कानां वर हाक आली, ‘‘वैनीसाहे ब!’’ रमाबाईंनी मागे वळू न पािहले. राघोबादादां चा आि त रं गभट मागून येत होता. रमाबाई थां ब ा. तो जवळ येऊन णाला, ‘‘विहनीसाहे ब, मी आप ाकडे चाललो होतो.’’ रं गभटाचा तो दं तिवहीन चेहरा, बोलताना ओठां ची होणारी उघडझाप पा न रमाबाईंना हसू फुटले. ा णा ा, ‘‘चला, रं गभट.’’ रमाबाई आप ा महालात आ ा. रं गभटाला पाहताच फुलां ा माळा करीत बसले ा मैने ा कपाळावर आ ा पड ा. दरवा ाशी रं गभटाने फतकल मारली. रमाबाई पलंगावर बस ा व णा ा, ‘‘रं गभट, आज बरी वाट चुकलात?’’ ‘‘खरं सां गू, विहनीसाहे ब? आपलं दशन िमळालं नाही, तर चैन पडत नाही. पेशवाई ा सा ात ल ी आपण. ा वा ाची शोभा; पण िशं ा राजकारणामुळे इकडचा माणूस ितकडं िफरायला िभतो. समजलेत का?’’ ‘‘समजलं!’’ मैना णाली. ‘‘तुला कुणी सां िगतलं मधे बोलायला?’’ ‘‘अजून भोजन झालेलं िदसत नाही, रं गभट!’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘कुठलं जेवण घेऊन बसलात, विहनीसाहे ब! मालकच जेवत नाहीत. तर आ ां ला कोण मिलदा चारणार? समजलेत?’’ ‘‘ते का?’’ रमाबाईंनी िवचारले.

‘‘भले! णजे तु ां ला ठाऊक नाही? दादासाहे ब नुस ा खारीक- दु धावर आहे त.’’ ‘‘मामंजी जेवत नाहीत?’’ ‘‘काय सां गू कपाळ? कसलं तरी अनु ान चालू आहे . अजून खडकीतून पािहलंत, तर ग ीवर उभे रा न सूयाकडे टक लावून पाहत असलेले िदसतील. फार घोर अनु ान चालवलंय्; पण दादासाहे बां ची कृती पाहा. िनराळं च तेज चेह यावर फाकतंय्. विहनीसाहे ब, सां िगतलं, तर ऐकाल का?’’ ‘‘काय, रं गभट?’’ ‘‘लहान तोंडी मोठा घास होतोय्. तुम ा अ ावर वाढलो. सां गतोय्. ीमंतां ना सां गून हे थां बवा. मला िच ं बरी िदसत नाहीत. इकडे वाढती अनु ानं आिण ितकडे वाढतं दु खणं. उगीच स ा ा णाचा ाप लावून घेऊ नका, णावं.’’ ‘‘कुणाला रे सां गतोस, थेर ा?” मैना उसळली. ‘‘मैना!’’ रमाबाई णा ा. ‘‘ग बसा, आ ासाहे ब! काय ऐकतासा ाचं! ो स ा सां गनार आन् तु ी ऐकनार, चां गलं वळखते मी हे ला!’’ ‘‘ए मैने, फार बोलू नको. रं गभट णतात मला.’’ ‘‘ग बस!’’ मैना कडाडली. ितला संताप आवरत न ता. ती णाली, ‘‘रं ा, हे नाटकशाळे त जाऊन सां ग. लु ा मेला! सारखा दादासाब महाराजां ा नाटकशाळं त खदळत असतुया.’’ ‘‘आता बसतेस का ग ?’’ रं गभट उपरणे झाडत णाला. ‘‘बसते तर! येऊ दे त सरकार, सां गते ते ी; आिण बघ, काय होतंय्, ते! जवा राखंचं तोबरं भरलं जा ाल, तवा समजलं तुला.’’ ‘‘कुणी लागावं तु ा तोंडाला? जातो, विहनीसाहे ब!’’ णत रं गभट उठून चालू लागला. माधवरावां ा नुस ा नावाने ाला कापरे भरले होते. तो िदसेनासा होताच रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘मैना, काय बोललीस?’’ “आ ासाहे ब! तु ी तासा, णून ग बसले. ाई तर जोडयानं मारला असता.’’ रमाबाई एकदम गंभीर झा ा. बघता बघता ां चे डोळे भ न आले. ां ना ं दका फुटला. हातातली माळ टाकत मैना उठली. जवळ जात णाली, ‘‘का रडतासा, आ ासाब?’’ ‘‘काही नाही.’’ ‘‘सां गा की, ज ळं मेलीचं तोंड माजं. ा रं गभटाला बोलले, णून राग आला तुमा ी?’’ ‘‘नाही, ग.’’ अ ू पुसत रमाबाई णा ा, ‘‘तो णतो आहे , ात काय खोटं आहे ? ां ची त ेत अशी आिण मामंजींची उ अनु ानं सु . ां नी आशीवाद ायचा, तेच शाप दे ऊ लाग ावर कसं ायचं?’’

‘‘उगीच ाई ते मनावर घेऊ नकासा, आ ासाब!” मैना णाली. ‘‘काहीतरी नाही णत. थां ब...’’ णत रमाबाई उठ ा आिण पलंगाजवळ ा कोना ाजवळ गे ा. तेथून परत आ ा आिण ां नी मूठ उघडली. ात गुलाल फासलेलं तीनधारी िलंबू होतं. भयचिकत नजरे नं मैना ते िलंबू पाहत होती. नकळत ितचा हात तोंडावर गेला. रमाबाई णा ा, ‘‘सकाळी सापडलं.’’ मैने ा िजवाचा थरकाप उडाला होता. ित ा तोंडून श फुटत न ता. रमाबाई णा ा, ‘‘तू इथंच बैस, मी आले.’’ णत रमाबाई बाहे र पड ा.

* पावतीबाई आप ा महालात बैठकीवर बस ा हो ा. जपाची माळ ां ा हातात होती. रमाबाई महालात जाताच ां नी हातातली जपमाळ समोर ा पंचपा ात ठे वली. रमाबाईंकडे हसून बघत ा णा ा, ‘‘ये. आज दोन हरीच आलीस?’’ ा श ां बरोबर रमाबाईंना रडू कोसळले. उ ा जागी ा ं दके दे ऊ लाग ा. पावतीबाई घाब न उठ ा. जवळ येत रमाबाईंना िमठीत घेत ा णा ा, ‘‘काय झालं, सां गशील, का नाही? कटो या न प आलं का?’’ नकाराथ मान हलवून रमाबाईंनी मूठ उघडली. ा मुठीत असलेलं तीनधारी िलंबू पाहताच पावतीबाई सव उमज ा. ां नी िवचारले, ‘‘कुठं सापडलं?’’ ‘‘सकाळी कोना ात होतं.’’ ‘‘घाब नकोस, रमा. परमे र सारं पा न घेईल. ापे ा ा ावर िव ास ठे व.’’ रमाबाई पावतीबाईं ा िमठीतून सोडवून घेऊन तशाच महाला ा पूव ा कोप यात गे ा आिण ितथली बंद खडकी ां नी उघडली. तेथून राघोबां चा महाल िदसत होता. ग ीवर राघोबा हात जोडून सूयाकडे पाहत उभे होते. ‘‘सासूबाई! या, बघा.’’ एक पाऊलही पुढे न टाकता पावतीबाई णा ा, ‘‘बंद कर ती खडकी! मला का ते माहीत नाही? उठ ा सुट ा ते अभ दशन नको, णूनच मी ा खड ा बंद के ा आहे त. इकडे ये.’’ रमाबाई जवळ येताच पावतीबाईंनी ां ना िमठीत घेतले. रमाबाई मनसो रडत हो ा; पावतीबाई ां ा पाठीव न हात िफरवीत हो ा. जे ा आवेग कमी झाला, ते ा ा णा ा, ‘‘इकडे बघ, बघू!’’ रमाबाईंनी मान उं चावली. ां ा डो ाला डोळा दे त पावतीबाई णा ा,

‘‘हे बघ! अलीकडे तू कधी आरशात पािहलंस? तू करीत असले ा उपासातापासानं तुझी काय अव था झालीय्, ते पािहलंस? ते का सारं वाया जाणार आहे ? मी दे खील माधवासाठी मृ ुंजयाचा जप करते आहे . माझीही काहीतरी पु ाई असेलच की! ती सारी माधवामागं उभी केली आहे . माधवामागं अशी िकतीतरी जणां ची पु ाई उभी असेल! ितला काहीच का िकंमत नाही? एका माणसा ा वैतागानं का ती संपणार आहे ?’’ रमाबाईंनी डोळे पुसले. ित ा पाठीवर हात िफरवीत पावतीबाई णा ा, ‘‘अशी प ास िलंबं सापडली, तरी तू घाब नको. जा, जरा झोप जा.’’ रमाबाई उठ ा आिण आप ा महाली आ ा. मैना बकुळी ा फुलां ची माळ ओवत होती. काही न बोलता रमाबाई पलंगावर जाऊन पड ा. मैना खाली मान घालून माळ ओवत होती. हळू हळू नकळत ती गुणगुणू लागली. ओ ां चे र ित ा मुखातून बाहे र पडू लागले : आज आकाशाचा डोळा कशानं, ग, ओला झाला दे व रािहला राऊळी ं भाव वनवासी झाला ुव कसा, ग, ढळला चंदनाचा दाह झाला आज सती जानकीचा ाग रामराय केला ि ितजाला दु भंगून रथ जानकीचा गेला सुकले ा आं सवांत ामी अयो ेचा ाला ा िवरह-ओ ां नी रमाबाई पु या अ थ झा ा. ा उठत णा ा, ‘‘काय झालं िव ळायला? डोकं उठलं, तेवढं नाही का पुरं झालं?’’ मैना एकदम ग बसली. रमाबाई परत झोप ा. नकळत ां ना ा ओ ा आठवत हो ा. ां ना चैन पडे ना. ा वळ ा व णा ा, ‘‘मैना...’’ ‘‘जी!’’ मैना वर मान न करता णाली. ‘‘ ण.’’ मैना काही बोलली नाही. ‘‘रागावलीस? रागावू नको, ग. ण ना, ग, ा ओ ा. कुठं िशकलीस ग?’’ ‘‘काकूसाब न ात.’’ ‘‘कोण? पावतीसासूबाई?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘जी! कवा एक ाच अस ा, ं जे ा न ात. ऐकून ऐकून ानात रािहलं.’’ रमाबाईं ा डो ां त पाणी तरळले. ा भारावून णा ा, ‘‘ ण, ग, मैना. मघाशी उगीचच रागावले, ण ना, ग...’’ मैना ओ ा णू लागली :

ऐलतीरावर सुख पैलतीरी ं नांदे दु ःख मध वाहत जीवन हच संसाराच प ताटातुटीसाठी ं कां, रे दे वा, खेळ हा मांिडला दे वपणा सांग ान तुझा खरा काय झाला? िव ह ा िवनायका तुला पावतीची आण रमा-माधवा संभाळ तुझे आठवीन गुण

* ‘‘या, शा ीबुवा!’’ खाशा सदरे त येत असले ा रामशा ींना पा न बापू णाले. शा ीबुवां नी पािहले. सदरे त नाना, मोरोबा, बापू आिण दौलतराव घोरपडे होते. रामशा ी बैठकीवर येऊन बसले. दौलतरावां नी िवचारले, ‘‘ ीमंत सासवडकडून के ा आले?’’ ‘‘काल रा ी.’’ नाना णाले. ‘‘आज वाट पा न सासवडला जायचा िवचार केला होता.’’ ‘‘ते का बरं ?’’ रामशा ां नी िवचारले. ‘‘परत मोिहमेवर जायला हवं. ीमंतां ची कृती ठीक नाही, असं कळलं, ते ा ंबकरावां नी मु ाम पाठवलं.’’ एक दीघ उसासा सोडून रामशा ी णाले, ‘‘शरीराला िव ां ती, थता असेल, तर औषध काही क शकेल. दौलतराव, कनाटक ा ारीतून ीमंत परत आले. ानंतर आजवर ते वाडयात िव ां ती घेत होते, असा समज असेल, तर तो चुकीचा आहे . एव ा िदवसां त नािशक, नगर, सासवड, जेजुरी, थेऊर, कटोरे , िस टे क एवढी िठकाणे झाली. राजकारणातलं एवढं ही ल कमी झालं नाही. कृती एवढी ीण असता हे वतन कसं जमेल?’’ ‘‘पण, शा ीबुवा, हे तु ी सां गायला हवं. ते तुमचं ऐकतात.’’ ‘‘हां ! ते खरं .’’ दौलतराव घोरपडे णाले, ‘‘ितस या मोिहमेत तुमचं प आलं. ीमंतां नी ताबडतोब तळ हलिवला.’’ ‘‘मी सां गत नाही, असं का वाटतं?’’ रामशा ी णाले, ‘‘पण ती फार पूव ची गो झाली. कृती ा ीणतेबरोबर रावसाहे बां चा भाव िदवसिदवस अिधक संतापी, उ बनत चालला आहे . मृ ूचं भय माणसाला असलं, तर तो त:ला जपतो. ां ना भय हा श च माहीत नाही.’’ ‘‘अगदी खरं .’’ दौलतराव णाले, ‘‘िनजगाल ा लढाईची अ ल गो माहीत आहे ?’’ सवानी नकाराथ माना डोलाव ा. दौलतराव बस ा बैठकीव न जरा पुढे सरकले. ‘‘ ाचं असं झालं... आ ी िनजगालला वेढा दे ऊन बसलो होतो; पण ठाणं भ म होतं. हाती लवकर येत न तं. मोच बां धून आ ी लढत होतो. इकडे ीमंत

आिण मी बु बळं खेळत होतो. धाकटे ीमंत नारायणराव...’’ म ेच दौलतरावां नी िवचारले, ‘‘ ीमंत आहे त ना?’’ ‘‘नाही. धाकटे ीमंत धोमास अनु ानाक रता गेले आहे त.’’ बापूंनी सां िगतले. ‘‘ते जाऊ दे ; पुढं काय झालं?’’ नानां नी िवचारले. ‘‘पुढं काय ायचं?’’ दौलतराव आवेशाने सां गू लागले, ‘‘अचानक गोळी आली आिण खेळ पाहत बसले ा नारायणरावां ना िनसटती लागली. मनगटाला िकंिचत जखम झाली. ीमंतां नी ां ना गोटात घेऊन जावं, एवढं सां गून पु ा खेळावयाला सु वात केली. सवाना काळजी लागली; पण ीमंतां ना कोण सां गणार? तोच दादा ितथं आले.’’ ‘‘कोण, मुरारराव घोरपडे ?’’ ‘‘हो! तेच तेवढे ीमंतां ना सां गू शकत होते. ां नी सरळ सां िगतलं, ‘‘ ीमंत! इथं बसणं धो ाचं आहे . उठा.’’ ीमंत णाले, ‘‘उठा? मुरारराव, हे ठाणं हाती येत नाही, ाचं काय करायचं, ते सां गा, णजे उठतो. एकेका ठा ाला एवढा िवलंब लागला, तर आयु भर बु बळं खेळतच बसावं लागेल.’’ दादां नी एकदम सां गून टाकले, ‘‘ ीमंत, काळजी क नका. उ ा ा आत ठाणं काबीज केलं नाही, तर घोरपडयाची औलाद सां गणार नाही!’’ ीमंत उठले. ‘‘मग दु सरे िदवशी ठाणं काबीज झालं?’’ बापूंनी िवचारले. ‘‘ठाणं काबीज?’’ दौलतराव िमशीवर पीळ दे त णाले, ‘‘सकाळी आ ी दोघे हजार घो ां ची मां ड उठवून फौजेिनशी तुटून पडलो. पाहता पाहता िनजगाल हाती आलं. ितथलं िनशाण उतरव ास दादा िशडी लावून चढले. िनशाण उतरलं असेल, तोच ां ा ल ात चूक आली. दादां जवळ भगवा झडा न ता. भगवा झडा घे ासाठी ते वळणार, तोच खालून ीमंतां चा आवाज आला : ‘मुरारराव, वळू नका. हा ा भगवा झडा.’ ‘‘दादां नी पािहलं. िशडीखाली ीमंत हसतमुखानं हाती झडा घेऊन उभे होते. ाला णतात छाती. असा िनधडया छातीचा धनी पाठीशी उभा असताना अशा प ास लढाया िजंकता येतील.’’ दौलतरावां ची आठवण संपताच रामशा ी णाले, ‘‘ ीमंतां ची ही कृती केवढी जरी धा ाची असली, तरी ती खास उिचत नाही. अशा गद त ीमंतां नी िशरणं यो न े .’’ ‘‘घोरप ां सारखे वाट मोकळी क न ायला हजर असताना आ ी पुढं जायला का ावं?’’ ा वा ाबरोबर सा यां ा नजरा वळ ा. सदरे ा आत ा दरवा ाने

माधवराव येत होते. गडबडीने सारे उठून उभे रािहले. नम ारासाठी माना वाक ा. माधवरावां नी पुढे येऊन अ ंत ेमभराने दौलतरावां चा हात ध न ां ना आप ा शेजारी बैठकीवर बसवीत िवचारले, ‘‘दौलतराव, मुरारराव ठीक आहे त ना?’’ ‘‘जी, आहे त!’’ ‘‘आपण के ा आला?’’ माधवरावां नी िवचारले. ‘‘चार िदवस झाले. आपली वाट पाहत होतो. आप ा कृतीचं वतमान कळलं, णून ंबकरावमामां नी पाठवलं.’’ ‘‘आता आम ा कृतीची काळजी क नका. घेतलेली मोहीम तडीस ा. आता तु ां वरच आमचा भरवसा आहे .’’ बोलता बोलता माधवरावां चा कंठ दाटू न आला. ते णाले, ‘‘आज गोपाळरावां ची फार आठवण येते. ां ासारखा िन ावंत माणूस शोधून िमळणं कठीण. कनाटकात ा मोिहमां चा सतत ताण ां ावर पडला. अलीकडे कोण ाच मसलतीत ां चा स ा घेत ािवना आ ी काही केलं नाही. ां ा अकाली मृ ूनं झालेली पेशवाईची हानी कशानंच भ न िनघणार नाही.’’ ‘‘ ीमंत, गोपाळराव गेले आिण फौजेलासु ा ध ा बसला. है दरही ां ना मानत असे. श ूनंसु ा आदरानं पाहावं, अशी ती ी होती.’’ दौलतराव णाले. उसासा सोडून माधवराव णाले, ‘‘दौलतराव, जर गोपाळराव पटवधन आिण मुरारराव घोरपडे ही माणसं आम ाजवळ नसती, तर कनाटकाची मोहीम यश ी होणं कठीण होतं. ां ाइतकी कनाटकाची मािहती फार थो ां ना. गोपाळरावां ना जलोदराची भावना झाली. मृ ू िदसू लागला, पण ां नी जबाबदारी टाकली नाही. आपले बंधू वामनरावास बोलावून घेऊन, ाला आप ा जागी ठे वून, ते मृ ूला सामोरे गेले. अशी माणसं िमळणं कठीण.’’ ‘‘दौलतराव उ ा जातो, णतात.’’ रामशा ी णाले. ‘‘बरोबर आहे . ां ावर मोठी जबाबदारी आहे . दौलतराव, आ ी ंबकरावमामां ना प दे ऊ; पण तु ीही ां ना हिककत सां गा.’’ दौलतराव मुजरा क न सदरे ा बाहे र िनघून गेले. भोजनाची वद येताच सदरे ची बैठक उठली.

* दोन हरी रमाबाई आप ा महालात पलंगावर लवंड ा हो ा. मैना रमाबाईंचे पाय चेपत होती. ाच वेळी नारायणरावां ा प ी गंगाबाई महालात आ ा. रमाबाईंनी डोळे िमटले होते. गंगाबाईंना पाहताच मैना णाली, “आ ासाब.’’ रमाबाईंनी पािहले. गंगाबाईं ावर नजर जाताच ा णा ा, ‘‘अरे , वा! आज दोन हरीच बरी ारी िफरकली? ये आत.’’

गंगाबाई लाजत आत आ ा. ा तपिकरी शालू नेस ा हो ा, केसां त फुलां ची वेणी माळली होती. नाकात नथ होती. रमाबाई कौतुकानं, लाजत येणा या गंगाबाईंना पाहत हो ा. गंगाबाई जवळ आ ा आिण एकदम पाया पड ा. रमाबाई ां ना जवळ घेत णा ा, ‘‘का, ग? आज कोणता सण, एवढी नटलीस ती?’’ गंगाबाई लाजत णा ा, ‘‘सासूबाईंनी पाठवलं. ां नीच शालू नेसायला लावला.’’ ‘‘कुणी? थोर ा सासूबाईंनी?’’ ‘‘अं हं ... बदामी बंग ात ा.’’ ‘‘कोण आनंदी...’’ ‘‘हां ! ा णा ा...’’ ‘‘काय णा ा?’’ ‘‘ ा णा ा, न ा पेशवीणबाई कशा िदसतात, ते बघू या.’’ एका दमातच गंगाबाईंनी सां गून टाकले. ‘‘अ ं!’’ णभर रमाबाईंचा चेहरा गंभीर िदसला; दु स या णी ां ा चेह यावर हसू फाकले. ा णा ा, ‘‘छान िदसते, हो! थां ब, पण अशी गळी-कानी उघडी का? मैना, माझी दािग ां ची पेटी घे.’’ मैनेने पेटी समोर ठे वली. ती उघडून रमाबाई णा ा, ‘‘बघ तुला ातलं काही आवडतं का? घे ना. तुझंच आहे हे .’’ गंगाबाईंनी अजाणतेपणी मो ां ची सरी उचलली. ती हाती घेऊन रमाबाईंनी त: ा हाताने गंगाबाईं ा ग ात घातली व ां ना िनरखीत ा णा ा, ‘‘बघ, आता िकती छान िदसतेस, ती! चल.’’ रमाबाईंनी गंगाबाईंचा हात धरला आिण ा चालू लाग ा. महालामागे महाल ओलां डीत ा जे ा माधवरावां ा महालाकडे वळ ा, तशी गंगाबाईंची पावले हळू पडू लागली. रमाबाईं ा हाताचा तणाव ां ना जाणवत होता. माधवरावां ा महाला ा दारात ीपती बसला होता. रमाबाईंना पाहताच तो मुजरा क न बाजूला झाला. रमाबाई आत गे ा. माधवराव िलहीत बसले होते. ते पाहताच रमाबाई णा ा, ‘‘हे काय? झोपतो, णून सां गून िलहीत का बसलात?’’ ‘‘छे ! नाही. एकच प होतं, तेवढं संपवतो. दौलतराव जाणार आहे त. पेठयां ना प ायला हवं.’’ ‘‘पािहलंत का, कोण आलंय्, ते?’’ माधवरावां चे ल गंगाबाईं ाकडे गेले. ते हसून णाले, ‘‘कोण, धाकटी बाई?’’ गंगाबाई लाजून उ ा हो ा. रमाबाई णा ा,

‘‘बघा, कशी िदसते ती अगदी चै गौर! बदामी बंग ातून सजून आली आिण मला िवचारते, ‘बघा, पेशवीणबाई कशी िदसते, ती!’’ माधवराव चिकत होऊन गंगाबाईंकडे पाहत होते. रमाबाई णा ा, ‘‘पाया पड ना!’’ गंगाबाई पुढे झा ा आिण वाकून पाया पड ा. माधवरावां चे ल गंगाबाईं ा ग ात ा मो ां ा सरीवर णभर थर झाले. रमाबाई हसून णा ा, ‘‘िदसते, की नाही पेशवीणबाई?’’ ‘‘िदसते तर!’’ माधवराव भानावर येत णाले. तेवढं वा कानावर पडताच गंगाबाई लाजून बाहे र पळा ा. पाठीमागून दोघां चेही हसणे महालात उठले. रमाबाई णा ा, ‘‘जाते मी! आपलं प िलिहणं होऊ दे .’’ ‘‘थां ब, रमा.’’ णत माधवराव रमाबाईं ा जवळ गेले. दो ी हातां त ां नी रमाबाईंचा चेहरा घेतला. ते काळे भोर, िवशाल ने िनरखीत माधवराव णाले, ‘‘रमा, एवढं मोठं मन माझंदेखील नाही.’’ रमाबाई लाजून वळ ा. तोच माधवराव णाले, ‘‘रमा, इथं िलंबू सापडलं, हे खरं ?’’ रमाबाई गरकन वळ ा. ां चा चेहरा िफका पडला होता. कातर आवाजात ां नी िवचारले, ‘‘कुणी सां िगतलं?’’ ‘‘रमा, िलंबू सापडलं, णून काळजी क नको. जे होतं, ते परमे री इ े नं. माझा ा ावर िव ास आहे , अस ा िलंबावर नाही. पण हे बाहे र कळलं नसतं, तर फार बरं झालं असतं.’’ ‘‘का? काय झालं?’’ ‘‘काही नाही, पण धमशा ाचा िनणय आ ां ला ऐकावा लागला. तो ओलां ड ाचं धाडस माझं नाही.’’ ‘‘कसला िनणय?’’ रमाबाईंनी घाब न िवचारले. ‘‘ ा वा ुत स ा तरी आ ां ला वा करता येणार नाही. कृतीला ते इ नाही, णे...’’

* पहाटे चा समय. नुकतेच उजाडू लागले होते. अंधूक उजेडात माधवरावां ची पालखी थेऊर ा वाडयासमोर उभी रािहली. अगदी मोजके घोडे ार मागे होते. सामानाचे दोन उं ट आपले घागरे खुळखुळवीत उभे रािहले. पालखीपुढे मशाली घेऊन धावणारे मशालजी ा पहाटे ा गार ात घामाने िनथळत होते. पेशवे थेऊर मु ामी दाखल झा ाची नोंद नगारखा ातील नौबत दे त होती. इत ा अचानक आिण अवेळी पेशवे येतील, अशी कुणाची क ना न ती. सव धावपळ उडाली आिण

उतरले ा मे ातून माधवराव बाहे र आले. इ ारामपंत ढे रे गडबडीने घो ाव न उतरले आिण ते पुढे झाले. माधवराव वा ा ा नगारखा ाकडे पाहत होते. पहाटे ा गार वा याने असो, वा वासा ा िशणाने असो, ां चा राग शां त झाला होता. दोन िदवसां पूव च ीमंत मु ताने शिनवारवा ाबाहे र पडून भवानी पेठेत जाऊन रािहले होते. थेऊरला जा ाचा िनणय सा यां ना माहीत होता; पण भवानी पेठेत गे ा णापासून ीमंत णा णाला अ थ बनत होते. ती अ थता एवढी वाढली, की आदले रा ी सवाना माधवरावां नी रा ीच कूच करणार अस ाची वद िदली. म रा ीची तोफ झाली आिण िपठकुरासाठी जे गावात गेले होते, ते सारे शहरात अडकून पडले. दोन हर रा ीलाच माधवरावां नी ‘डे रे पाड ाचा‘ कूम िदला. जे ा बेलदार, कामाठी व फरास, खजमतदार, ढालाईत ही मंडळी समोर िदसेनात, ते ा तर माधवरावां ा ोधाला सीमा रािह ा नाहीत. उं टां वर सामान लादू न, जेवढे घोडे ार होते, ां ासह माधवरावां नी कूच केले. माधवराव नगारखा ासमोर उभे असता इ ारामपंत सामोरे गेले व णाले, ‘‘ ीमंत...’’ ‘‘काय?’’ ‘‘हवेत गारवा फार आहे .’’ ‘‘हो...’’ णत माधवरावां नी आपली उबदार कानटोपी सारखी केली आिण खां ाव न शाल लपेटून घेतली. पंत णाले, ‘‘चलावं, ीमंत.’’ ‘‘पंत! ीगजाननाचं दशन घेऊनच आपण वाडयात जाऊ. आजवरचा आमचा तो िशर ा आहे . ीपतीऽऽ...’’ ‘‘जी!’’ ‘‘तू सामान लावून घे. आ ी दशन घेऊन येतो.’’ ‘जी!’ णून ीपती वळला. पहाटे चा उजेड झरझर ध र ीवर फाकत होता. अंधकारात बुडालेली पृ ी ा पहाटे ा काशाने जागी होत होती. आकाशातून प ां चे थवे िकलिबलाट करीत पूवि ितजाकडे जात होते. हे सारे पाहत माधवराव मंद गतीने दे वालयाकडे जात असता णाले, ‘‘पंत...’’ ‘‘आ ा!’’ पंत पुढे झाले. पण माधवराव काही बोलले नाहीत. ते आप ाच िवचारात दे वालयाकडे जात होते. दे वालया ा पायरीपयतचे एवढे लहान अंतर, पण ते गाठीपयत ां चा चेहरा ख तेने झाकोळला. पायरीपाशी ते थां बलेले पाहताच इ ाराम- पंतां नी ां ना हात िदला. णभर ां नी पंतां ाकडे पािहले आिण ां नी हाताचा आधार घेतला. दे वालया ा वेश ारातून ते आत आले.

