UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

RRETH RELATIVIZMIT GJUHËSOR NË FORMIMET PARASHTESORE NË GJUHËN SHQIPE DHE ANGLEZE

Punim për gradën shkencore “Doktor” në fushën e gjuhësisë

Disertante M.A. Olsa XHINA

Udhëheqës shkencor Prof. Dr. Valter MEMISHA

Tiranë, 2016

FALENDERIME

Do të doja te shprehja mirënjohjen time për të gjithë ata të cilët më ndihmuan në realizimin dhe finalizimin e këtij punimi. Falenderimi i pare shkon për udhëheqësin tim shkencor Prof.Dr Valter MEMISHA. Pa gatishmërinë dhe mbështetjen e tij, gjithçka do kishte qenë shumë më e vështirë. Këshillat e vyera, udhëzimet e duhura dhe kritikat e tij profesionale ishin thelbësore në realizimin e këtij punimi. Gjithashtu një falenderim shkon dhe për departamentin e gjuhes angleze, te Fakultetit të Gjuheve të Huaja, për besimin dhe këshillat e vyera në mbështetje të realizimit të këtij punimi. Së fundmi, dua të shpreh mirënjohen e thellë për FAMILJEN time të mrekullueshme për ndihmën e pamasë, nxitjen dhe mbështetjen e plotë që më kanë dhe në gjatë gjithë kohës së realizimit të punimit deri në përfundimin e tij. Ky punim i dedikohet atyre e veçanërisht djalit tim KLINTIT, për të gjithë momentet e munguara, dhe për faktin që janë njerëzit më të shtrenjtë për mua.

2

PASQYRA E LËNDËS

HYRJE 0.1 Përligjia e punimit........................................................................................................i 0.2 Objekti dhe hipoteza e punimit..................................................................................iii 0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit........................................................................iv

KREU I RELATIVIZMI GJUHËSOR NË FORMIMET PARASHTESORE NË GJUHËN ANGLEZE DHE ATË SHQIPE………………………………….……….1 1.1 Bota materiale dhe shpirtërore e anglishtfolësve....................................................... 4 1.2 Bota materiale dheshpirtërore shqipfolëse..................................................................5 1.3 Rrethanat jashtë gjuhësore të kontakteve të shqipes me anglishten………………...6 1.4 Teza e relativizmit gjuhësor sipas Sepir dhe Uorf………………….……………… 7 1.5 Zhvillimet historike të hipotezës së relativitetit gjuhësor……………………….… 8 1.6 Variantet e hipotezës së relativizmit gjuhësor……….…………………………….13 1.7 Relativizmi gjuhësor në grupin paradigmatik të formimeve parashtesore në gjuhën angleze dhe shqipe .................................................................................................. 15

KREU II VËSHTRIM PANORAMIK NË LEKSIKUN E GJUHËS ANGLEZE................................................................................................................... 18 2.1 Veçori të leksikut të anglishtes së vjetër……………………………….……..........20 2.1.1Fjalëformimi...........................................................................................................20 2.1.2Parashtesat e anglishtes së vjetër……………………………………………........21 2.3Veçori të leksikut të anglishtes së mesme………………….....................................24 2.3.1 Fjalëformimi në anglishten e mesme…………….................................................25 2.4 Asimilimi i huazimeve në gjuhën angleze............................................................... 26 2.5 Zhvillimi i anglishtes bashkëkohore…………………………………….........…....28 2.5.1 Huazime të anglishtes bashkëkohore …………………………...........................29 2.5.2.Burimet e fjalëve të reja………….........................................................................30 KREU III VËSHTRIM PANORAMIK NË LEKSIKUN E GJUHËS SHQIPE ...32 3.1 Veçori të leksikut të shqipes……………………………………………………... 32 3.1.1 Shtresa e leksikut të gjuhës shqipe………………….....…………...................... 32 3.1.2 Karakteri sistemor i gjuhës shqipe……………….....…………………………....34 3.2 Veçori të strukturës fjalëformuese të shqipes……………………..………….........35 3

3.3 Veçori të strukturës leksikore të shqipes…………………..…………….........…...35 3.4 Huazime të shqipes bashkëkohore …………………………………………….......37

KREU IV RRUGËT KRYESORE TË PASURIMIT TË LEKSIKUT NË SHQIP DHE NË ANGLISHT................................................................................................. 39 4.1 Gjuha dhe ndryshimi gjuhësor…………………...................….......……………

39

4.1.2 Fjalëformimi dhe mënyrat fjalëformuese…………………………................... 40 4.2 Prejardhja dhe nënndarjet e saj……………………………....................................43 4.2.1Prejardhja parashtesore…….........……………......................................................44 4.2.2Prejardhja prapashtesore................…………................................…….................47 4.2.3.Përngjitja……………………………………………………..……...............

50

4.2.4Konversioni………..…………………………………...........................................50 4.3Mënyrat e përziera…................……………………………………….....................51 4.4Fjalëformimi në gjuhën angleze…………........................…………………………51 4.4.1Ndajshtesimi……………………………………………………………………...53 4.4.2Kompozimi……………………………………………………………………….53 4.4.3Huazimet…………………………………………………………………………53 KREU V PARASHTESIMI NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE …………59 5.1Parashtesimi në gjuhën angleze…………………………………………………59 5.2Veçori dhe klasifikime të parashtesave angleze……………………………………65 5.3 Veçoritë morfologjike të parashtesave angleze……………………………..…..67 5.4 Zhvillimi i parashtesave angleze…………………..……………………..............71 5.5 Mbizotërimi i parashtesave të huaja…………… ………………………………72 5.6. Parashtesimi në gjuhën shqipe……………… ………………………………...80 5.7 Parashtesat e shqipes................................................................................................83 5.7.1 Tiparet e parashtesave të gjuhës shqipe………………………………….............84 KREU VI

DUKURI DHE PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË FJALËVE ME

PARASHTESA……………………………………………………………………… 89 6.1 Përkthimi dhe kuptimi i fjalëve………………………………………………89 6.2 Kuptimi konotativ i fjalës………………………………………….........................91 6.2.1Problemi i mungesës së ekuivalencës....................................................................91 6.3 Dallimet kulturore ndërmjet gjuhëve ......................................................................91 6.4 Përkthimi, strategjitë dhe metodat e përkthimit.......................................................91 4

6.5 Fjalë të prejardhura me parashtesim nga anglishtja ne romanin “Saga e Forsajteve” përkthyer në shqip nga përkthyesi Vedat Kokona…………………………………......95 KREU VII

PASQYRIMI LEKSIKOGRAFIK I FORMIMEVE ME

PARASHTESA NË FJALORIN DYGJUHËSH ANGLISHT-SHQIP..................155 7.1 Fjalët e ndajshtesuara me parashtesimnëFjalorinanglisht-shqipme 120000 fjalë të autorit P.Qesku……………………..............................................................................155 7.2 Përfundime e probleme………………………………………………………

164

7.3 Fjalorth anglisht-shqip i njësive me parashtesa (anglisht-shqip)…………………171 BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………

378

5

SHKURTESAT Parash.- parashtesë p.sh.-për shembull paraf.-parafjalë pasth.-pasthirrmë pj.-pjesëz Khrs.-krahaso em.-emër f.-folje fem.-femërore I.E.-Indo-europiane shek. shekull mb.-mbiemër ad-lib-ad libitum (në mënyrë të rastësishme) asnj.-asnjanëse BrE-British English(anglishte britanike) d.m.th.-domethënë ndajf.-ndajfolje num.-numëror OED-Oxford English Dictionary (Fjalor i gjuhës angleze) OE-Old English-Anglishte e vjetër

6

Hyrje 0.1 Përligjia e punimit Punimi me temë “Rreth relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në gjuhën shqipe dhe angleze”, është nje studim gjuhësor me karakter krahasues, i cili

vë

përballë njëra-tjetrës gjuhën angleze dhe atë shqipe me qëllim gjetjen e ndikimit të relativizmit gjuhësor në proçeset fjalëformuese e sidomos në atë ndajshtesor parashtesor. Në shumë aspekte, gjuha angleze konsiderohet si një gjuhë botërore, e përdorur ndërkombëtarisht nga miliona e miliona njerëz sot në botë. Në këtë zhvillim tejet të madh të anglishtes, ngrihet natyrshëm pyetja se cili është ndikimi i saj në gjuhët e tjera të botës dhe ajo çka është dhe objekt i studimit tonë, cili është ndikimi i saj mbi gjuhën shqipe. Gjuha shqipe, si një gjuhë e hapur, ka mirëpritur në leksikun e saj terma e fjalë të anglishtes nga të gjitha fushat, në teknologji, shkencë, publicistikë, politikë, kinematografi etj., duke e konsideruar këtë prurje si një ndihmesë drejt pasurimit leksikor të shqipes. Duhet pranuar se ndikimi i anglishtes mbi gjuhën shqipe eshte shume i ndryshem me atë mbi gjuhët e tjera europiane. Kjo vjen për shkak se ndikimi në planin gjuhësor për gjuhë të tjera ka nisur disa shekuj më para, ndërsa për Shqipërinë ky ndikim ka qenë përmes gjuhëve të tjera, me të cilat gjuha shqipe ka patur më shumë kontakte. Ndikimi intensiv i gjuhës angleze mbi atë shqipe ka ardhur në periudhën paskomuniste, nga vitet 90 duke vazhduar deri në ditët e sotme. Ndryshimet politike e sociale që ndodhën duhet te gjenin përgjigje të menjëhershme emërtuese ndaj zhvillimeve të shumanshme të botës materiale dhe të asaj shpirtërore, intelektuale dhe estetike. Gjuha shqipe pas viteve 90, pësoi zhvillime jo vetem në pasurimin e vazhdueshëm të saj por edhe në përballjen sidomos me leksikun e gjuhëve me të cilat ajo ka rritur kontaktet në mënyrë të ndjeshme, përballje që shumë shpesh u ka rënë sirenave alarmuese të kërcënimit. Kështu, ajo çka vihet re gjatë procesit të përvetësimit të gjuhës angleze si gjuhë e huaj apo dhe në përkthime të ndryshme nga anglishtja në shqipe është fakti se të dyja këto gjuhë kanë veçantitë e tyre, çka duket sidomos edhe në vëllimin e pabarabartë të pasurisë leksikore, të pasurisë semantike dhe asaj frazeologjike.

7

Ky punim, duke u lidhur ngushtësisht me relativizmin gjuhësor, sistemin fjalëformues ndajshtesor parashtesor të fjalëve në të dyja gjuhët, mendojmë se do të jetë një ndihmesë shumë e madhe në proçesin e mësimdhënies së anglishtes gjatë studimit të lëndëve të tilla si Analiza e tekstit, Semantika e Leksikologjia, të cilat unë i zhvilloj me studentët e mi.

0.2 Objekti dhe hipoteza e punimit Fakti se gjuha shqipe dhe ajo angleze bëjnë pjesë në familjen e gjuhëve indoeuropiane, bën të vërejmë midis tyre afri dhe të përbashkëta gjuhësore në strukturën morfologjike, në sistemin fjalëformues, atë të ndajshtesimit e sidomos parashtesimit, që është edhe objekt i studimit tonë. Megjithatë, vëllimi i pabarabartë i pasurisë leksikore, pasurisë semantike, dhe asaj frazeologjike flet për veçanti të dallueshme në stukturat morfo-semantike midis gjuhës angleze si gjuhë analitiko-sintetike dhe shqipes si një gjuhë sintetiko-analitike. Nëse i referohemi hipotezës së relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në të dyja gjuhët angleze dhe atë shqipe, i cili është edhe objekt i punimit tonë, dallimet leksikore dhe gramatikore mundësojnë shpesh faktin e mos përcjelljes së të tërë tekstit që mund të shkruhet apo thuhet nga gjuha angleze në gjuhën shqipe, ose mbetja e një pjese të tij pa u përkthyer. Kjo ka të bëjë me variantin e fortë të teorisë së relativizmit gjuhësor, i cili përmban një sërë rrjedhimesh negative jo vetëm teorikisht, por edhe praktikisht. Per me teper, hipoteza e relativizmit gjuhësor bie në kundërshtim edhe me faktet e dygjuhësisë, pasi po t‘i referohesh kësaj teorie, zbehet krejtësisht mundësia e përkthimit nga një gjuhë në tjetrën, ashtu si mohohen edhe huazimet kulturore midis popujve me gjuhë të ndryshme, kur dihet që kulturat, ashtu si popujt ndërveprojnë më njëri-tjetrin duke dhënë e marrë midis tyre. Për më tepër, hipoteza e

relativizmit gjuhësor permban dy parime kryesore:

determinizmin gjuhësor dhe relativitetin gjuhësor. Determinizmi gjuhësor thekson se procesi i të menduarit përcaktohet nga gjuha, ndërsa relativiteti gjuhësor thekson faktin që individët të cilët flasin gjuhë të ndryshme e perceptojmë botën e jashtme në mënyra të ndryshme. Kjo teori na dha shtysë për t’iu drejtuar sistemit të fjalëformimit në të dy gjuhët, veçanërisht tipit të ndajshtesimit parashtesor. Në punim u jepet përparësi formimeve me parashtesa të të gjitha klasifikimeve në gjuhën angleze dhe shqipe, duke bërë 8

përqasje në të dyja gjuhët, për të gjetur përbashkësitë dhe dallimet në këtë fushë. Fokusi i punimit tonë dhe pyetja kryesore që ngrihet në punim është të tregojmë se si parashtesat e shqipes u përgjigjen shumësisë së parashtesave angleze, duke iu referuar të dyja varianteve të hipotezës së relativizmit gjuhësor. Gjithashtu, përmes pasqyrimit leksikografik të njësive parashtesore nga anglishtja në gjuhën shqipe synojmë të mbështesim punimin tonë nga ana praktike me hartimin e një fjalorthi duke shpresuar në dhënien e një kontributi për të tërë nxënësit e anglishtes, përvetësuesit e gjuhës angleze, pse jo edhe mësuesit e anglishtes në shkolla nëntëvjecare, apo të mesme. Në këtë punim është përdorur metoda induktive, d.m.th analiza e përimtuar e lëndës leksikografike të nxjerrë, duke kaluar në konkluzione dhe rrjedhime llogjike, e ndërthurur kjo shpesh me rrugën deduktive, me karakter analitik, në përpjekje për të zbërthyer rregullat e përgjithshme në rregullsi të veçanta. Për më tepër, është ndjekur metoda përshkruese dhe krahasuese, duke vënë të dy gjuhët përballë njëra-tjetrës përmes ballafaqimit të fjalëve të prejardhura me parashtesim. Kjo përballje është bërë në aspektin e ndryshimit formal, semantik, aspektin etimologjik e atë historik të fjalëve. Jemi bazuar në një literaturë të pasur sidomos në gjuhen angleze dhe atë shqipe, në punime, artikuj dhe autorë që janë përfaqësues të studimeve gjuhësore morfologjike, semantike, leksikologjike etj. Kështu, për realizimin me sukses të

punimit jemi

mbështetur mbi konceptet e teorisë dhe të praktikës leksikologjike, morfologjike, semantike dhe leksikografike, të përpunuara nga gjuhëtarë e veçanërisht leksikologë shqiptarë, anglo-amerikanë etj., Xhuvani-Çabej, Kostallari, A., Thomai, J., Hysa E,., Sharra Th, I., Stefanllari, Plag, I , J. Lyons, Leech G.N.; Palmer, Marchand, H. Bauer L etj.