माधवराव दे वालयाचे िव ीण पटां गण ाहाळत होते. चारी बाजूंना ओव यां नी बंिद असले ा पटां गणात ठायी ठायी फुलां चे वाफे पहाटे ा काशात हसरे िदसत होते. वेश ारासमोरच िपंपळपार िदसत होता. अनेक शाखां नी िव ृत बनलेला तो िपंपळवृ मो ा िदमाखात उभा होता. ा िपंपळक याशेजारी सभामंडपा ा वेश ाराशी लाकडी ितवईवर मोठी घंटा ल वेधून घेत होती. माधवराव िनरखीत असता ां चे ल डा ा हाताला पां ढरा शु होऊन रािहले ा पा रजातकाकडे गेले. पा रजातकाखाली फुलां चा सडा पडला होता. अधूनमधून ा फुलां त व न पडणा या फुलां ची भर पडत होती. माधवराव मं मु होऊन ितकडे गेले. हल ा हातां नी ां नी काही फुले वेचली व ते पंतां ना णाले, ‘‘पु ाची मंडळी आज येतील, नाही?’’ ‘‘ब तेक आज सायंकाळपयत हजर ावीत.’’ ‘‘चला, आपण दशन घेऊ.’’ माधवरावां नी सभामंडपा ा बाहे र आपले जोडे काढले व ते आत गेले. माधवरावां नीच तो सभामंडप व भोवताल ा ओव या बां धून घेत ा हो ा. जु ा पडले ा कारं जा ा हौदाकडे ां नी नजर टाकली आिण ते मंिदरा ा पाय या चढले. गाभा यात जाताच ां ची नजर ीगजाननावर खळली. ीगजाननाची बैठी मूत माधवराव पाहत होते. ां नी अ ंत भ भावाने हातां तील फुले गजाननाला अिपली. पुजा याने िदलेले तीथ घेतले आिण माधवराव दि णेसाठी चालू लागले. ां नी दोन दि णा पु या के ा; पण तेव ातच ां ना थकवा आला. इ ारामपंत पुढे झाले. ां ा खां ाचा आधार घेऊन माधवरावां नी ितसरी दि णा कशीबशी पुरी क न ते ीगजानना ा समोर आले. ां नी गुडघे टे कले. अ ात थेने रे खले ा माधवरावां ा चेह यावर समयां चा उजेड फाकला होता. थरथर ा हातां नी ां नी ीगजाननाला वंदन केले. मागे वळू न ते णाले, ‘‘इ ारामपंत...’’ ा हाकेबरोबर मागे उ ा असले ा पंतां नी हातातली लां बट चौकोनी मखमली पेटी पुढे केली. काप या हाताने माधवरावां नी ती पेटी उघडली. ा पेटी ा िन ा मखमली अ रावर तेज ी टपो या मो ां चा तुरा होता. तु या ा चौफु ाला लावलेले िहरे काश परतवीत होते. माधवरावां नी तुरा उचलला आिण ीगजानना ा तबकात ठे वला. दे वावरची ी न काढता, ां नी परत हात जोडले आिण जिमनीवर म क टे कले. जे ा ां नी मान वर केली, ते ा ां चे डोळे पाणावले होते. भारावले ा आवाजात ते णाले, ‘‘गजानना, आता तूच समथ आहे स. आता मी थकलो. आता तु ाखेरीज आ याचं िठकाण नाही. तु ा आशीवादानं तुंगभ े पासून अटकेपयत परत रा उभं रािहलं, पण ते अ ािप थर थावर झालं नाही. रा - उपभोगासाठी नको. पण दौलतीसाठी आणखीन चार वष िमळाली, तरी अधुरी रािहलेली ं साकार होऊन रा थर थावर होऊ शकेल. ते आता तु ा हाती आहे . तूच आम ा म की

चढिवलेला यशाचा तुरा आज तु ा पायां शी ठे वला आहे . जे यश िमळालं, जे हातून घडलं, ते सारं तुझंच आहे . जे होणार आहे , तेही तु ाच इ े नं घडू दे .’’ माधवराव कसेबसे उठले. इ ारामपंतां ा साहा ाने ते मंिदराबाहे र आले. नगारखा ा ा दरवा ात िशपाई उभे होते. मुजरे पडत होते. माधवरावां नी वा ात वेश केला. सदरे त उ ा असले ा गावकामगार मंडळींचा मुजरा घेऊन माधवराव आत वळले. चारी बाजूंनी बंिद असलेले वाडयाचे आवार. ा आवारात उठले ा इमारती, दु मजली माडी हे सारे माधवराव पाहत होते. वाटे ने जाताना ठायी ठायी िदसणारे फुलां चे वाफे पा न ां चे पाऊल अडखळत होते. तोच समोर ीपती जवळ येताना िदसला. ीपती जवळ येताच माधवराव णाले, ‘‘ ीपती.’’ ‘‘जी.’’ ‘‘झोपायची व था झाली?’’ ‘‘जी!’’ ‘‘चल...’’ णत माधवरावां नी पाऊल उचलले. ीपती पुढे जात होता. अधूनमधून सेवक उभे होते. माधवराव माडीवर गेले. खडकीतून येणा या सकाळ ा गार वा याने ां ना बरे वाटले. पलंगावर ां ची श ा अंथरली होती. माधवरावां नी कानटोपी काढली. शाल व अंगातील गरम बंडी उतरवून ते पलंगावर झोपले. अलगद हातां नी ां ा अंगावर ीपतीने पां घ ण टाकले. इ ारामपंत शेजारी उभे होते. ां ना माधवराव णाले, ‘‘पंत, आ ी जरा पडतो.’’ ‘‘जशी आ ा.’’ णून पंत बाहे र गेले आिण माधवरावां चा पाहता पाहता डोळा लागला. माधवराव झोपी गेले.

* दोन हरी माधवराव भोजन आटोपून पलंगावर बसले होते. अंगात र न ता, तरी अश पणा भरपूर होता. ाच वेळी पूवकडील खडकीतून गोंगाट आत आला. माधवरावां ा भुवया व झा ा. ां नी खाली जमखा ावर बसले ा इ ारामपंतां ाकडे पािहले. इ ारामपंत उठून खडकीकडे गेले. काही न बोलता ते िफरले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘काय आहे ?’’ इ ारामपंत श तेव ा नरमाई ा आवाजात णाले, “काही नाही, ीमंत! रा ा उभारायचं काम चालू आहे .’’ ‘‘कुणाचं?’’ अकारण इ ारामपंत खाकरले व णाले, ‘‘मला वाटतं, कामाठी, खजमतदार, ढालाईत मंडळी हजर झाली आहे त.’’

‘‘कुणा ा परवानगीनं हजर झाले? रा ी-अपरा ी तळ सोडून िफरतात. ां ची गय होईल, असं वाटलं कसं?’’ माधवराव पलंगाव न उतरले होते. ां चा संताप वाढला होता. सरकन उठून ां नी आपली वेताची छडी घेतली आिण ते िजना उत लागले. पाठोपाठ जा ाची िहं मत इ ारामपंतां ना झाली नाही. भयाकुल अंत:करणाने ते खडकीपाशी उभे होते. माधवरावां नी ढालाइतां ना हजर कर ाची िदलेली आ ा ां ा कानां वर पडली. थो ाच वेळात वाडया ा वेश ारातून िबचकत िबचकत ढालाईत आत येताना िदसले. ाच वेळी माडी ा खालून माधवराव चौकात जाताना िदसले. पाठोपाठ ीपती होता. ढालाइतां नी सामोरे येताच पाय धर ाची धडपड केली. माधवरावां ा छडीचा हात वर जात असलेला िदसला. ाच वेळी इ ारामपंतां चे ल थेऊरबाहे र ा माळाकडे वळले. शाही मेणा जलद गतीने थेऊरकडे येत होता. उपरणे साव न इ ारामपंत खाली धावले. धापा टाकीत ते माधवरावां कडे गेले. माधवराव बेभान होऊन समोर वाकले ा ढालाइतावर छडी चालवीत होते. सारे बळ एकवटू न इ ारामपंतां नी माधवरावां चा वर झालेला छडीचा हात धरला. माधवराव गरकन वळले. संतापाने आर झालेले डोळे पंतां ावर रोखीत ते णाले, ‘‘पंत! आमचा हात धर ाची आपली िह त?’’ हाताची पकड सोडीत पंत णाले, ‘‘ ीमंत! मा असावी, पण ा हातां नी िद ीचे बादशहा, है ाबादचे िनजाम यां ावर तुटून पडायचं, ा हातां नी सामा सेवकां वर कोसळणं ठीक िदसणार नाही; णून हात धर ाचं धाडस केलं. शाही मेणा थेऊर ा वाटे नं येतो आहे , हे ही कानां वर घालायचं होतं. अपराध घडला असेल, तर कसूर माफ असावी.’’ णभर इ ारामपंतां चा चेहरा िनरखून माधवरावां नी छडी फेकली. ां ा चेह यावर हसू उमटले. ते णाले, ‘‘पंत, खरं च शाही मेणा येतो आहे ?’’ ‘‘होय, ीमंत! उ होतं आहे . आपण चलावं.’’ ‘‘चला...’’ णत माधवराव चालू लागले. दु स या मज ावर येताच ां नी खडकीतून नजर टाकली. खरोखरच शाही मेणा ु तगतीने वेशीतून गावात वेश करीत होता.

* मेणा नगारखा ा ा पुढ ा चौकात आला. मार बसलेले ढालाईत पुढ ा दरवा ाशेजारी िव ळत उभे होते. णभर मे ाचा पडदा बाजूला सरकला. दु :ख िवस न ढालाईत ताठ झाले आिण णात ां ा पाठी मुज यासाठी वाक ा. पडदा पूववत झाला आिण मेणा जनाना दरवा ाकडे वळला. जनाना दरवा ाचे पहारे करी बाजूला झाले. वा ातून कुळं िबणी धाव ा. मे ा ा ागतासाठी इ ारामपंत दाराशी उभे होते. मे ापाठोपाठ आलेले

घो ां चे पथ नगारखा ापाशी थां बले होते. ातारा रामजी झरझर पावले टाकीत मे ाजवळ आला. मे ातून रमाबाई उतरत हो ा. रमाबाईंनी उतरताच इ ारामपंतां ाकडे नजर टाकली. मुजरा क न पंत पुढे झाले. ‘‘पंत, नगारखा ापाशी गडबड कसली?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘बाईसाहे ब, ीमंत रा ीच आले. ढालाईत शहरात गेले होते, ते तेथेच अडकून पडले. सकाळी ते हजर झाले. ीमंत संतापले होते.’’ ‘‘मग...?’’ ‘‘रागा ा भरात ढालाइतां ना छ ा खा ा लाग ा. नशीब ां चं, आपला मेणा ाच वेळी मा ा नजरे त आला. थोड ात िनभावलं.’’ ‘‘आता कुठं आहे त?’’ ‘‘माडीवर ा महालात आहे त!’’ रमाबाई महालाकडे जाऊ लाग ा. पाठीमागून मैना व इतर कुळं िबणी जात हो ा. चालता चालता रमाबाई वळ ा व मैनेला णा ा, ‘‘मैना, तू सामान येईल ते लावून घे; कोठीची काय व था आहे , ते बघ, तोवर मी येते.’’ ‘जी!’ णून मध ा चौकातून मैना वळली. रमाबाई महालात गे ा, ते ा माधवराव पलंगावर झोपले होते. रमाबाई शेजारी गे ा. माधवरावां चा चेहरा स िदसत होता. ते हसून णाले, “एव ा तातडीनं आलात?’’ ‘‘ते मीच िवचारणार होते.’’ रमाबाई हसून णा ा, ‘‘पहाटे मला कळलं, की आपण डे रा उठवून थेऊरला आलात, ते.’’ माधवराव उठून बसत णाले, ‘‘आ ी तु ां ला कळवलं नाही, णून रागावलात?’’ नकाराथ मान हलवत रमाबाई णा ा, ‘‘नाही, ते आता मला सवयीचं झालं आहे .’’ माधवरावां नी एक दीघ िन: ास सोडला आिण णाले, ‘‘आ ी पुणं सोड ाचं कळताच आपण तातडीनं िनघून आला असाल. मन ापही पु ळ झाला असेल. आ ां ला ते कळतं; पण ावर नंतर बोलू.’’ ‘‘आपली...’’ ‘‘ठीक आहे . आज र नाही. पु ळ हलकं वाटतं आहे .’’ रमाबाई हसून णा ा, ‘‘ णूनच ढालाईत सापडले, वाटतं...’’ ‘‘वा ऽ!’’ माधवराव हसून णाले, “एव ात आम ा त ारीही कानां वर पड ा, वाटतं?’’ ‘‘मी एव ात येते.’’ िवषय बदलत रमाबाई णा ा. ‘‘थां बा...’’ माधवराव उठले. खडकीपाशी जात ते णाले, ‘‘इकडे या.’’ रमाबाई खडकीकडे गे ा. खडकीतून वा ाचा चौक नजरे त येत होता.

िठकिठकाणी लावलेले ताटवे फुललेले होते. ते दाखवीत माधवराव णाले, ‘‘पािहलंत?’’ वा ात िशरताना तो बदल रमाबाईं ा ानी आला न ता. ा उद् गार ा, ‘‘अग बाई! मा ा ानी आलं न तं. खरं च सुंदर बाग झाली हं !’’ ‘‘तु ां ला आठवतं? अिभषेकासाठी आपण इथं आलो होतो, ते ा आपण आ ां ला बागेब ल सूचना केली होतीत. ा वेळी आ ी तु ां ला वचन िदलं होतं. आपण जे ा मंिदरात जाल, ते ा ितथंही आप ाला बहरलेली बाग िदसेल. आज पहाटे आ ी बाग पािहली, ते ा आ ां ला तुमची आठवण झाली. ां त ा ां त पहाटे फुललेला पा रजात पािहला, ते ा तर आम ा नजरे समोर तु ी उ ा रािहलात.’’ ‘‘ते का बरं ?’’ रमाबाईंनी िवचारले. रमाबाईं ा खां ावर हात ठे वून ां ना ाहाळत माधवराव णाले, ‘‘एकदा आ ी दरबार आटोपून आईसाहे बां ा महाली गेलो होतो. ा वेळी तु ी डो ावर पदर घेऊन उभा होतात. थम मी तु ां ला ओळखलं दे खील न तं. तुम ा म कापयत पोहोचले ा जरी ा बुंदीखडी शालूचे िठपके महालात ा उजेडात चमकत होते. आज पहाटे ा धूसर काशात पा रजात तसाच वाटला आ ां ला.’’ रमाबाईं ा चेह यावर स तेचे हसू होते. माधवराव ते िनरखीत होते. नकळत रमाबाईं ा दो ी खां ां वर ठे वलेले हात उचलले गेले. ा हातां नी ते रमाबाईंचे मुख कुरवाळणार, तोच मागे सरकत रमाबाई णा ा, ‘‘जाते मी! मैना वाट पाहत असेल. अचानक आपण इकडे आलात. कोठीची काय व था आहे , ते मला एकदा पािहलं पािहजे.’’ हात मागे घेत माधवराव णाले, ‘‘जा ना, मी कुठे नको णतो!’’ ाबरोबर माधवरावां ा जवळ जात रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘रागावलात?’’ ‘‘नाही, खरं च नाही.’’ माधवरावां ा चेह यावरचे हसू पाहताच रमाबाईं ा चेह यावर हसू फुटले. ा वळ ा आिण झटकन महालाबाहे र िनघून गे ा.

* दोन हरी नाना फडणीस पु ा न आले. माधवरावां नी ां चा मुजरा ीका न िवचारले, ‘‘नाना! काय बातमी?’’ ‘‘सव ेम आहे , आपण तातडीनं िनघून आलात, ामुळं मन साशंक झालं.’’ ‘‘अ ं! नारायणराव कसे आहे त? द री येतात ना?’’ ‘‘येतात! पण ीमंत, अ ािप ां चे मन द री ळत नाही. कंटाळा करतात.’’

‘‘साहिजकच आहे , पण ाकडे ल दे ऊन चालायचं नाही. ां नी द री बसायलाच हवं. आ ीसु ा ां ना िल . फार मो ा जबाबदारीला ां ना तोंड ायचं आहे . आमचं आयु मान आहे तोवर ते रा कारभार पेलताहे त, हे पाह ाचं भा आ ां ला िमळालं, तर ाइतका दु सरा आनंद नाही. ते सुख आ ां ला िमळवून दे णं आप ा हाती आहे .’’ ‘‘तसं िनराश ायचं काही कारण नाही, ीमंत. रावसाहे ब ज र तयार होतील. भाव थोडा ह ी व संतापी आहे , हे खरं . पण...’’ ‘‘तेच णतो आ ी. रावसाहे बां ाब ल आ ां ला जी भीती वाटते, ती हीच. हाच ह ी भाव आिण संताप कदािचत ां ना फार नडे ल. ा संतापाला जोड दे णारी धैयशाली वृ ी ां ाजवळ नाही. काकासाहे ब काय णतात?’’ ‘‘अलीकडे दशन होत नाही.’’ ‘‘ णजे?’’ ‘‘मा ावर ां चा रोष झाला आहे . दशनाला येऊ नये, अशी आ ा झाली आहे .’’ ‘‘पण काकां ावर ल आहे ना?’’ ‘‘ ाची िचंता नसावी.’’ ‘‘ ाचबरोबर काकां ची कोण ाही कारे अवहे लना अथवा आबाळ होत नाही, इकडे तु ी जातीने ल ा!’’ ‘‘जशी आ ा.’’ ‘‘तु ी जा! इथली िचंता क नका; पण कोण ाही कारणा व नारायणरावां ना नजरे आड क नका. पुणे सोडून कोठे ही जाऊ नका.’’ नाना फडणीस िनघून गेले. माळाव न पाच-सहा ारां िनशी जाणारे नाना िदसेनासे होईपयत माधवराव पाहत होते.

* सायंकाळी माधवराव पुढ ा सदरे त जाऊन बसले. इ ारामपंत, मोरोबा आिण गावातील अिधकारी-वग सदरे त उभा होता. माधवराव मोकळे पणाने गावाची िवचारपूस करीत होते. रा ीचे भोजन झा ावर ीमंत आप ा महालात आले. बैठकीवर लोडाला टे कून ते िवचारम झाले होते. समया तेवत हो ा. धुप ां तून धूर चढ ाचे जरी थां बले होते, तरी महालात कनोजी धुपाचा वास रगाळत होता. रमाबाई महालात आ ा. काकणां ा आवाजाने माधवराव भानावर आले. ां नी पािहले. रमाबाई िव ाचे तबक घेऊन समोर उ ा हो ा. ‘‘बैस ना.’’ रमाबाई गािल ावर बस ा. तबकात दोन िवडे होते. ा िव ां कडे पाहत माधवराव णाले,

‘‘आठवतं?’’ एकदम लाजून रमाबाईंनी मान वळवली. माधवराव णाले, ‘‘खरं च, रमा! माणसानं कधी मोठं होऊच नये. ा वेळी आ ी, िवडा घेणार नाही, असं णालो, ते ा आप ा चेह यावर आ याचे भाव कट झाले होते. दोन िवडे आ ानंतर जी ल ा कट झाली होती, जे हसू िवलसत होतं, ां चं सौंदय काही आगळं च होतं. ते आम ा मनातून जात नाही.’’ ‘‘मग आता काय बदल झाला मा ात?’’ माधवराव एकदम गंभीर झाले, ते णाले, ‘‘रमा, झाडावर फुलले ा फुलां चं सौंदय फार िनराळं . ाची सर केसां त माळले ा फुलाला येईल कशी? ौढ ाचा हाच मोठा पराजय असतो.’’ ‘‘िवडा ा ना.’’ ‘‘नको.’’ ‘‘का?’’ ‘‘आता िवडा सोसत नाही. चटकन सुपारी लागते. खोकला येतो.’’ ‘‘रा दे .’’ ‘‘िवडा घेतला नाही, णून नाराज झालात?’’ ‘‘छे !’’ णत रमाबाई उठ ा आिण खडकीपाशी जाऊन उ ा रािह ा. ‘‘तु ीच तर सां िगतलं होतंत!...’’ ‘‘काय?’’ मान वळवीत रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘ओठ रं गायला िव ां ची गरज लागत नाही, णून.’’ ‘‘चला!’’ णत रमाबाईंनी खडकीवर मान टे कली. ा बाहे र पाहत हो ा. ‘‘रमा, काय पाहतेस?’’ माधवराव उठत णाले. ‘‘पािहलंत का? आकाश कसं चां द ां नी फुलून गेलं आहे ! िकती सुंदर िदसत आहे !’’ माधवराव रमाबाईं ा पाठीशी जाऊन उभे रािहले. रमाबाईंना ां चे पाठीमागचे अ जाणवले; पण ां नी मान वळवली नाही. माधवरावां नी रमाबाईं ा दो ी खां ां वर हात ठे वले. नकळत रमाबाईंचे म क माधवरावां ा छातीवर िवसावले. आकाश िनर होते. ल ावधी चां द ा आकाशात लुकलुकत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘रमा, पौिणमे ा रा ीनं बेभान होणा या फारच थो ा माणसां ना अमाव े ा रा ीचं सौंदय पाहता येतं. ां ना ही ी लाभली, ां ना सुखदु :खाचं भय उरत नाही. दो ी संगां त दे खील सौंदय िटप ाची ां ची तयारी झालेली असते.’’ नकळत रमाबाईं ा तोंडून िन: ास बाहे र पडला. खडकीतून गार वारा आत येत होता. दोघेजण आकाशाचे िन: सौंदय िनरखीत होती.

* माधवराव जागे झाले. ां नी पािहले, तो बाहे र चां गले उजाडले होते. ां चा िव ास बसला नाही. ां नी मान उं चावली. ाच वेळी खडकीजवळ उ ा असले ा रमाबाईं ाकडे ां चे ल गेले. रमाबाई एका नजरे ने खडकीबाहे र बघत उ ा हो ा. िन ल उ ा असले ा रमाबाईं ाकडे पाहत माधवराव काही काळ तसेच पडून रािहले. ाच वेळी मैना श ागृहात आली. ित ा काकणां ा आवाजाने भानावर येऊन रमाबाई वळ ा. मैना काही बोलणार, तोच रमाबाईंनी आप ा तोंडावर बोट ठे वले, आिण माधवरावां ाकडे पािहले. माधवराव उघ ा ने ां नी रमाबाईं ाकडे बघत होते. ां ा चेह यावर त िदसत होते. मैनेचे माधवरावां कडे ल गेले. माधवराव जागे आहे त, हे ानी येताच ती कावरीबावरी झाली. माधवराव झोपले आहे त, असा समज ध न ती आली होती. गडबडीने ती पाया पडली आिण श ागृहाबाहे र िनघून गेली. रमाबाई माधवरावां ा नजीक जात णा ा, ‘‘के ा जागे झालात?’’ ‘‘मघाच.’’ ‘‘मग हाक बरी मारली नाहीत?’’ ‘‘पाहत होतो.’’ माधवराव उठत णाले. ‘‘काय?’’ ‘‘कशा िदसता, ते.’’ ‘‘ णजे?’’ रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘आ ी आम ा आजारामुळे ीण होतो आहोत; पण तु ी मा आम ा काळजीनं आिण उपास-अनु ानां नी सुकून जाता आहा, हे आ ां ला आज ती तेनं जाणवलं.’’ ‘‘चला. काहीतरीच आप ा क ना.’’ रमाबाई णा ा, ‘‘मला काय झालं आहे ?’’ रमाबाई माधवरावां ाकडे पाहत हो ा. कैक िदवसां नी माधवराव एव ा स पणे जागे झालेले ा पाहत हो ा. अलीकडे इतकी शां त झोप लागलेली रमाबाईंनी पािहली न ती. माधवरावां चे ल रमाबाईं ा हातां कडे गेले. ां नी िवचारले, ‘‘काय आणलंत?’’ रमाबाई हसत पुढे आ ा. ां नी ओंजळ पुढे केली. ां ा हातां त ाज ाची फुले होती. मंद सुगंध दरवळत होता. ा णा ा, ‘‘मंिदरात गेले होते. येताना ाज ाचा सडा पडलेला िदसला. आप ासाठी ही फुलं आणली.’’ खडकीमधून आले ा सूयिकरणां कडे पा न माधवरावां नी रमाबाईंचे हात हातां त धरले. वाकून ा फुलां चा वास घेऊन ते णाले, ‘‘रमा! हे पािहलं, की तु ा हातां ा साम ानं आ ी थ होतो.’’ ‘‘का?’’ रमाबाईंनी िवचारले.

‘‘पािहलंस, िकती टवटवीत फुलं रािहली आहे त ही! ाज हे ग चं फूल! एका अजोड ेमासाठी पृ ीवर आलं. ा ा फुलालादे खील एक शाप आहे .’’ ‘‘कसा?’’ ‘‘आ ंितक िनमल ेमाखेरीज ही फुलं ताजी राहत नाहीत, असा तो शाप आहे . खु दे वां ा सहवासातही ां चं ताजेपण िटकत नाही, ती ही पा रजातकाची फुलं, सूय वर आला असताही तु ा हाती कशी हसरी आहे त, बघ! हे पा न थ ायचं नाही, तर काय ायचं?’’ ‘‘चला, काहीतरी आपलं.’’ रमाबाई नजर चुकवीत णा ा. माधवराव हसत पलंगाव न उतरले. ां ना हात दे ासाठी रमाबाई पुढे सरक ा. माधवराव आधार न घेता उतरले. ते णाले, ‘‘आज फार वेळ झाला उठायला. चौघडयाची दे खील जाग लागली नाही.’’ ‘‘रा ी फार ास झाला. इकडचा डोळा लागला होता. झोपमोड होईल, णून...’’ ‘‘चौघडा बंद केलात ना?’’ माधवराव हसून णाले, ‘‘छान केलंत. आता मा आ ी ीमंत शोभलो खरे . ींची नौबत-आरती बंद केली नाहीत ना?’’ ‘‘इ ! एवढं का मला कळत नाही?’’ ‘‘खाली इ ारामपंत, नाना, मामा ही मंडळी आली असतील ना?’’ ‘‘हो.’’ ‘‘छे ! आज दे वालयात जायला उशीर होणार. चला.’’ माधवराव श ागृहा ा बाहे र पडले. पाठोपाठ रमाबाई जात हो ा. अगदी सावकाश एक एक पाऊल टाकीत माधवराव जात होते. डा ा बाजूने ीपती चालत होता. उज ा बाजूने रमाबाई चालत हो ा. मधून मधून माधवराव ीपती ा खां ावर हात टाकत होते. ाचा आधार घेत होते.