9

0.3 Metodologjia dhe struktura e punimit Punimi “Rreth relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në gjuhën shqipe dhe angleze”, në kuadrin e hipotezës së relativitetit gjuhësor vë përballë njëra-tjerës anglishten dhe shqipen, përsa i përket sistemit ndajshtesor parashtesor. Së pari, kemi nxjerrë lëndë leksikore nga fjalorët e anglishtes dhe të shqipes përmes një vjelje të drejtpërdrejtë. Për të bërë analiza të sakta e të plota sidomos semantike dhe fjalëformues kemi trajtuar lëndën leksikografike që gjendet në fjalorët njëgjuhësh dhe dygjuhësh të të dyja gjuhëve, kryesisht në Fjalorin anglisht-shqip me 120000 fjalë të autorit Pavli Qesku, i cili ka rezultuar mjaft prodhimtar në fjalët e prejardhura me parashtesa. Kjo vjelje ka sjellë edhe një fjalor specifik, fjalorin e fjalëve të prejardhura me parashtesa anglisht-shqip,. Së dyti, është zbatuar metoda e analizës semike për të bërë analiza të thukëta e njëkohësisht shteruese, që nënkupton analiza përmes fushave konceptore e leksiko-semantike. Kështu, në një koncept të gjerë, kemi përdorur edhe metodën e përqasjes gjuhësore të përballjes dhe të krahasimit të njësive leksikore e semantike. Krahas njësive leksikore të vjela nga fjalorët dygjuhësh, për anglishten e shqipen, për të ilustruar probleme të përkthimit të fjalëve te prejardhura me parashtesim nga anglishtja në shqipe si korpus gjuhësor kemi përzgjedhur romanin “Saga e Forsajteve” e klasikut anglez Xhon Gollsuorth, i përkthyer në gjuhën shqipe nga perkthyesi i mirenjohur Vedat Kokona; fjalët e prejardhura me parashtesim jane parë krahasimisht duke i analizuar në të dy gjuhët.. Punimi monografik “Rreth relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në gjuhën shqipe e angleze” përbëhet nga shtatë kapituj, të paraprirë nga një hyrje si dhe të ndjekur nga një fjalorth anglisht – shqip me të gjitha fjalët e prejardhura me parashtesa. Në kreun e parë kemi trajtuar çështjen e relativizmit gjuhësor ku trajtojmë probleme që kanë të bëjnë me: a.Bota materiale dhe shpirtërore e anglishtfolësve dhe e shqipfolësve; b. Teza e relativizmit gjuhësor e Sepir dhe Uorfit; c. Rrethanat jashtëgjuhësore të kontakteve të shqipes me anglishten; d. Variantet e hipotezës së relativitetit gjuhësor. Relativizmi gjuhësor në grupin paradigmatik të formimeve parashtesore në gjuhën angleze dhe shqipe; Afri dhe dallime në grupin paradigmatik të formimeve parashtesore në të dy gjuhët. Në kreun e dytë trajtojmë çështjen “Vështrim panoramik në leksikun e gjuhës angleze”, ku trajtohen probleme që kanë të bëjnë me: a. Veçori të leksikut të anglishtes së vjetër, mesme dhe

10

anglishtes moderne; b. Zhvillimi i Anglishtes Bashkëkohore; c. Kontakti i anglishtes së vjetër me gjuhë të tjera, huazimet e gjuhës angleze, si dhe burimet e fjalëve të reja. Në kreun e tretë të punimit trajtojmë probleme si: a. Veçori të leksikut të shqipes b. Veçori të shqipes nga pikëpamja fjaleformuese c.Veçori të strukturës leksikore të shqipes, d. Karakteri sistemor i gjuhës shqipe, e. Huazime të shqipes bashkëkohore. Në kreun e katërt trajtojmë çështjen”Rrugët kryesore të pasurimit të leksikut në shqip dhe në anglisht”, ku trajtojmë probleme si: Gjuha dhe ndryshimi gjuhësor; Fjalëformimi dhe mënyrat kryesore të fjalëformimit në anglishte dhe në shqipe, e tipat dhe mënyrat kryesore të formimit të fjalëve në anglishte dhe në shqipe ku trajtohen në përgjithësi prejardhja, kompozimi e konversioni. Formimi parashtesor në anglisht dhe në shqip trajtohet në kreun e katërt. Gjithashtu, këtu trajtohen edhe nëncështje si veçori dhe klasifikime të parashtesave angleze; veçori dhe klasifikime të parashtesave shqipe; zhvillimi i parashtesave angleze, etj. Në kreun e pestë kemi trajtuar çështjen ”Parashtesimi në gjuhën angleze dhe shqipe”, ku trajtojmë çështje si: Veçori dhe klasifikime të parashtesave angleze, Veçoritë morfologjike të gjuhës angleze, Zhvillimi i parashtesave angleze, Mbizotërimi i parashtesave të huaja, Parashtesimi në gjuhën shqipe, Parashtesat e gjuhës shqipe, Veçoritë e parashtesave të shqipes. Në kreun e gjashtë punimi ndalet në dukuri dhe probleme të përkthimit të fjalëve me parashtesanga anglishtja në shqipe, ku duke u mbështetur në teori botërore mbi përkthimin trajtojmë probleme të përgjithshme me të cilat përballet përkthyesi Vedat Kokona gjatë këtij procesi. Si korpus gjuhësor ilustrues kemi zgjedhur veprën “Saga e Forsajtëve” të John Gollsworth, duke e vënë përballë versionit të përkthyer në shqipe nga përkthyesi Vedat Kokona, nga ku kemi vjelë lëndë të mjaftueshme gjuhësore me fjalë të parashtesuara. Kreu i shtatë është edhe kreu i përfundimeve, i dukurive e problemeve të rrafshit të fjalëformimit ndajshtesor parashtesor. Në këtë kre kemi përmbledhur konkluzionet për çdo kre tjetër si dhe përbashkësitë dhe dallimet që këto dy gjuhë ndajnë me njëra-tjetrën; trajtimin e problemeve të përkthimit që vijnë si rezultat i dallimeve në përgjithësi e në veçanti probleme të përkthimit të fjalëve të prejardhura me parashtesa. Së fundmi, i jepet përgjigje pyetjes së ngritur si dhe sa mirë shqipja i përgjigjet shumësisë së prefikseve angleze, nën trysninë e parimeve të relativitetit gjuhësor, duke e studiuar atë krahasimisht.

11

Punimi është pajisur edhe me një fjalorth, ku renditen alfabetikisht të gjitha fjalët e prejardhura me parashtesa, për të cilin mendojmë se mund t’ju vijë në ndihmë studentëve të gjuhës angleze. Përvoja ime si mësimdhënëse në universitet, pranë departamentit të gjuhëve të huaja, në lëndët që lidhen drejtpërdrejt me leksikologjinë e semantikën e gjuhës angleze, bazat e gjuhës e formimim gjuhësor, analiza e tekstit e kanë mbështetur shumë punimin tonë.

12

KREU I

RELATIVIZMI GJUHËSOR

1.1 Bota materiale dhe shpirtërore e anglishtfolësve Një nga tiparet e gjuhës angleze është karakteri i saj i përzier. Shumë gjuhëtarë konsiderojnë praninë e fjalëvë të huaja sidomos ato frëngë e latinë si faktorin më të rëndësishëm në historinë e gjuhës angleze. Por, nuk duhet harruar edhe ndikimi i gjuhëve të tjëra si ajo italianë, grekë, ruse, skandinavë etj të cilat kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në pasurimin e lëksikut të huazuar të gjuhës angleze. Pra, natyra e përbërë e fjalorit të gjuhës angleze nuk mund të mohohet. Për të kuptuar natyrën e këtij fjalori dhe historinë e zhvillmit të tij, është e nevojshme të studiohet etimologjia e tij, shkaqet historike,vëllimi, roli dhe rëndësia e krahasimit të elementëvë të gjuhës angleze dhe atyre të huazuara në reformimin e kësaj gjuhe. Elementi vendas dhe i huaj janë të pandashëm në gjuhë. Një pjesë e fjalorit të anglishtes së vjetër është ruajtur, por shumë fjalë kanë dalë jashtë përdorimit. Kur flitet rreth rolit të elementit vendas në gjuhën angleze, gjuhëtarët kufizohen në pak fjalë me origjinë anglo-saksone që zënë 25-30% të fjalorit anglez1. Pothuajse të gjitha fjalët me origjinë anglo-saksone i përkasin një grupi semantik shumë të rëndësishëm. Ato përfshijnë të shumtën e foljeve ndihmëse dhe modale (shall, will, should, would, must, can, may), përemrat (I, me, his, her, who, etj), parafjalët, (on, under, out, etj), numërorët (one, tëo, etj) dhe lidhëzat (and, but, like, till, as, etj). Në historinë e saj të gjatë zhvillimore, anglishtes i është dashur të përballet me një fluks masiv fjalësh nga gjuhë të ndryshme burimore2. Kjo ka shkaktuar paqëndrueshmëri në sistemin e fjalëformimit, dhe jo rrallë herë konfuzion tek përdoruesit e studiuesit e saj. Kështu, paqartësitë për parashtesimin mohues e keqësues kanë qenë një karakteristikë e gjuhës në të gjithë historinë e saj. Në shekullin e 18-të, gramaticienët dhe leksikografët propozuan “korrigjimin e përmirësimin” e gjuhës angleze në mënyrë që të parandalonin “çoroditjen” e shkaktuar në gjuhë nga lëvizjet gjuhësore 3. Në historinë e saj të gjatë 15 shekullore, të ruajtur në dorëshkrime, gjuha angleze lidhi kontakte të gjata dhe të ngushta me disa gjuhë të tjera kryesisht latinishten, frëngjishten dhe skandinavishten. Fluksi i madh i huazimeve nga këto burimë muns të shpjegohet me anë të disa shkaqeve historike: ndikimi i madh i qytetërimit romak bëri që latinishtja të përdorej për një kohë të gjatë në Angli si gjuha e studimit dhe besimit. Ndikimi i Shteteve të Bashkuara, ushtruar nga faktorët ekonomikë e politikë, përforcohet akoma më shumë edhe nga numri i madh i popullsisë, ku SHBA ka 70% të të gjithë folësve amtarë të anglishtes nëpër botë, me përjashtim të kreolëve.4

“The origins and development of the English language”, 7th edition, John Algeo, Carmen Acevedo Buthcher, f 78. Negative prefixation from 1300 to 1800: A case study in in-/un- variation* Heok-Seung Këon 1997. ICAME Journal no = 21. f 21. 3 Swift, Jonathan. 1712. A Proposal For Correcting, Improving and Ascertaining The English Tongue. London: Benjamin Tooke, f.65. 4 Konkludime nga punimi i I. Pata në lidhje me ndikimin e anglishtes mbi gjuhwn shqipe, Ndikimi i anglishtes ne shtypin shqiptar ish komunisht”. 1 2

13

Kështu mund të themi se është në kulturën e historisë së anglofonëve fakti që ata kanë adoptuar fjalë të huaja nga gjuhët e kulturave me të cilat ata kanë qenë në kontakt.. Huazimi i fjalëve të huaja nga gjuhë të tjera asnjëherë nuk është konsideruar si demode apo e tepruar, dhe nuk kanë ekzistuar asnjëherë rregulla apo udhëzimë nga akademi kombëtare britanike, amerikane apo të ndonjë vëndi tjetër anglishtfolës të kufizojnë apo të ndalin prurjet e reja në leksik përmes huazimeve nga gjuhë të tjera, ashtu sikundër ka ndodhur në shumë vende të tjera Europiane. Duhet theksuar këtu një tipar tjetër i përbashkët i të gjitha gjuhëve: përshkueshmëria. Elementët e huaj hedhin rrënjë thellë sa që sot nuk arrijmë t’i dallojmë. Huazimet në gjuhën angleze nga shumë gjuhë të tjera, por veçanërisht nga gjuha frenge, e sidomos pas pushtimit Norman, dëshmojne se sa te fuqishëm janë faktorët jashtëgjuhësore: luftrat, pushtimet, tregtia. Ato janë aq të fuqishme sa në mos e shfarofshin një gjuhë, ta ndryshojë aq shumë, sa ajo të mos njihet më. Në shekullin e XXI-të, në shoqërinë e hapur ku jetojmë, në ethet e globalizmit, në teknologjinë marramendëse, në industrinë e argëtimit, duket se gjuha angleze po u kthen haraçin të gjitha gjuhëve të tjera. Ndikimi i anglishtës po ndryshon sot fjalorin pse jo dhe kulturën e shumë gjuhëve. Ashtu si të gjitha gjuhët e botës, edhe shqipja nuk mund të mos prekej dhe pasurohej prej gjuhës dhë kulturës angleze. Kjo rritje e statusit të gjuhës angleze është ngushtësisht e lidhur me zhvillimin e madh ekonomik, teknologjik e kulturor të Shteteve të Bashkuara por edhe të Mbretërisë së Madhe, të cilët duke patur një epërsi ekonomike e kulturore si p.sh në kinema, muzikë, television; biznes, teknologjinë e informacionit, kanë bërë të mundur konsolidimin e pozicionit të anglishtes që vazhdon të ruhet edhe sot. Dominimi dhe ndikimi amerikan në mbarë botën e bën anglishtes gjuhën më të rëndësishme për zhvillimin e tregjeve ndërkombëtare, veçanërisht në fushat e turizmit dhe reklamat. Gjithashtu, zotërimi i gjuhës angleze ofron qasje në kërkimet shkencore, teknologjike dhe akademike për të gjithë botën. Gjuhëtarë botërorë kanë shkruar në lidhje me disa karakteristika të brendshme të anglishtes dhe fakte të cilat e bëjnë atë një zgjedhje të përshtatshme si gjuhë globale: Së pari, vetë pasuria dhe thellësia e leksikut të gjuhës angleze e bën këtë gjuhë si më prestigjozen dhe më të të rëndësishmen. Fjalori rishikuar i Oxfordit i vitit 19895 liston 615.000 fjalë në 20 vëllime, duke u bërë zyrtarisht fjalori më i madh në botë; nëse do të përfshiheshin këtu edhe fjalët teknike e shkencore me siguri fjalori i Oksfordit do të shënonte mbi më shumë se një milion fjalë. Përafërsisht leksiku i anglishtes rritet çdo vit me mbi 8,500 fjalë në vit; ndërkohë që statistika të tjera e rrisin këtë numër deri në 15,000 apo 20,000 fjalë. Gjithashtu, është për tu theksuar fakti se rreth 200,000 fjalë angleze janë në përdorim të gjerë sot, krahasuar me 184,000 fjalë të gjermanishtes dhe rreth 100,000 të frengjishtes. Për më tepër, zotërimi i një numri tejet të madh sinonimesh lejon krijimin e nuancave të ndryshme kuptimore të cilat në krahasim me gjuhë të tjera është shumë herë më i zgjeruar6.

5 6

The 1989 revised "Oxford English Dictionary"’; http://www.oed.com/ “The origins and development of the English language”, 7th edition, John Algeo, Carmen Acevedo Buthcher, f101.

14

Numri shumë i madh edhe i idiomave dhe shprehjeve frazeologjike gjithashtu ja vlen të përmendet si pasuri tepër e madhe e fondit të fjalëve angleze7. Së dyti, gjuha angleze shquhet për fleksibiletitn e saj që vihet re jo vetëm në sintaksë, morfologji etj. Kështu, përmes konversionit, e cila është një nga mënyrat më prodhimtare fjalëformuese në gjuhën angleze, e njejta fjalë mund të përdoret edhe si emër, edhe si folje si p.sh. drink, fight, silence, etj. Së treti, gramatika e gjuhës angleze shquhet për thjeshtësinë e saj, gjë që e bën më praktike e lehtësisht të kapshme në të mësuar krahasimisht me gjuhë të tjera. Gjuha angleze shquhet për prakticitetin e saj edhe në lidhje me mungesën e kategorisë së gjinisë në shumë fjalë. Kështu, përvec disa emra frymorësh ku përkatësia gjinore dallon natyralisht, emra objektesh apo nocionesh nuk kanë përkatësi gjinore në gjuhën angleze si p.sh.: desk-bankë, table-tavolina, market-tregu, computerkompjuteri. Ndërkohë që gjuha shqipe i kategorizon këto objekte në gjini të përcaktuara mirë sipas një rregullsie të gjuhës shqipe, gjuha angleze në të kundërt nuk i dallon ato në gjini femërore apo mashkullore; nyjet e emrave në shumë raste mungojnë si p.sh.: ‘It is time to go to bed’- është koha për të shkuar ne shtrat, është koha për të fjetur. Këtu nuk ka asnjë nyje që i pranëvihet emrave time apo bed. Në gjuhën shqipe apo dhe të tjera kjo gjë nuk ndodh shpesh; Mënyrat e të adresuarit miqësore apo zyrtare,(ti dhe ju, tu e lei në italisht psh) që në gjuhë të tjera janë të ruajtura mirë, gjuha angleze i ka abandonuar që shekuj më parë; format rasore të emrave në anglisht gjithashtu nuk ekzistojnë, me përjashtim të disa përemrave si p.sh.: I /me/min) une, mua, i imi)e, he/him/his( ai, atij,i tij). Gjuha angleze është gjithashtu një gjuhë relativisht e thjeshtë në aspektin e drejtshkrimit dhe shqiptimit, edhe pse ky pretendim është ndoshta më i diskutueshëm. Është për tu theksuar fakti që rreth 84 % e drejtshkrimit anglez i përshtaten rregullsisë dhe modeleve të përgjithëshme, ndërsa vetëm 3 % do të përbëjë rastet e paparashikuara jashtë rregullit të përgjithshëm, përfshihen fjalë të tilla të rralla si colonel(kënël)-kolonel, ache-(eik)dhimbje, eight (eit) tetë, etj. Karakteri kosmopolitan, i hapur i anglishtes si rezultat i depërtimeve të huazimeve të mijëra fjalëve nga gjuhë të tjera me të cilat anglishtja ka patur kontakte si p.sh. huazimet frënge, skandinave, italiane greke e latine, i jep anglishtes një ndjenjë familiariteti e mikëpritjeje, krahasuar me gjuhë të tjera të botës si p.sh. frengjishtja e cila mbrohet me shumë fanatizëm ndaj prurjeve të huaja. Shtrirja dhe cilësia e letërsisë angleze gjatë gjithë historisë botërore e ka lartësuar atë si gjuha e kulturës e cila mbart me vete legjitimitetin dhe krenarinë që shumë pak gjuhë të botës mund të përqasen. Kështu, duhet pranuar që në shumë aspekte, gjuha angleze duhet konsideruar si një gjuhë botërore, e përdorur ndërkombëtarisht nga miliona e miliona njerëz sot në botë. Në këtë zhvillim tejet të madh të anglishtes, ngrihet natyrshëm pyetja se cili është ndikimi i saj në gjuhët e tjera të botës dhe ajo çka është dhe objekt i studimit tonë, cili është ndikimi i saj mbi gjuhën shqipe. Vënde të ndryshme kanë politika të ndryshme gjuhësore në këtë drejtim dhe në varësi të shkallës së fanatizmt me të cilën këto vënde e ruajnë gjuhën e tyre, ky ndikim varion. Gjuha shqipe, si një gjuhë e hapur, ka pranuar në leksikun e saj terma e fjalë të anglishtes nga të gjitha fushat, në 7

http://www.thehistoryofenglish.com/issues_global.html

15

teknologji, shkencë, publicistikë, kinema etj, duke e konsideruar këtë prurje si një ndihmesë drejt pasurimit leksikor të shqipes. Vetë gjuha angleze është një gjuhë e përzierë, e cila përgjatë shekujsh ka huazuar nga gjuhë të tjera duke ndryshuar në këtë mënyrë karakterin e saj. Kështu, anglishtja e sotme nuk mund të krahasohet me anglishten e periudhës anglo-saksone pasi nën ndikimin e pothuaj 350 8 gjuhëve përgjatë shekujsh ajo patjetër që ka pësuar ndryshime të mëdha. Duhet theksuar fakti qe 4/5 e leksikut të anglihtes nuk është autokton, por me përzierje latine, greke, etj. Kështu, për të njejtën fjalë, në fjalorin e anglishtes mund të gjenden dy ose tre fjalë të tjera të huazuara nga gjuhë të ndryshme si p.sh. për fjala kingly-mbretëror, gjenden edhe royal apo regal si fjalë të huazuara ndër kohë, njëra me origjinë gjermanike, franceze, latine. Tre fjalë të ndryshme për të njejtin koncept vetëm e pasurojmë gjuhën duke i dhënë asaj nuanca të tjera stilistkore 9. Huazimet në gjuhë vetëm se i shtojnë vlera semantike gjuhës ku ato depërtojnë duke pasuruar në këtë mënyrë leksikun e saj. Ndikimi i anglishtes, për shkak të influencës së fuqishme të SHBA-së, po ndryshon sot fjalorin dhe pse jo kulturën e shumë gjuhëve, ku përfshihet edhe shqipja. Me sa duket, pushtimi më i fuqishëm nuk vjen nga lufta e hapur, por nga “infiltrimi” i heshtur e këmbëngulës në shumë fusha të jetës, për më tepër kur ky pushtim i pëlqen popullatës, e cila mirëpret çdo fjalë e çdo gjest që vjen nga një gjuhë “superiore”.

1.2.

Bota materiale dhe shpirtërore shqipfolëse

Në proçeset e globalizmit gjuha angleze si një gjuhë me prestigj dhe aftësi shumë të mëdha shprehësë, ushtron ndikim mbi gjuhë të tjera më pak të zhvilluara, ku përfshihet dhe gjuha shqipe. Ky globalizëm, qoftë formal ose joformal, tashmë ka përfshirë në përmasë të gjerë gjuhën shqipe, Ky fenomen po ndodh edhe sot kur në shqipen si asnjëherë tjetër në jetën e saj hyjnë ide, koncepte, dukuri e terma nga kultura e gjuha angleze. Sidomos këto dy dekadat e fundit ka ndodhur një hapje e madhe e ekonomisë, kulturës, jetës shoqërore ndaj fenomeneve globale. Duke qenë se jetojmë në kohën e globalizimit, dhe një gjë e tillë pasqyrohet edhe në gjuhë, e sidomos në leksik. Pasurimi i leksikut përbën aktualisht një ndër problemet më madhore. Sigurisht që shqipja standarde duhet të modernizohet sepse edhe vete jeta e vendit po pëson ndryshime ne kete drejtim. E si pasojë, edhe vete gjuha duhet të pasqyrojë këto ndryshime 10. Modernizimi i gjuhës shqipe duhet parë, përvec të tjerave, edhe permes pranimit të fjalëve të huaja, për të cilat ka nevojë shqipja standarde dhe për të cilat duhet të ketë një planifikim a një politikë gjuhësore. Përdorimi pa kriter e masë i fjalëve të huaja shkon në kundërshtim me standardizimin e mëtejshëm të gjuhës. Gjuha shqipe duhet të gjejë mënyrat se si të pasurohet e modernizohet duke ruajtur njëkohësisht edhe identitetin e saj. Ajo duhet të përpiqet të gjejë apo krijojë fjalë të përshtatshme nga burimet e veta dhe me mjetet e saj leksikore.

8 9

David Christal “The past, the present and the future of world English”, f.42. David Christal “The past, the present and the future of world English”, f.42

10

D. Tamo “Anglicizmat në gjuhën e dokumenteve zyrtare” Revista shkencore Alb-shkenca; vol.3, nr.4.

16

D. Tamo është e mendimit se përderisa popujt dhe gjuhët që ata flasin janë në marrëdhënie me njëri-tjetrin, huazimet duhen parë si një dukuri e natyrshme. Huazimi i fjalëve nga gjuha angleze duhet të konsiderohet si mjet për pasurimin e gjuhës, sepse në këtë mënyrë zgjerohen mundësitë e saj shprehëse. Është e qartë dhe e vërtetë se kërkesat e gjuhës nuk mund të plotësohen vetëm nga burimet e brendshme. Nevoja për shprehje me anë të leksikut të dukurive, ideve, koncepteve, marrëdhënieve etj. të reja të shoqërisë shqiptare nuk mund të plotësohen vetëm nga burimet e shqipes standarde dhe nga dialektet e saj. Këto nevoja bëjnë të domosdoshme edhe huazimin në vazhdimësi të fjalëve nga gjuhë të tjera. Fjalët e huaja duhet të përjetohen si përbërës të natyrshëm të gjuhës, sidomos fjalët që kanë veçori terminologjike. Nuk është e mundur të përkthejmë çdo fjalë a shprehje të huaj dhe as nuk mund të zëvendësohet cdo fjalë e huaj me përgjegjësen në gjuhën shqipe. Në lidhje me këtë çështje, gjuhëtari Xh. Lloshi shkruan se “historiku i përballjes së shqipes me anglishten është shumë i shkurtër në krahasim me gjuhët e vendeve të tjera, saqë ne na duhet kohë e punë akoma për të formuar orientimin tonë kulturor, në kontekstin e zhvillimeve më të fundit.”11 Lloshi vëzhgon huazimet në shqip nga anglishtja në kontekstin e globalizmit duke i identifikuar si pasojë të drejtpërdrejtë të tij, bilingualizmin. Disa nga shkaqe që ai përmend në lidhjë me këtë janë si: numri i madh i të emigruarve nga Shqipëria në vende të tjera; fakti që elementi ndërkombëtar në komunikimin public është gjithmonë në rritje; aspirate dhe përpjekjet e Shqipërisë për t’u integruar në bashkësinë europiane; një pjesë e mirë e ligjeve që miratohen në Parlamentin shqiptar, fillimisht përkthehen nga anglishtja apo hartohen në anglisht, shpesh më një cilësi të dobët përkthimi dhe me një numër të madh fjalësh anglisht etj. Gjithashtu, ky gjuhëtar thekson si edhe ilustron përmes shembujsh ndikimin e anglishtes në ortografinë dhe fjalorin e shqipes, por pa lënë mënjanë dhe ndikimin e saj nga pikëpamja morfologjike dhe sintaksore. Lloshi sugjeron rishikimin e të gjithë fjalorëve terminologjikë nga anglishtja në shqip dhe nga shqipja në anglishte, për shkak të mungesës së përkthimeve të sakta e sistematike. Sipas tij, prania e shumë fjalëve angleze në shqipe ka rezultuar në rritjen e numrit të atyre çifteve fjalësh, ekuivalente nga kuptimi, por që janë të përdorshme si huazimi, ashtu edhe fjala shqipe. Ndërsa H. Shehu, në shkrimin e tij “Rreth angliçismave në mjetet e sotme të informimit masiv”12, i konsideron anglicizmat “si fjalë a shprehje angleze të cilat ndihen tërësisht si të huaja në mjedisin e shqipes e përdoren subjektivisht, pa vend e pa nevojë.” Sipas tij, mungesa e motivimit të brendshëm për të gjetur fjalë a formime shqipe për të arritur shprehësinë dhe për të evituar përdorimin e fjalës së huaj, është një shqetësim tjetër që Shehu ngre në artikullin e cituar.