* ान आटोपून, कपडे क न, माधवराव खाली सदरे त आले. इ ारामपंत ढे रे , मोरोबा वगैरे मंडळी तेथे उभी होती. ां ा मुज यां चा ीकार क न माधवराव मंचकावर बसले. ीमंतां ची स मु ा बघून सा यां ना बरे वाटले. मोरोबां नी िवचारले, ‘‘िन ा लागली होती?’’ ‘‘हो!’’ माधवराव स पणे णाले. ‘‘थेऊरचा हवापालट िनि त मानवेल ीमंतां ना. आता पावसाळाही संपला आहे .’’ ‘‘मोरोबा!’’ माधवराव उसासा सोडून णाले, ‘‘बरं वाटायचं झालं, तर ते हवेनं न े , गजानना ा कृपेनं. मी मी णणा या वै ां नी, िफरं गी डा रानं- सा यां नी अपयश पदरी घेतलं, ते ाच आ ी मनाशी िन य केला आिण इथं आलो. औषधपाणी सारं व क न आ ी ीं ा अंगा यावर रािहलो. आता बरं ायचं झालं, तर ते ा ाच कृपेनं. चला, दशनाला जाऊ.’’

माधवराव उठले. सदर सो ाशी येताच ीपतीने मोजडी पुढे ठे वली. मोजडी चढवून माधवरावां ची ारी नगारखा ाबाहे र पडली. नगारखा ा ा समोर िशवपंचायतन दे वालयासमोर दोघेजण उभे होते, माधवराव बाहे र येताच ां नी मुजरे केले. ां तील एक ी पुढे आली. केशरी पगडी, पां ढरा अंगरखा, तंग िवजार धारण केलेली, गौर वणाची, घा या भेदक डो ां ची, अ डबाज िमशा राखलेली ती ी सावकाश माधवरावां ा समोर आली. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘कोण?’’ मो ा अदबीने ती ी णाली, ‘‘ जूर, मी मोरे र.’’ ‘‘मोरे र...’’ णभर िवचार करीत माधवराव उभे रािहले. मोरे र काही बोलणार, तोच माधवराव णाले, ‘‘थां बा.’’ आिण णात ते णाले, ‘‘हां ! मोरे र! आपण आम ा दरबारी गायक होता ना?’’ ‘‘जी!’’ मोरे र आनंदाने णाला. ‘‘फार वषापाठीमागची ही गो आहे , नाही? पहाटे आपण गात होता. ते ा आपली भेट झालीच नाही.’’ ‘‘जी! खरं आहे , आपण कनाटकात गेलात आिण मी पुणे सोडून उ रे त गेलो. तेथेच आजवर होतो.’’ माधवराव ख पणे हसले व णाले, ‘‘आपण सुखासुखी पुणं सोडलं नसेल. ाला तसंच काही बळ कारण घडलं असलं पािहजे. ते आ ी तु ां ला िवचारीत नाही. जु ा दु :खद संगां ना उजाळा दे ऊन ती सहन कर ाची ताकद आमची रािहली नाही. आता आपलं सव ेम आहे ना?’’ ‘‘जी! आप ा आशीवादानं काही कमतरता नाही. जयपूर ा दरबारी नोकरी आहे .’ ‘‘अ ं! गुणां ची पारख करणारी माणसं आहे त ती. आपलं ये ाचं योजन?’’ ‘‘सरकारकडून समजलं, की आपली कृती ठीक नाही. आपलं दशन ावं, अशी उ ट इ ा झाली, णून आलो. पु ात समजलं, आपण येथे आहा. ते ा तसाच इकडे आलो.’’ माधवरावां चा चेहरा कस ा तरी ाकूळ करणा या भावनेने ापला गेला. अकारण ां चे ने पाणावले. इ ारामपंतां कडे वळू न ते णाले, ‘‘पािहलंत, पंत? पूवज ां चे ॠणानुबंध. ाखेरीज ाला काय नाव दे णार? असे संग आले, की वाटतं, ज ाचं साथक झालं. काही कारण नसता, एका संगा ा आठवणीखातर एक मनु एव ा लां बून आम ा कृतीची वाता ऐकून धावत येतो, हे का सामा आहे ? मोरे र! ॠण ठे वून जाणे हे आ ां ला मा नाही. पण आप ासारखी माणसं भेटली, की सा याच ॠणां ची फेडही करता येते, ावर आमचा िव ास बसत नाही.’’ ‘‘ ीमंत, आज जे उपभोगतो आहे , ते आप ाच आशीवादाने आहे .’’

‘‘तु ी असं समजता, हा तुमचा मोठे पणा आहे . मी तुम ासाठी काय क शकतो?’’ मोरे र माधवरावां कडे पाहत होता. सकाळ ा कोव ा िकरणां नी तो माधवरावां चे प ाहाळत होता. अ थपंजर झालेली, रोगा ा छायेमुळे सावळी बनलेली ती मूत तो पाहत होता. राजिबंडी, पसंप , रगेल, ता ा ा म ीत बेदरकारपणे वावरणारी माधवरावां ची ीची मूत कुठे च िदसत न ती. ओळख पटत होती, ती ने ां ची. तेवढीच खूण िश क उरली होती. ‘‘बोल, मोरे र. जे हवं असेल, ते मोकळे पणानं सां ग.’’ मोरे र भानावर आला. आप ा डो ां तले पाणी मागे सारीत तो णाला, ‘‘ ीमंत, एकच इ ा मनाशी बाळगून मी एव ा लां बून आलो आहे .’’ ‘‘बोल, मोरे र, तेच आ ी िवचारीत आहो.’’ ‘‘ ीमंत, आ ा असेल, तर एक वेळ आप ा पायां शी सेवा जू करावी, एवढीच इ ा आहे .’’ माधवराव ख पणे हसले. ‘‘मोरे र! इत ा वषा ा संगीतसेवेत तू बरीच गती केली असशील; पण आ ी तुझं गाणं थम ऐकताना जेवढे अनिभ होतो, तेवढे च आजही आहो...’’ ‘‘पण, ीमंत...’’ ‘‘आ ी तु ां ला नाराज करीत नाही. ज र आ ी गाणे ऐकू. नाना...’’ ‘‘जी!’’ नाना फडणीस पुढे झाले. ‘‘मोरे र, अनायासे उ ा नागपूरकर भोसले येत आहे त. ां नाही तुमचे गाणे ऐकवू. नाना, भोसले आले, की... रा ी गजाननापुढं मोरे राची गा ाची बैठक ठे वा. आ ी बैठकीला हजर राहणार आहो. झालं ना, मोरे र?’’ मोरे राने पुढे होऊन माधवरावां चे पाय िशवले. माधवराव पंतां ा खां ावर हात ठे वून मंिदरा ा िदशेने चालू लागले. पाठोपाठ नाना, बापू, मोरे र जात होते.

* सदरे त ंबकमामा, रघुनाथराव, ीपतराव, कृ राव काळे , पाटकर, दरे कर ही मु ी मंडळी हजर झाली. घो ां ा टापां ा आवाजाने थेऊर गजबजत होते. ंबकरावमामा आ ाची बातमी दे ास नाना गडबडीने माधवरावां ा वर ा श ागृहाकडे गेले. ीपती दाराशी उभा होता. ‘‘ ीपती!’’ ‘‘जी!’’ ‘‘ ीमंत झोपले?’’ ‘‘नाही, जागेच हाईत. वद दे तो.’’ ‘‘आणखी कोण आहे ?’’

‘‘कोण नाही.’’ ‘‘थां ब. मग मीच जातो...’’ णत नाना पुढे झाले. ां नी महालात पाऊल टाकले. माधवराव खडकीशी उभे होते. पूव ा माळावर चाललेली सैिनकां ची धावपळ ते पाहत होते. मागे न पाहता ते णाले, ‘‘काय आहे , नाना?’’ ‘‘पेठे, पाटणकर, पटवधन ही मंडळी नुकतीच हजर झाली आहे त.’’ ‘‘अ ं! ते आ ी पाहतोच आहे . चला, आ ी येऊ एव ात.’’ माधवराव णाले. माधवराव सदरे वर येताच सारे उभे रािहले. मुजरे झाले. सा यां ा नजरा माधवरावां ावर खळ ा हो ा. माधवरावां ात पडलेला बदल ां नी ातदे खील अपेि ला न ता. माधवरावां नी बैठकीवर बसत िवचारले, ‘‘काय, मामा, काय णते मोहीम?’’ ‘‘‘ ीमंत, काय सां गावं? वारं वार सा या वाता आप ा कानी घात ाच आहे त. मोती तलावा ा लढाईत आपण हवे होता, ीमंत. नीळकंठरावां नी आ ती दे ऊन है दरचा खरा बीमोड तेथे केला. गोपाळराव पटवधन पिह ानं गेले. नंतर नीळकंठराव गेले. है दर ा मोिहमेचं िन ं-अिधक यश गोपाळराव, नीळकंठराव, घोरपडे ा मंडळीं ा कतबगारीला आहे .’’ गोपाळरावां ा आठवणीबरोबर माधवराव गिहवरले. ते णाले, ‘‘मामा, अ ािप गोपाळराव आ ां ला सोडून गेले, हे खरं च वाटत नाही. ां ा मृ ूनं आ ी कासावीस झालो. ह रभाऊंना समजािवणं हे आमचं कत ; पण तेही कर ाचं ाण आ ां म े रािहलं नाही. कोण ा तोंडानं आ ी ां ासमोर जाणार? ां नी आपली सारी िपढी मराठी दौलती ा सेवेला खच घातली, ां ना आ ी काय सां गावं?’’ ‘‘ ीमंत, झा ा गो ींना इलाज नाही. आप ा कृतीब ल ऐकलं. आपलं िनवाणीचं प आलं, णून है दरशी तह केला; नाही तर ाला साफ बुडवून आप ा चरणी जू झालो असतो!’’ ‘‘मामा...’’ माधवराव णाले, ‘‘आ ी कृतीमुळं िन ावर मोहीम सोडून आलो; पण तु ी सवानी एकजुटीनं मोहीम तडीला नेलीत, ते काय थोडं झालं? तु ी िमळिवले ा यशानं आ ी तृ आहो. िशवछ पतीं ा वेळी जेवढा मुलूख होता, तेवढा मुलूख आपण िमळिवला. मराठी दौलत थर झाली, हे पाह ाचं भा लाभलं. आणखी काय हवं?’’ ‘‘आपली कृती कशी काय आहे , ीमंत?’’ मामां नी िवचारले. ‘‘ती िवचारायला आिण सां गायला आता वै राजां ची गरज लागत नाही.’’ ीमंत हसून णाले, ‘‘ कृतीचा िनणय लागत आहे .’’ ‘‘ णजे? औषध चालू नाही?’’ मामां नी आ याने िवचारले. ‘‘मामा, आ ी औषधानं बरे होणार नाही, हे ानी येताच आ ी थेऊर जवळ

केलं. जेवढे भोग आहे त, तेवढे भोगायचे िदवस आहे त, तेवढे कंठायचे. मनाची आ ी िस ता केली आहे . आपण सव थकून आला आहात. िव ां ती ा. आ ी थोडा वेळ पडतो. सं ाकाळी आपण भेटू.’’ माधवरावां ना एकदम आठवण झाली. ते णाले, ‘‘मामा, उ ा नागपूरकर भोसले आम ा भेटी व येत आहे त. आ ां ला ां ना सामोरे जाता येणार नाही. तु ी, नाना व इतर सरदार मंडळी ां ना सामोरे जा, मानानं ां ना घेऊन या.’’

* नागपूरकर भोस ां ा ागताची ज त तयारी सु झाली होती. थेऊर ा वा ा ा खाशा सदरे त बैठक ठे वली होती. जा ा ा गािल ां नी जमीन आ ादली होती. दो ी बाजूंनी पां ढ या शु चादरी अंथ न लोड- त ां ची बैठक ठे वली होती. म भागी खाशा ा यां ची बैठक होती. िन ाभोर मखमलीवर जरीची कलाकुसर केलेले खासे बैठकीचे िठकाण इतर पां ढ या शु बैठकींत उठून िदसत होते. सदर सो ात हं ा-झुंबरे साफ क न लाव ात येत होती. सायंकाळ ा वेळी भोसले येत अस ाची वाता आली. सारी सदर हं ा व झुंबरां ा काशात उजळली होती. जानोजी भोस ां ा ागतासाठी माधवराव आधीच सदरे त हजर झाले. पगडीवर िशरपेच, तुरा व कलगी शोभत होती. अंगात तमामी जामािनमा, पायां त िवजार हा माधवरावां चा वेष होता. हातां त पो ा, ग ात मो ां चा व नवर ां चा कंठा शोभत होता. जानोजी भोसले आ ाचे समजताच माधवराव बैठकीव न उठले आिण सदरे ा वेश ारापयत गेले. ंबकरावां ा मागोमाग जानोजी भोसले सदरे वर आले. जानोजी भोस ां ा मुज याचा ीकार माधवरावां नी अ ंत ेमभराने केला व ां चा हात ध न आप ा बैठकीवर घेऊन आले. खाशा बैठकीवर बसताच ीमंतां मागे खजमतगार अदबीने उभे रािहले. दो ी बाजूंनी ेमकुशल िवचारणा झा ावर माधवरावां ा इशारतीबरोबर सारे सरदार, मानकरी उठून बाहे र गेले. सदरे त फ पेशवे व भोसले रािहले होते. माधवरावां ाकडे भोसले पाहत होते. ा पेश ां नी नागपूरवर ारी क न सोलापूरचा तह कर ास भोस ां ना भाग पाडले होते, कनकापूर ा तहात ल ावधी पयां ची खंडणी वसूल केली होती, ा माधवरावां ना भोसले िनरखीत होते. जेजुरीला भेटून फार िदवस झाले न ते; पण एव ा अवधीत माधवरावां ात पडलेला बदल जानोजी भोस ां ना ती तेने जाणवत होता. ‘‘सां गा, राजे! आ ी आप ासाठी काय क शकतो?’’ माधवरावां नी िवचारले. जानोजी भोसले णाले, ‘‘ ीमंत, आपली त ेत बरी नाही, णून समजलं. राहवलं नाही, णून भेटी व आलो.’’ ‘‘हा आपला मोठे पणा आहे , राजे! पण आम ाब ल आप ा मनात एवढी

आ ीयता िनमाण झाली असेल...’’ ‘‘ ीमंत!’’ जानोजी भोसले छातीवर हात ठे वीत णाले, ‘‘हा जानोजी भोसला हवं ते करील, पण ाला खोटे पणा जमत नाही, ीमंत! नाही तर मनात येताच तो पेश ां िव इत ा वेळा उभा रािहला नसता.’’ ‘‘वा, राजे! तुम ा ा ो ीवर आ ी खूश आहो; पण आता हे जमून आलेलं वैय क स फार काळ िटकेल, असं वाटत नाही.’’ भोसले चपापले. ते शंिकत होऊन णाले, ‘‘का?’’ ‘‘आता आमचा भरवसा नाही. आ ी थकलो, राजे. आ ी दोन वेळा आप ावर चालून आलो. आपला पराभव केला, पण ा यशात आ ां ला एवढाही आनंद न ता. कीयां शी लढायचं ात का आनंद होता? पण ते आ ां ला करावंच लागलं. ते केलं नसतं, तर रा ाशी आ ी बेइमानी ठरलो असतो. जाऊ दे ! राजे, झा ा गो ी होऊन गे ा. ा मनात ठे वू नका. मराठी रा ास तुमची सदै व गरज आहे , हे आ ी तु ां ला नेहमी सां गत आलो; पण ती. काकां चा व आप ा दे वाजीपंतां चा स ा ां मुळे आप ाला ते पटू शकलं नाही. कनकापुरा ा तहानंतर तु ी-आ ी जसे जवळ आलो, तसे आधी आलो असतो, तर ाहीपे ा अिधक काहीतरी करता आलं असतं.’’ ‘‘ ीमंत, आ ी दादासाहे बां ाब ल ऐकलं. ां चा आमचा जुना ेह. आपण जेजुरीला ां ना लौकरच मु कर ाचं वचन िदलं होतंत, ाचं रण...’’ ‘‘दे ाची काही गरज नाही.’’ माधवराव उसासा सोडून णाले, ‘‘राजे, काकां ना कैदे त ठे वणं ही का आ ां ला भूषणावह गो आहे ? ती का आमची हौस आहे ? पण रा क ाला मन नसतं. ाला नेहमी कत च पाळावं लागतं; पण, राजे, माझी आता काकां ावर नजरकैद नाही. श तो लवकर मी ां ना मोकळं करीन. ती गो मला सदै व दु :खी करते.’’ भोसले णाले, ‘‘ ीमंत, आता माझंही वय झालं. कृती णावी तशी चां गली राहत नाही. जे आप ा घरी आहे , तेच आम ा घरी. ते मी आप ा कानी घातलं आहे च. आता इ ा अशी आहे , की आमचे बंधू मुधोजीचा मुलगा द क ावा, घरातला तंटा िमटवावा.’’ ‘‘आ ां ला तुमची इ ा मा आहे . ती आ ी ज र मंजूर क ; पण, राजे, एक गो सां गतो, ती कदािप िवस नका. सातार ा गादीब ल मनात वैर ध नका. ते प रणामी िहतकर होत नाही. ताराऊंनी ाच वैरातून रामराजां ना कैदे त घातलं. आम ा विडलां नीदे खील ितकडे दु ल केलं. पेश ां नी ही चूक केली, ाचं ायि त पािनपतावर ां ना भोगावं लागलं. छ पतींना आ ी िक ातून सोडवून साता याला नेलं; पण ितथं आमची इ ा पुरी झाली नाही. काही कारणां नी ती तशीच रािहली. सातारकर छ पती पु ा बलशाली झालेले आ ां ला पाहायचं होतं. ते आमचं तु ी पुरं करा. जोवर तु ी छ पतींना मानता, तोवरच तु ां ला द नदौलत मानेल. छ पतींची गादी हा द नदौलतीचा मानिबंदू आहे . ाला जराही ध ा लावू नका. तसा य कराल, तर तेथे जागेचा, स ेचा वा मानाचा मुलािहजा न ठे वता सारी दौलत

तुम ावर तुटून पड ाखेरीज राहणार नाही. को ापूरकर व तु ी तो मान के ाही िमळवू शकणार नाही. जेथे भावना लढत घेते, तेथे स ा फार काळ िटकत नाही. ते धाडस तु ी क नका. हा माझा तु ां ला ेमाचा स ा आहे .’’ ‘‘ ीमंत! वेळ झाला. आ ा ावी.’’ जानोजी णाले. ‘‘राजे, उ ा आ ी गणेशमंिदरात गायन ठे वलं आहे . तु ी हजर राहावं, ही इ ा आहे .’’ ‘‘जशी आ ा.’’ ीमंतां नी आ ा करताच बाहे र उभे असलेले सरदार आत आले. सवाना अ रगुलाब हो ाआधी माधवरावां नी आप ा हातां नी मो ां चा तुरा जानोजी भोस ां ा पगडीला ह े लावला. हा मान िशर ात बसणारा न ता. ा ब मानाने जानोजी गिहव न गेले. भोस ां चे हात हाती घेऊन ेमभराने दाबत माधवराव णाले, ‘‘राजे, आता तरी आम ा ेमाची खा ी झाली ना?’’

* दु स या िदवशी माधवरावां ना परत ठसका सु झाला. कपाळी घाम येऊ लागला. रमाबाई घाबर ा. ा णा ा, ‘‘पािहलंत? सां गायला गेलं, तर इकडून ऐकणं होत नाही.’’ पं ाने कपाळीचा घाम िटपत माधवरावां नी िवचारलं, ‘‘काय ऐकलं नाही?’ ‘‘कशाला पायी मंिदरात जायचं? सदरे त तास ास बोलत बसायचं?’’ ‘‘उ ापासून आ ी ज र ऐकू.’’ माधवराव णाले. अशा प र थतीतही रमाबाई हस ा व णा ा, ‘‘तर तर...! कुणी तरी ऐकलं, तर णावं, की इकडून अगदी मा ा वचनात राहायचं होतंय्.’’ ‘‘खरं च आहे ते.’’ माधवराव णाले. ‘‘पा की! मी आता आप ाला कुठं हलू ायची नाही.’’ ‘‘अगदी मा ; पण उ ापासून...’’ माधवराव ‘उ ा’वर जोर दे ऊन णाले. ‘‘का? उ ा का?’’ आ याने रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘आप ा वा ात पूव एक भाट होता...’’ ‘‘मग?’’ ‘‘तो फार मोठा गवई झाला आहे .’’ ‘‘मग?’’ ‘‘ ाचं आज ीं ा मंिदरात गाणं आहे .’’ ‘‘एवढा गा ाचा नाद के ापासून लागला आप ाला? काही नको जायला.’’ ‘‘रमा!’’

एकेरी नावाने मारले ा ा हाकेने रमाबाई चिकत झा ा. फारच िचत समयी ते तशी हाक मारीत. रमाबाईंवर नजर खळवीत माधवराव णाले, ‘‘रमा, संगीताचा नाद आ ां ला नाही; पण आता कुणाला दु खवावं, असं वाटत नाही. तो िबचारा आम ा कृतीचं वतमान ऐकून जयपूर न आला. ाची इ ा आहे ही. आ ी तसं वचन िदलं आहे . जानोजी भोसलेही येणार आहे त.’’ रमाबाई हसून णा ा, ‘‘आपण वचन िदलंत, तर मी नको का णेन? पण िनदान पालखीतून तरी जावं.’’ “एव ा जवळ तर आहे मंिदर!’’ ‘‘ते खरं आहे . पण तेवढे च म वाचतील.’’ ‘‘ठीक आहे . आ ी पालखीतून जाऊ. आणखीन काही आ ा?’’ रमाबाई हसत णा ा, ‘‘फार वेळ बसायचं नाही.’’ ‘‘कबूल. आणखी काही?’’ ‘‘आहे तर!’’ रमाबाई नजरे ला नजर दे त णा ा. ‘‘काय?’’ ‘‘असं णाले, णून रागवायचं नाही.’’ माधवराव हसले. हसता हसता गंभीर झाले. ते णाले, ‘‘तु ी एवढी काळजी का घेता? कशासाठी?’’ ‘‘मी नाही समजले.’’ ‘‘एक िवचा ?’’ ‘‘िवचारा ना.’’ ‘‘काही नाही.’’ ‘‘सां गा ना!’’ ‘‘तु ां ला िवचारणार होतो, झाडाव न फूल तोड ानंतर ते िकती वेळ तसंच राहतं?’’ ‘‘मला माहीत नाही.’’ णून रमाबाई गरकन वळ ा आिण खडकीतून बाहे र पाहत उ ा रािह ा. माधवराव उठले. मागून जाऊन ां नी रमाबाईं ा खां ां वर हात ठे वले. रमाबाईंना बळे च आप ाकडे िफरवले. रमाबाईंचे डोळे भरले होते. ते पुसत ते णाले, ‘‘रमा, संकटां ना डोळे झाक क न चालत नाही. ते बघ...’’ खडकीबाहे र बोट दाखवीत माधवराव णाले. रमाबाईंनी पािहले. सूय मावळत होता. सारे पि म ि ितज नानािवध रं गां नी िचतारले गेले होते. ते पा न रमाबाई मोिहत झा ा. थर नजरे ने ते ा पाहत हो ा. माधवराव णाले,

‘‘पािहलंत? कधी िवचार केला का, की सूयादयाला सारं आकाश नुसतं िद तेजानं झळाळत असतं; पण सूया ाला तेच सह रं गां नी असं बह न का जातं? एवढं उधाण का येतं?... माहीत आहे ?’’ रमाबाईंनी नकाराथ मान हलिवली. ‘‘नाही? थोडा जरी िवचार केला असतात, तरी ाचं उ र िमळालं असतं. पहाटे सूयिबंब जे ा ि ितजावर येतं, ते ा ा ा तेजानं आकाश झळाळत असतं. सूयज ाचं ते तीक असतं; पण सायंकाळी तोच सूय अ ाला जात असता, सा या आकाशात रं गां ची बरसात झालेली िदसून येते. सारा िदवस आप ा तेजानं पृ ीला ाऊ-माखू घालून जीवन कृताथ झालेलं असतं, ाचं समाधान ा रं गां नी कटतं. असं समाधान िकतीजणां चं असेल?’’ ‘‘िकती वेळा सां िगतलं, की असं बोलू नका, णून!...’’ रमाबाई कळवळू न णा ा. ां चे दो ी टपोरे ने अ ूंनी भरले होते. त:ला सावरीत माधवराव णाले, ‘‘रािहलं. मी आपलं सहज सां गत होतो. िवस न जा.’’ काही न बोलता डोळे पुसत रमाबाई तेथून िनघून गे ा.

* रा ी माधवरावां चे जेवण झा ावर सारी मंडळी गा ासाठी मंिदराकडे जा ाला स झाली. माधवराव ीपतीचा आिण पंतां चा आधार घेत दरवा ापाशी आले. पालखी उभी होती. काही न बोलता माधवराव पालखीत जाऊन बसले. ां नी अंगात लोकरीची बंडी घातली होती. खां ाव न शाल घेतली होती. डो ाला पगडी होती; पण तीवर िशरपेच न ता. वा ापासून मंिदर फार तर शंभर पावलां वर. पालखीतून उत न माधवरावां नी मंिदरात वेश केला. मोरे र ागतासाठी उभा होता. माधवराव सावकाश पावले टाकीत सभामंडपापयत आले. बाहे र ा पायरीव न ां नी दशन घेतले. सभामंडपा ा लगतच छताला लावले ा रं गीबेरंगी हं ां तून मेणब ा तेवत हो ा. सभामंडपा ा दो ी बाजूं ा ओव यां ा कडे ने िठकिठकाणी पिलते पेटले होते. दीपमाळ उजळली होती. सभामंडपात बैठक मां डली होती. कारं जा उडत होता. कारं ावर लावले ा िबलोरी हं ां तून पडणा या काशात उडणारे तुषार चमकत होते. सभामंडपात सारी मंडळी गोळा झाली होती. जानोजी भोसले आधीच आले होते. उज ा बाजू ा चौकात छावणीची अिधकारी मंडळी जागा घेत होती. जानोजी भोस ां ना घेऊन माधवराव बैठकीवर बसले. नाना, बापू, पटवधन, पंत, िवंचूरकर वगैरे मज तली मंडळी ीमंतां ा नजीक बसली होती. ीगणेशासमोर ा ओवरीवर िचकाचा पडदा लावलेला होता. मोरे र आप ा बैठकीवर बसला होता. ा ा पाठोपाठ तबलजी, सारं िगया आिण दोघे साथीदार आपआप ा वा ां िनशी बैठकीवर आले. वा े जमवली गेली.