1.3. Rrethanat jashtëgjuhësore të kontakteve të shqipes me anglishten Ndikimi qe ka patur gjuha angleze mbi gjuhën shqipe eshte tejet i ndryshem me atë mbi gjuhët e tjera europiane, për shkak se ndikimi në planin gjuhësor për gjuhë të tjera ka nisur disa shekuj për para. Ndërkohe për Shqipërinë ky ndikim ka qenë përmes gjuhëve të tjera, me të cilat gjuha shqipe ka patur më shumë kontakte. Nese flasim per nje ndikim domethenes te gjuhes angleze

11 12

Xh. Lloshi “Shqipja perballe rrjedhave te globalizmit”, Studia albanica, Akademia e Shkencave te Shqiperise, 2005,f32. H. Shehu,“Rreth angliçismave në mjetet e sotme të informimit masiv”, Studime filologjike, 3-4,2002, f 91.

17

mbi ate shqipe atehere duhet ti referohemi periudhës paskomuniste, nga vitet 90 duke vazhduar deri në ditët e sotme. Sipas Gorlach, gjuha frënge, ajo gjermane dhe ajo italiane huazimet e tyre të para nga anglishtja i patën përmes leksikut politik anglez. Më pas ishin letërsia angleze, praktikat shoqërore, shkrimet filozofike, historike angleze, ndikimi kulturor në arkitekturë, kopshtari, zejtari, shkence dhe teknologji, të cilat shtuan ndikimin e kulturës dhe gjuhës angleze mbi gjuhët europiane13. Nga fundi i shekullit të XIX një valë e re huazimesh prej anglishtes përfshiu një pjesë të mirë të vendeve europiane, kryesisht në fushën e jetës shoqërore. Mund të sjellim shembullin e emrave të sporteve të importuara nga Anglia si hipizmi, tenisi; emërtime të racave të qenëve, gjedhëve, veshjeve, pijeve, etj, ku shqipja nuk arriti të ndikohej në të njejtën mënyrë. Përsa i përket ndikimit më të hershëm të anglishtes mbi gjuhën shqipe, gjuhëtari Xh. Lloshi 14 pohon se Kristoforidhi ka qënë i pari i cili ka bërë një përkthim prej anglishtes. Në vepren e tij në gegërisht “Abetaria” ai paraqet për nxënësit e abetares edhe disa fjalë angleze si dog, spider, cat, butterfly, eagle, goat etj. 1.4.Teza e relativizmit gjuhësor sipas Sepir dhe Uorf Teoria e njohur “Sapir-Whorf”, e dy linguistëve amerikan, Eduard Sapir dhe nxënësit të tij Benjamin Lee Uorf, që bashkon dy parimet e saj determinizmin dhe relativizmin gjuhësor, thekson se njerëzit që flasin gjuhët me ndryshime të mëdha fonologjike, gramatikore dhe semantike, perceptojnë dhe vështrojnë botën krejtësisht ndryshe nga njëri tjetri pikërisht prej gjuhës që flasin. Rrjedhimisht, gjuha nuk është vetëm mjet përshkrues apo shprehes i ideve dhe emocioneve, por ajo gjithashtu ndihmon në krijimin e botës dhe vizioneve tona. Edhe pse kjo teori është sulmuar nga shumë kritikë të gjuhësisë dhe semiotikës, ideja qëndrore mbetet e shëndoshë. Lidhja e ngushtë ndërmjet gjuhës dhe mendimit u ka interesuar shumë antropologëve, psikologëve, studiuesve të shkenvave sociale e humane këtë shekullin e fundit, por teoria sipas së cilës gjuha ndikon proçeset e të menduarit vetëm kohët e fundit ka qenë hulumtuar në mënyrë të ripërtërirë. Në studimet e fundit neo-uorfiane, debati në lidhje me konceptet e "gjuhës" dhe "mendimin", ka përfshirë një element të tretë: kulturën. Kjo tezë ka të bëjë me të dy idetë origjinale të Sapir dhe Uorf, si dhe të Boas, ashtu si edhe shpjegimet neo-Uorfiane. Hipoteza e relativitetit gjuhësor ka gjeneruar një sasi të madhe interesi dhe polemikash që prej krijimit të saj15. Duke propozuar që gjuha që ne flasim ndikon në mënyrën se si ne e perceptojnë realitetin, nëse teoria provohet të jetë e vërtetë, atëherë implikimet në mbarë botën do të ndikojnë në aspekte të shumta nga të kuptuarit e jetës kulturore në formulimin e politikave qeveritare. Interesi në hipotezën e relativitetit gjuhësor nuk ka rezultuar në një numër të madh të studimeve 13 14

15

M. Gorlac, “English in Europe”, Oxford University Press, f.14 Xh. Lloshi “Raste ndёrhyrjesh tё huazimeve nga anglishtja”, Studime filologjike, nr.1-2, 2011, f.70.

Lucy, J.A. (1997) Linguistic relativity. Annual Review of Anthropology 26, f. 291–312.: Annual Reviews Inc.

18

empirike kërkimore, por entuziazmi studimor në lidhje me të rinovohet nga fundi i viteve 1990tȅ. Sipas Advanced Learner’s Dictionary (2010), gjuha përkufizohet si "sistemi i tingujve dhe fjalëve të përdorura nga njerëzit për të shprehur mendimet dhe ndjenjat e tyre". Hipoteza e relativitetit gjuhësor ka në fokus të saj pyetjen se si gjuha ndikon mbi mendimin, për të cilën Lusi pohon se ka tre nivele: niveli semiotik (të folurit është një kod me një përmbajtje simbolike që ndikon të menduarit), niveli strukturor, (të folurit e një ose më shumë gjuhësh natyrore mund të ndikojë të menduarit), dhe niveli funksional (nëse përdorimi i gjuhës në një mënyrë të caktuar,si p.sh.. të mësuarit në shkollë ndikon mbi mendimin).16 Niveli i tretë është tejet i lidhur me të folurit dhe ka ngjallur interes këto gjashtȅdhjetȅ vitet e fundit.

1.5.

Zhvillimet historike të hipotezës së relativitetit gjuhësor

Hipoteza e relativitetit gjuhësor, sic njihet ndryshe edhe si “parimi i moderuar” i hipotezës SapirUorf, ka tre elemente kyçe: tiparet gjuhësore, modelet e të menduarit, dhe mënyrën se si përjetimet personale ndikojnë perceptimin e realitetit. Këto tre elemente kryesore janë të lidhura ndërmjet tyre në dy mënyra: gjuha ndikon mbi mendimin për realitetin, dhe gjuha përbën një interpretim të realitetit. Teoria fillimisht përbëhej nga dy pjesë që përshkruanin se si gjuha ndikon mendimin.Versioni më i fortë, i quajtur "determinizmi gjuhësor", u vendos nga gjuhëtari Eduard Sapir. Sipas këtij versioni mendimi është përcaktuar nga kategoritë e vëna në dispozicion të individëve nga gjuha e tyre. Kësisoj, determinizmi gjuhësor është një version ekstrem i relativizmit gjuhësor. Ne thelb te tij qendron ideja se si gjuha përcakton mënyrën si ne e perceptojmë botën. Për fat të keq, ky version i hipotezës së Sapir-Uorfit nuk është i provuar dhe pengon njohjen e dukurive të tilla si bilingualizmi dhe përkthimi. Pinker (2007) pohon se ndikimi i kësaj teorie është tepër i rëndësishëm sikundër kategoritë themelore të realitetit imponohen nga kultura e një vendi17. Dy gjuhëtarë amerikan Eduard Sapir dhe student i tij Benjamin Lee Whorf kryen studime mbi determinizmin gjuhësor aty rreth vitet 30-tȅ. Kërkimi i tyre coi në ngritjen e një pyetjeje të qenësishme: A formëson gjuha mënyrën se si ne mendojmë? Teoria e tyre, e njohur gjerësisht si hipoteza e Sapir Uorfit përfshin parimin e teorisë së relativitetit gjuhësor që ka në themel të saj dy versione: a. Versionin e fortë i hipotezës– ka të bëjë me faktin si gjuha përcakton mënyrën si ne mendojmë pasi gjuhë të ndryshme e emërtojnë botën në mënyra të ndryshme. Sipas këtij version ne e perceptojmë botën vetëm përmes gjuhës që përdorim. b. Versioni i dobët i hipotezës– Gjuha nuk përcakton në mënyrë absolute mënyrën se si ne mendojmë, por strukturat e ndryshme gjuhësore ndikojnë duke na drejtuar të perceptojmë dhe interpretojmë botën në mënyra të ndryshme, në mënyrën se si i qasemi problemeve dhe mbajmë mend faktet. Versioni i fortë i relativizmit, determinizmit gjuhësor, deri më tani nuk është provuar, si dhe nuk njeh dukuritë e bilingualizmit, multilingualizmit dhe përkthimin. Rrjedhimisht, pjesa dërrmuese e gjuhëtarëve kundërshtojnë fort versionin e fortë të hipotezës së relativizmit, që gjithashtu hedh 16 17

Lucy, J.A. (1997) Linguistic relativity. Annual Review of Anthropology 26, f. 291–312.: Annual Reviews Inc. Pinker, S. (2007). The Language Instinct: How the Mind Creates Language. New York: HarperCollins.

19

pretendimin sipas të cilit në mendojmë vetëm në kuadrin e strukturave gramatikore të gjuhës sonë kombëtare18. Franc Boas aplikoi metodën shkencore në studimin e kulturave dhe shoqërive njerëzore. Gjatë studimit që ai bëri në lidhje më fiset inuite, Boas u përball me vështirësitë teorike në klasifikimin e gjuhëve dhe ndërtoi teorinë e relativizmit kulturor. Programi kërkimor i relativizmit kulturor ka të bëjë me studimin e marrëdhënieve gjuhë-kulturë, ndikimi i gjuhës mbi kulturën. Ajo që kishte më shumë rëndësi për Boan nuk ishin ndryshimet në shqiptimin e fjalëve të njëjta midis fjalëve, por interpretimi i shqiptimeve nga kërkuesit anglisht folës. Ҫështja përfshinte dy faktorë: Fonetika e gjuhës angleze nuk mund të strehojë tingujt e perceptuar që burojnë nga banorët e fisit, dhe se variacionet lokale nuk nënkuptonin dialekte të ndryshme. Kështu, relativizimi kulturor ndikon në mënyrën se si individët perceptojnë një gjuhë tjetër. Një shembull i përdorimit të relativitetit kulturor në kërkimet e tij, ishte në 1911 kur Boas deklaroi që eskimezët përdonin katër emërtime të ndryshme në lidhje me konceptin e borës në varësi të cilësisë së saj, ndryshe nga gjuha angleze për të cilën ai shprehej se ka vetëm një fjalë pa marrë parasysh formën e dëborës. Ky numër u rrit më vonë në shtatë nga Benjamin Whorf (1940). Në fakt, gjuha eskimeze ka vetëm dy rrënjë për lloje të ndryshme të borës: qanik për "borës në ajër" (për shembull flok dëbore) dhe aput për "dëborë në tokë". Megjithatë, ky propozim gjuhësor ka qenë kundërshtuar nga studiues të ndryshëm sipas të cilëve në fjalorin e anglishtes gjenden disa fjalë të cilat emërtojnë lloje të veçanta të dëborës, si p.sh.: llucë e shkrirë, stuhi dëbore, vjeshtë, stuhi, dhe vibrim19. Koncepti i Boas në lidhje me relativizmin gjuhësor është koncepti i relativizmit i aplikuar në shoqëritë dhe kulturat të cilat përdorin gjuhën si mjet komunikimi20. Pas transkriptimit dhe përkthimit të teksteve indiano-amerikane, Boa konstatoi se kulturat duhen kuptuar të ndara më vete, e jo si pjesë e një gjuhe dominuese europiane si p.sh. anglishtja. Kjo teori rrjedh prej një ndërgjegje kulturore mënyrash të ndryshme të klasifikimit të përvojës së botës dhe njerezve. Gjuhëtari dhe antropologu amerikan Eduard Sapir riformuloi teorinë duke ardhur në përfundimin se gjuhët i klasifikojnë përvojat në mënyra të ndryshme dhe se fiset jo-industriale nuk duheshin përcaktuar si kafshë të egra, por ato kishin një system të komplikuar të përbërë nga tre elemente: gjuha, njohuria dhe kultura. Sapir i konsideronte secilin nga të tre elementet ishin si kompleks dhe të vlefshëm si koncepte të pavarura21. Sapir argumentonte se “Qeniet njerëzore nuk jetojnë në botën objektive të izoluar, sikundër nuk jetojnë në mënyrë të izoluar as në jetën sociale siç rëndom perceptohet, por janë më së shumti në mëshirën e gjuhës e cila është bërë mjeti shprehës në shoqërinë e tyre. Është pothuajse një iluzion të besosh se ndonjëri i përshtatet realitetit ku jeton pa përdorimin e gjuhës së shoqërisë të cilës ai përket dhe se gjuha është thjeshtë një mjet i rastësishëm i zgjidhjes së problemve specifike të komunikimit dhe reflektimit. Duhet theksuar fakti që dy gjuhë nuk janë asnjëherë mjaftueshmërisht të ngjashme sa të mund të konsiderohen si përfaqësuese e të njëjtit realitet social. Shoqëri të ndryshme jetojnë në botë të ndryshme, të mire 18

January, D., & Kako, E. (2007). Re-evaluating evidence for the linguistic relativity hypothesis: Response to Boroditsky (2001). Cognition, 104(2), f. 417–426. 19 Pullum, Geoffrey K, The Great Eskimo Vocabulary Hoax, Chicago, University of Chicago Press, 1991, 159-171. 20 Yamamoto, M, Agency and Impersonality: “Their Linguistic and Cultural Manifestations”, Amsterdam: John Benjamin’s Publishing Company, 2006, f 6. 21 Sapir, E. “Language”, New York: Harcourt, Brace, & World, 1921, f.34.

20

dalluara nga njëra-tjetra22. Fokusi i Sapirit nuk ishte në strukturat gramatikore, semantike apo pragmatike, por në organizimin formal të kuptimit dhe mënyrën si ai ndërtohej. Sipas tij mendimi përcaktohej nga përfaqësitë mendore. Studimi i Sapir-it për gjuhën dhe mendimin u përpunuar nga Uorf i cili shprehej se “Gjuha nuk është thjesht një instrument i riprodhimit të shprehjeve të ideve por më tepër është një formuese e ideve. Ne analizojmë natyrën në përputhje të plotë me çka na lejojnë gjuhët tona amtare" 23. Ndryshe nga Boa dhe Sapiri, Uorf ishte i interesuar në një faktor të tretë përveç gjuhës dhe mendimit, që ishte kultura. Uorf ishte i interesuar në lidhjen e mundshme midis gjuhës dhe modele kulturore. Ai u përpoq të bënte lidhjen se si gjuha ndikon kulturën përmes efektit të proceseve mendore të folësve në mënyrë jo të drejtpërdrejtë. Lucy është përpjekur të japë përmes një skeme argumentin e Uorfit sipas të cilit modelet specifike gjuhësore ndikojnë mendimet e një folësi të një shoqerie të caktuar, modele të cilat përcaktojnë norma të sjelljes dhe të kulturës24.

- Strukturat e argumentit të Uorfit i cili lidhte gjuhën, individin dhe kulturën

Gjithashtu, Uorfi pohonte se gjuhët i referohen një shumëllojshmëri përvojash që formalisht mund të kategorizohen për të formuar grupet leksikore dhe gramatikore. Më pas këto kategori Sapir, E. “Culture, Language and Personality”, Berkeley, 1958, CA: University of California Press, f 69. Whorf, B. L. 1940. “Language, thought, and reality”, artikuj te perzgjedhur nga Benjamin Lee Whorf, botuar nga J. B. Carroll, 207-19. Cambridge, MA: The Technology Press of MIT/New York: Wiley. 1956., f213. 24 Lucy, J.A. (1992b). Language Diversity and Thought: A Reformulation of the Linguistic Relativity Hypothesis. Cambridge, MA: Cambridge University Press, f 64. 22 23

21

mund të grupohen në sisteme koherente referimi të cilat janë specifike për çdo gjuhë. Kategoritë gjuhësore luajnë rolin e udhërrëfyesit në proçeset e të menduarit. Kundërshtime të forta hipoteza e relativizmit gjuhësor pati nga gjuhëtarë të mëvonshëm siç ishin psikologët Erik Lenneberg and Roger Brown. Ata sollën argumentat e tyre kundër metodologjisë së Sapirit dhe Uorfit për sa i përket pohimeve psikologjike të bazuara në gramatikë dhe përdorimin e teknikave të drejtpërdrejta të përkthimit.25 Në mbështetje të ideve të tyre Braun dhe Lenneberg kryen studime të cilat në fokus të tyre kishin qasjen drejt sjelljes së individit dhe argumentat e ngritura nga Uorf. Përqasja e tyre nis me përballjen e një ndryshimi në modelet gjuhë sore të sjelljeve të cilat besoheshin më parë se buronin nga modelet e të menduarit të individit 26. Kultura luan një rol vital që nga lindja e individit në formë simin e orientimit tonë në lidhje me botën dhe objektet që ne hasim në atë çka na rrethon. Kështu, Deutscher pohon se për shkak të rasteve të vendim marrjes bazuar në intuitë, impulse, apo emocione, folësit e të tëra gjuhë ve nuk janë të burgosur nga logjika deduktive e gjuhës së përcaktuar27. Në vend të kësaj, ai propozon që konceptet e ndryshme, ideologjitë dhe vlerat duhet të vlerësohen eksperimentalisht me qëllim që të reduktojë keqkuptimet kulturore dhe politike, dhe hapi i parë është të ndalim së pretenduari se ne të gjithë mendojnë njësoj edhe pse gjuhët tona amtare janë tejet të ndryshme. Sipas gjuhëtarëve Gentner and Goldin-Meadow, konceptet bazë që përbëjnë një gjuhë po bllokojnë konceptet dhe idetë e reja, dhe është pikërisht shpejtësia me të cilën gjuhët paraqesin dhe ndërtojnë konceptet e cila mund të ndikojnë ndryshimet në aftësitë e të menduarit kreativ në fusha të veçanta krahasimisht me gjuhët e tjera.28 Gjuhëtarët pohojnë se efektet e gjuhës mbi memorien dhe njohjen mund të ndodhin vazhdimisht duke qenë se një pjesë e mirë e ndërgjegjës sonë përfshin aktivitetin mendor si për infomacionin verbal të jashtëm ashtu edhe të brendshëm. Gentner and Goldin-Meadow përputhen në idenë se edhe pse studimi mbi hipotezën e relativizmit gjuhë sor përfshin klasifikimin e ngjyrave, hapësirës, kohës, gjinisë, objekteve të kulturës, shumë fusha (nëse jo të gjitha) mbeten të paeksploruara29. Nëse ndikimet kryesore të gjuhës janë të lidhura kulturalisht, ky fakt do të përputhej me teorinë e kulturalizmit gjuhësor të Levinsonit 30.

Roger Brown, Eric H. Lenneberg, “A study in language and cognition”, Indianapolis, Bobbs-Merrill, 1954. Paul Kay und Willett Kempton (1984): What is the Sapir-Whorfhypothesis? American Anthropologist 86, f 65-79. 27 Deutscher, G. (2010). Does Language Shape how you Think? The New York Times, August, 26, 2010. (http://www.nytimes.com/2010/08/29/magazine/29language t.html 28 Gentner, D, & Goldin-Meadow, S. (ed.). (2003). Language in Mind: Advances in the Study of Language and Thought. Cambridge, MA: MIT Press, f.67. 29 Gentner, D, & Goldin-Meadow, S. (ed.). (2003). Language in Mind: Advances in the Study of Language and Thought. Cambridge, MA: MIT Press. F 67. 30 Levinson, S.C Space in Language and Cognition – Explorations in Cognitive Diversity. West Nyack: Cambridge University Press, 2003, f 56. 25 26

22

Phipps thekson se, edhe pse ka mbështetës të relativizmit gjuhësor në lidhje me faktin se gjuha ndikon fort mbi mendimin, ekzistojnë dëshmi të përshtatshme nga literature e disponueshme që tregojnë se gjuha ndikon mendimin dhe perceptimin për jetën, por nuk e kontrollojnë mendimin apo mënyrën se si ne e perceptojnë realitetin31. Çajka e konsideron mundësinë që marrëdhënia midis gjuhës dhe mendimit jo vetëm formëson perceptimet tona në lidhje me realitetin, por që e kundërta mund të ndodhë edhe në faktin që realiteti mund ta formësojë gjuhën e përdorur nga individët në idiolektet dhe sociolektet e tyre. “Gjuha dhe shoqëria janë aq shumë të ndërlidhura sa që është e pamundur të kuptosh njërën pa tjetrën. Nuk ka asnjë shoqëri njerëzore që nuk varet, nuk është formuar dhe nuk e formëson vetë gjuhën 32. " Keshtu, çka duhet patur parasysh në lidhje me teorine e relativizmit gjuhësor në mënyrë që të mund ta mirë përdorim analizimin e teksteve, sidomos në përkthime, është fakti që relativizmi gjuhësor karakterizohet nga dy parime kryesore: determinizmi gjuhësor dhe relativiteti gjuhësor. Sipas determinizmit gjuhësor proçesin e të menduarit e përcakton vete gjuha, ndërsa sipas relativitetit gjuhësor individët të cilët flasin gjuhë të ndryshme e perceptojmë botën e jashtme në mënyra të ndryshme. Dhjetëvjeçarët e fundit nuk janë kryer shumë studime kërkimore për të arritur ne perfundime në lidhje me rëndësinë e hipotezës së relativizmit gjuhësor sidomos në proçesin e të mësuarit dhe të përkthimit. Megjithatë, llogjikshëm mund të hipotizohet se në qoftë se determinizmi gjuhësor do të ishte i vërtetë, këto proçese do të ishin tepër problematike, ose praktikisht të pamundura, pasi studentëve do tu duhej të ndryshonin plotësisht proçeset e tyre të menduarit. Nëse përmbajtja dhe konteksti janë të lidhur dhe të kufizuar në një formë të gjuhësisë, kjo do të ndihmonte në krijimin e kuptimit verbal duke përdorur gjuhën. 1.6.

Variantet e hipotezës së relativitetit gjuhësor

Gjuhëtari Rami Memushaj është i mendimit se gjuhët duke qenë edhe të shumta në numër, kanë dallime, por me gjithë dallimet, kanë dhe përbashkësi. Ne rradhe te pare ngjashmëritë burojnë nga pjesa e trashëguar e gjuhës, e ne rradhe te dyte prej huazimeve gjuhesore. R. Memushaj nuk eshte dakord e madje e kundershton variantin e fortë të hipotezës së relativizmit gjuhësor pasi nese i përmbahesh kësaj hipoteze, atëherë nuk do të kishte perkthime nga një gjuhë në tjetrën e anasjelltas, sikunder nuk do te kishte huazime as kulturore, as fakte të dygjuhësisë33. Është e vërtetë që gjuhët mund të mos kenë struktura morfo-sintaksore e leksiko-semantike të njëjta, po kjo nuk do të thotë se nuk kanë asgjë të ngjashme midis tyre. Mairal dhe Gil janë të mendimit se gjuhët e botës ndryshojnë më tepër në strukturën sintaksore, kryesisht në rendin e vendosjes së fjalëve e morfemave, në semantikë, në morfologji e fonologji34. Sipas tyre, ka pak universale gjuhësore potenciale që lidhen me formën e fjalës. Për ta tendenca mbarë-gjuhësore lidhet me morfologjinë e shprehur nga afikset më shumë sesa nga 31

Phipps, S. (2001). Language and Thought: Examining Linguistic Relativity. (www.ttt.org/linglinks/StacyPhipps.htm accessed 20/3/12) 32 Chaika, E. (1989). Language the Social Mirror. New York: Newbury House Publishers. f.2. 33 Memushaj R. Hyrje në Gjuhësi Botimet Toena Tiranë 2008 f 317-318 34 Linguistic Universals. Ricardo Marial e Huana Gil Cambridge University Press 2006 f115-116