ीमंत हे सारे पाहत होते. वा े जुळवून होताच मोरे र ीमंतां ा पायाला श क न हात जोडून णाला. ‘‘ ीमंत, काय गाऊ मी?’’ ीमंत हसले. ते णाले, ‘‘मोरे रा! खरं च आ ां ला संगीतातलं काही कळत नाही. आमची कृती पाहता आ ां ला फार वेळ बसता येणेही अश आहे . ते ा असं काही तरी गा, की ा योगानं ा ाधीचा िवसर पडावा. मन अंतमुख ावं.’’ मोरे र मुजरा क न बैठकीकडे गेला. ाने वीरासन घातले. साथीदारां ा हातचे तानपुरे बोलू लागले. समयां ा काशात िदसणा या ीगणेशा ा मूत ला वंदन क न मोरे राने आकार लावला. ा िनमळ सुराने सा यां ची मने भारावून गेली. मोरे राने कुठ ा तरी क ण रागाचे आरोह-अवरोह काही ण घोळले आिण तो आप ा िनमळ आवाजात गाऊ लागला : “तु ी िव नाथ, दीन रं क मी अनाथ कृपा कराल ती थोडी, पायां पिडलों बराडी...’’ मोरे र आता बैठक िवसरला होता. भावनेशी त ू प होऊन तो बेभानपणे गात होता. माधवराव मं मु होऊन ऐकत होते. भावनेने ओथंबलेला एक एक श काळजाला िभडत होता. मोरे र गात होता :

ां



“काय उण तु ांपाशी ं, मी तो अ िच संतोषी तुका णे, दे वा, दे वा ेम भातुक पाठवा ’’ जे ा तो अभंग संपला, ते ा सारे भानावर आले. मोरे र आिण ीमंत दोघां नीही डोळे िटपले. ीमंत णाले, ‘‘मोरे र, ध आहे तुमची, तुम ा काळजाला िभडणा या आवाजाची! आ ी ा अव थेला पोहोचलो असतानाही, आ ी रा ाचे ामी, ही भावना सुटली नाही. आप ा आज ा अभंगाने आ ी जागे झालो. आ ी रा ाचे ामी न े . ामी तो आहे . आ ी नुसते दीन, रं क आिण अनाथ, हे च खरं ! कुणी सां गावं? ाची जाणीव दे ासाठीच कदािचत परमे रानं तु ां ला एव ा लां बून पाठिवलं असेल...’’ माधवराव बोलत होते. सा यां ा नजरा ां ावर खळू न रािह ा हो ा. बोलता बोलता माधवराव एकदम थां बले आिण मोरे राकडे पाहत णाले, ‘‘मोरे र!’’ मोरे र उठून समोर आला. माधवराव णाले, ‘‘आ ां ला आता रजा ा. ही मंडळी बसतील, अशीच संगीताची आराधना चालू

ठे वा. थक ाभाग ा जीवां ना िवसावा ा.’’ ीमंतां नी थरथर ा हाताने आप ा बोटातील िह याची अंगठी काढली व ती मोरे रा ा हाती दे त ते णाले, ‘‘ही ा. आमची आठवण णून जतन करा.’’ आिण नानां कडे वळू न ते णाले, ‘‘नाना, उ ा यां ना िबदागी ा. स ानानं पाठवा.’’

* पहाटे ला माधवरावां ना जाग आली. नुकतीच उजाडायला सु वात झाली होती. ीमंतां नी अंगावरचे पां घ ण बाजूला केले आिण ते उठून बसले. पूवकड ा खडकीतून पहाटे चा वारा येत होता. रमाबाई धाव ा. गडबडीने माधवरावां ा अंगाभोवती शाल गुंडाळत णा ा, ‘‘मला हाक नाही का मारायची?’’ ‘‘आ ा हे च तर उठलो ना? रमा, तुला थंडी वाजते का?’’ ‘‘हो. गारवा आहे च.’’ ‘‘अंग मोडून आ ासारखं वाटतं.’’ रमाबाईंनी अंगाला हात लावून पािहला. अंग गरम न ते; पण अंगावर िचकटा होता. गडबडीने पूवकडील खडकी लाव ासाठी ा धाव ा. ‘‘रा ा. बंद नका क .’’ रमाबाई तेथेच उ ा रािह ा. माधवराव उठले. हळू हळू ते खडकी- जवळ आले. समोर नदीपयत पसरले ा माळावर छावणी ठाकली होती. तुरळक जागा िदसत होती. पूवि ितज काशातून झळकत होत. प ां चे थवे िकलिबलाट करीत आकाशातून जात होते. रमाबाई माधवरावां ाकडे वळू न णा ा, ‘‘पािहलंत, सूयादय कसा िदसतो, तो?’’ माधवरावां नी रमाबाईंना णभर ाहाळले आिण ते स पणे हसू लागले. हसता हसता ां ना ठसका लागला. ां नी मंचकाचा आधार घेतला. कसेबसे ते मंचकावर बसले. रमाबाई घाब या होऊन ां ाजवळ गे ा. जे ा ठसका थां बला, ते ा हस ाने डो ाला आलेले पाणी पुसत ते णाले, ‘‘घाब नको, रमा, सारं ठीक आहे .’’ ‘‘एवढं हसायला काय झालं?’’ ‘‘काल ा सूया ामुळंच आजचा सूयादय दाखवला ना? मृ ूचं केवढं भय वाटतं! एव ा पो ा, पुराणं वाचून, जपतप करवून हे च समजलं तुला? रमा, मृ ू हा अटळ आहे . जे जे िदसतं, ते ते एक ना एक िदवस नाहीसं होणार; मग ते आज होवो अथवा कैक वषानी होवो, जीवन व मृ ूचं भय बाळगणा याला के ाही समृ जीवन जगता येणार नाही...’’

‘‘पण आपलं असं काय वय झालं आहे , णून आपण असं बोलावं?’’ उि होऊन रमाबाई णा ा. ‘‘रमा, जीवन िकती वष जगला, ाला फारसा अथ नाही. जीवन कसं जगला, ाला मह आहे . नाही तर चंदनाचं नावही रािहलं नसतं. सा यां नी वटवृ ाचं कौतुक केलं असतं. जो आनंद चंदना ा माथी िलिहला आहे , तोच आनंद मी उपभोगतो आहे . खरं च, रमा, मी समाधानी आहे . सुखी आहे . तृ आहे . दारी आले ा मृ ूचं ागत करायला मी तयार आहे ! ाचं मला भय वाटत नाही...’’ ‘‘ ामी...’’ रमाबाई आत रात णा ा. माधवराव चपापले. तशी हाक रमाबाईंनी के ाच मारली न ती. रमाबाईंचे सवाग कंप पावत होते. ां चे िवशाल ने कावरे बावरे झाले होते. ओठ कोरडे पडले होते. माधवरावां नी रमाबाईंना एकदम िमठीत घेतले. थरथर ा हातां नी ां ा चेह याला श करीत माधवराव णाले, ‘‘रमा, का हाक मारलीस ती? ती का मला जाणीव नाही? हा सूय उगवतो आहे . आज मावळे लही! णून तो पु ा उगवणार नाही, असं थोडं च आहे ? ज मृ ूचा हा पाठिशवणीचा खेळ अखंड चाललेला आपण पाहतो. अशी भय ाकुल होऊ नको. आपलं जीवन संपणार नाही, ते पु ा सु होणार आहे . ां ना आपण अंतकाल ा वेदना समजतो, ाच पुनज ा ा वेणा असतात, रमा! मा ा अंगी सारं सहन कर ाची ताकद आहे ; पण तु ा अ ूं ा पुढं मी िटकू शकत नाही. पूस ते डोळे .’’ रमाबाई भानावर आ ा. ां नी डोळे पुसले. माधवरावां ा िमठीतून बाजूला होत ा णा ा. ‘‘सूयादय झाला, अ ाप आपलं मुखमाजन ायचं आहे . मी एव ात आले.’’ रमाबाई िनघून गे ा. माधवराव ि ितजावर येणा या सूयिबंबाकडे दे हभान हरपून बघत होते.

* भर दु पारची वेळ होती. उघ ा माळावर वसलेलं थेऊर गाव उ ात तळपत होतं. िचत घो ां ा खंकाळ ाचा उठणारा आवाज वा एखा ा कु ाचे भुंकणे सोडले, तर सव शां तता पसरली होती. थेऊर ा चोहोबाजूंना पटवधन, रा े, बारामतीकर, पाटणकर, दरे कर इ ादी सरदार मंडळींचे पसरलेले तळ असूनही ही शां तता जाणवत होती. नदीपयतचा माळ तर छावणीने पुरा भरला होता. थेऊर ा वा ाबाहे र सरदार, मानकरी चुपचाप उभे होते. ां चे चेहरे िचंता ां त िदसत होते. रामशा ी येत अस ाची वद आली होती. ां ा ागतासाठी ते उभे होते. रामशा ी येताना िदसू लागले. घोडी मंद पावलां नी पुढे येत होती. वा ा-पासून लां ब अंतरावर घोडी थां बली. शा ीबुवा चालत वा ा ा िदशेने येताना िदसू लागले. उ ातून आ ाने ां चा चेहरा घामाने डबडबला होता. पं ाने घाम िटपत ते

नगारखा ाशेजारी आले. नाना पेठ ा नम ाराचा ीकार क न ां नी िवचारले, ‘‘नाना, कशी आहे ीमंतां ची त ेत?’’ ‘‘कालपासून जरा वाढतीच कमान आहे .’’ ‘‘पण एकाएकी त ेत िबघडायचं कारण तरी काय?’’ ‘‘काय सां गू, शा ीबुवा! पाच-सहा िदवसां मागं मंिदरी गाणं ऐकायला ीमंत गेले होते. येथे आ ापासून कृतीत तशी सुधारणा न तीच; पण तेवढं िनिम झालं आिण र वाढला. ठसकाही आहे . खोक ातून र पडतं.’’ ‘‘मग कुणाचं औषध चालू आहे ?’’ ‘‘कुठलं औषध आिण कुठलं प !’’ नाना णाले, ‘‘इथं आ ापासून औषध नाही आिण प ही नाही. कुणी काही सां िगतलं, तर िनवाणीची भाषा. बरं , सां गणार कोण? के ा संताप होईल, याचा प ा लागत नाही. एवढं मनािव झालेलं खपत नाही. णून तु ां ला िनरोप पाठिवला. ीमंत आप ाला मानतात. कदािचत ते आपलं ऐकतील.’’ ‘‘चला, आत जाऊ. ीमंत ग ीवर ा महालीच आहे त ना?’’ ‘‘चार िदवसां मागंच खाली आणलंय् ीमंतां ना. चाल ाचंदेखील ाण रािहलं नाही. मग चढ-उतार जमणार कशी?’’ नाना णाले. रामशा ी दरवा ातून आत आले. वा ा ा आत एवढे सेवक उभे असूनही, एवढी माणसे वावरत असतानादे खील सव शां त होते. नाना, मामा पुढे जात होते. पाठोपाठ शा ीबुवा जात होते. समोर ा सदरे वर पडदे सोडले होते. इ ारामपंत ढे रे बाहे र आले. ां नी शा ां ना नम ार केला. तो ीका न रामशा ां नी िवचारले, ‘‘कशी आहे ीमंतां ची त ेत?’’ ‘‘आता र कमी आहे . थोडा डोळा लागत होता. आता जागेच आहे त. ‘‘कोण आहे ?’’ आतून आवाज आला. आत जात इ ारामपंत ढे रे णाले, ‘‘शा ीबुवा आलेत.’’ माधवरावां ा पायां शी बसले ा रमाबाई गडबडीने उठ ा. माधवराव णाले, ‘‘बसा ना. शा ीबुवा काही परके नाहीत.’’ रमाबाई थां ब ा. रामशा ी आत आले. ां नी अदबीने दोघां ना मुजरे केले. ‘‘पंत, आ ाला बसते करा.’’ इ ारामपंत पुढे झाले. पलंगावर आडवा लोड टाकून माधवरावां ना बसते केले. ीमंतां ची ती थती पा न रामशा ां नी दु सरीकडे नजर वळवली. ‘‘शा ीबुवा, आपण आलात, ठीक झालं. पु ात सव ेम आहे ना?’’ ‘‘होय, ीमंत. आप ा कृतीची वाता समजली आिण दशनासाठी आलो.’’ ‘‘ते काही नवीन नाही.’’ ‘‘कुणाचं औषध चालू आहे , ीमंत?’’ ‘‘ ीगजाननाचं.’’ माधवराव णाले.

‘‘असं णून कसं चालेल, ीमंत? औषधोपचार हे झालेच पािहजेत. नाना, पु ा न वै ां ना पाचारण करा. आज ा आज ीमंतां ना औषधोपचार सु झाले पािहजेत.’’ ‘‘नको, शा ीबुवा. ाचा काही उपयोग होणार नाही.’’ माधवराव णाले. ‘‘ ीमंत! बोलतो, ाची माफी असावी. आप ाला बोल ाचा आमचा अिधकार नाही... पण जोवर जीव आहे , तोवर शरीरधम हा पाळलाच पािहजे, ही धमा ा आहे .’’ माधवराव काही बोलले नाहीत. नाना चटकन बाहे र गेले. ां ा मुखावर समाधान होते. कचेरीत जाऊन ां नी खिलता िलिहला आिण थो ाच वेळात दोन घोडे ार थेऊर सोडून भरधाव पु ाची वाट काढू लागले.

* दु सरे िदवशी सु िस वै गंगा िव ू महे र, तेरदळचे रणछोड नाईक आिण साता याचे पे रबुवा ही मंडळी थेऊरला दाखल झाली. दोन हरापयत, ां चे औषध ीमंत बरे च िदवसपयत घेत होते, तो किनंगहॅ म- साहे बही थेऊरला आला. ीमंतां नी थम किनंगहॅ मची भेट घेतली. ाने ीमंतां ची त ेत पािहली. त ेत तपासून होताच तो गंभीर झाला. कैक वषा ा सहवासात तो ीमंतां ा जवळ आला होता. ीमंत ीण आवाजात णाले, “डा र! सा यां चं णणं आहे , की वै ाचं औषध चालू क न पाहावं. तुमचा स ा हवा आहे . जे असेल, ते सां गा.’’ ‘‘सरकार, ज र तर तु ी औषध ा. माझी ना नाही. तु ां ला हे मानवलं, तर ठीक.’’ किनंगहॅ म णाला. वै राजां ना पाचारण केले गेले. ां नी ीमंतां ना तपासले. गंगा िव ू णजे सा ात अि नीकुमार, असा ां चा लौिकक होता. ितघां वै ां त तेच अ भागी होते. गोिपकाबाई आजारी असताना माधवरावां नी ां ना मु ाम गंगापूरला पाठिवले होते. ां ा औषधाने गोिपकाबाईंना बरे वाटले होते. सा यां ना आशा होती, ती गंगा िव ूंचीच. गंगा िव ू रं गाने सावळे , मोठे ठसठशीत नाक, भेदक मोठे डोळे , बां ाने म म उं च असून ां ा चेह यावर िव ेचे तेज िदसत होते. ीमंतां ना तपासून होताच शा ां नी िवचारले, ‘‘वै राज...’’ ‘‘शा ी, अनेक औषधे, अप े यां नी कृतीची अपार हानी झाली आहे . ाआधी जर वेळीच औषधयोजना झाली असती, तर फार बरे झाले असते, असे माझे मत आहे .’’ ीमंत ते ऐकत होते. गंगा िव ूंची ती अ थानी ो ी ऐकून सा यां नाच संताप

आला. ीमंत ीण हा करीत णाले, ‘‘वै राज, औषधाची आता गरज नाही, हे च ना? तेच आ ी सवाना सां गत होतो.’’ गंगा िव ू ा वा ाने भानावर आले. त:ला सावरत णाले, ‘‘तसं नाही, ीमंत. अखरे पयत य असतातच. कदािचत अजूनही आपली कृती सुधारे ल.’’ ‘‘वै राज, ा ाधीची आ ां ला पुरी मािहती आहे . आपण ज र औषध ा. ते आनंदानं घेऊ; पण एक सां गून जा.’’ ‘‘आ ा, ीमंत!’’ गंगा िव ू णाले. ‘‘आणखीन िकती िदवस ा यातना आ ां ला सहन करा ा लागतील?’’ अचानक अंगावर वीज कोसळावी, तशी गंगा िव ूंची आिण सा यां ची अव था झाली. गंगा िव ूंचा हातगुण जसा मश र होता, तशीच ां ची ो ी आिण लहरीपणाब ल ाती होती. ीमंत णाले, ‘‘बोला, वै राज! आपण काही सां िगतलंत, तरी आ ां ला ते ऐक ाचा धीर आहे . आम ा मनाची िस ता झाली आहे . मृ ूचं भय आ ां ला वाटत नाही, पण असं खतपत पडून मृ ूची वाट पाहणं अस होतं आहे . आमचा मृ ू ही वैय क बाब नाही. रा ाची जबाबदारी आम ावर आहे . आमची थती आ ां ला कळायलाच हवी. अचूक भिव काल सां गणं, हे देखील वै ाचं े ल आहे . परमे राखेरीज तोच ते जाणू शकतो.’’ माधवराव मधून मधून ठसकत बोलत होते. मां नी ां ा कपाळी घाम येत होता. ह रपंत फडके घाम िटपत होते. गंगा िव ूंनी ीमंतां कडे पािहले. ते अिवचिलत िच ाने णाले, ‘‘ ीमंत, मृ ू कुणालाच सां गता येत नाही. तरीही मा ा तकानुसार फार तर एक मिह ाचा अवधी आप ा हाती आहे . नाना, का ाचे दोन पाठ सां गतो, तेवढे िल न ा. एक मा ाही दे तो. ीमंतां चं प सां भाळा.’’ ‘‘वै राज! कशाला ास घेता? मृ ू येणारच आहे ; ाला अडवणूक कशाला?’’ ‘‘ ीमंत!’’ गंगा िव ू धारदार आवाजात णाले, ‘‘मृ ू येणार, तो सरळ यावा, ासाठी ही औषधं आहे त. ही वेळेवर घेतलीत, तर कदािचत पुढील यातना कमी होतील.’’ ीमंतां नी गंगा िव ूंना हात जोडले. गंगा िव ू इतर वै ां सह बाहे र पडले. किनंगहॅ म ीमंतां जवळ आला. ाचे भुरे केस, गोरापान लां बट चेहरा ीमंत िनरखीत होते. ाचे डोळे अ ूंनी भरले होते. पलंगा ा कडे ला आलेला ीमंतां चा हात ाने आप ा हातात घेतला. अलगद ाने तो आप ा मुठीत दाबला आिण झटकन तो बाहे र गेला.

*

माधवराव एकटे च पलंगावर झोपले होते. रमाबाई आत आ ा. माधव- रावां ा पायां शी ा बस ा. माधवराव काही न बोलता रमाबाईं ाकडे पाहत होते. रमाबाई दो ी हातां ा ओंजळीत तोंड लपवून ं दकत हो ा. ां ा ं द ां चा आवाज बाहे र फुटत होता. माधवरावां नी दीघ िन: ास सोडला. ते णाले, ‘‘रमा!’’ ा हाकेने रमाबाई जा च रडू लाग ा. माधवराव णाले, ‘‘रमा! का रडतेस? वै राजां नी एक मिह ात बरं वाटे ल, असं सां िगतलं आहे ...’’ रमाबाईंनी डोळे पुसले व ा णा ा, ‘‘काही सां गू नका. मी सारं ऐकलं आहे .’’ ीमंत काही बोलले नाहीत. रमाबाईं ा डो ां तून पु ा अ ुधारा वा लाग ा. ‘‘काय क मी...? काय क मी...?’’ णत ा माधवरावां ा पायां वर पड ा. माधवराव क ाने उठले. रमाबाईं ा पाठीवर हात िफरवीत ते णाले, ‘‘रमा, वेडी का आहे स? परमे रावर ा ठे व. कोणाला ठाऊक, कदािचत ातूनही तो पार करील.’’ रमाबाई एकदम उठून बस ा. ां ा डो ां तले पाणी कुठ ा कुठे गेले होते. उपासातापासां नी कृश झाले ा रमाबाईंनी एक वेळ नजर टाकली आिण ा णा ा, ‘‘परमे र? कुठे आहे तो? काय करायचं िश क ठे वलं, ते तो अजून हाकेला ओ दे त नाही? एवढा दानधम चालू आहे ; पु ात मृ ुंजयाचा जप अहोरा चालू आहे . शां ित-अनु ानास ा ण घातले आहे त. गजाननावर संततधार आहे ; पण आपली कृती ितळमा सुधारत नाही. कुठून मेला हा रोग जडला, कुणास ठाऊक! एवढे वै झाले, तरी हटत नाही. माझी झडती घेतोय् मेला...’’ रमाबाईंची ती क ण मूत , ां चा तो शीलसंप धीटपणा, आ ंितक ेमापोटी झालेला सा क संताप माधवराव थ होऊन पाहत होते. रमाबाईंनी माधवरावां कडे पािहले. माधवरावां ा चेह यावर हसू होते. संतापून रमाबाई णा ा, ‘‘हसता काय?’’ ‘‘रमा, केवढा े ष करतेस ा ाधीचा!’’ माधवराव संथपणे णाले, ‘‘रमा, असा े ष क नको. ा रोगाइतका ामािणक सोबती पृ ीतलावर कोणी नसेल. तु ी ल ा वा दु ल करा, बोलवा वा बोलावू नका, पण या कुठ ाच मानापमानाची अपे ा न धरता, केले ा िवरोधाला न जुमानता, ाब ल मनात वैर न बाळगता, अखेरपयत सोबत दे णारा ाखेरीज दु सरा कोणता िम या जगात आहे ? तु ा पती ा ा अ ंत िन ावान, एकुल ा एक िम ाचा तू तरी े ष क नकोस.’’ ‘‘सग ा गो ी हस ावारी घालव ाचा भाव आहे तुमचा.’’ णत रमाबाई उठ ा. ां चा हात पकडीत माधवराव णाले,

‘‘रागावलीस?’’ ‘‘राग आिण आप ावर?’’ ां ाकडे पाहत रमाबाई णा ा, ‘‘ते साम कुणाचं आहे ?’’ ‘‘खिचत ते तुमचं आहे !’’ माधवराव ाकूळ होऊन णाले, ‘‘बैस, रमा! जे आयु ात केलं नाहीस, ते तू ा ानं क नकोस.’’ ‘‘खरं च. मी रागावले नाही.’’ रमाबाई णा ा. ‘‘तु ी आज पु ाला जाणार आहात का?’’ माधवरावां नी िवचारले. ा ासरशी रमाबाईं ा मनात भीती तरळली. ा णा ा, ‘‘नाही.’’ ‘‘पण वा ात पावतीकाकू एक ा असतील.’’ रमाबाई ाकूळ होऊन णा ा, ‘‘मी आजवर आप ापाशी काही मािगतलं नाही. आज मी मागते आहे . आता मला पाठवू नका. आपली कृती बरी न ती, तरी तु ी मला गंगापूरला पाठवलंत. मी नाही टलं नाही. कृतीसाठी वषभर पु ा ा भोवती िफरत होता. मी पु ात रािहले. ह धरला नाही. थेऊरला आलात. पुणे-थेऊर येरझा या कर ात जीव थकून गेला. थेऊर सोडताना िजवाचं पाणी होऊन जातं. पु ा थेऊर िदसू लागलं, की तीच त हा. पदर पसरते. आता कुठं जायला सां गू नका. णभरही तु ाला डो ां आड करायची इ ा नाही.’’ माधवरावां ा हातातील रमाबाईं ा हाताचा कंप माधवरावां ना जाणवत होता. ा नाजूक हाताला फुटले ा घामाचा श माधवरावां ा हाताला होत होता. माधवराव णाले, ‘‘जाऊ नको! माझी स ी नाही, रमा. मी तुला वारं वार पु ाला का पाठवतो, हे माहीत नाही. नारायण लहान आहे . काकां चा भाव तुला माहीत आहे . अशा वेळी आपलं माणूस ितथं हवं. तु ाखेरीज मी कुणाला पाठवणार? मला समजतं, माझी प र थती ही अशी. पोटात कळ उठते, ते ा काय होतं, हे कसं सां गू? अशा वेळी तू जवळ असलीस, की धीर येतो. कळ सोसायला बळ येतं...’’ माधवरावां ा हाताची वाढती पकड रमाबाईंना जाणवत होती. ां नी माधवरावां ाकडे पािहले. माधवरावां चे कपाळ घामाने डबडबले होते. गडबडीने रमाबाईंनी घाम िटपला. ‘‘एवढं बोललात, पाहा, केवढा घाम आला, तो. थोडा वेळ िव ां ती ा. तोवर मी का ाची चौकशी करते.’’ ‘‘जाऊ दे तो काढा! आता िव ां ती ती एकदाच! उ ा आयु ात िव ां ती िमळाली नाही; ती पुढं काय िमळणार आहे ? रमा, पावतीकाकू ितथं आहे त! ां ची काळजी मला वाटते. मला सवात जा आदर वाटत असेल, तर तो ां ाब ल. ां ची ा अजोड, पण िनरथक आहे , हे माहीत असूनही ा े ला ध ा लाव ाचं धाडस माझं नाही. िवधवा असूनही सधवेचं लेणं घेऊन पावतीकाकू शिनवारवा ात वावरताना पा न लोक काय णतात, याची मला पुरी क ना आहे . पण तेव ा एकाच वेर ती बाई

जगते आहे . ा े ला कसलाही ध ा लागू नये, णून आजवर मी जपत आलो. लोकापवाद अथवा ढी, धम यां चा मी ाबाबत िवचारही केला नाही. मला ां ची काळजी वाटते. ा ितथं एक ा आहे त.’’ ‘‘ ां चीही फार इ ा आहे . ां ना घेऊ का बोलावून?’’ ‘‘काकुंची इ ा असेल, तर नको कोण णणार?’’ ‘‘आपला दरारा काय थोडा? ादे खील िभतात.’’ माधवराव हसले. ते णाले, ‘‘मला समजून घेणारं कोणी गाठ पडणार नाहीच का? लोकां चा समज आहे , मी तापट आहे , कडक िश ीचा आहे , ायिन ठुर आहे ...’’ ‘‘मग ते काय खोटं आहे ?’’ रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘कनाटका ा मोिहमेत मीर रा ाचा गोट लुटला, णून लोकां चे हात तोड ाची आपणच आ ा िदलीत ना?’’ ‘‘होय, पण ा ा आ ां ला केव ा यातना झा ा, ाची आप ाला क ना नाही. हजारां ची छावणी असते. तो माद जर आ ी सहन केला असता, तर ाची एक साथच फैलावली असती. जरब बसायला, छावणीची िश यायला अशा कठोर मागाची कैक वेळा कास धरावी लागते. रमा, नुसता तोच संग बघू नकोस. मातु: ींचे गमन ल ात घे. रामचं रावां नी एवढा माद क नही ां ना िदलेली जहागीर आठवून बघ. काकां शी आ ी केलेली वतणूक पाहा. ा सा या गो ींचा अथ लाव ाचा य करशील, तर तुला हे कोडं ते ाच उलगडे ल.’’ ‘‘जाऊ ा ते. मला नाही समजायचं. मग पावतीकाकूसाहे बां ना घेऊ ना बोलावून?’’ ‘‘घे ना! इथं एकटं राह ाची भीती वाटते ना? समजतो आ ी. ां चीही तुम ावर माया आहे . तसं पािहलं, तर तु ी दोघीही समदु :खी.’’ ‘‘ते कसं?’’ नकळत रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘ ा िवधवा असून सधवेसार ा राहतात; आिण तू सधवा असून...’’ माधवरावां ा ओठां वर हात ठे वत रमाबाई िकंचाळ ा, ‘‘काय बोलता हे ?’’ ‘‘रािहलं! पण, रमा, तुला एक सां गतो, ावर िव ास ठे व. खोटी ा जीवनात उपयोगी पडत नाही. एक ना एक िदवस प ा ापाची पाळी येतेच. यासारखं मोठं दु :ख नाही!’’ ‘‘मी सां गते, तेही ऐकावं.’’ रमाबाईं ा श ां ना वेगळीच धार होती. ‘‘तु ी पु ष आहात; ी ा मनाची क ना, ित ा े ची ताकद तु ां ला अजमावता येणार नाही. ते समजून ायचं असेल, तर ाला ीच ावं लागतं.’’ झरकन रमाबाई िफर ा आिण सदरे ा आत गे ा. माधवराव रमाबाईं ा शेवट ा वा ाचा अथ लाव ाचा य करीत होते. णभर ते आपले आजारपणही िवस न गेले होते.