23

ndryshimet në formën e rrënjës (alomorfi i rrënjës) ose ndryshimet në theks, ton, dhe kështu me rradhë. Sipas Cutler, Hawkins dhe Gilligan, edhe mënyra e fjalëformimit me ndajshtesim (parashtesim, prapashtesim) përbën një universale gjuhësore, veçori të cilën e ndajnë shumica e gjuhëve natyrore35. Këtë përbashkësi e gjejmë sigurisht mes gjuhës angleze dhe asaj shqipe, ku prapashtesimi ka prioritetin në të dyja gjuhët për shkak të numrit më të madh të prapashtesave. Megjithatë, duhet theksuar fakti që dukuria e universaleve gjuhësore nuk pajtohet me dukurinë e relativizmit gjuhësor e cila shfaqet në leksikologjinë e morfologjinë e fjalëformimit. Variantin e fortë të kësaj hipoteze, sipas së cilës shumë nga ndryshimet gramatikore e leksikore janë të tilla që ato që mund të thuhen në një gjuhë, nuk mund të thuhen në një tjetër, bart një varg rrjedhimesh negative teorikisht e praktikisht. Ne mendojmë se sistemi parashtesor i fjaleformimit lidhet me tezën e relativizimit gjuhësor, jo me variantin e fortë të saj. Sipas Hudson “një aspekt i relativitetit vërehet në disa gjuhë të cilat individualizojnë disa njësi që shprehin kuptime që në gjuhë të tjera nuk shprehen. Kjo ka të bëjë me pengesat që hasen sidomos gjatë përkthimit kulturor, letrar etj36. Sipas Sepirit “Botët ku shoqëri të ndryshme jetojnë dallojnë midis tyre, nuk janë thjesht botë të njëjta të cilat dallohen vetëm prej etiketimeve të ndryshme.37 Gjuhëtarët përcjellin dy supozime të hipotezës se relativizimit gjuhësor: a) gjuhët ndryshojnë në mënyrë kuptimplote në interpretimin e përvojës së secilës si në përzgjedhjen e informacionit ashtu edhe në radhitjen e tij ; b) këto interpretime të informacionit ndikojnë në mendim kur ata përdoren për ta mbështetur këtë informacion. Të dy këto supozime të relativitetit gjuhësor të çojnë në idenë se anglishtfolësit mendojnë dhe e interpretojnë në mënyra më të ndryshme botën që na rrethon krahasuar me shqipfolësit duke e nxjerrë tezën e diversitetit linguistik si të padiskutueshme. Gjuha angleze dhe ajo shqipe kanë vërtet të përbashkëta gjuhësore, por shpesh shfaqin diferenca të mëdha në strukturat e tyre sintaksore, në leksik, në gramatikë, në semantikë, në letërsi, në pragmatikë, në kuptimin figurativ. Deklarata e dytë sipas së cilës interpretimet e përvojave të secilit ndikojnë në mendim kur ato përdoren për ta mbështetur këtë informacion, është më i diskutueshëm. Megjithatë, kjo deklaratë shfaqet tepër bindëse duke qenë se forcat gjuhësore i japin formë mendimit në shkallë të ndryshme. Krahas tipareve të përbashkëta që anglishtja e shqipja ndajnë, ato kane gjithashtu edhe ndryshime, te cilet lidhen me faktorët jashtëgjuhësorë. Kështu, anglishtja duke qene një gjuhë me shumë influencë në botë ka ndikim në pikepamjet e një anglishtefolësi mbi botën, ndërsa shqipja është gjuhë e një populli të vogël e ndryshme me anglishten qe ne origjine. Rrjedhimisht, këto dy gjuhë përfaqësojnë dy realitete të ndryshme edhe kur përkthejmë nga gjuha angleze në shqipe e anasjelltas. Probleme përkthimore krijohen si rezultat i dallimeve gramatikore, 35

Cutler, A., Hawkins, J. A., & Gilligan, G. (1985). The Suffixing Preference: A Processing Explanation. Linguistics, 23, 723758. 36 Hudson, R., Sociloinguistka, Tiranë 2002, f 94. 37 Edward Saphir, The Status of Linguistics as a Science. University of California Press, 1985. page 209-210.

24

sintaksore, e leksikore. Hipoteza e relativitetit gjuhesor është universale dhe duhet përdorur në analiza e studime krahasuese ndërmjet gjuhëve.38 Kesisoj, dukuria e relativitetit gjuhësor nuk mund të shmanget sidomos kohet e sotme, pasi komunikimi mes nesh eshte ne rritje te vazhdueshme. Ndërmjet anglishtes dhe shqipes ka dallime që së pari lidhen me ndryshimet në botën materiale e shpirtërore të popujve që i flasin këto gjuhë, ndryshimet në kulturat e tyre. Ne jemi bazuar pikërisht në këtë teori gjuhësore për të analizuar ndikimin e kësaj hipoteze në formimet me parashtesa, në përpjekje për të zbuluar se sa relativizmi gjuhësor ndikon në përkthimin e ekuivalentimin e fjalëve të ndajshtesuara me parashtesa nga anglishtja në shqipe. Me fjalë të tjera fokusi ynë është të trajtojmë çështjen se si dhe sa mirë shqipja i përgjigjet shumësisë së prefikseve angleze, nën trysninë e parimeve të relativitetit gjuhësor, duke e studiuar atë krahasimisht.

38

Shahini, M. Memisha, V. linguistic relativity occurrences between English and Albanian Vlore 2011 f

25

KREU II VËSHTRIM PANORAMIK NË LEKSIKUN E GJUHËS ANGLEZE Gjuha angleze ka pësuar ndryshime të konsiderueshme gjatë tre periudhave kryesore historike te zhvillimit të saj, duke filluar që nga Anglishtja e Vjetër e deri në anglishten që dëgjojmë e shkruajmë sot, pra anglishten moderne apo bashkëkohore. Megjithatë, zhvillimin si dhe karakterin leksikor të gjuhes angleze e studiojmë më mirë duke hulumtuar që në rrënjët dhe origjinën e saj. Gjuha angleze është një gjuhë minimalisht flektive krahasuar me shumë gjuhë të tjera indoeuropiane e aq më tepër me shqipen. Në gjuhën angleze mungon kategoria gramatikore e gjinisë dhe përshtatjen e mbiemrave me emrat. Kategoria e rasës pothuaj është zhdukur fare duke u kufizuar më shumë tek përemrat dhe shenjuesit e shumësit janë bërë më të rregullt. Si rrjedhim, gjuha është mbështetur më shumë në karakteristika të tilla si foljet modale dhe rendi i fjalëve për të dhënë veçori gramatikore. Gjuha angleze është pjesë përbërëse e degës së gjuhëve gjermanike të familjes së madhe indoeuropiane, pikërisht pjesë e nëndegës së Gjermanishtes së Perëndimit të “Protogjermanishtes”. Studiuesit e njohin Protogjermanishten si familja e gjuhëve gjermanike, e cila diferencohet në tri nëndegë të saj: Gjermanishtja e Veriut që sot dëshmohet nga gjuha daneze, suedeze, norvegjeze, islandishtja dhe gjuhët e ishujve Faroe; Gjermanishtja e Perëndimit që dëshmohet sot prej Gjermanishtes së Sipërme, Gjermanishtes së Poshtme, hollandishtes, flamandishtes, frizishtes, saksonishtes së vjetër dhe anglishte. Dega e tretë e saj është Gjermanishtja Lindore, të dhënat për të cilën gjenden në gjuhën tashmë të vdekur, Gotishten.39 Të gjitha gjuhët gjermanike kanë shumë veçori të ngjashme, të njëjta me anglishten, p.sh ka mbiemra dhe folje, të cilat sipas lakimit e zgjedhimit ndahen në“të forta” e “të buta”. Gjithashtu, në gjuhën angleze theksi i fjalëve bie në rrokjen e parë a të dytë, një tipar karakteristik i gjuhëve gjermanike. Dy karakteristikat e lartpërmendura flasin për ngjashmërinë e gjuhës angleze me grupin gjermano-perëndimor. E parë nga ana historike, historia e gjuhës angleze ështe ngushtësisht e lidhur me historinë e ishujve britanikë që 1500 vjet më parë. Fillesat e saj gjuha angleze i ka me pushtimin dhe vendosjen e fiseve gjermanike në një pjesë të madhe të Britanisë në shekullin e pestë. Këto fise vinin më së shumti nga Danimarka dhe brigjet veri-perëndimore të Gjermanisë e Hollandës së sotme. Vetë fjalët English dhe England rrjedhin nga emri i njërit prej këtyre fiseve gjermanike, the Angles. Gjuha angleze i ka rrënjët në gjuhën që flisnin këto fise gjermanike, e cila në dokumente njihet si gjuha anglo-saksone. Këputja e lidhjeve me gjuhët dhe dialektet e vjetra gjermanike bënë që të zhvillohej një gjuhë e veçantë gjermanike, anglishtja40. Gjuha angleze në rreth 15 shekuj të ekzistencës së saj në territorin e Anglisë sigurisht që ka pësuar ndryshime dhe zhvillime të shumta e të pandërprera në kohë. Ndaj do të ishte pothuajse e pamundur ta studioje historinë e saj pa e ndarë në periudha të cilat mbartin edhe ndryshimet apo zhvillimet më kryesore të gjuhës angleze në kohë. Kështu historia e gjuhes angleze kalon në këto periudha kryesore: 39 40

A History of the English Language”, Baugh, Albert C; Cab,Thomas, f.30 Baugh, A. C. “A History of the English Language” London: Routledge and Kegan Paul, 1978.

26

1) Anglishtja e Vjetër (shek V-të – shek XI-të, 449 – 1066) 2) Anglishtja e Mesme (shek XI-të – shek XV-të, 1066 – 1500); 3) Anglishtja Modernë (shek XV-të – deri në ditët tona).

Anglishtja e Vjeter nis me pushtimin anglo-sakson ne shekullin e pestë dhe perfundon në shekullin e XI me pushtimin Norman. Fiset gjermanike që vinin nga Gjermania, Danimarka dhe Hollanda, përkatësisht: Anglët, Saksonët dhe Jutët migruan drejt ishujve britanikë në shekujt VVI pas Krishtit. Ata pushtuan ishujt britanikë dhe sollën një gjuhë të përbashkët, e cila në dokumente emërtohet gjuha anglo-saksone. Gjurmë të së folurës së këtyre fiseve gjenden vetëm nga shekulli VII e deri në shekullin e XI ose pak më vonë. Këputja e lidhjeve me gjuhët dhe dialektet e vjetra gjermanike bënë që të zhvillohej një gjuhë e veçantë gjermanike, anglishtja. Kështu, në vitin 750 anglishtja e vjetër u zhvillua si një gjuhë e veçantë gjermanike, e ndryshme nga e folmja origjinale e Anglëve dhe Saksonëve. Nga një mijë fjalët më të përdorura sot, 83 % e tyre janë me origjinë nga e vjetër. Sot anglishtja bashkëkohore përmban vetëm 30 % të fjalëve anglo-saksone. Anglishtja e vjetër ishte një gjuhë sintetike e cila zotëronte të gjitha mbaresat që kishin edhe gjuhët e tjera gjermanike. Ajo huazoi shumë nga latinishtja (rreth 450 fjalë) dhe nga Skandinavishtja e Vjeter.41 Forma e shkruar e Anglishtes së Vjetër lindi në pjesen veri-lindore dhe perëndimore të mbretërisë saksone të Elfredit, në gjysmën e dytë të shekullit IX. Mendohet se alfabeti runik është alfabeti gjermanik (ndoshta me origjinë nga mbishkrimet greke), i përdorur nga popujt skandinavë dhe gjermanikë aty rreth shekullit III. Alfabeti i saj ishte ai runik. Gjuha angleze ka ndryshuar kaq shume gjate rrjedhës së kohës saqë Anglishtja e Vjetër ngjan me nje faqe libri frëngjisht dhe italisht, për shkak të disa grafemave që nuk ekzistojne sot në gjuhën angleze. Gërmëzimi dhe shqiptimi, fjalori dhe gramatika janë fushat kryesore ku hasen dallime mes Anglishtes së Vjetër dhe asaj moderne.

41“Huazimet

italiane ne leksikun e gjuhes angleze”. F.31,32, O.Xhina

27

2.1 Veçori të leksikut të anglishtes së vjetër 1. Tiparet gramatikore Duhet theksuar fakti që gjuhët inflektive bëjnë pjesë në dy klasa: gjuhët sintetike të cilat paraqesin lidhjen mes fjalëve nëpërmjet mbaresave dhe gjuhët analitike ku përdoren në masë parafjalët, foljet ndihmëse dhe rendin e fjalëve brenda fjalisë për të përcjellë mesazhin e sakë. Më poshtë po rendisim disa nga karakteristikat gramatikore të Anglishtes së Vjetër: Sipas studiuesve të gjuhësisë dhe historisë së gjuhës angleze, Anglishtja e Vjetër ishte një gjuhë më tepër sintetike se sa analitike.42 Së dyti, emri, folja, mbiemri, nyjet, dhe përemri kishin mbaresa. Dhe për rrjedhojë rendi i fjalëve në fjali nuk ishte aq strikt sa ai i anglishtes së sotme. Së treti, Anglishtja e Mesme karakterizohej nga një lakim i theksuar emrash dhe zgjedhim të foljeve. Ndikimi dhe kontributi i elementit të huaj ndodh që të jetë vërtët aq i madh sa të mund të konsiderohet akoma më domethënës në prurje fjalësh se sa ai autokton. Më pas janë pikërisht rregullat dhe ligjësitë fonetike dhe gramatikore të gjuhës pritëse ato të cilat i përpunojnë dhe i përshtasin në gjuhë. Në ditët tona kanë mbërritur shumë pak fjalë kelte, pra fjalë që përbëjnë grupin e njësive leksikore që lidhen me leksikun amtar (autokton).Në gjuhën angleze burimi më i furishëm i pasurimit të fjalorit ka qënë grupi i njesive leksikore të huazuara nga gjuhët e tjera, sidomos atë, latine, frënge, greke, skandinave, italiane etj. Me teprinë e fjalëve me origjinë nga latinshtja dhe greqishtja përmes gjuhës latine, një vëshgues i thjeshtë do ta konsideronte gjuhën angleze si një gjuhë romane (neolatine) ashtu si edhe frëngjishtja, spanjishtja dhe italishtja, e folur nga romakët e vjetër. Por, pavarësisht kësaj gjuha angleze bën pjesë në grupin gjermanik të gjuhëve e për rrjedhojë konsiderohet motër e gjuhëve të zhdukura si gjuha e vjetër norse (old Norse) dhe gotike (Gothic) apo motër e gjuhëve të tjera moderne si suedishtja, hollandishtja dhe gjermanishtja. 2.1.1 Fjalëformimi Përsa i takon fjalëformimit, formimi i fjalëve mundësohej përmes menyrës së kompozimit, parashtesimit dhe prapashtesimit. Ka fjalë të përbëra kuptimi i të cilave del nga shuma e kuptimeve të fjaëve autoktone që janë lidhur në këtë formim. Fjalë të kësaj natyre gjenden në shumë gjuhë, por ato janë karakteristië e anglishtes së vjetër, sikurse edhe të gjermanishtes modern. Për hidrogjenin gjermanishtja përdor fjalën ëasserstoff (ëater stuff), për telefonin fernsprecher (far speaker). Në anglishten e vjetër shumë fjalë janë formuar sipas këtij modeli: leohtfeat (light vessel/ abazhur); earhring (ear ring/ vath); degred (day red/agim). Aftësia që ka anglishtja e sotme për të krijuar fjalë të ngjashme, edhe pse me numër të kufizuar, vjen si rrjedhojë e një trashëgimie nga tradita e anglishtes së vjetër. 42

An introduction to English lexicology”, Wuhan University Press, Lin Chenzhang, 1997, f 2, 3

28

2.1.2 Parashtesat e anglishtes së vjetër Me ndihmën e parashtesave si: a-, be-, for-, fore-, ge-, mis-,of-, ofer-, on-, to-, un-, underdhe wib-, anglishtja e vjetër mund të krijonte fjalë të shumta nga fjalët e thjeshta si p.sh. nga settan (set) vendos u krijuan asettan (place), besettan (appoint), forsettan (obstract), gesettan (people). Parashtesa wib- përfshihet në më teper se pesëdhjetë folje të Anglishtes së vjetër ku shpreh kundërshti. Kështu për shembull, wibceosan (reject), wibcewpan (deny) etj. Parashtesa ofer- haset në mbi njëqind folje të Anglishtes së vjetër. 2.1.3 Prapashtesat e anglishtes së vjetër Prapashtesat me tipike e të përdorura të përiudhës janë –ig, -full, -leas, -lice, -nes, dhe –ug. Të tjera që patën gjetur përdorim të gjerë përfshijnë prapashtesat e mbiemrave –sum, dhe – wis, prapashtesat e emrave: -dom, -end, -dhe –ere, -had, - ing, - ung, -scipe dhe shumë të tjera.43 2.1.4 Tiparet e fjalorit 85 % të fjalorit të Anglishtes së Vjetër e përbënte leksiku me karakter gjermanik, i cili tashmë është jashtë përdorimi në gjuhën angleze. Fjalët që kanë mbijetuar përbëjnë elementin bazë të leksikut të gjuhës angleze ashtu si edhe shumë fjalë të klasave t ë mbyllura si: parafjalë, folje ndihmëse, përemra, etj. Ato shprehin koncepte bazë mann –man, wif – wife, cild – child, wis – house. Elementët që ndikuan në formimin e fjalorit të kësaj periudhe ishin fjalët e burimit autokton kelt, huazimet romake dhe skandinave. Huazimi i fjalëve ndodhte fare pak në Anglishten e Vjetër. 85 % të fjalorit të Anglishtes së Vjetër e përbënte leksiku me karakter gjermanik, i cili tashmë është jashtë përdorimi në gjuhë. 2.2 Ndikimi kelt Gjatë 700 viteve të para të jetës së saj si gjuhë, anglishtja ka qenë në kontakt me të paktën tre gjuhë të tjera, gjuhën kelte, atë romane dhe skandinave. Nga secila prej tyre anglishtja e vjetër pati ndikime të ndjeshmë sidomos në leksikun e saj. Emrat kelte të vendeve dhe huazime të tjera. Veç toponimeve, ndikimi i gjuhës kelte në anglishten e sotme është i pakonsiderueshëm. Fjalët që mësuan pushtuesit anglo-saksonë ishin fjalë të përdorimit të përditshëm të cilat sot nuk ekzistojnë më. Ndikimin kelt në leksikun e gjuhës angleze e dëshmojnë kryesisht emrat e vendeve. Kështu Mbretëria Kent e ka origjinën në fjalën kelte Canti apo Cantion. Vende të tjera veçanërisht në pjesën perëndimore dhe jug-perëndimore, ruajnë edhe sot emërtime të gjuhës kelte. Devonshire përmban në elementin e saj të parë emrin e fisit Dumnonii, Cornwall. 43

Bardhyli, A “Ҫështje të huazimeve frënge në fjalorin e gjuhës angleze” f 13

29



Për më tepër, elementin kelt e gjejmë të mishëruar edhe në emërtimet e një sërë qendrash të rëndësishme të periudhës romake. Vetë emri London, mendohet të rrjedhë prej ndikimit kelt. Gjithashtu, rrokjet e para tek emrat Winchester, Salisbury, Exeter, Gloucester, Worcester, Lichfield, si dhe bërthama e shumë emrave të tjera vijnë nga po i njëjti burim, ai kelt.  Burimi kelt dëshmohet edhe përmes emrave të lumenjve si p.sh Thames, Avon, Exe, Esk, Usk, Dover, dhe Wye.  Emrat e disa prej kodrave dhe zonave kodrinore gjithashtu mbajnë emra të burimit kelt si p.sh Barr, Bredon, Bryn Mawr, Creech, Pendle dhe të tjerë.  Emrat e luginave në Angli gjithashtu dëshmojnë për ndikimin kelt si p.sh: rrënjën cumb (luginë e thellë) në emrat si Duncombe, Holcombe, Winchcombe; torr (shkëmb i lartë) në Torr, Torcross, Torhill; pill në Pylle, Huntspill; dhe brocc në Brockholes, Brockhall, etj. Gjithashtu, në anglishten e vjetër hasen disa fjalë me origjinë kelte që kanë mbërritur deri më sot të modifikuara nga ndikimi latin si p.sh: camp (L campus); cheap (OE ceap ‹ = L caupo); kettle (OE cytel ‹ = L catillus); kitchen (OE cycene ‹ = L coquina); pound (OE pund ‹ = L pondo); wall( OE weall ‹ = L vallum); wine (OE win‹ = L vinum) Përveç emrave të vendeve (emra qytetesh, lumejsh, kodrash ), ndikimi kelt është i pa konsiderueshëm.44

2.2.1 Ndikimi romak

Ndikimet latine në Anglishten e Vjetër Ndryshe nga gjuha kelte, ajo latine nuk ishte gjuha e një populli të pushtuar. Gjuha latine i përkiste një kulture dhe civilizimi të admirueshëm dhe nga i cili anglo-saksonët donin shumë të mësonin. Kontaktet me këtë kulturë në fillim tregëtare dhe ushtarake, më vonë fetare dhe intelektuale, u shtuan me kalimin e shekujve dhe u vendosën në mënyrë të qëndrueshme. Kontakti misdis dy kulturave nisi që me ardhjen e anglo-saksonëve në Angli dhe vazhdoi gjatë tërë periudhës së Anglishtes së Vjetër. Për rreth qindra vjet ndërsa fiset gjermanike, të cilët më vonë u quajtën Anglezë, ishin ende duke kërkuar terren në continent, filluan te krijonin marrëdhënie të mira me romakët dhe si rrjedhojë përfituan shumë prej gjuhës së tyre, atë latine. Më vonë, pasi ata u ngulën në Angli, u njohën me atë cka kishin lënë romakët ne ishull ashtu si edhe mësuan prej keltëve fjalë latine të huazuara nga ata. Një shekull e gjysëm më vonë, kur misionarët romakë risollën në ishull kristianizmin, ky ndikim i ri kulturor bëri të mundur futjen e një sërë fjalësh të huaja, latine, në leksikun e Anglishtes së Vjetër. Ndikimi i gjuhës latine vërehet në dy periudha të Anglishtes së Vjetër.45

44

Dillon, Myles. “Linguistic Borrowing and Historical Evidence.” Language (1945): 12-17.

Haugen, Einar. “The Analysis of Linguistic Borrowing.” The Ecology of Language: Essays by Haugen. Ed. Anëar S. Dil. Stanford: Stanford UP, 1972. 79-109. 45

30

Periudha e parë Pas pushtimit romak (43-449 pas Krishtit) latinishtja u bë gjuha zyrtare e administratës.Gjuha latine duhej të përdorej edhe nga banorët e thjeshtë dhe në ushtri gjithashtu. Si rrjedhim gjuha kelte adoptoi shume fjale latine. Kur ishulli britanik u pushtua nga anglo-saksonët. 46 Këta të fundit huazuan disa fjalë latine qe tashme ishin bërë pjesë e fjalorit kelt, ndër të cilat më tipiket ishin ato të krijuara me prapashtesat – chester(-cester ose- caster) (nga latinishtja castra – kamp ushtarak) dhe – wick(-wich) ( nga latinishtja vicus – fshat) në:  Toponimet: Manchester, Gloucester, Lancaster, Wareick, Greenwich etj.  Tregti: cēap (bargain; cf. Eng., cheap, chapman) dhe mangian (to trade) prej nga vjen mangere (monger), mangung (trade, commerce); mangunghūs (shop), pund (pound); mydd (bushel); sēam (burden, loan); dhe mynet (coin). Nga fjala e fundit anglishtja e vjetër formoi fjalët mynetian (to mint or coin) and mynetere (money-changer).  Artikuj shtëpiake dhe veshje: cytel – catillus (kettle), scamol – scamellum, tepedtapetum(curtain), sigel – sigillum (brooch) pyle - pulvimus (pilloë). cytel (kettle; L. catillus, catinus), mēse (table), scamol (L. scamellum, bench, stool; cf. modern shambles), teped (carpet, curtain; L. tapētum), pyle (L. pulvinus, pillow), pilece (L. pellicia, robe of skin), and sigel (brooch, necklace; L. sigillum). cycene (kitchen; L. coquina), cuppe (L. cuppa, cup), disc (dish; L. discus), cucler (spoon; L. cocleārium), mortere(L. mortārium, a mortar, a vessel of hard material), līnen (cognate with or from L. līnum, flax), līne (rope, line; L. līnea), si dhe gimm (L. gemma, gem).  Ushqime: ciese-caseus (cheese), senep-sinapi (mustard), minte-mentha (mint). cīese (L. cāseus, cheese), spelt (wheat), pipor (pepper), senep (mustard; L. sināpi), cisten (chestnut free; L. castanea), cires {bēam) (cherry tree- L. cerasus), ëhile to this period are probably to be assigned butere (butter; L. būtӯrum), ynne (lēac) (L. ūnio, onion), plūme (plum), pise (L.pisum, oea).  Ndërtim: cealc (chalk), copor (cooper), tigele (tile)  Të tjera: mul (mule), draca (dragon). Pipe (pipe), cirice (church), biscop (bishop), Saternesdag (Saturday), pic (pitch). Periudha e dytë Periudha e dytë (597 -1066) ka të bëjë me kristianizimin e popullsisë anglo-saksone pas misionit të Shën Agustinit në vitin 597. Gjatë periudhës së dytë të Anglishtes së Vjetër, depërtuan fjalë kryesisht me tematikë fetare si p.sh. pope, abbot, alms, minster, angel, altar, deacon, disciple, epistle, litany, hymn, martyr, rule, temple, tunic etj; tematike arsimore si p.sh.: school, master, grammatic, verse, meter, gloss, cathedra, bibliothece, prologus literacy, literate, literature. 46

Coleman, Julie. “The Chronology of French and Latin Loanwords in English.” Transactions of the Philological Society. 93.2

(1995): 95-124

31

Gjithashtu u huazuan edhe fjalë nga artikuj shtëpiake dhe veshje si: cap, plant, chest, mat, sack, silk, purple; ushqime si: beat, caul, lentil, pear, radish, does, oyster, mussle, cook. 2.2.2 Ndikimi skandinav Pushtimi skandinav u zhvillua ne tri faza. Faza e pare (787-850) shënon sulmet ndaj manastireve dhe qyteteve bregdetare kryesisht nga banda të vogla pushtuesish. Faza e dytë (850-878) nis me mbërritjen e një flote daneze prej 350 anijesh dhe kapitullimin e saj pas 38 vjet qëndrese të popullsisë vendase. Faza e tretë perfshin periudhën (901-1014). Sundimi i ri nuk mund të mos linte gjurmë edhe në fjalor. Ndikimet tipike në skandinavishte vërehen në: Toponimet: Ka më shumë se 600 vende që ngjajnë me emrat e Grimsby, Derby, Rugby, Therosby, pra me parapashtesen –by, që në gjuhën daneze do të thoshte “ fermë”, “qytet”. Gati 300 vende kane emra të ngjashem me althorp, bishopsthorpe, gawthorpe, pra me prapashtesen – Thorpe, fshat. Gati 100 vende kane emra qe mbarojne me –toft “cope toke": Bimstoft, Eastoft, Langtoft, Nortoft.   

Emrat e perveçëm qe mbarojne me –son: stevenson, Johnson Emrat që lidhen me lundrimin: orrest (battle), dreng(warrier), ran(robbery) Fjalë legjislative: mal (action at law), hold (freehold) wapentake(district), hosting(assembly)  Fjalë të përdorimit të përditshëm që kanë mbërritur deri në ditët tona: tree, bank, boon, brink, bull, guess, kill, leg, link, eff, reef, race, stack, weak, rooten, get, give, flit, rooten, take, thrive, muggy, meek, etj. Gjuha i pervetësoi shpejt elementet e huazuar skandinave dhe ndikimi i tyre është nga me interesantet. Fatkeqësisht, dorëshkrimet datojnë shumë më vonë nga fillesat e huazimeve dhe përdorimit te tyre. Në veprën “Ormulum”, në fillim të shekullit të XII-të gjejmë pjesën më të madhe të tyre.