*

दोन हर ा वेळी माधवराव थेऊर ा वा ा ा पाठीमाग ा चौकी सो ात िन ा घेत होते. दारावर जाळीदार पडदा सोडलेला होता. माधवरावां ना िजने चढ ाउतर ाचे म सोसवत न ते, णून चौकी सो ात ां चे वा ठे वले होते. समोर ा चौकात तीनमजली वाडा िदसत होता. समोर ा नगारखा ापयत गेलेली पायवाट, चौकी सो ातून नजरे त येत होती. माधवरावां ा वा ामुळे सगळीकडे अगदी शां त होते. मैना पड ाबाहे र पायरीवर बसली होती. आत माधवरावां ा श े ा पाय ाशी रमाबाई बस ा हो ा. बाहे र ा माळावरील छाव ां तून उठणा या घो ां ा टापां चे, हाकां चे अ आवाज कानां वर पडत होते. तेवढा आवाज सोडला, तर सव शां तता होती. हातातील गवती काडीशी चाळा करीत वेळ घालवीत बसले ा मैनेला जोडयां ची चटचट ऐकू आली. ितने मान वर केली. समोर ा हौदा ा चौकातून रामशा ी आिण बापू येत होते. ते चौकी सो ा ा वाटे ने येत असलेले िदसताच मैना गडबडीने उठली आिण ां ना सामोरी गेली. बापूंनी िवचारले, ‘‘मैना, ीमंत जागे आहे त?’’ ‘‘नाही, जी. झोप ात!’’ मैना णाली. रामशा ां नी बापूं ाकडे पािहलं. बापू णाले, ‘‘मैना! ितथं कोण आहे ?’’ “आ ासाब हाईत.’’ ‘‘ ीमंतां ना उठवायला सां ग ां ना.’’ ‘‘पण ीमंत झोप ात.’’ मैनाने य केला. ‘‘सां िगतलं ना! ीमंतां ना जागं कर ास विहनीसाहे बां ना सां ग. तसाच तातडीचा िनरोप आहे , णावं.’’ ‘‘बरं .’’ णत मैना वळली. थो ाच वेळात मैना बाहे र आली व णाली, “आ ासाहे बां नी बोलावलंय् तुमां ी.’’ रामशा ी, बापू जोडे काढू न पाय या चढू न वर गेले आिण तेथेच थबकले. आतून आवाज आला, ‘‘इकडे डोळा लागला आहे , तसं तातडीचं...’’ ‘‘होय, विहनीसाहे ब!’’ शा ी णाले, ‘‘तसं नसतं, तर हा ास िदला नसता...’’ जाळीतून रमाबाई पाहत हो ा. दोघां चेही चेहरे स िदसत होते. तसे काही काळजीचे कारण िदसत न ते. ा णा ा, “एव ात जागे होतील. ावेळी भेटलात, तर...’’ ‘‘पण विहनीसाहे ब, नंतर, मला जागं का केलं नाही, णून संतापले, तर काय करायचं?’’ ‘‘ठीक आहे ! उठवते यां ना.’’ णत रमाबाई वळ ा. माधवराव शां तपणे झोपी गेले होते. जवळ जात रमाबाईंनी हाक मारली, ‘‘ऐकलंत का? टलं, ऐकलंत का?’’

माधवरावां नी डोळे उघडले. रमाबाईंना पाहताच ते णाले, ‘‘रमा! काय आहे ?’’ ‘‘बाहे र शा ी आिण बापू भेटायला आले आहे त. तातडीचं काम आहे , णतात.’’ माधवराव चटकन उठून बसले. उपरणे अंगावर घेत ते णाले, ‘‘पाठवा ां ना.’’ रमाबाई आत िनघून गे ा. मैनेने पडदा दू र सरकवला. बापू व रामशा ी आत आले. माधवरावां नी अधीरतेने िवचारले, ‘‘बापू, काका कुठे आहे त?’’ ‘‘दादासाहे ब पु ातच आहे त.’’ ‘‘मग?’’ ‘‘उ रे कडचा खिलता आला आहे , णूनच उठव ाचं धाडस केलं.’’ बापूंनी पुढे केलेला खिलता माधवरावां नी थरथर ा हातां नी घेतला. ‘‘काय आहे ?’’ ‘‘आनंदाची बातमी आहे ! आप ा फौजेनं फार मोठा िवजय िमळवला आहे .’’ ‘‘काय सां गता?’’ णत माधवरावां नी खिलता उघडला. माधवराव अधीर होऊन मजकुराव न भरभर नजर िफरवीत होते. णा णाला ां ा चेह यावरचा आनंद ि गुिणत होत होता. स तेने चेहरा फुलत होता. प संपताच सुरळी क न िपशवीत टाकीत माधवराव गिहव न णाले, ‘‘हा िदवस उजाडे ल, असं वाटलं न तं.’’ माधवराव उठले. ां नी पगडी-पोशाख मागिवला. पगडी-पोशाख चढवून ते णाले, ‘‘चला, मंिदरात जाऊन दशन घेऊन येऊ. ा ा कृपेचं हे फळ आहे .’’ ‘‘ ीमंत, बाहे र उ ा आहे . सायंकाळी...’’ ‘‘नाही, बापू. आ ाच जायला हवं...’’ बापूंचा हात ध न माधवराव पाय या उत लागले. ीमंतां ना येताना पाहताच िद ी दरवा ाकडील पहा यात एकच गडबड उडाली. इ ारामपंत पागोटे सावरत पुढे आले. मंिदरातून माधवराव जे ा परत आले, ते ा सूय पि म ि ितजाकडे वळला होता. वा ात माधवराव पिह ा िदवाणखा ात सहका यां सह िशरले. बैठकीवर बसत माधवराव णाले. ‘‘खरं च, बापू! आज आम ा आनंदाला सीमा नाही. हा सुखाचा िदवस उगवेल, असं वाटलं न तं.’’ माधवरावां ा चेह यावर थकवा िदसत न ता. बापूंनी टले, ‘‘ ीमंत! िवजयो व साजरा कर ास आ ा ावी.’’ ‘‘ज र! इथंच एवढा न े , तर पु ालाही कळवा. सा या महारा ाला ही बातमी

कळू दे .’’ बापू गडबडीने बाहे र गेले. माधवराव रामशा ां ना णाले, ‘‘शा ीबुवा, आता के ाही मृ ूला सामोरा जा ाची तयारी आहे माझी. सारी ं साकार झाली.’’ ‘‘अशा शुभ वेळेला थ े नंदेखील अशुभ बोलू नये ीमंतां नी.’’ माधवराव उठले व णाले, ‘‘आ ी थोडी िव ां ती घेतो, शा ीबुवा!’’ ‘‘तेच सां गणार होतो, ीमंत! अ ानंदाचे संगी झालेले म िदसून येत नाहीत...’’ माधवराव नुसते हसले. शा ीबुवा णाले, ‘‘ ीमंत, येतो मी.’’ शा ीबुवा जाताच माधवराव वा ासमोर ा चौकात आले; पण सरळ ते चौकी सो ाकडे न वळता ीपतीला णाले, ‘‘ ीपती, मैनेला सां ग. णावं, आ ी आम ा वा ात ा शयन- गृहात गेलो आहो. जा तू. जाईन मी!’’ माधवराव सोपा ओलां डून िज ाने वर ा शयनगृहात गेले. माधवराव वा ात वळतील, अशी कुणालाच क ना न ती. सा या सेवकां ची एकच गडबड उडाली; पण माधवरावां ना ाचे भान न ते. अलीकडे माधवरावां चे वरती वा नस ाने सारे श ागृह कोंदट ासारखे झाले होते. माधवरावां नी भराभर खड ा उघडायला सु वात केली. मावळ ा ितर ा िकरणां नी शयनगृह भ न गेले होते. खडकीतून तटापलीकड ा माळावर पसरलेली छावणी िदसत होती. छावणीत गडबड िदसत होती. माधवराव वळले. सा या शयनगृहात दोनच भ तैलिच े व पि मे ा िभंतीवर गजाननाची ितमा होती. जेथे माधवराव जातील, तेथे ा ितमा जात असत. मु ाम णून माधवरावां नी ा ितमा िच काराकडून काढवून घेत ा हो ा. शयनगृहात भ िशसवी पलंग होता. ा पलंगाला लागूनच गािलचे, लोड-त ां ची छोटी बैठक मां डली होती. छ पतीं ा ितमेजवळ जाऊन माधवराव णभर उभे रािहले. ाच वेळी िद ी दरवा ा ा नगारखा ाची नौबत झडू लागली. माधवराव अधीरतेने उ रे ा खडकीपाशी गेले. उ रे ा माळावर ा दू र ा टोकाला घोडे ारां ची वदळ िदसत होती. णात एक धुराचा काळा िठपका आकाशात उठला आिण पाठोपाठ तोफां चा आवाज आला. ‘‘धू ऽ स्ऽऽ’’ ेक तोफेबरोबर वाडा हादर ाचा भास होत होता. खडकी ा नजीक िन ल उभे रा न माधवराव ते पाहत होते. पि मे ा आकाशात रं ग फाकले होते. छाव ां तून तुता यां चे आवाज उठत होते. तोफा होत हो ा. माधवरावां ा म की पगडी होती. तीवर मो ां चा िशरपेच डौलाने तळपत होता. अंगात अंगरखा व पायात चुणीदार िवजार होती. कमरे ला गुंडाळले ा दु शे ात क ार खोचलेली िदसत होती.

िन ल नजरे ने माधवराव तोफे ा माळाकडे पाहत होते. एकवीस तोफा झा ा आिण माधवराव वळले. पाहतात, तो रमाबाई नजीक उ ा हो ा. माधवरावां ना िनरखीत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘कोण, रमा? के ा आलीस?’’ रमाबाई हसून णा ा, ‘‘जे ा नौबत वाजू लागली, ते ाच मला कळलं. मी दाराशी आले आिण पिहली तोफ झाली. आपण अशा अव थेत होता, की मी नजीक येऊनही ते आप ाला कळलं नाही. मला राजकारणातलं काही कळत नाही. पण आप ाला अितशय आनंद झा ाचं कळलं. मला सां गायचं नाही का ाचं कारण?’’ माधवराव झरकन पुढे झाले आिण रमाबाईंचे खां दे पकडून णाले, ‘‘रमा, खरं च आज मी एवढा आनंदी आहे , की आजवर मी कधी एवढं सुख भोगलं नाही. तुला माहीत आहे , ा तुता या का वाजताहे त? ा तोफा कस ा िवजयाची ाही िफरवीत आहे त?’’ रमाबाई णा ा, ‘‘उ रे कड ा िवजयाची ना?’’ ‘‘नाही, रमा! नुस ा उ रे कड ा िवजयाम े हे यश सामावलेलं नाही.’’ छ पतीं ा ितमेकडे बोट दाखिवत माधवराव णाले, ‘‘ ा छ पतीं ा चरणी ीमंत पेशवे थोरले बाजीराव यां नी उ रे ा सनदा आणून ठे व ा हो ा. ा मरा ां नी उ रे त तलवार चालिवली, अटकेपार झडे नेले, ां ना पािनपत ा रणभूमीवर अपमािनत परायज सहन करावा लागला. रोिहले आिण पठाणां नी मरा ां ची बेसुमार क ल केली. उ रे ा इितहासाम े महारा ाचा झालेला पराजय पु ा कधी धुऊन काढला जाईल, असं वाटलं न तं. ा पराजयाचं श एवढं मोठं होतं, की िशंदे- पानशां ा मदतीनं िद ीपती पु ा िसंहासनी थानाप झाले, ाची वातादे खील मनाला सुखवू शकली नाही. िद ीचे वारस शहाआलम आम ा मदतीनं, आम ा आिधप ानं िद ी ा त ावर बसले, ाचा अिभमान वाटला नाही. पण आजची वाता... ितचं मोल काय सां गावं? ा वातनं झालेला आनंद वणावा कुणी? िवसाजी कृ िबनीवाले, महादजी िशंदे, तुकोजी होळकर ा मात र सरदारां नी आप ा फौजेिनशी, पानपतावर आम ा मराठी फौजां ची बेसुमार क ल करणा या रोिह ां चा आिण पठाणां चा संपूण पराजय क न जे यश संपादन केलं, ा यशाल्१ाा तोड नाही. ा यशाचं मोल होणं कठीण आहे . आज पानपताचा पराजय धुऊन काढला आिण ते यश पाह ाला आ ी रािहलो, ाएवढं दु सरं भा ते कोणतं? रमा! आजवर मृ ूचं भय वाटत होतं, ते फ ाचमुळं! ही खंत मनाला डाचत होती. हे दु :ख मनाला खुपत होतं. ा ा वेदना मनाला सदै व टोचत हो ा...’’ माधवराव भाराव ासारखे बोलत होते. रमाबाई भयचिकत होऊन ऐकत हो ा. चार-पाच िदवसां पूव चारच वा े बोलताना माधव– रावां ना धाप लागत होती. तेच माधवराव हे बोलत आहे त, ावर ां चा िव ास बसत न ता. भय ाकुल होऊन ा णा ा, ‘‘िनदान बसावं तरी! असं उभं रा न काय बोलावं ते! वै राजां नी आप ाला

िव ां ती ायला सां िगतली. असं असता भर उ ा ा वेळी मंिदराकडे गेलात. एवढं च न े , तर िजना चढू न ा शयनगृहात आलात. वा याला उभे रािहलात. हे म...’’ ‘‘रमा! घाब नकोस. ा वातनं माझी ताकद वाढली आहे . खरं च सां गतो मी, रमा! माझा मृ ू जर जवळ असेल, तर ा वातनं तो आज कैक योजनं दू र पळाला आहे . तू मनात नस ा क ना आणू नको. आज ा ा िवजयवातनं सारी द नदौलत अमाप यशानं धुंद झाली आहे . अशा वेळी तू तु ा पतीला ा ा ाधीचं भय दाखवून ाचा िहरमोड क इ तेस? नको, रमा, नको धाडस क . आज हे यश मनमुराद भोगू दे . रमा, आज आम ा पं ीला सारे सरदार असावेत, असं वाटतं...’’ रमाबाई णा ा, ‘‘ते का मला सां गावं लागतं? जे ा नौबत झडली, ते ाच मी हे ओळखलं आिण बापूंना कळवलं आहे .’’ ‘‘रमा! ाचा िव ास नसता, तर आ ी ही इ ाही केली नसती.’’ रमाबाईंची नजर खाली वळली. ां ा हनुवटीला हाताचा श करीत माधवरावां नी ां चा चेहरा उचलला आिण ाबरोबर रमाबाईंनी लाजून खाली मान घातली. बाजूला सरत ा णा ा, ‘‘मला खाली जायला हवं.’’ ा वळ ा आिण बघता बघता शयनगृहा ा बाहे र पड ा.

* रा ी पं ीचा थाट फार मोठा होता. थेऊरनजीक पडले ा छावणी ा सरदार– मानक यां ना तं आमं णे गेली होती. हं ा–झुंबरां नी महाल कािशत झाला होता. चारी बाजूं ा िभंतीकडे ने पं ी वाढ ा हो ा. रां गो ा काढ ा हो ा. उदब ां ा झाडां तून धुराचा वास चढत होता. ां चा सुगंध सव दरवळत होता. पूव ा पं ी ा म भागी ठे वले ा ा ा पाटावर माधवराव येऊन बसले. उज ा बाजूला बापू आिण डा ा बाजूला नाना बसले, पंगत बसली. ीमंतां ा आ ेची सव वाट पाहत होते. माधवरावां ा स चेह याने सवाना आनंद वाटत होता. माधवराव खणखणीत आवाजात णाले, ‘‘आज आम ा सुखाला, आनंदाला सीमा नाहीत. हा िदवस पाह ाचं भा आ ां ला लाभलं, ाची आ ां ला ध ता वाटते. ा वीरां नी आ ां ला हे यश िमळवून िदलं, ां चा गौरव करावा, तो कसा? ध ा मु ी सरदारां ची, ां नी द नची शान राखली. होळकर, िशंदे आिण िवसाजीपंत िबनीवाले ां नी हे काय क न आपलं नाव महारा ा ा इितहासात अजरामर केलं आहे . बापू, जे ा िवसाजीपंत िबनीवाले परत येतील, ते ा आ ी असलो, तर जातीिनशी ां चं ागत करायला जाऊच; पण ा वेळी आ ी दु दवानं नसलो, तर ही आमची इ ा ल ात ठे वा. नाना, िहची द री नोंद करा. िवसाजीपंतां चा चुपचाप नगर वेश होऊ दे ऊ नका. सुवणाची फुलं उधळीत ां चा पु ात वेश होऊ ा.’’

माधवरावां ा भाषणाने काही काल शां तता पसरली. माधवरावां नी हसून पं ीला आ ा केली. खेळीमेळी ा वातावरणात पंगत जेवत होती. भोजन आटोप ावर सारे सदरे त आले. सवाना िवडे िदले गेले. सवाना आ य वाटत होते, ते ीमंतां ा कृतीचे. एवढा उ ाह कुठून आला, ाचे सा यां ना आ य वाटत होते. सवाना िनरोप दे ऊन माधवराव श ागृहाकडे वळले. ीपती श ागृहा ा दाराशी उभा होता. मो ा अदबीने ाने पडदा बाजूला केला. माधवराव आत गेले. सारे शयनगृह काशले होते. बैठक बदलली होती. झुंबरां चे लोलक िकणिकणत होते. पलंगावर श ा अंथरली होती. धुपाचा मंद वास दरवळत होता. माधवरावां नी आपली पगडी उत न ठे वली. कमरे चा दु शेला सोडला आिण नुस ा अंगर ािनशी ते खडकीपाशी जाऊन उभे रािहले. काही ण तसेच उभे रा न, पलंगावर जाऊन ते झोपले. पड ा पड ा ां ना अकरा वषाची कारकीद आठवत होती. म ेच ते भानावर आले आिण ां नी हाक मारली, ‘‘ ीपती!’’ ीपती आत आला. माधवराव णाले, ‘‘ ीपती! हे झुंबर कमी कर. काशाचा ास होतो.’’ ीपतीने झंुबराची काठी आणून हल ा हाताने झंुबरातील एक एक मेणब ी िवझवायला सु वात केली. सा या मेणब ा िवझवून ीपती बाहे र गेला. आता फ उशालगत ा समया तेव ा तेवत हो ा. माधवराव िवचार करीत होते, सारे आठवत होते. ा िवचारां नी माधवराव उ ािहत झाले. ते पु ा उठले. खडकीतून गार वारा येत होता. आकाश तारकां नी भ न गेले होते. छाव ां तून पिलते–शेको ा पेट ा हो ा. डफ-तुण- तु ा ा सुरावर कोणी पोवाडे गात होते. अचानक आकाशात औट उडाला. ा ा स रं गी िठण ा उडा ा. छाव ां तूनही नळे -चं ोती पेटत हो ा. ा उजेडात माणसां ची धावपळ िदसत होती. ते सारे माधवराव पाहत होते. काकणां ा आवाजासरशी माधवराव वळले. रमाबाई येत हो ा. माधवराव णाले, ‘‘वेळेवर आलात. छाव ां तील दा काम सु झालं, वाटतं?’’ रमाबाईंनी णभर खडकीबाहे र पािहले आिण वळत ा णा ा, ‘‘पािहलंय् मी दा काम! आज पु ळ धावपळ झाली. झोपा पा .’’ पण माधवराव हलले नाहीत. रमाबाईं ा दं डाला ध न ते णाले, ‘‘घाब नका. मला काही ायचं नाही. आता तीन-चार वष तरी मृ ूचा िवचार करायला सवड नाही.’’ ‘‘आप ाला बरं वाटावं, हे का मला नको आहे ? पण...’’ ‘‘पणिबण काही नाही, रमा! िनदान आज तरी आरो शा ाचे िनयम कमी कर...’’

माधवराव थर नजरे ने खडकीबाहे र पाहत होते. समई ा अ थर उजेडात माधवरावां ची मूत रमाबाई ाहाळत हो ा. माधवराव काही वेळाने णाले, ‘‘रमा, केवढं समाधान वाटतं, ते कसं सां गू? जे ा रा ाची जबाबदारी अंगावर पडली, ते ा भीतीनं मन केवढं ासलं होतं, ाची क ना तुला येणार नाही. कजबाजारी पेशवाई, विडलां ा ा णी रा ा ा क नेनं िबथरलेली मराठे शाही, छ पतीं ा घरा ाची झालेली दु ही, को ापूरकर आिण सातारकरां ात वाढलेलं वैर, आमचा अनुभव आिण वय एवढं कमी... हे आकलन न करता ये ा ाही पलीकडे . घरचा आधार णून ां ाकडं पािहलं, ां नी सु वातीला एवढं रौ प धारण केलं, की ां चंच भय श ूपे ाही जा वाटू लागलं. रा राख ासाठी, पेशवाईची अ ू िटकव ासाठी कालानु प पेशवाईचा िशरपेच त: ा हातां नी भूमीवर ठे व ाची पाळी आली आिण जोडे उराशी कवटाळावे लागले. ाचं दु :ख केवढं झालं, ते कसं सां गू? पण गजाननानं दौलतीची लाज राखली. आज िटपूचा पराभव झाला आहे . िनजाम, जो पेशवाईचा िपढीजात श ू, तो िम बनला आहे . आज िद ीपती िसंहासन थ झाले, तेही आम ाच मदतीनं; एवढं च न े , तर आम ा इितहासाला श वत टोचणारा पािनपतचा पराभवही धुऊन िनघाला. रा ाचं कोणतंच ं अपुरं रािहलं नाही. हे पाहायला िमळालं, ाच सुख केवढं मोठं ! एवढं च वाटतं, की आज आ ी उ रे ा मोिहमेवर असतो, तर केवढं बरं झालं असतं!’’ रमाबाई ख पणे णा ा, ‘‘अजून मोिहमां ची हौस भागली नाही का? मोिहमा, यश ाखेरीज पु षां ना काही सुचत नाहीच का?’’ ‘‘काय णता?’’ माधवरावां नी आ याने वळू न िवचारले. ‘‘खरं तेच सां गते आहे मी. दोन हरी मी पािहलंय्, आपण तोफां चे आवाज ऐकत होता. ाम े एवढं िवसरला होता, की मी नजीक असलेली दे खील इकडून ल ात आलं नाही. यशाचं सुख एवढं दे हभान हरपायला लावतं, ाची क ना न ती मला.’’ माधवराव णाधात भानावर आले. ाकूळ होऊन पटकन रमाबाईंना ां नी िमठीत घेतले आिण ते णाले, ‘‘नको, रमा! असं बोलू नको.’’ माधवराव आत रात णाले, ‘‘रमा, हा िवजय माझा नाही. ा नौबती झडत आहे त, तोफां चे आवाज उठताहे त, ते मा ा यशासाठी नाहीत. नाही, रमा, उ ा आयु ात मी कधीच िवजयी झालो नाही. लहानपण न समज ात गेलं. समजू लागलं, तसं विडलां ची व मातो ींची िश याखाली िदवस गेले. आयु ात आई-विडलां ा ेमापे ा ां चा दराराच जाणवला. ता ात पदापण केलं आिण ाच वेळी अचानक ही रा ाची जबाबदारी अंगावर येऊन पडली आिण ती पेलता पेलता सा या वैय क जीवनाकडे दु ल झालं. त:चं असं काही रािहलंच नाही. ां ावर िन ा ठे वली, ा मातु: ींचं अंतकाळी दशनही दु लभ झालं. ां ा परा मानं लहानपणापासून दबून गेलो, जे आदश वाटले, तेच

काका श ूला िमळू न रा ािव उभे ठाकले. ाच काकां ना आज ा हातां नी नजरकैदे त ठे वावं लागलं. जेवढी ताकद काकां ना सावर ात खच पडली, तेवढी जर वाचली असती, तर रा ाचं कोणतंच साकार ायचं रािहलं नसतं! कडक िश ीखाली आई-विडलां ा ेमाला मुकलो, काकां ा ेमापोटी रा ाशी बेइमान झालो. तु ासारखं सा क, सुंदर ेम दाराशी असूनही ापयत हात पोहोचवू शकलो नाही... आज नौबती झडताहे त, या रा ा ा यशा ा. मी सदै व अपयशीच रािहलो...’’ ‘‘असं काय णायचं ते?’’ कळवळू न रमाबाई णा ा. ‘‘खरं आहे ते! ेक मनु आप ा वैय क आयु ाकडे पा नच जीवनाचं यश आजमावतो. ते माप हाताशी धरलं, तर अपयशाखेरीज ा तु ा पती ा हाती काही उरलं नाही... तो एकटा ज ाला आला. अखरे पयत एकटाच रािहला...’’ ‘‘आप ा जीवनात मला काहीच का थान नाही? ...मी नाही का?’’ ‘‘असा गैरसमज क न घेऊ नकोस, रमा! तू नसतीस, तर कुणी सां गावं, हे सारं सहन कर ाचं ाणही रािहलं नसतं. आता आशा रािहली, ती फ तु ा सोबतीची... तेवढी िमळाली, तरी पु ळ झालं...’’ माधवरावां नी एक दीघ िन: ास सोडला. रमाबाई बाजूला सरकत णा ा, ‘‘आज झंुबरं पेटवली नाहीत, वाटतं!’’ ‘‘पेटवली होती. मीच कमी करायला सां िगतली...’’ ‘‘का?’’ रमाबाईंना जवळ घेत माधवराव णाले, ‘‘अंधाराची शोभा काशात रा न पाहता येत नाही, णून. िभऊ नको. पतीशेजारी उभं असता काशापे ा अंधारच िक ेक वेळा उपकारक ठरतो...’’ रमाबाईंचं शरीर कंप पावत होतं. ल ेने ां नी आपली मान माधवरावां ा छातीवर टे कली. माधवराव मनमोकळे पणाने हसले. छाव ां तून नळे -चं ोती उडत हो ा. आकाशात औट फुटत होते. डफतुणतु ां ा तालावर उठणारे पोवा ां चे अ र कानां वर पडत होते.

* उ रे ा िवजया ा वातपासून थेऊरचे वातावरण बदलले होते. माधव– रावां चा अश पणा सोडला, तर ते कधी एवढे आजारी होते, असे ी– दे खील वाटत न ते. द री ा कारकुनां ची धावपळ उडाली होती. उ रे कडचे खिलते तयार होत होते. कूम सुटत होते. ीमंतां ा सहीिश ासाठी कागद पुढे केले जात होते. माधवरावां ा उ ाहाला सीमा रािह ा न ा. उ रे ा िवजयाखेरीज बोलायला िवषय न ता. दोन-तीन िदवस ाच धामधुमीत गेले आिण ितसरे िदवशी अचानक माधवरावां ना

र चढला. सारे अंग घामाने िनथळू लागले. णात सारा उ ाह मावळला. वै राजां ना पाचारण केले गेले. गंगा वै आिण पे रां नी कृती तपासली. वै राज बाहे र आले. बरोबर रामशा ी, पेठे, बापू ही मंडळी होती. सदरे त येऊनही वै राज काही बोलत नाहीत, हे पाहताच रामशा ी णाले, ‘‘काय, वै राज?’’ ‘‘औषध दे तो ना!’’ ‘‘पण अचानक र कशानं आला?’’ ‘‘अचानक?’’ पे र डोळे िव ा न णाले, ‘‘शा ीबुवा! तु ी ही सारी मंडळी हे न समज ाइतके खास अडाणी नाही. ीमंतां चं दु खणं िवकोपास गेलेलं. संपूण िव ां ती आिण प पाळलं, तर काही िदवस उलटतील, असं सां िगतलं असताही संपूण अप आिण अखंड दगदग के ावर असं ायचं नाही, तर काय होणार?’’ ‘‘पण हे सां गणार कोण?’’ ‘‘मग गुणाचीही अपे ा क नये.’’ पे रबुवा णाले. ‘‘वै राज? खरं च का...’’ ‘‘बोला!’’ पे र णाले, ‘‘थां बलात का? खरं च ीमंतां ना बरं वाटणार नाही का, हे च िवचारणार होता ना? िवचारा ना. पण ाचं उ र दे णारा मी कोण? ते परमे रा ा हाती. ीमंतां ची इ ाश ी वाढली आहे . ही जग ाची इ ा खिचत ां चं आयु मान काही कालानं वाढवील; पण ती िटकायला हवी.’’ पे रां नी भ ा ा पु ा िद ा. ां चे प सां िगतले आिण मंिदरा ा ओवरीत ां ची उतर ाची सोय केली होती, ितकडे ते िनघून गेले. इ ारामपंतां ा बरोबर औषध आत पाठवून बापू रामशा ां ना णाले, ‘‘शा ीबुवा, वै राज असं का णाले?’’ ‘‘बापू! काय खोटं आहे ां चं? सा यां नाच हे कळू न चुकलं आहे ; पण गे ा दोन िदवसां त ते खरं वाटलं नाही. िनदान खोटं ठरे ल, असं वाटलं. बापू, रा ा ा यशा ा वातबरोबर दे हभान हरपणारा असा रा कता पाहायला िमळणं कठीण, हे मा ि वार स आहे .’’ आतून नोकर आला. दोघां ची नजर वळताच तो णाला, ‘‘आपणां ला बोलावलंय्.’’ ‘‘कुणी? ीमंतां नी?’’ शा ां नी िवचारले. ‘‘जी, नाही! वैनीसाहे ब महाराजां नी!’’ बापूंनी शा ां कडे पािहले. रामशा ी ख पणे हसून णाले, ‘‘चला, बापू! काशीला शालजोडी घेताना घेतले ा स आिण व ेपणा ा ित ेचा भंग कसा होतो, हे पा या! अस भाषणाची सवय करायला हवी.’’ —आिण सदरे तून दोघे बाहे र पडले.

*

दोन हरची वेळ टळत आली, तरी ीमंतां चा र कमी झाला नाही. ातच ठसका सु झाला होता. सारखी तहान लागत होती. घाम फुटत होता. रमाबाई उशालगत बसून घाम िटपत हो ा. माधवरावां ा सा या शरीराची तगमग उडत होती. रमाबाईं ा िचंता ां त चेह याकडे ल जाताच तशा थतीतही माधवराव णाले, ‘‘काळजी क नका! र जाईल. आता मला भीती नाही. मला जगायला हवं.’’ ‘‘बोलू नये!’’ रमाबाई णा ा, ‘‘वै राजां नी सां िगतलं आहे , की बोलायचं नाही, णून.’’ माधवराव डोळे िमटू न थ पडून रािहले. ाच वेळी कोणी तरी नकळत णाले, ‘‘नाना आले.’’ ‘‘कोण, नाना आले?’’ चटकन माधवरावां नी डोळे उघडून िवचारले. नजर वळवून ते पड ाकडे पाहत होते. नाना आत आले. मुजरा क न ते उभे रािहले. माधवरावां नी िवचारले, ‘‘नाना, तातडीनं उ रे चा खिलता पाठवलात, बरं केलंत. पु ात सवा ा कानी बातमी गेली ना?’’ ‘‘होय, ीमंत! सा या नगरभर दवंडी िपटवली. ा िवजया ा वातनं सारखी नौबत झडत होती. नाग रकां नी घरोघरी दीपो व साजरा केला.’’ ‘‘छ पतींना...’’ ‘‘आप ा आ ेनुसार ा िदवशीच धाक ा रावसाहे बां ा सही– िश ािनशी खिलता रवाना केला.’’ ‘‘बरं केलंत. आता फार मोठी जबाबदारी आहे . मुलूख िजंकणं सोपं आहे ; पण तो राखणं...’’ ‘‘ ीमंत...’’ ‘‘बोला! सां गा ना!’’ ‘‘दादासाहे ब महाराजही आलेत!’’ ा वा ाबरोबर सा यां नी दचकून नानां ाकडे पािहले. रमाबाई भयचिकत होऊन नानां ाकडे पाहत रािह ा. नानां ची मान खाली वळली होती. माधवराव णाले, ‘‘इथं आलेत? मग काका बाहे र का? गे ा दोन िदवसां त हजार वेळा आ ां ला ां ची आठवण झाली असेल. बोलवा ना ां ना.’’ राघोबादादा जे ा आले, ते ा रमाबाई पाया पडून आत िनघून गे ा. पड ा जागेव न माधवरावां नी हात जोडले. नेहमी माणे राघोबादादा पुढे आले नाहीत. काही न बोलता ते उभे होते. माधवरावां ची नजर ते टाळीत होते. सा यां चा जीव कासावीस झाला होता. बापूंना उ ा जागी कंप सुटला. नाना आवंढा िगळू न णाले, ‘‘ ीमंत! आज मी लाचार आहे . आपली कृती बरी नाही, हे मला माहीत आहे ... आप ाला मन ाप न होईल, अशी आ ी खबरदारी ायला हवी, हे ही ठाऊक

आहे . पण...’’ ‘‘बोला ना! जे असेल, ते सां गून टाका.’’ ‘‘ ीमंत! उ रे ा आले ा वातनं आ ी सारे गाफील होतो आिण तीच संधी घेऊन दादासाहे बां नी नजरकैदे तून पळू न जा ाचा य केला. ऐन वेळी कट उघडकीला आला. मनात नसताही, पळू न गेले ा दादासाहे बां ना पकडावं लागलं. आप ा कानां वर न घालता ही बाब पेल ाची ताकद आ ां सेवकां ची न ती. ामुळं नाइलाजानं दादासाहे ब महाराजां ना आप ासमोर उभं करावं लागलं, ाब ल मा असावी...’’ माधवरावां ना आपण काय ऐकतो आहो, हे णभर कळलेच नाही. सव िन: शां तता पसरली होती. तशा रातही माधवराव उठून बसले. राघोबादादां ची मान खाली गेली होती. सवावर नजर िफरवून ती नानां ावर थर करीत माधवराव खोल आवाजात णाले, ‘‘नाना, स र साता याला खिलता रवाना करा. आ ी नारायणरावां ा नावे जी पेशवाईची व ं मागिवली, ती काकां ा नावे आणवा. काकां ना पेशवेपद ा झालेलं पाह ाचं भा आ ां ला लाभू दे .’’ ‘‘माधवा!’’ एक पाऊल पुढं टाकून राघोबा थां बले. आवंढा िगळू न ते णाले, ‘‘माधवा, काय बोलतोस तू हे ? आ ां ला रा कर ाची हौस नाही.’’ ‘‘पुरे, काका!’’ माधवरावां ा श ां ना धार चढत होती. ‘‘भां डण, तंटा, मन ाप क न ायची ताकद आम ा ठायी रािहली नाही. आ ी आज आहो, तर उ ा नाही. आप ाला समजावून पािहलं, नजरकैद केलं, पण आप ां त बदल होत नाही; होईल, याची शा ती नाही...’’ ‘‘नाही, माधवा! मा ावर िव ास ठे व!’’ राघोबा आजवून णाले, ‘‘मी रा हवं, णून हे केलं नाही... खरं च, मला रा नको!’’ ‘‘खबदार!’’ माधवराव एकदम उफाळू न णाले. ां चे सारे अंग संतापाने थरथरत होते. चेहरा भयंकर कोपािव झाला होता. ते कडाडले, ‘‘रा नको, बगावत हवी! जबाबदारी नको, बेिश हवी. तीन वेळा पेशवे- पद पायी टाकलं, ते लाथाडलंत. नाही, काका, आता मला ते सहन कर ाची ताकद नाही. सा या आयु भर काकां चे लाड पुरे कर ाखेरीज मला, दु सरं काही कामच नाही का? तुम ा जागी दु सरा कुणी असता, तर...’’ ‘‘तर काय केलं असतंस...?’’ राघोबां नी िवचारले. ‘‘काय केलं असतं? मला िवचारता, काका? कुठून आणलंत हे बळ, काका? काय केलं असतं, ऐका! दु सरं कुणी असतं, तर ह ी ा पायाखाली िदलं असतं... मेखसूनं म क िछनलं असतं... तुम ा जागी माझा मुलगा असता, तरी हे च केलं असतं...’’ माधवरावां ना ा ताणाने ठसका लागला. ां चा जीव कासावीस झाला. ढे रे गडबडीने पंचपा घेऊन पुढे धावले. पाणी िपताच ठसका जरा कमी झाला. तसे माधवराव जरा शां त झाले. राघोबादादा णाले,

‘‘माधवा, तुझी त ेत बरी नाही. तू िव ां ती घे. आपण नंतर बोलू.’’ णत ते वळले. ाच वेळी कानां वर हाक आली, ‘‘थां बा, मामंजी!’’ सवा ा नजरा वळ ा. आतून रमाबाई येत हो ा. राघोबादादा वळले. रमाबाई वळू न णा ा, ‘‘बोला, मामंजी! शपथ आहे , असं अधवट बोलून गेलात, तर! आता फार सहन कर ाची ताकद रािहली नाही इकडची.’’ ‘‘मुली!’’ राघोबादादा कसेबसे उ ारले, ‘‘काय बोलतेस तू? एवढा का मी पापी?’’ आिण एवढे बोलून राघोबादादा उ ा जागी अ ू ढाळू लागले. माधवराव णाले, ‘‘काका, रडू नका. मला काही सुचत नाही. आपण तीन वेळा मराठी रा ािव बगावत केलीत. आप ाला सावर ाची मी िशक केली. आप ाला कैद क नही कैदे त ठे वलं नाही. वषाकाठी ल ावधी पये तैनात दे ऊनही आपलं समाधान झालं नाही. आप ाला मुसलमानी स नती शौक कर ाची हौस आहे , हे आ ां ला माहीत आहे ; पण ा शौकाबरोबरच ा र ाचा गुणदे खील आप ा हाडीमां सी एवढा जला असेल, ाची आ ां ला क ना न ती. रा कता आस मरण झा ावर ा ा मुलां नी ा ा मृ ूची वाट न पाहता रा ात बगावत करणं, हा ां चा रवाज आहे . तोच रवाज आपण पाळत आहात...’’ ‘‘माधवा, नको, रे , असं बोलू!’’ ‘‘मी रागानं बोलत नाही.’’ माधवराव शां तपणे णाले, ‘‘काका, हे उपरोधाचंही बोलणं नाही. आपण ज र रा करा. मी ते आनंदानं तुम ा हाती दे ईन. ही माझी िवनंती समजा!’’ ‘‘माधवा, काय सां गू, रे ! मला तोंड नाही. मी चूक क न बसलो. कसं सां गू मी तुला? हे पदरचे हलकट कान भरवतात, चेतावतात. ा सा या गो ींना ही पदरची माणसं कारणीभूत आहे त. तू समजतोस, तसा मी नाही...’’ ‘‘तेही मला माहीत आहे , काका! पण ाचबरोबर आपलं मन यो संगतीत आिण यो स ात रमत नाही, ते ितथं थर नाही, हे मला कळू न चुकलं आहे . आम ा पदरीही सारे यो स ा दे णारे आहे त, असं नाही; पण तो दोष ां चा नाही. फार तर ां ना ाथ एवढं च णावं लागेल. ाथ बाळगणं हा काही गु ा नाही. अ ल शाबूत ठे वायची, ती आ ी. आ ी ती गहाण टाकतो; ाचा दोष ां ावर का? नारायण लहान आहे . ाला अनुभव नाही. वाजवीपे ा तो तापट आहे . रा मोठं आहे . ा ा मानानं अफाट आहे . ाला ते पेलायचं नाही. अशा प र थतीत तो सुरि त राहील, असं वाटत नाही. ाला मी गुंतवत नाही. आपणच ही जबाबदारी...’’ ‘‘... ाण गेला, तरी मी होय णणार नाही. माधवा, आता मला पु ाला वा अ िठकाणी एकटा पाठवू नको. हवं, तर दे हदं ड दे ऊन सोडव. पण एकटा ठे वू नको. हवं, तर मी येथे राहतो तु ाजवळ.’’

‘‘ठीक आहे ! काका, आजपासून तु ी मोकळे आहा! तु ी इथं रािहलात, तरी मला आनंद आहे . इथं बापूही आहे त. ते तु ां ला यो तो स ा दे तीलच. गजानना...’’ माधवरावां नी डोळे िमटले. रमाबाई धाव ा. हाताचा आधार दे त ां नी माधवरावां ना झोपवले.

* सारी आशा सोडून माधवराव दे वळात आले. जे ायचे, ते गजानना ा सा ीने ावे, हा िनधार होता. पण माधवराव दे वळात जसे आले, तसा भयंकर कार सु झाला. ीमंतां ना ताप भरला, की अंगाची लाही लाही होऊ लागे. पोटात अस कळा उठू लागत. आधीच ाधीने जजर झाले ा शरीरात ा वेदना सहन कर ाची ताकद उरली न ती. तो वेदना-दाह सु झाला, की माधवरावां ा आकां ताला सीमा नसत. जवळ असलेले रामशा ी, राघोबादादा, सखारामबापू, ह रपंत फडके, मामा पेठे ां ना ा वेदना पाहणेही अस होऊन जाई. रमाबाईंचा जीव तर माशासारखा तडफडे . अ व क न नुस ा गोमू ावर ा रािह ा हो ा. दे वां ना िवनिव ात ओठ सुकून गेले होते. माधवराव अस वेदनेने तडफडत होते. ओरडत होते. ‘‘गजानना, िकती अंत पाहशील? सोडव यातून. आईऽऽ गऽ!’’ माधवरावां चे अंग तापाने फणफणत होते. उठणा या वेदनेसरशी अंगाला तेढा पडत होता. ीमंत िकंचाळत होते. इ ारामपंत ां ना सावर ाचा य करीत होते. माधवराव िकंचाळले, ‘‘काका कुठे आहे त? बोलवा ां ना.’’ इ ारामपंतां नी ीपतीकडे पािहले. तो ओवरीबाहे र धावला. राघोबादादा वाडया ा सदरे त बसले होते. नाना, ंबकराव पेठे, बापू ही मंडळी जवळ होती. ीपती आत आला. तो णाला, ‘‘सरकार, चला लौकर.’’ ‘‘का, रे ?’’ उठत राघोबादादा णाले. ‘‘लई तरास क न ायला लाग ात. तुमां ी बोलाव, णून णाले.’’ राघोबां नी कपाळावर हात मारला. ते उ ारले, ‘‘कपाळ माझं! चार िदवसां पूव माधव असाच ओरडू लागला... कटयार मागू लागला... समजूत काढ ासाठी मी णालो, दोन िदवस वाट बघ. जर दाह थां बला नाही, तर क ार दे ईन. आता कोण ा तोंडानं ा ासमोर जाऊ?... जा तू. ीपती! ाला तोंड दाखवायला जागा नाही.’’ ीपती गेला. ओवरीचा पडदा सरकवून आत िशरताच ानीत पडलेले माधवराव भानावर आले. ां नी िवचारले, ‘‘काका आले?’’

ीपती खाली मान घालून उभा होता. तशा थतीतही माधवराव ख पणे हसले. ते णाले, ‘‘मला माहीत आहे , काका मला का चुकवतात, ते. ाड कुठले!’’ आिण ां ना जोराची सणक उठली. ा सणकेबरोबर माधवरावां ा तोंडून श पडले, ‘‘मेऽलोऽऽ आई गऽऽ...’’ इ ारामपंतां नी उपर ाने घाम िटपला आिण भर ा डो ां नी ते णाले, ‘‘ ीमंत, दु :ख आवरावं.’’ ‘‘अं...’’ माधवरावां नी डोळे उघडले. इ ारामपंत ां ाकडे पाहत होते. ‘‘इ ारामपंत, तेच करणार आहो आ ी. आता हे दु :ख आवर ाखेरीज ग ंतर उरलं नाही. इ ारामा, खंजीर दे .’’ ा श ाबरोबर इ ारामपंत मागे सरकले. ां ची मान खाली गेली. ‘‘इ ारामा, खंजीर दे ! पेश ां ची आ ा आहे .’’ इ ारामां नी दो ी हात कानां वर नेले. ‘‘अ ं? ही िह त?’’ माधवराव णाले, ‘‘ ीपती, आसूड आण. आण, णतो ना!’’ ीपती बाहे र गेला. थो ाच वेळात तो आसूड घेऊन आत आला. ाचा चेहरा भयभीत झाला होता. ीपतीला पाहताच माधवराव ओरडले, ‘‘बघतोस काय? उडव! उडव, णतो ना! माझी शपथ आहे तुला. उडव!’’ ीपतीने ओठ आवळले. ाचा हात उं चावला गेला आिण इ ाराम- पंतां ा पाठीवर आसूड फुटला. इ ारामपंतां ा पाठीवर आसूड फुटत होते. ेक फटका याबरोबर माधवराव दात-ओठ खाऊन ओरडत होते, ‘‘आणखी!’’ इ ारामपंतां ना उभे राहणे कठीण झाले. ओवरीत िशरत असलेली मैना ते पाहताच माघारी वळली आिण वा ाकडे धावत सुटली. रा भर माधवरावां ा सेवेला बस ामुळे थकलेले नारायणराव ओवरीत झोपले होते. ते दचकून उठले. ओवरीवर जाता णी समोरचे पा न ते जाग ा जागी थबकले. इ ारामपंत ओणवे पडले होते. ीपती आसूड फडकावीत होता. इ ारामपंतां ा पाठीवर ा रे शमी बाराबंदावर र ाचे वळ उठत होते. माधवरावां नी मान कलती केली. ते वळ नजरे त येतात ते भानावर आले. ीपतीला ां नी हाताने खुणावले. ीपतीने कपाळीचा घाम पुसला. णात माधवरावां चा राग ओसरला. ां चे शु ओठ थरथ लागले. गालां व न अ ू ओघळू लागले. इ ारामपंतां नी मान वर केली. ीमंतां कडे ां नी पािहले. माधवरावां ा डो ां तील अ ू बघताच ते क ाने उठले, आिण आप ा उपर ाने माधवरावां चे डोळे िटपत णाले, ‘‘ ीमंत! आपण डो ां त पाणी आणू नये. वै राजां नी, ास क न ायचा नाही, णून सां िगतलं आहे .’’’

माधवरावां नी इ रामपंतां चे हात पकडले. ‘‘इ ारामा! ा वेदनां पायी जे घडू नये, ते घडलं. ाब ल मी काही बोलत नाही. नारायणा ऽऽ!’’ नारायणराव जवळ आले. ां ना जवळ बसवून घेऊन, ां चा हात इ ारामपंतां ा हातात दे त ते णाले, ‘‘हा पेश ां चा वारस! आज तु ा हाती दे त आहे . ाला जपशील, असे वचन दे .’’ ‘‘ ीमंत! समोर ा गजाननाला सा ठे वून मी वचन दे तो. धाक ा ीमंतां ना मी िजवामोलानं जपेन. ावर िव ास धरावा.’’ माधवरावां नी सु ारा सोडला आिण ते णाले, ‘‘आता मला नारायणाची काळजी नाही...’’

* मैना धावत वा ात िशरली. रमाबाई दे वासमोर जप करीत बस ा हो ा. मैना णाली, “आ ासाब?’’ ‘‘काय, ग?’’ दचकून रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘सरकारां ी परत कळ सु झाली. लई आरडाय लाग ात. पंतां ची पाठ फोडून काढायला लावलीय्, कुनाचं बी ऐकंनात.’’ ‘‘पंतां ची पाठ फोडून काढायला लावली? का?’’ खाली मान घालून मैना णाली, “क ार िदली नाही, णून.’’ ‘‘थां ब, आले मी.’’ णत रमाबाईंनी जपाची माळ पा ात ठे वली आिण ा उठ ा. मैना पुढे जात होती. रमाबाईंची ारी झपा ाने दे वळा ा वेश ारा ा पाय या उत न ओवरीपाशी आली. ओवरी ा पड ातून बोलणे ऐकू येत होते. णभर ा थां ब ा आिण िन य क न, धीटपणाने ओवरी ा तोंडाशी असलेला जाळीचा पडदा दू र क न, ा आत िशर ा. रमाबाईंना आत आले ा पाहताच इ ारामपंतां ची मान खाली गेली. ह रपंत फडकेही उठले. दोघेही अदबीने बाहे र पडले. इ रामपंतां ा पाठीकडे रमाबाईंचे ल गेले. ीमंतां नी वर पािहले. उपासतापासां नी कृश झालेली रमाबाईंची क ण मूत उभी होती. णभर नजरे ला नजर दे ऊन माधवरावां नी एकदम मान वळवली. जवळ बसत माधवरावां चा हात हाती घेत ा णा ा, ‘‘असं काय करायचं ते?’’ ‘‘रमा, उठणा या वेदनां ची तुला क ना नाही. मला का हौस आहे ?’’ ‘‘कळतं मला; पण ासाठी पंतां ासार ा माणसावर हा अ ाय का

करायचा? गेले चार िदवस ऐकते मी. आप ाला क ारच हवी ना? ासाठी एवढा मन ाप का? मला सां गायचं होतंत. मी िदली असती.’’ एकदम भयचिकत होऊन माधवराव णाले, ‘‘तु ाजवळ क ार कुठली? कुणी िदली?’’ ‘‘घाब नका. मागे िनजाम चालून आला होता. ते ा िसंहगडी जावं लागलं, ा वेळी सासूबाईंनी िदली होती. ती आहे मा ाजवळ. हवी, तर आणून दे ते. आपण काय करावं आिण काय नाही, हे सां ग ाचा अिधकार माझा नाही; पण िवनंती एवढीच, की जे कराल, ाला सा गजाननाची आहे , हे ानी राहावं.’’ ‘‘नको, रमा, असं बोलू नको. आज तुला वचन दे तो. पु ा हा कार घडणार नाही. गेला राग?’’ ‘‘आप ावर कधी रागावले का?’’ ‘‘रमा, तू मला सोडून जाऊ नको. तू जवळ नसलीस आिण हा दाह सु झाला, की तो सहन कर ाची ताकद राहत नाही. तू जवळ असलीस, की ह ा तेव ा वेदनां ना तोंड दे ाची िहं मत होते; ते सारं सहन करता येतं. आता फार िदवस हे ेश भोगायला लागतील, असं वाटत नाही...’’ माधवरावां ना पुढे बोलवेना. ानीम े ां नी डोळे िमटले. रमाबाई चटकन उठ ा. ा ओवरीबाहे र आ ा. पि मे ा ितर ा सूयिकरणां नी मंिदराचे आवार उजळू न िनघाले होते. रमाबाईंना पाहताच सारे अदबीने उभे रािहले. रमाबाई सरळ वै राजां ा ओवरीकडे गे ा. पे रबुवा सहाणेवर मा ा उगाळ ात म होते. रमाबाई ओवरीसमोर गे ा. पे रबाबां चा तो संजाब, ळणारी शडी, कानातली मो ाची बाळी, मनगटां त चमकणारी सुवणसलकडी पाहत रमाबाई उ ा हो ा. समोर पडले ा सावलीने पे रबाबा भानावर आले. ां नी मान वर केली. रमाबाईंना पाहताच ां ा हातातील मा ा गळू न खाली पडली. आजवर रमाबाई अशा कधी समोर उ ा रािह ा न ा. पे र वै ां ची नजर वळताच रमाबाई णा ा, ‘‘वै राज! आपण सा ात अि नीकुमार, असा आपला लौिकक! खो ा आशेवर जगणं आता मला अश झालं आहे . तुमचा िनणय ऐक ासाठी मी आले आहे .’’ ा श ां नी वै राजां ना उ ा जागी कापरा भरला. ते णाले, ‘‘बाईसाहे ब! ीमंतां ना ज र बरं वाटे ल... जरा...’’ ‘‘वै राज, गजाननाची शपथ आहे तु ां ला...’’ पे रा ा तोंडून श फुटे ना. आवंढा िगळू न खाली मान घालून ते णाले, ‘‘बाईसाहे ब! ा हातां ना आता यश रािहलेलं नाही. ा गजाननाची शपथ आपण घातलीत, ा ाच हाती सारं आहे . मा ा हाती काही नाही...’’ —जे ा पे रबाबां नी मान वर केली, ते ा रमाबाई तेथे न ा.

*

वा ात आप ा दे वघरासमोर पोहोचताच रमाबाईंचे बळ सरले. दे वापुढे मान टे कून ां नी आवरले ा अ ूंना वाट िदली. ा उचंबळू न येणा या ं द ां नी ां चे सारे शरीर गदगदत होते. बराच वेळ ा तशा पडून हो ा. खां ावर झाले ा ह शाने ा भानावर आ ा. पाठोपाठ हाक आली : ‘‘मुली!’’ रमाबाईंनी मागे वळू न पािहले. पावतीबाई मागे बस ा हो ा. ा पाठीव न हात िफरवत हो ा. ां ना पाहताच रमाबाईं ा मनाचे बां ध फुटले. पावतीबाईं ा कुशीत िशरत ा णा ा, ‘‘काय क मी? काय क ?’’ पावतीबाईंना बोलवेना. ां ाही ने ां तून धारा वा लाग ा हो ा... गुदमरले ा आवाजात ा णा ा, ‘‘धीर धर, पोरी. दे वाला तुझी काकुळती सहज येईल...’’ नकाराथ मान हलवीत रमाबाई णा ा, ‘‘नाही! सासूबाई, ानं डोळे झाकले... एवढे नवससायास केले... ां चा काही उपयोग झाला नाही... सासूबाई, माझं पु कमी पडलं, होऽऽऽ’’ आिण रमाबाई परत रडू लाग ा. ‘‘ग टलं ना! िकती ास क न घेशील? जशी तू ा घरात आलीस, तशी तुला सून णून कधी पािहली नाही. तुला मी मुलगी समजते. तु ासाठी जीव गहाण टाकायलासु ा मला काही वाटायचं नाही, पण काय क ? तुझं दु :ख पाह ाखेरीज मी काहीच क शकत नाही! पण, पोरी... तू रडू नकोस. मला हे पाहवत नाही... सोसवत नाही...’’ पण रमाबाईंचे ं दके थां बले नाहीत. पावतीबाई उसासा सोडून णा ा, ‘‘असं काय करतेस? बघ ना मा ाकडे ... काय क , णजे दु :ख हलकं होईल? हे बघ, ीला ित ा सौभा ाखेरीज दु सरं काही ि य नसतं... माधवासाठी ते दे खील करायला मी तयार आहे !’’ पावतीबाईंनी कपाळी हात नेला. रमाबाई िव ा रत ने ां नी पाहत हो ा. हसतमुखानं पावतीबाईंनी आप ा कपाळाचे कुंकू बोटावर घेतले आिण रमे ा म की लाव ासाठी हात पुढे केला. भयाने ाकूळ झाले ा रमाबाई एकदम मागे सर ा. ‘‘नको, नको’’ णत रमाबाईंनी पालथा पंजा तोंडावर नेला. णभर भयभीत रमाबाईंना ाहाळू न पावतीबाईंनी आपला हात मागे घेतला. परत आप ा कपाळी कुंकू लावीत ा णा ा, ‘‘मुली, ल ात आलं नाही. अशा संकटकाळी हे शािपत सौभा लेणंसु ा भयावह वाटणं साहिजक आहे . माझा आ ह नाही.’’ आिण पावतीबाईंची मान खाली गेली. रमाबाईं ा डो ां तले पाणी कुठ ा कुठे गेले. भानावर येऊन ा पुढे झा ा आिण पावतीबाईं ा पायाला श क न ा णा ा, ‘‘आजवर आपली इ ा कधी ओलां डली नाही. पण, सासूबाई, आज मा करा.

जे कुठ ाही ीनं दे ऊ केलं नसतं, ते दे ऊ केलंत, ाची ध ता वाटते. एवढं मोठं दे णं कुणी मला िदलं नाही... कोणी दे ईल, असंही वाटत नाही. मला मा करा...’’ रमाबाई झटकन उठ ा आिण बाहे र येताच मैनेला णा ा, ‘‘मैना, रामजीला बोलाव.’’ रामजी तेथे येताच ाने िवचारले, ‘‘काय, आ ासाब?’’ ‘‘रामजी! एक काम आहे , करशील?’’ ‘‘एक का प ास सां गा, आ ासाब!’’ ‘‘पण ा कानाचं ा कानाला समजता उपयोग नाही.’’ रामजीने मान हलवली. ‘‘ते नाही चालणार, शपथ घे!’’ रामजीने पटकन पाय िशवले आिण तो णाला, ‘‘मा ाजवळ ानाचं मोठं झालासा, आ ासाब! आिन इ ास ाई?’’ ‘‘तसं नाही, रामजी. काम नाजूक आहे . तुला घो ावर बसता येतं?’’ रामजी हसला. ‘‘ ाता याची थ ा करतासा य? ातारा झालो, तरी घोडयावरची मां ड िढली ाई पडली.’’ हातातला रे शमी कसा रामजी ा हातात टाकीत रमाबाई णा ा, ‘‘हे घे. हे घेऊन पुणं गाठ आिण सतीची व ं घेऊन ये.’’ “आ ासाब!’’ रामजीने डोळे िव ारले. ‘‘रामजी, सां िगतलं, ते मुकाट कर. हे कुणाला कळता कामा नये. तू येईपयत मी वाट पाहते! जा.’’ —आिण सूय अ ाला जाय ा वेळी थेऊरव न भरधाव वेगाने एक घोडे ार पु ा ा वाटे ला लागला.

* पु ा ा रोखाने भरधाव िनघालेला रामजी िदवस मावळ ावर शिनवारवा ा ा गणेश दरवा ासमोर थां बला. घामाने िनथळणा या घोडयावरची मां ड उतरताच दे वडीवरील पहारे करी धावले. ां नी घोडा धरला. ‘‘रामजीकाका, सरकारां चं कसं काय?’’ पहारे वा ाने िवचारले. ा ा ाचे उ र न दे ता रामजी णाला, ‘‘उगीच भलतं इचारीत बसू नकोस. पागेत घोडा घेऊन जा आिण ता ा दमाचा दु सरा घोडा इथं आनून ठे वा. मला ताबडतोब थेऊरला परत गेलं पािहजे.” सूरजमल पेठेतला पिह ा तीचा ापारी. ा ा सं ही बनारसी पैठ ां पासून ते सुतडी पं ापयत सारा माल असायचा. शिनवारवाडयाची सारी खरे दी ा ाच करवी ायची, असा ाचा लौिकक. रामजीला वर चढू न येताना पाहताच सूरजमल

णाला, ‘‘रामजीकाका, या. अवेळी आलात आज?’’ रामजी काही बोलला नाही. सूरजमलने िवचारले, ‘‘थेऊर न आलात ना?’’ रामजीने होकाराथ मान हलवली, आवंढा िगळला आिण तो ‘‘शेटजी! सतीची कापडं पािहजेत.’’ ‘‘सतीची? कोण जातंय् सती! काय झालं? सां गा ना!’’ सूरजमल ा चेह याकडे न पाहता रामजी णाला, ‘‘काही झालं ाई, पन येळ लावू नका.’’

णाला,

सती ा व ां चे बासन घेऊन रामजी जे ा गणेश दरवा ाकडे आला, ते ा तेथे घोडा तयार होता. कुणाशीही काही न बोलता रामजीने मां ड ठोकली आिण भरधाव वेगाने तो काळोखात िदसेनासा झाला. दु सरे िदवशी सकाळी सा या शहरभर, थेऊर न एक ार तातडीने आला आिण सतीची व े घेऊन गेला, ही बातमी फैलावली. माधवरावां ा मृ ूची बातमी उठली आिण ा वातबरोबर बघता बघता शहरा ा पेठा बंद पड ा. सा या शहरावर अवकळा पसरली. दोन हरपयत उठलेली बातमी खोटी आहे , हे समजले; पण ाने कुणाला धीर आला नाही. थेऊर ा वाटे ला लोकां ची रीघ लागली.

* माधवरावां ची कृती अिधक अिधक िबघडत होती. अंगावर सूज चढत होती. वाढ ा िदवसाबरोबर र आिण दाह वाढत होता. माधवरावां ा कृतीचे वाढते माण पा न चौ ा जारी के ा हो ा. मंिदरा ा आवारात बस ाची मना कर ात आली होती. थेऊरला शहराचे प येत होते. थेऊर ा भोवताल ा माळावर अनेक सरदारां नी तळ ठोकले होते. माधवरावां नी राघोबादादां स बोलािवले. ते येताच माधवराव णाले, ‘‘काका, आता आमचा भरवसा नाही.’’ ‘‘माधवा, धीर धर. ीगजानना ा...’’ ‘‘तेच णतो मी.’’ माधवराव णाले, ‘‘आता जे ायचं, ते ीं ा प रसरात होऊ ा. आ ां ला ीं ा समोर नेऊन ठे वा.’’ दरे कर, पेठे, नाना, राघोबादादा, इ ारामपंत, पटवधन ा मंडळींनी माधवरावां चा अ थपंजर दे ह ओवरीतून हातां व न उचलून सभामंडपात घातले ा श ेवर आणून ठे वला. णा णाला जवळ येणा या मृ ू ा चा लीने सा यां ची मने बेचैन झाली होती. आता कुणालाच माधवरावां ची शा ती रािहली न ती.

दु स या िदवशी सकाळी माधवरावां नी सवाना पाचारण केले. ीमंत अंगात अंगरखा घालून, डो ाला पागोटे व व न शालना ाचा माल बां धून, पायात िवजार घालून लोडास टे कून बसले होते. गाभा यात ा ण अनु ानास बसले होते. पड ा जागेव न माधवरावां ना ीगजाननाचे दशन घडत होते. हळू हळू नाना फडणीस, मोरोबादादा फडणीस, ह रपंतता ा फडके, पेठे, सखारामबापू, महादजीपंत गु जी, खाजगीवाले, पानसे, िवंचूरकर, राजेबहा र अशी लहानथोर मु ी मंडळी सभामंडपात येऊन ीमंतां ना मुजरा क न उभी रािहली. रामशा ी आधीच तेथे हजर होते. ीमंतां नी सवावर नजर िफरिवली आिण बस ाची आ ा केली. सारे थानाप झा ानंतर माधवराव ीण आवाजात णाले, ‘‘आपणा सवाना आज मु ाम बोलावले आहे . आता फार िदवस आ ी तु ां स क ावयास रा , असं वाटत नाही...’’ ‘‘ ीमंत...!’’ रामशा ां नी बोल ाचा य केला. ां ना थां बवत माधवराव णाले, ‘‘शा ीबुवा, मला बोलू ा...’’ पं ाने तोंड पुसत ते बोलत होते. ‘‘...आता रा ाची काळजी रािहली नाही. है दर तोंड वर काढील, असं वाटत नाही... उ रे ा िवजयानं आ ां स ध ता वाटत आहे ... हे यश आमचं नाही, तुमचंच आहे . तु ी ते जपायचं आहे . आमचे कारभाराचे ब तेक हे तू पुरे झाले; परं तु तीन गो ी मनात रािह ा...’’ ीमंत बोलायचे थां बताच नाना पुढे आले. ते णाले, ‘‘ ीमंतां नी अनमान क नये. इ ा करा ात. पार पाडणं श असेल, तर होकार दे ऊ. नाही तर उगे रा ; पण मनात काही रा दे ऊ नये.’’ काही णां ची उसंत घेऊन माधवराव णाले, ‘‘अंतकाळी तीन गो ी मनात रािह ा आहे त. पिहलं िगल ां चं पा रप . ािशवाय पािनपताचा सूड उगवला, असं वाटणार नाही. दु सरं है दरचं पा रप . तीन वेळा जाऊनही अनेक कारणां मुळं आ ी ते क शकलो नाही; आिण ितसरी गो णजे आमचं कज. रा ा ा पायी जे कज झालं, ते िनवारलं गेलं नाही. सावकाराघरी जी आमची खतं आहे त, ती सुटली नाहीत, तर आम ा आ ाला शां ती िमळणार नाही...’’ णभर सारी सभा तट थ होती. सा यां चे डोळे पा ाने भ न आले होते. माधवरावां ची नजर सवाव न िफरत होती. नानां नी नाक पुसले. ते णाले, ‘‘ ीमंतां नी िचंता क नये. ीमंतां ची इ ा ई रे ा, असे समजून आ ी रा ...’’ एवढे बोलून ां नी रामचं नाईकां ना खूण केली. रामचं नाईक उठले, बरोबर आणलेला माल ां नी ीमंतां ना नजर केला. ‘‘हे काय?’’ ‘‘ ीमंत, आपली इ ा ओळखून आधीच ही खतं सोडवून आणली आहे त. आपले

पंचवीस ल ां चे हवाले दे ऊन आप ा नावाची खतं आणून ीमंतां ा चरणां शी ठे वली आहे त. बाकी ा कजाची ा माणं वासलात लागेल, हा िव ास धरावा.’’ माधवरावां ा डो ां तून अ ू ओघळू लागले. ां चा चेहरा आनंदानं मोह न आला. ानंतर माधवरावां नी आपले नऊकलमी मृ ुप तयार केले. भर ा अंत:करणाने सवानी ीगजाननाची शपथ घेऊन ावर स ा के ा. सारा िदवसभर र वाढत होता. काही वेळ शु ीवर, तर काही वेळ असे होत होते. िशंप ा ा तरवणीने भरवावे लागत होते.

ानीत,

रा ी माधवरावां ना जाग आली. ां नी डोळे उघडले. मान कलती क न गाभा याकडे पािहले. अनु ानाला बसलेले ा ण िदसत होते. गाभा यात समया तेवत हो ा. सभामंडपा ा बाहे र पेट ा पिल ां ा उजेडात पहारे करी उभे असलेले िदसत होते. एव ा माणसां चा वावर असूनही सव शां तता होती. नकळत माधवराव क हले, ‘‘आऽईऽऽगऽऽ’’ माधवरावां चा हात हातात घेऊन रमाबाईंनी िवचारले, ‘‘काय झालं?’’ ‘‘कोण? िकती हर झाले?’’ ‘‘म रा उलटू न गेली.’’ ‘‘जरा पाणी दे .’’ रमाबाईंनी िशंपलीने पाणी पाजवले. माधवराव रमाबाईं ाकडे पाहत होते. ते णाले, ‘‘रमा, दु स याला कुणाला तरी बसव. ही जा णं सोस ाची ताकद नाही तुझी.’’ ‘‘झोप नाही मला.’’ ‘‘तेही माहीत आहे मला. रमा, ा अखेर ा वेळी कुठ ाही िवचारानं मन अ थ होत नाही. पण तुझा िवचार आला, की जीव ाकूळ होऊन जातो.’’ ‘‘जा बोलू नये, म होतील.’’ रमाबाई णा ा. ‘‘मला थां बवू नको, रमा. आता मां चा िवचार कर ात अथ नाही. तु ाशी बोलायला उसंतच िमळत नाही. जे ा िमळते, ते ा िवचारां चं एवढं का र मनात माजतं, की तोंडून श फुटत नाही.’’ काही ण माधवराव उगी रािहले. आप ा का वत बोटां नी रमाबाईं ा हाताला श करीत, तो हात दाबत ते णाले, ‘‘वयाची सोळा वष लाग ा ा आतच अचानक ही जबाबदारी अंगावर पडली. ही रा ाची जबाबदारी पेलता जीव गुदम न गेला. ा अकरा वषा ा कारिकद त चार कनाटक ा, दोन नागपूरकर भोस ां ा, दोन िनजामा ा मोिहमा झा ा. जे ा रा थर झालं आिण उसंत िमळे ल, असं वाटलं, ते ा ा ाधीनं सोबत

िदली. हे सारं होत असता तु ाकडे ल च दे ता आलं नाही. मनाला खंत...’’ ‘‘मला काय कमी आहे , ते असं बोलायचं?’’ रमाबाईं ा ने ां तून अ ू ओघळत होते. गालाव न ओघळलेला अ ू माधवरावां ा हातावर पडला. माधवराव ख पणे हसले. ते णाले, ‘‘पािहलंस! तु ा डो ां तले अ ू पुसायचीदे खील ताकद आम ा अंगी नाही. तू कधी काही मािगतलं नाहीस, ह केला नाहीस, ना मी तुला काही िदलं. तु ावर फार मोठा अ ाय झाला...’’ ‘‘बोलू नका ना ऽऽ!’’ रमाबाई कळवळ ा. ‘‘रमा, मला मन मोकळं क दे . मी खोटं सां गत नाही. मा ा कारिकद त सु वातीलाच तु ा विडलां ा हाती असलेलं िमरज ां ाकडून काढू न ते पटवधनां ना िदलं. तू एका श ानं मला िवचारलं नाहीस. पुढं ा पटवधनां ाकडे दोन सुरेख हि णी हो ा. दु सरा ह ी मोबदला दे ऊन आम ाच ारीसाठी तू मोरोबा पटवधनां ाकडे ातील एक ह ीण मािगतलीस, पण मोरोबां नी तुझी िवनंती मा केली नाही. मला ते समजलं नाही, असं का वाटतं? पण समजूनही मी दु ल केलं. केवळ एव ासाठी जे िजवाला जीव दे तात, ां ना दु खवावं, असं वाटलं नाही. के ा तरी आप ा गाढे रावापे ाही मोठा ह ी तुला नजर करायचं मनात होतं. ते तसंच रा न गेलं. तूही या घटनेब ल बोलली नाहीस.’’ ‘‘मा ा ते ल ातही न तं.’’ रमाबाई णा ा. ख पणाने माधवराव णाले, ‘‘याच तु ा मोठे पणानं मी िदपून जातो. या अकरा वषा ा काळात तु ा संगतीचे िदवस काही मिहने तरी भरतील, की नाही, याची मला शंका आहे . तू कसे िदवस काढले असशील? ा एकटे पणा ा भयानं तुला केव ा यातना सहन करा ा लाग ा असतील? रमा, तुला खरं सां गू? आज या णी माझं मन भय ाकुल झालं आहे ...’’ माधवरावां नी परत पाणी मािगतले. पाणी घेत ावर उसासा सोडून ते खोल आवाजात बोलू लागले. ‘‘रा कारभारा ा दगदगीत त:कडे पा ची कधी संधीच िमळाली नाही, पण आता मृ ू ा सावलीत हे एकटे पण नको वाटतं. आता वाटतं, की कुणाची तरी सोबत असावी. झाला एवढा एकाकी वास पु ळ झाला...’’ ‘‘असं का णायचं ते? मी नाही का?’’ ‘‘रमा, कोण ा श ां नी मी ती अपे ा करावी? राजे णून रा ाची जबाबदारी पेलत असता पती ा ना ानं केवढं ल तु ाकडे िदलं? पण, रमा, मी ते मु ाम केलं नाही. ती उसंतच िमळाली नाही. जे ा िमळे ल, अशी आशा वाटली, ते ा ा ाधीनं गाठलं. कशी क ना यावी, की वया ा अव ा अ ािवसा ा वष सारं आटोपेल? रा ाची ं साकार झाली, पण संसाराची ं तशीच रा न गेली. आता ां ना काही अथ उरलेला नाही....’’

‘‘नका ना असं बोलू! मी का परकी?’’ ‘‘तसं णत नाही. तु ाखेरीज कोण आहे ? रमा, पुनज ावर माझा िव ास आहे . तुझी सोबत िमळाली तर अजाणतेपणी झालेला तु ावरचा सारा अ ाय मी भ न काढीन. पु ा ती चूक होऊ दे णार नाही. खरं च! रमा, दे शील का सोबत?’’ ‘‘ई रे ा माण!’’ ‘‘ही आ ा नाही, रमा! आजवर मी कुणाला िवनंती केली नाही. ही माझी िवनंती आहे . आ ह नाही... आ ा नाही...’’ बराच वेळ माधवराव काही बोलले नाहीत. णून रमाबाईंनी वाकून ां ा चेह याकडे पािहलं. माधवरावां ना िन ा लागली होती. माधवरावां ा हाताखालचा आपला हात हळु वारपणे रमाबाईंनी काढू न घेतला. पहाटे ची थंडी पडत होती. माधवरावां ा पाय ाचे लोकरीचे घोंगडे हळु वारपणे ां ा अंगावर घालून, डोळे पुसून रमाबाई उठ ा. सभामंडपा ा बाहे र येताच ओवरी ा पायरीवर बसलेले ढे रे सामोरे आले. ते णाले, ‘‘वैनीसाब! आ ी आहो. काळजी नसावी.’’ रमाबाई पुढे सरक ा. मैना आली. ितला पाहताच रमाबाई णा ा, ‘‘मैना, पहाट झाली आहे . मा ा ानाची व था कर.’’

* दु सरा िदवस उजाडला, ते ा पे र माधवरावां ची कृती पाहायला आले. गंगा वै ही होते. पायां वरची सूज जा चढत होती. तोंडावरही िकंिचत सू काराने सूज िदसत होती. वै राजां नी परी ा के ावर ीमंत णाले, ‘‘वै राज, मा ा अंगाचा दाह सु झा ापासून अनेकजण आपणां स दू षण दे तात, हवे ते बोलतात, ाकडे ल दे ऊ नये. यशाब ल वाहवा, आिण अपयशाब ल िनंदा हे वै राजां चं लेणंच आहे . मृ ू हा अटळ आहे आिण तो दोष परमे र आपणां कडे घेत नाही. कोण ातरी ाधी ा नावाखाली मृ ूची नोंद होते आिण ाचं खापर वै ा ा माथी राहतं...’’ ‘‘ ीमंतां नी अशी आशा सोडू नये. ाहीपे ा भयंकर अव थेतून रोगी सुटलेले आ ी पािहलं.’’ पे र वै णाले. माधवराव ख पणे हसले व णाले, ‘‘केवढा अहं कार! कदािचत तु ी धीर दे ा ा उ े शानं हे बोलत असाल. वै राज! आत एकच िवनंती. अंतकाळी अितसार झाला, तरी चालेल. पण फ एक होऊ दे ऊ नका. गजाननाचं नाव घे ास वाचा शु राहावी. एवढं केलंत, तरी आम ावर आपले अगिणत उपकार होतील.’’ ा बोल ाने सारे भारावून गेले होते. पे रां ना माधवरावां ा डो ाला डोळा दे ाची ताकद रािहली न ती. दे वळाबाहे र गलबलाट वाढला होता. माधवरावां नी िवचारले,

‘‘ही गडबड कसली?’’ राघोबादादा णाले, ‘‘माधवा, पु ा न लोकां चे लोट लागले आहे त तुला पाह ासाठी. ां ना कसं आवरावं, हे च समजेनासं झालं आहे .’’ ‘‘काका, का अडवता ां ना? सवाना मुभा ा. ा योगानं मलाही जादशन होईल. ां ना अडवू नका; परमे र दाराशी आला आिण आ ी दशन न घेता गेलो, असं ायला नको!’’ ीमंतां ची आ ा झाली आिण लोक चुपचाप येऊन दशन घेऊन जाऊ लागले. माणसां ची अखंड वदळ सु झाली. अ ंत ओळखीचे सभामंडपात येत होते. रा े आले. ीमंतां ा जवळ बसले. माधवरावां ना पा न ां ा डो ां वर िव ास बसेना. माधवरावां ा कपाळी आ ा चढ ा. ां नी िवचारले, ‘‘मामा, पु ात स ा कोण आहे ? इथं आम ा कृतीमुळं सारे आले. आप ा जोखमीवर शिनवारवाडा सोडून आले. ितथं कोण आहे ?’’ म ारराव जाग ा जागी कापत होते. माधवरावां चा चढता संताप ां ना िदसत होता. ते णाले, ‘‘ ीमंत! मा असावी! जी सा या जेची अव था झाली, तीच माझी झाली. थेऊर न ार येतो आिण सतीची व ं घेऊन जातो, याचा अथ समजावा तरी काय? कशावर धीर धरावा आ ी? ा िदवशी ार आला, ा िदवशी तर सा या पेठा बंद हो ा. शहरात हाहाकार माजला...’’ ते ऐकताच माधवरावां ना भलतीच शंका आली. आप ा मृ ूची आवई उठव ामागे काहीतरी भयंकर कट असावा, अशी ां ना शंका आली. ां ा संतापाला सुमार रािहला नाही. ां नी हाक मारली, ‘‘काका!’’ ‘‘नाही, माधवा! मला ातलं काही माहीत नाही.’’ ‘‘नाना!’’ माधवरावां नी आ ा केली, ‘‘जो ार पु ाला गेला होता, ाला मा ासमोर हजर करा.’’ चौकशीला सु वात झाली. ाराचा प ा लागत न ता.

* दोन िदवस उलटले. ीमंतां ासमोर जायची कुणाची िहं मत होत न ती. नाना फडणीस सिचंत बसले होते. आधीच र, दाह, ात हा संताप. सा यां चे िच उडून गेले होते. अचानकपणे रामजी नानां ासमोर येऊन उभा रािहला. नानां नी िवचारले; ‘‘रामजी! का आलास बाबा?’’ ‘‘नाना! आत बघवंना मला. मीच तो.’’ ‘‘कोण? काय णतोस?’’

‘‘मीच सतीची कापडं आणायला गेलो होतो. काय ायचं, ते होऊ दे , पण ध ां चा राग आव दे .’’ ‘‘कुणी पाठवलं तुला?’’ ‘‘जीव गेला, तरी कळायचं नाही तुमास! सरकारां ा ोरं हजर करा मला.’’ ाता या ा करारी चेह याकडे पाहताच नानां ना खा ी पटली. वा ातून ते दोघे बाहे र पडले. नाना व रामजीला पाहताच माधवराव णाले, ‘‘कोण, रामजी? दू र दू र का राहतोस? िदसत नाहीस कुठं ?’’ नाना आवंढा िगळू न पगडी सावरीत णाले, ‘‘ ीमंत, हाच सतीची व ं आणायला गेला होता.’’ माधवरावां चा कानां वर िव ास बसत न ता. ां ची ीणता कुठ ा कुठं गेली. कर ा आवाजात ां नी िवचारले, ‘‘खरं हे ?’’ रामजीने होकाराथ मान हलिवली. हात झटकून माधवराव िकंचाळले, ‘‘कुणी सां िगतलं?’’ ा हाता ा फणका यासरशी चां दीचे पंचपा कुठ ा कुठे उधळले गेले. रामजी काही बोलला नाही. ‘‘अ ं! इथवर मजल गेली. नाना आम ा सम याचे हात तोडा.’’ रामजीने काही न बोलता हात पुढे केले. ाता या ा चेह याची सुरकुतीही हालत न ती. ाच वेळी आवाज आला : ‘‘थां बा!’’ माधवरावां नी वळू न पािहले. रमाबाई रे ने येत हो ा. भरभर मुजरे क न सारे मागे हटले. रमाबाई जवळ येत णा ा, ‘‘काय चालवलंय् हे ? िश ा करायची, तर मला करा.’’ ‘‘तु ां ला?’’ माधवराव चिकत होऊन णाले, ‘‘कशाब ल?’’ ‘‘सतीची व ं आण ाब ल!’’ िन: ास सोडून रमाबाई णा ा, ‘‘मीच सां िगतली होती आणायला.’’ ीमंतां ा चेह यावरचे भाव पालटले. णात ां चा चेहरा स तेने भ न िनघाला. रमाबाईंनी उ ा असले ा रामजीला जा ास खुणवले. रामजी िनघून गेला. माधवरावां ा नजीक रमाबाई बस ा. माधवराव स िदत होऊन णाले, ‘‘रमा, तु ा िन े ला सीमा नाही! तुझी ा सफल होवो. रमा, तुला सां िगतलं, तर आ य वाटे ल. पण मृ ुप करताना तु ा बाबतीत काहीही करायला मन धजलं नाही. सारं रा तुला िदलं असतं, तरी ते अपुरं पडलं असतं. का, कुणास ठाऊक, पण मा ा मागं तू राहशील, असा िव ासच वाटत न ता मला.’’

‘‘ ातच सारं िमळालं मला. ापे ा आणखीन काय िमळायला हवं मला?’’ रमाबाई णा ा, ‘‘आणखीन एक मागणं आहे ... ाल?’ ‘‘मागा ना.’’ ‘‘कालपासून काही घेतलं नाहीत आपण. थोडी कां जी केली आहे . ाल तर?’’ ‘‘रमा, तू िदलेलं िवषदे खील आनंदानं घेऊ.’’ ा वा ासरशी रमाबाईं ा डो ां त अ ू तरळले. ते पाहताच माधवराव णाले, ‘‘सहज बोललो! तेवढं दे खील मनाला लावून घेतलंस... पु ा नाही बोलणार!’’

* र-शां ती अनु ानास ा ण घातले होते. नवस बोलले जात होते. ीगजाननाला तर अखंड अिभषेक चालू होता. गंगा िव ू, पे र, रणछोड वै यां ासारखे मात र वै आप ाकडून य ां ची शथ करीत होते. पण यश िदसत न ते. वाढ ा िदवसाबरोबर उरलेली आशा मावळत होती. माधवरावां नी हे जाणले आिण ादशी ा िदवशी सकाळी ौरा िविधपूवक सव ायि त केले. कां ची-कामा ीस प ास हजार धम कर ाची उदके सोडली. भूमी सारवून सोवळा िबछाना घालून भूिमश ा प रली. िदवस मुंगी ा पावलां नी उलटत होते. रा ी सरता सरत न ा. भीषण मृ ू िदसत असतादे खील दु :खाचा िकंवा िनराशेचा उ ार माधवरावां नी काढला नाही. दानधम िन ा माणे सु होता. आप ा खाशा गाई माधवरावां नी ा णां ना वाट ा. मो धेनूचा संक मुखे क न दाने िदली.

* बुधवार, व अ मी ा पहाटे माधवराव चां गले भानावर होते. सा या सरदारआ े ां ना ां नी तातडीने बोलावणे धाडले. सवजण जमा झाले. ा सवाव न नजर िफरवीत माधवरावां नी हाक मारली, ‘‘बापू!’’ बापू पुढे झाले. बापूं ा डो ां तून अ ू ओघळत होते. ते णाले, ‘‘ ीमंत, फार ेश होतात का?’’ नकाराथ मान हलवीत ीण हा करीत माधवराव णाले, ‘‘नाही, बापू, आता शरीराचे, ाधीचे ेश वाटत नाहीत. तु ी सारे भेटलात, ाचं समाधान वाटतं. पण...’’ ‘‘पण काय, ीमंत! थां बलात का?’’ बापूंनी िवचारले. माधवराव काही बोलले नाहीत. ां चे डोळे भ न आले आिण दो ी डो ां ा कडां तून अ ू खाली ओघळले. ते अ ू शे ाने िटपत बापू णाले,

‘‘हे काय, ीमंत...’’ ‘‘बापू, पुढं गेले, ां ना भेट ाला जीव आतुर झाला आहे . ां नी साथ िदली, ते सारे इथं आहे त. ां चा िनरोप घे ात समाधान आहे . पण ां नी आ ां ला ज िदला, वाढवलं, ां ा रणािवना आमचा एकही िदवस उलटला नाही, ा आम ा मातो ींचं दशन अंतकाळीही दु लभ ावं, ाचं दु :ख फार मोठं वाटतं. ां ना सां गा, की ां ची आठवण आ ां ला सदै व येत होती.’’ सवा ा डो ां तील अ ू िनरखीत माधवराव काही ण थां बले आिण णाले, ‘‘बापू, आता आ ी जाणार! पुसा ते अ ू... हे च ेम कायम ठे वा. नारायण तुम ा हाती सोपवून जात आहे . मा ा जागी ाला समजा. ाला सां भाळा...’’ माधवरावां नी मैना व ीपतीला हाक मारली. ते येताच माधवराव पटवधनां ना णाले, ‘‘ही मैना व ीपतीची जोडी... आ ां दोघां ची यां नी फार सेवा केली. आनंदराव, आळे गाव ा लढाईत आ ी जे ा कैद प रली आिण आम ा डे याभोवती दोन हजार गार ां चा पहारा बसला, ते ा एकटा एकच ीपती ितथं होता. ा दोघां चा िववाह पाह ाची आमची इ ा होती. ती तु ी पुरी करा. ही आमची िव ासाची माणसं तुम ाहाती दे त आहे . ां ना जपा...’’ माधवरावां ा पायां शी मैना अ ू ढाळीत होती. ीपतीने डोळे पुसले आिण तो ध ा ा पायां शी िन ल उभा रािहला. माधवरावां ची नजर नारायणरावां वर गेली. ां नी हाक मारली, ‘‘नारायणाऽ’’ नारायणराव भर ा डो ां नी जवळ येताच ते णाले, ‘‘नारायणा, आता तू लहान नाहीस. तुला मोठी जबाबदारी पेलावयाची आहे . काका आिण सखाराबापूं ा स ानं जा. ात तुझं क ाण आहे . तापट भाव कतृ वान माणसाला शोभून िदसतो. तु ा तापट भावाला मुरड घाल... काका...’’ राघोबादादा पुढे आले. नारायणरावां चा हात राघोबादादां ा हातात दे त णाले, ‘‘काका, ाला तुम ा हाती दे त आहे . ह ी आहे , याला सां भाळा. पेशवाई जरी ा ा नावाखाली असली, तरी दौलतीचा कारभार तु ीच पाहा. कसली काळजी रािहली नाही. फ याचं कसं होईल, एवढं च वाटतं. तु ी याला आपलं टलंत, की सुखानं ाण सोडीन मी.’’ ‘‘नको, माधवा! असं बोलू नको...’’ राघोबादादा णाले, ‘‘नारायण माझा आहे . ा गजाननाची शपथ घेऊन सां गतो, की नारायण माझा आहे . ाची काळजी क नको...’’ माधवराव ख पणे हसले. णाले, ‘‘काका, ा तुम ा शपथेवर मला िव ास धरता आला असता, तर अंतकाळी गजाननाचं नाव न घेता तुमचं नाव घेतलं असतं. असो. सारं तुम ा हाती आहे . बापू, सां भाळा!’’ सा या सरदारां ाकडे वळू न ते णाले,

‘‘आजवर एकमतानं, एक िवचारानं रा ाचं र ण केलंत, असंच पुढं चालवा. दौलतीची इ त वाढवा. मनात काही रा दे ऊ नका...’’ सा यां ना गिहवर फुटला होता. उशालगत रमाबाई, पावतीबाई, गंगाबाई, राघोबादादा, ढे रे , बापू, नाना ही मंडळी होती. सारा मंडप सरदार मंडळींनी भरला होता. आवारात तर पाऊल ठे वायला जागा न ती. माधवरावां नी ा ण मंडळींना बोलावले. ते येताच माधवरावां नी ां ना हात जोडले, ‘‘आ ी येतो. आम ा महाया ेची तयारी करा...’’ उ ा जागी सा यां ना ं दके फुटले. माधवराव णाले, ‘‘शोक क नका! येतो आ ी. गजानन... गजानन...’’ माधवरावां ना आता ं दके ऐकू येत न ते. गजाननाचे अखंड नाम रण चालू होते. गाभा यात गजाननावर अिभषेकाची अखंड धार चालू होती. अनु ानाला बसलेले ा ण िवचिलत िच ाने मं ो ार करीत होते. अचानक अिभषेक-पा ातील पाणी संप ाचे एका ा ानी आले. गडबडीने अिभषेक-पा ात पाणी ओत ासाठी पा ाची कळशी ाने उचलली— —आिण ाच वेळी सभामंडपात आकां त उसळला. ा णा ा हातातली कळशी सुटली आिण गजानना ा समोर पाणीच पाणी पसरले...

* म ा ीचा सूय मा ावर तळपत असूनही थंडी कमी झालेली न ती. या थंडीचे अथवा म ा ी ा उ ाचे भान कुणालाही रािहले न ते. थेऊर ा चारी बाजूंना माळावर पडले ा छाव ां तून गाव ा गणेशमंिदरा ा रोखाने िशपाई धावत होते. धुळीचे लोट उडवीत पु ा ा र ाव न घोडे ारां ची पथके थेऊरला येऊन धडकत होती. थेऊर ा वाडयासमोरील िशवपंचायतना ा चौकापासून गणेशमंिदरा ा र ापयत एकच गद उसळली होती. मुंगी ा पावलां नी अनेक लोक गणेशमंिदरा ा आत िशरत होते आिण आतून बाहे र पडणारे ं दके दाब ाचा य करीत होते. मंिदरा ा सभामंडपात ीमंत माधवरावां चा दे ह दभश ेवर ठे वला होता. लोकरी शालीखाली ग ापयतचा दे ह झाकलेला होता. ने िमटलेले होते. उशाशेजारी इ ारामपंत ढे रे , पटवधन मूक अ ू ढाळीत बसले होते. शेजार ा ओव यां तून ीयां चा आ ोश उठत होता. दशनासाठी सा यां नाच मुभा होती. अथां ग जनसमुदाय चुपचाप दशन घेऊन जड अंत:करणाने पुढे सरकत होता. मंिदरा ा पायरीवर राघोबादादा गुड ां त मान घालून बसले होते. शेजारी रामशा ी, सखारामबापू ही मंडळी उभी होती. नानां नी नारायणरावां ना साव न तेथे आणले आिण ते णाले,

‘‘दादासाहे ब!’’ दादासाहे बां नी मान वर केली. नारायणरावां ना पाहताच ां नी हात पसरले. नारायणरावां ना िमठीत कुरवाळीत ते णाले, ‘‘नारायणा! माझा माधव गेला, रे ऽऽ!’’ —आिण ां ना ं दका फुटला. रामशा ी डोळे पुसत णाले, ‘‘दादासाहे ब! आपणच असं केलंत, तर ा मुलानं कुणाकडे बघावं?’’ अचानक यां चा आ ोश थां बला. अक ात पडले ा ा शां ततेने सा यां नी वळू न पािहले. पूव ा ओवरी दरवा ातून रमाबाई आत येत हो ा. सा यां ा नजरा ां ावर खळू न हो ा. रमाबाई सावकाश पावले टाकीत आत येत हो ा. रे शमी ेतव ां नी प रधान केले होते. नुकतेच ान के ामुळे पाठीवर मोकळे केस ळत होते. कपाळी मळवट भरलेला होता. कानां त िह यां ा कु ा आिण मो ां ा बा ा चमकत हो ा. उं च, उभट ग ात िह यां चा ल ा चमकत होता. ाखाली मािणकाचे त णी खोड लकाकत होते. हातां त चु ां ची शोभा वाढिव ासाठीच की काय, पाचूची काकणे ां नी घातली होती. कपाळी अधचं ाकार कुंकुमरे षे ा मधोमध िहरवी िटकली चमकत होती. नाकात िह यां ची नथ शोभत होती. उपवासाने अितकृश होऊनही ां चे लाव झाकले जात न ते. एक िनराळे च तेज ां ा शां त चेह यावर िदसत होते. केसां पासून ते नखापयत अलंकारां नी यु अशा रमाबाई सभामंडपाकडे येत हो ा. सूया ानंतर चं ाने आकाशमंडळात वेश करावा आिण आप ा शां त, िनमळ सौंदयाने अंधारात बुडाले ा पृ ीला कािशत करावे, तसा भास होत होता. धीमे धीमे पावले टाकीत रमाबाई सभामंडपाकडे येत हो ा. मंिदराम े चालले ा आ ोशाचे वा जनसमुदायाचे- कशाचेच भान ां ना रािहले न ते. जेथे माधवरावां ना झोपिव ात आले होते, तेथे ा गे ा. उशालगत जाऊन बस ा आिण जवळचा मयूरपंखा घेऊन माधवरावां ना ढाळू लाग ा. रमाबाईंनी प रधान केलेली ती व े, तो म कीचा मळवट, ती गंभीर चया पा न सा यां ची मने चरकली. सु होऊन सारे ते भरले ा नजरे ने पाहत होते. रमाबाई शां तपणे पंखा ढाळीत हो ा. एका नजरे ने ा माधवरावां ना ाहाळीत हो ा. एव ा शां तपणे िनि झालेले माधवराव ां ना आठवत न ते. खोलवर गेले ा ने ां भोवतीची काळी वतुळे सोडली, तर सा या चेह यावर ग ाळी रं गाचा उजाळा िदसत होता. िमटले ा पाप ा जर अचानक उघड ा गे ा, तर ते तेज ी डोळे आप ावर कसे रोखले जातील, याचा िवचार रमाबाई करीत हो ा. णात ां ा चेह यावर हा रे षा उमटली. नजर माधवरावां वर थर झाली. ‘‘तु ासारखे सा क, सुंदर ेम दाराशी असूनही ापयत आमचे हात पोहोचू शकले नाहीत. आज नौबती झडताहे त, ा रा ा ा यशा ा, मा ा न े त. ेक मनु आप ा आयु ाकडे पा नच जीवनाचे यश-अपयश

अजमावतो. ते माप हाताशी धरले, तर अपयशाखेरीज तु ा पती नाही. तो एकटा ज ाला आला, अखरे पयत एकटा रािहला. आशा रािहली, ती फ तु ा सोबतीची. तेवढी िमळाली, तरी पु ळ िमळालं...’’

ा हाती काही रािहले

‘‘मुली!’’ राघोबादादां नी हाक मारली. पाठोपाठ आनंदीबाई उ ा हो ा; पण ती हाक रमाबाईं ा कानी गेलीच नाही. ां नी परत हाक मारली, ‘‘मुलीऽ’’ रमाबाईंनी मान वर केली. राघोबादादा आिण आनंदीबाईं ाकडे ां नी पािहले. ‘‘मुली, काय चालवलं स तू हे ?... सतीची व ं कशाला प रधान केलीस? एक माधवाचं दु :ख पुरं नाही का आ ां ला?’’ आनंदीबाई ां ा शेजारी बसत णा ा, ‘‘ऐक, मुली! असा अिवचार क नकोस. आ ी नाही का तुला? का सोडून जातेस आ ां ला? ऐक!’’ रमाबाई ख पणे हस ा. माधवरावां ा चेह यावर पंखा ढाळीत ा णा ा, ‘‘मामंजी! आता आ ां ला सोबत एकच! अ सोबतीची आता गरज नाही.’’ —आिण एवढे बोलून ां नी आपली नजर वळवली. पु ा नजर वळे ल, णून राघोबादादा व आनंदीबाई काही ण थां बले, पण रमाबाईंची मान वळली नाही. हताशपणे राघोबादादा उठले. आनंदीबाई डोळे िटपीत ओवरीकडे वळ ा. णा णाला दशनासाठी येणा या लोकां ची गद वाढत होती. रमाबाई माधवरावां ना वारा ढाळीत हो ा. एव ा गलबलाटात व आ ोशात शां तपणे िन ा घेणा या माधवरावां चे ां ना आ य वाटत होते. माधवरावां ा चेह याकडे पा न ां चा मृ ू खरा वाटत न ता. ा अशुभ क नेने ां चे अंग शहारले... ‘‘रमा, मृ ूचं भय एवढं वाटतं...? मृ ू हा अटळ आहे . जीवन वा मृ ूचं भय बाळगणा याला समृ जीवन जगता येत नाही. जीवन िकती वष जगला, ापे ा कसं जगला, ाला मह आहे . तसं नसतं, तर चंदनाचं नावही रािहलं नसतं. सा यां नी वटवृ ाचं कौतुक केलं असतं...’’ ‘‘रमा!’’ खां ावर पडले ा हाताने रमाबाई भानावर आ ा. ां नी मान वर केली. पावतीबाई नजीक येऊन बस ा हो ा. रमेचा चेहरा कुरवाळत ा णा ा, ‘‘रमा, काय चालवलं स तू हे ? कसला अ ाहास?’’ ‘‘आप ाला माहीत नाही का?’’ शां तपणे रमाबाईंनी िवचारले. ‘‘मुली, पेश ां ा घरा ात सतीचा कुलाचार नाही. सासूबाईंना- गोिपकाबाईंना

आठव. मा ाकडे बघ.’’ ‘‘सासूबाई...’’ रमाबाई भयचिकत होऊन णा ा. ‘‘मा ा मनाला हवं ते वाटत असेल, पण लोकां ा ीनं...’’ ‘‘नका... असं बोलू नका. तुमची ा मला माहीत आहे , आिण तुम ा े िवषयी शंका घे ाचं धाडस दे वाचंही नाही, हे ही ठाऊक आहे मला. सारं माहीत असूनही का बोलता हे ? मला आशीवाद ा...’’ पावतीबाईंची मान खाली गेली. पदर तोंडाला लावीत ं दके दे त ा उठ ा. ां चे सारे अंग थरथरत होते. रमाबाईंनी मैनेकडे पािहले. मैनेने पावतीबाईंना आधार िदला. पावतीबाई जशा उठ ा, तशी सा यां ची आशा संपली. रामशा ी नारायणरावां ना णाले, ‘‘ ीमंत, आता तुम ाखेरीज कोणी समथ नाही. तु ी जर...’’’ ‘‘खरं च, नारायणा! तू एकदा तु ा वैनीला सां गून बघ, रे . ती सती जाते, रे !’’ राघोबादादा णाले. नारायणराव ा शेवट ा वा ाने भयचिकत झाले. ां नी मान वर केली आिण रमाबाईं ाकडे पािहले. णात दे हभान हरपून ‘वैनी’ णत ते धावले. जवळ जाताच ां नी रमाबाईं ा पायां ना िमठी घालून आ ोश करायला सु वात केली. रमाबाईंनी शां तपणे मान वळिवली. पाय ध न रडणा या नारायणरावां कडे पाहताच ां ा ने ां त णभर अ ू तरळ ाचा भास झाला. ा नारायणरावां चे ां नी िकतीतरी ह पुरिवले होते. अनेक वेळा ां ना भावा ा कर ा नजरे तून वाचवून घेतले होते. माधवरावां चा नारायण, रमेचा नारायण ितचे पाय अ ूंनी िभजवत होता. रमाबाईंची चया बदलली आिण ा णा ा, ‘‘नारायणराव, उठा.’’ ा कर ा आवाजासरशी नारायणरावां नी मान वर केली. रमाबाईंनी ही हाक के ाच मारली न ती. ा आवाजाची धारही िवल ण होती. नारायणरावां ा अ ूंनी डबडबले ा पोरसवदा नजरे ला नजर दे त रमाबाई णा ा, ‘‘उठा, णते ना? आपण आता अजाण नाही. ना कुणाचे भाऊ, ना कुणाचे दीर. तु ी आता रा ाचे ामी आहा. हे अ ू, हा आ ोश शोभत नाही तु ां ला. इकडून आप ा डो ां तील अ ू पाहणं झालं, तर काय णतील?’’ भयचिकत होऊन नारायणरावां ची नजर माधवरावां ा चेह याकडे गेली. रमाबाईं ा चेह यावर णभर हा तरळू न गेले. ा णा ा, ‘‘उठा! आम ा महाया ेची तयारी करा! उठा, णते ना?’’ मं मु पणे नारायणराव उठले.

* पाहता पाहता वण ा माणे रमाबाईं

ा सहगमनाची वाता पसरली. दु :खाला

िकंिचत अवरोध पडून ाची जागा आ याने घेतली होती. नाना सारे दु :ख िगळू न सतीची व था पाह ासाठी जातीने उभे ठाकले. वाणे आणली जात होती. रमाबाईंनी वाणे िदली. ए ाना म ा ीचा सूय ढळला होता. माधवरावां ा बरोबर रमाबाईंचे दशन घे ास गद होत होती. वयाचा, मानाचा, जातीचा मुलािहजा न धरता, जो तो रमाबाईं ा चरणां ना श करीत होता. राघोबादादा, आनंदीबाई रमाबाईंना वंदन क न बाजूला झाले. पटवधन, घोरपडे वगैरे मंडळी येत होती. समो न येणा या ेकाला रमाबाई अंगावरील काही ना काही दािगना उतरवून दे त हो ा. जे ा रामशा ी आिण इ ारामपंत समोर आले आिण रामशा ी नतम क होऊन चरण शासाठी वाकले, ते ा मागे सरकत रमाबाई णा ा, ‘‘शा ीबुवा! अनेक वेळा इकडून आपणां समोर नतम क झालेलं आ ी पािहलं आहे . आपण आशीवाद ावा...’’ ‘‘नाही, आई! तो अिधकार आता रािहला नाही. दे वां नीसु ा नतम क ावं, असा आपला अिधकार आहे . आशीवाद ावा...’’ शा ीबुवा उभे राहताच रमाबाईंनी आप ा हातातील िह याची अंगठी काढू न शा ीबुवां ा हाती िदली. सारी िस ता झाली. रमाबाई दे वळा ा दरवा ाजवळ आ ा. नारायणराव आिण गंगाबाईंनी रमाबाईं ा पयां ना िमठी घातली. ा दोघां ना उठवून गंगाबाईला कुरवाळीत रमाबाईंनी राघोबादादां कडे पािहले. राघोबादादा पुढे झाले. ते जवळ येताच नारायणरावां चा हात राघोबां ा हाती दे त रमाबाई णा ा, ‘‘इकडून सां गणं झालंच आहे . ां ना सां भाळा. अजाण आहे त. ड आहे त. जपून ायला हवं.’’ राघोबां नी काही न बोलता नारायणरावां ना छातीशी धरले. रमाबाईंनी आप ा नाकातील नथ हळु वार हातां नी धरली आिण ती गंगाबाईं ा हाती दे त णा ा, ‘‘ही घे, जप िहला... सासूबाईंनी ही मला िदली होती...’’ अचानक रमाबाईं ा कानी श आले, “आ ासाब!” रमाबाईंनी पािहले, तो रामजी पाया पडत होता. गडबडीने रामजीला उठवत रमाबाई णा ा, ‘‘कोण? रामजीकाका?’’ रामजीची सारी काया उ ा जागी थरथरत होती. डोळे तां बडे झाले होते. अ ा गालां पयत आलेले क े थरथरत होते. तोंडातून श उमटत न ता. रमाबाई णा ा, ‘‘काका, हे काय! अशा आनंदा ा संगी डो ां त पाणी?’’ डो ां तले पाणी िटपत ं दके आवरत रामजी णाला, ‘‘नाही, पोरी रडू कशाला? तुझं लगीन झालं, तवा ान तीस. एवढीशी. तवा

तुला खां ावर घेऊन िहं डलो. तवा वाटलं, ही पोर कवा मोठी ईल? चै बा लीसारखी दािगना लेवून नव यापाठीमागनं जाताना कधी िदसंल का? ती हौस पुरी झाली, पोरी! रडू कशाला! हौस भागली माझी...’’ रामजीला पुढे बोलवेना. हातात तोंड लपवून ं दके दे त तो बाजूला झाला. पालखी उचलली गेली. पालखीमागोमाग रमाबाई जात हो ा. जो पुढे येईल, ाला ओंजळीने नाणी वाटत हो ा. बायाबाप ां ना अंगावरील दािगना उतरवून दे त हो ा. नदीपयत जाईपयत ां ा कानां त ा कु ां खेरीज काही रािहले नाही. सा या वाटे वर दु तफा िशपाई उभे होते. मराठे मंडळी पां ढ या फे ां त उभी होती. ा ण मंडळी उघडी-बोडकी मागून जात होती. घाटावर पाय ठे वायला जागा न ती. नदी ा दो ी काठां वर माणूस मावत न ते. नदीचे पा शां तपणे वाहत होते. वारा सुटला होता. घाटावर पु षभर उं चीची चंदनाची िचता रचली होती. अकरा आ तींनी यु असा तुपाचा होम क न अ ीला दि णा घालून रमाबाई धमिशळे वर उ ा रािह ा. ते पाहताच मैनेला भान रािहले नाही. ती धावत रमाबाईं ाजवळ गेली आिण ां ना िमठी मा न रडू लागली. ित ा पाठीवर थोपटत रमाबाई णा ा, ‘‘मैना, रडू नकोस. तुझं ल झालेलं पाहायची आमची इ ा पुरी झाली नाही... तुमचा संसार चां गला होईल, हा आमचा आशीवाद आहे . तो वाया जायचा नाही. आता जा अडवू नकोस.’’ मो ा क ाने मैना वळली. रमाबाईंनी हाक मारली. ‘‘मैना!’’ मैना वळली. रमाबाईंनी हसत आप ा कानां त रािहले ा अखेर ा कुडया काढ ा आिण मैनेला दे त ा णा ा, ‘‘हे घे, माझी आठवण णून ठे व. जा.’’ ग ात ा सौभा ले ाखेरीज ां ा अंगावर दािगना उरला नाही. मैना दू र जाताच समोर ा अथां ग जनसमुदायाला ां नी हात जोडले आिण िशडीव न िचतारोहण केले. माधवरावां चे म क आप ा मां डीवर घेऊन रमाबाई बस ा हो ा. माधवरावां चा शां त चेहरा ा िनरखीत हो ा. जनसमुदायातून उठणारा आ ोश ां ा कानां वर पडत न ता. ती जागा फार सुंदर आहे . श घाट आहे . ा घाटा ा जरा वर ा बाजूला जाऊन उभे रािहले व पािहले, की का ा फ रां नी रे खत गेलेला नदीकाठ डो ां त भरतो. नदी ा पा ाव न वा याबरोबर सळसळत येणा या लाटा मनाचे तरं ग उठवतात. नदी ा दो ी बाजूंना पसरलेली िव ीण माळ आिण वरचे िनळे भोर

आकाश मनाला भुरळ घालते. ती जागा मला फार आवडते. आप ालाही ते िठकाण आवडे ल. जे ा सवड होईल, ते ा ज र मी तु ां ला

ा िठकाणी घेऊन जाईन.’’

रमाबाईंनी मान वर केली. दू रवर िदसणारा नदीचा प ा नजरे त भरत होता. जोराने सुटले ा वा याने पा ावर लाटा उठत हो ा. ते एका िच ाने रमाबाई उराशी साठवत हो ा. अचानक ते धुरकट होऊ लागले आिण पाहता पाहता िजभ ा चाटीत आकाशाकडे जाणा या ालां नी पडदा धरला. िचता चोहोबाजूंनी धडधडत होती. ाला वर चढत हो ा. िचतेभोवती िहरवे टोकदार वासे घेऊन उभे असलेले राखणदार, ढोलकरी चिकत नजरे ने ा ालां कडे पाहत होते. नगारे , ढोलकीवाले िटप या सरसावून उभे होते. फुटणा या लाकडां खेरीज काही आवाज कानां वर येत न ता. पाहता पाहता ाला धडाडू लाग ा... काही िदसेनासे झाले. — णभर दशन झाले, ते ालां ा सोबतीने फडफडणा या रे शमी ेतपदराचे! ☐

आधार १ मराठी रयासत गो. स. सरदे साई २ थोरले माधवराव पेशवे सखाराम अ. सह ३ खरे ऐितहािसक लेखसं ह : ४-११ ४ राजवाडे : खंड १० ५ पेशवा द र सरदे साई ६ पेशवा द र : माल २ िव. ल. भावे ७ मरा

ां

ा इितहासाची साधने राजवाडे

८ शेजवलकरां चे लेख ९ पेश ां ची बखर सोहनी १० मराठी रा

ाचा उ राध : भाग १ खरे

११ पेशवा माधवराव : रोजिनशी : भाग १-२ वाड १२ पेशवेकालीन महारा वा. कृ. भावे १३ नागपूरकर भोस

ां ची बखर साने

१४ भाऊसाहे बां ची बखर साने १५ पवार घरा

ाचा इितहास गुजर

१६ नाना फडणीस च र खरे १७ राघो भरारी स. रं . सुंठणकर १८ राघो भरारी िलं. भी. नाईक

बु े

१९ सखाराम बापू य. ग. कानेटकर २० शिनवारवाडा ग. ह. खरे २१ ी. एस्. चे मािमक लेख : भाग २ २२ मराठे व इं ज न. िचं. केळकर २३ मॅ डोना कृत नाना फडिणसाची बखर २४ पारसनीस सं ह २५ पटवधन घरा ाचा इितहास लागू २६ िनजाम-पेशवे संबंध शेजवलकर २७ को

ापूर सं थानचा इितहास बा. . मोडक

२८ भारतवष पारसनीस २९ नानासाहे ब पेशवे गो. स. सरदे साई ३० गोखले व रा

े घरा

ां चा इितहास गो. िव. आपटे

३१ पुरंदरे द र : भाग १ संपादक : कृ. वा. पुरंदरे ३२ पौिणमा मुजुमदार (साधुदास) ३३ धमिसंधु ३४ गु च र ३५ ह रहरे र या ावणन मो. रा. परां जपे ३६ भारत इितहास संशोधक मंडळ : ैमािसक अंक ३७ History of Marathas Grant Duff ३८ History of Mysore Mark Wilks ३९ Madhavrao the first A. C. Banarji ४० Memories of the Life of James Mackintosh

४१ Poona in Bygone days D. B. Parasnis ४२ Annals and Antiquities of Rajasthan Tod ४३ History of Maratha People Kincaid & Parasnis ४४ New History of the Marathas G. S. Sardesai ४५ Rise of the Maratha Power Ranade ४६ Forrest‘s Maratha Series ४७ Moystyn‘s Diary Third Emvassy Sarkar

माधवराव : काल-सूची १७४५, फे ुवारी, १५ माधवराव ज १७५३, िडसबर, ९ माधवराव-रमाबाई िववाह १७६१, जुलई, २० पेशवाईची व



१७७१, अॉग , २० पेश ां ची िनजामावर चाल १७६२, फे ुवारी पेश ां ची कनाटकावर

ारी

१७६२, जून चुलते-पुत

ां चा बेबनाव

१७६२, अॉग , २२ दादां चे वडगावास पलायन १७६२, नो बर, ७ घोडनदीची लढाई १७६२, नो बर, १२ आळे गाव शरणागती १७६३, माच, ७ पेश ां चा औरं गाबादे वर ह १७६३, माच दादां

ा खुनाचा य

१७६३, एि ल-मे पु

ाची लूट व जाळपोळ

१७६३, अॉग , १० रा सभुवनाची लढाई १७६३, नो बर, २ पु

ास आगमन

१७६४, जानेवारी कनाटकावर दु सरी १७६४, जानेवारी को

ापुरास आगमन

ारी



१७६५, जानेवारी, २७ दादा-माधवराव भेट १७६५, माच, ३० है दरशी अनंतपूरचा तह १७६५, ऑ

ोबर पवतीस तोतयाचा तपास

१७६५, ऑ

ोबर पु

ातून भोस

ां वर याण

१७६६, फे ुवारी, ५ कु मखेड येथे िनजाम-पेशवे भेट १७६६, नो बर कनाटक

ारी

१७६७, िडसबर, ३ मॉ

न भेट

१७६८, जून, १० घोडपची लढाई-दादां स कैद १७६८, जून, २२ उभयतां चा पु

ात वेश

१७६९, माच, २३ कनकापूरचा तह १७६९, स बर, ७ माधवरावां वर खुनाचा श

योग

१७६९, नो बर कनाटक

ारी

१७७०, जून िमरजेला कृती िबघड

ामुळे परत पु

१७७१, जून वषभर हवाफेर पु

ाबाहे र

१७७१, जून, २६ कटो यास सुवणतुला १७७२, एि ल, ४ रमाबाईंची ह रहरे राची या ा १७७२, एि ल थेऊर येथे जानोजी-माधवराव भेट १७७२, ऑ

ोबर, ६ दादां चा िफतूर, पुन कैद

ास

१७७२, नो बर, १८ पेश ां चा मृ ू १७७२, नो बर, १८ महा याण, रमाबाई सती ∎

िशवच र ाचे भ ोदा उ ट िच ण करणारी महाकादं बरी.

ीमानयोगी रणिजत दे साई

िन याचा महामे ब त जनांसी आधा अखंड थतीचा िनधा ीमंत योगी यशव , कीितव साम व , वरदव पु व , नीितव जाणता राजा

Get in touch

Social

© Copyright 2013 - 2024 MYDOKUMENT.COM - All rights reserved.