2.3 Veçori të leksikut të anglishtes së mesme Zhvillimi i anglishtes së mesme nis që nga shekulli i XI-të dhe përfundon në – shek XV-të (1066 – 1500). Nga fundi i periudhës së anglishtes së vjetër ndodhi pushtimi Norman, një ngjarje historike e cila pati një ndikim të konsiderueshëm në gjuhën angleze. Në vitin 1066, pas një mbretërimi 24-vjecar, mbreti Eduard ndërroi jetë pa lënë asnjë trashëgimtar. Kushëriri i tij i dytë, Uilliam, në atë periudhë ishte duka i Normandisë. Në vitin 1066, në betejën vendimtare në Hasting, Uilliam arriti ta marrë kurorën angleze. Sigurisht kjo ngjarje ushtroi një ndikim tepër të madh edhe në vetë gjuhën angleze. Me pushtimin norman përdorimi i frëngjishtes nga klasa sunduese ishte më se i pranueshëm.Në shekullin e XIII gjuha frënge gëzonte popullaritet në mbarë Europën. Franca konsiderohej si shoqëria kalorsiake në formën e saj më të pastër dhe kultivimi i frëngjishtes ishte përhapur në të gjitha oborret, duke u bërë gjuha tepër e njohur nga të gjithë. Pra, faktet historike dëshmojnë se gjuha frënge ishte ajo e cila në krahasim me gjuhë të tjera dha një kontribut shumë të madh në leksikun e Anglishtes së Mesme. Në Anglishten e kësaj periudhe pas asimilimit fonetik, afro10,000 fjalë frënge të huazuara u bënë pjesë e fjalorit anglez 32

dhe sot 75% e tyre përdoren ende. Huazimet frënge i gjejmë pothuaj në të tëra fushat e jetës angleze. Më poshtë rendisim disa prej tyre. Huazimet ne gjuhen administrative: crown, royal, state, authority, sovereign, empire, realm, prerogative, authority, adjourn, tax, revenue, exchequer etj. Fjalë që lidheshin me sistemin e qeverisjes si allegiance, subject, rebel, traitor, treason, exile, public, liberty; titujt si marshal, governor, mayor, warden, constable, minister, viscount etj. Huazimet ne gjuhen fetare: ne anglisht gjejme fjale frenge, ose latine e greke qe kane hyre ndermjet frengjishtes si religion, theology, sermon, homily, sacrament, baptism, communion, confession, penance, prayer, orison, lesson, passion, psalmody, sacrilege, divine, temptation, salvation, heresy, creator, incense, faith, image, surplice, vicar, sexton, virgin, saint etj. Huazimet ne gjuhen juridike: plea, suit, judge, bill, petition, advocate, pledge, verdict, fraud, adultery, property, estate, prison, punishment, seize, implead, fraud, judge, estate, property, assail, slander, prison, goal, defendant, fine, forfeit, adultery, ransom, complaint, arrest, depose, blame, legacy, heritage, heir, patrimony, innocent, culpable etj. Huazimet ne gjuhen e artit: painting, music, color, image, sculpture, beauty, cathedral, palace, mansion, etj. Në fushën e letërsisë hynë fjalë të reja si: poet, prose, romance, paper, pen, volume, chapter, study, logic, geometry, grammar, noun, gender, genre. Huazimet ne gjuhen e mjekesise: physician, pain, pulse, remedy, ointment, sulphur, chirurgy. Huazimet ne gjuhen e modes: Apparel, veil. Collar, scarlet, garter, mitten, malady, pain, poison, chirurgy, anatomy, stomach, remedy, ointment, surphur, etj.

1.3.1 Fjalëformimi në anglishten e mesme Anglishtja e vjetër, sikurse gjuhët e tjera indo-europiane e zgjeroi fjalorin duke përdorur parashtesat, prapashtesat dhe fjalët e përbëra, kuptimi i të cilave dilte lehtësisht. Në shekujt pas pushtimit Norman, vihet re një rënie e këtyre metodave te vjetra të fjalëformimit. 1.3.2 Parashtesimi Shumë parashtesa të anglishtes së vjetër e humbën fuqinë e fjalëformimit. Parashtesa for-, e cila i korrespondon parashtesës gjermane ver- përdorej për të intensifikuar kuptimin e foljes. Gjatë periudhës së anglishtes së mesme, ajo u përdor ndonjëherë në formimet e fjalëve të reja. Nga viti 1300 gjejmë fjalët forhang (dënoj me varje), forcleave (pres ne copa), foreshake (shkund). Ajo iu bashkangjit edhe fjalëve franceze: forcover, forbar, forgab. Këta shembuj tregojnë se kjo parashtesë nuk ishte eleminuar, por nuk kishte as rëndësinë e dikurshme. Asnjëri prej këtyre formimeve nuk jetoi gjatë dhe sot for- konsiderohet një parashtesë e vjetëruar. Foljet që kanë mbërritur e ruhen në Anglishten Moderne janë forbear, forbid, fordo, forsake, forget, forgive. Parashtesa to-, e cila i korrespondonte gjermanishtes zer- është zhdukur më shpejt. Në Biblën e vitit 1611 thuhet shkruhet: “all tobrake his skull”. Edhe për disa vjet u përdorën fjalët tomelt, toburst, por sot nuk ka gjurmë të përdorimit të kësaj parashtese.

33

Parashtesa with- u dha kuptime të reja fjalëve si: withdraw, withgo, withsake, etj. Më pas withsay u zëvendësua me fjalën frënge renounce, withspeak me contradict, ëithset me resist. Disa parashtesa të cilat janë produktive sot si p.sh. over- dhe under- , pas pushtimit norman nuk u përdorën shumë. Shumë fjalë të përbëra me over- u krijuan në Periudhën e Rilindjes. Në periudhën e Rilindjes, parashtesa on- sot un- vazhdoi të ishte produktive. Gjatë kësaj kohe u krijuan fjalët unfasten, uncover, unërap. Në disa raste, kjo parashtesë u zëvendësua me parashtesat latine dis-, counter-, trans-. Parashtesat e reja që hynë nga frengjishtja nisën të kenë një fuqi të madhe fjalëformuese: en-, em-, mis-, sur-, de-, dhe pre-: endow, empower, mischief, surveil. Humbja e aftësitë fjalëformuese të parashtesave dëshmon se fjalët e reja e të gatshme frënge kishin dobësuar traditën fjalëformuese. 1.3.3

Prapashtesimi E njejta dukuri vërehet edhe me prapashtesat që ishin shumë të përdorura në Anglishten e Vjetër. Humbja e tyre mund të mos ndihet aq shumë, pasi një pjesë e mirë vazhdojnë të përdoren ende. Të tilla janë prapashtesa për formimin e emrave: -ful, -less, -some, -ish, -dom si në fjalën freedom (liri). Ka prapashtesa që kanë humbur si ato të formimit të emrave abstraktë – lock, sot gjendet vetëm në fjalën wedlock: -red si në kindred, hatred. -dom sot përdoret në disa formime të pazakonta si stardom, fandom. -hood si në fjalët manhood, likelyhood. Këto janë sot formime të reja të Anglishtes së Mesme që tregojnë se kjo prapashtesë u ruajt për ca kohë. Boyhood dhe girlhood e kanë origjinën nga shekulli XVIII. -ship përdorej për formimin e emrave abstraktë, por shumë fjalë të krijuara në periudhën e anglishtes së mesme nuk kanë mbërritur në ditët tona. Sot kemi vetëm fjalët friendship, ëorship, hardship, kinship, etj. Për të gjitha rastet e formimit të emrave prej mbiemrave është preferuar prapashtesa –ness. -Al, (at)ion, -(at)or, -er, -ment, -ure, -ic, -ive, -ize janë prapashtesa latine. Ato hynë me fjalët që shënonin terma në drejtësi, mjekësi, teologji, shkencë e letërsi. Fjalët që u huazuan nga latinishtja u huazuan nëpërmjet frengjishtes. Kësisoj, adoptimi i fjalës në gjuhën angleze mund të ketë ardhur si pasojë e ndikimit të të dyja gjuhëve. -Prapashtesat e emrave –son, -age, -ment si tek emrat: reason, prison, season, voyage, commitment. -Prapashtesat –or, (-our), -ty, -ure, -ance/ence, -ant/-ent, -ity, -tion, i gjejmë tek fjalët: color, dolor, terror, cruelty, safety, creature, nature. -Prapashtesat e mbiemrave: -ous, -ve, etj si në hideous, brave. -Prapashtesat e foljeve –ish: establish, finish, furnish, punish janë elementët e rinj fjalëformues. 34

1.4

Asimilimi i huazimeve në gjuhën angleze

Efektet e pushtimit norman u ndjenë shumë shpejt në fjalorin e gjuhës angleze. Këtë fakt e njohin të gjithë, por vetëm gjatë shekullit XX u arrit të përpilohen të dhëna që na mundësojnë të flasim me siguri të plotë mbi periudhat e sakta të huazimeve. Këto të dhëna gjenden të cituara në fjalorin Oxford English Dictionary.47 Në vitin 1905, studiuesi Otto Jespernsen kreu një studim statistikor lidhur me 1000 fjalë të huazuara nga frëngjishtja duke i klasifikuar ato sipas datave kur ishin regjistruar në gjuhën angleze dhe i grupoi në gjysmë-shekuj48. Profesori Jespersen mori 100 fjalët e para sipas gërmave A-H dhe 50 të parat sipas gërmave I-J.49

Table 1 - Huazimi i fjaleve nga frëngishtja sipas studjuesit O. Jespersen - 1050 1051-1100 1101-1150 1151-1200 1201-1250 1251-1300

2 0 2 7 35 99

1301 – 1350 1351 – 1400 1401 – 1450 1451 – 1500 1501 – 1550 1551 – 1600

108 198 74 90 62 95

1601 - 1650 1651 - 1700 1701 – 1750 1751 - 1800 1801 - 1850 1851 - 1900

61 37 33 26 46 25

Për një periudhë 100-vjeçare pas pushtimit norman, nuk vërehen ndonjë numër i madh huazimesh. Numri i tyre nis të rritet nga fundi i shekullit XII dhe ritmet e tij shpejtohen mes viteve 1200 – 1250. Piku i përdorimit vërehet nga fundi i shekullit XIV. Pas vitit 1400, kjo lëvizje e ka humbur ritmin dhe vazhdon të bjerë gjithnjë e më shumë. Shpejtësinë e asimilimit të fjalëve frënge e dëshmon fakti se sa shpejt ato u bënë baza e fjalëve të prejardhura. Për shembull, mbiemri gentle, i huazuar më 1225, gjendet në një formë të përbërë në fjalën angleze, gentleman, në vitin 1230. Më vonë u krijuan fjalët gentleman, 1275, gentleness 1300, gently 1330. E njëjta gjë ndodhi me fjalën faith 1250 me të cilën u krijuan fjalët faithful, faithless 1300, faithfully 1362, faithfulness 1338, si edhe forma tashmë e vjetëruar e faithly, 1325. Prapashtesa ndajfoljore –ly iu shtua mbiemrave sapo ata hyne në gjuhë. Ndajfoljet commonly, eagerly, feebly, fiercly, etj shfaqen në atë periudhë kur u huazuan edhe mbiemrat përkatës. Format hibride (me rrënjë franceze dhe ndajshtesa angleze) si chasthed, poorness, becatch, ungracious, overpraising, forscald dalin shumë herët, që në vitin 1250. Duket qartë se fjalët e reja frënge u asimiluan shpejt dhe u shkrinë me elementin anglez në mënyrën më të natyrshme.

47

The Oxford Advanced Learner’s Dictionary, Oxford University Press, 2000. (Për të dhënat mbi gërmën A).

48

Jespersen, O “Growth and structure of the English language, (4th edition, 1828), fq.94 On the chronology of the French loan-words in English”, English studies, 25, 1943, fq 33-40.

49

35

1.5

Zhvillimi i Anglishtes Bashkëkohore

Vitet 1500 dhe 1650 shënojnë fillimin e fundin e etapës së Rilindjes. Kjo periudhë shënon fillimin e asaj që njihet si “Anglishtja Moderne”. Gjatë kësaj periudhe sikurse nga vetë emri “Rilindje” iu theksi rritjes së ndjenjës kombëtare e sidomos të gjuhës kombëtare. U bënë shumë përpjekje për të zgjeruar fjalorin me fjalë të gurrës vendase për të kufizuar ndikimin e fuqishëm francez të shekujve më parë. U bënë shumë përpjekje për zgjerimin e leksikut të anglishtes me fjalë autoktone, për kufizimin e ndikimit të fuqishëm të gjuhëve të huaja sidomos ajo frënge të shëkujve më parë. Megjithatë pati shumë shkrimtarë, ndër të tjerë edhe Shekspiri, të cilët futën shumë fjalë në leksikun e anglishtes, si p.sh italianizmat. Pra fundi i periudhës së Anglishtes së Mesme dallon dy fenomene të cilët ja vlen që ti përmendim: 1.Kufizimi i huazimeve frënge dhe 2.Vendosja e Gjuhës Letrare Kombëtare. Shekulli i XVI-të ishte shekulli i zgjerimit të horizonteve dhe rënia e kufijve apo barrierave të ngritura deri në ato kohë si rrjedhojë e mungesës së informacionit dhe paditurisë. Ishte shekulli i zbulimit të kontinenteve të reja, vendeve të reja, kulturave të reja të panjohura deri më atëherë. Nga pikëpamja gjuhësore për shkak të udhëtimeve të shumta drejt vendeve të ndryshme, njerëzit kishin munësi të njiheshin me gjuhë të kombësive të tjera. Në këtë mënyrë gjuha angleze huazoi jo vetëm nga gjuha italiane, por edhe fjalë të gjuhëve të tjera europiane. 2.5.1 Huazime te Anglishtes Bashkëkohore (1500 – deri ne ditet e sotme) Kështu, një nga tiparet e gjuhës angleze që përdoret sot nga miliona e miliona njerez në botë është karakteri i saj i përzierë. Shumë gjuhëtarë e konsiderojnë praninë e fjalëve të huaja sidomos atë frëngë si faktorin më të rëndësishëm në histornë e gjuhës angleze. Kjo pikë vështrimi mbështetet gjerësisht në provat e prejardhjes së fjalorit të gjuhës angleze, gramatikës dhe sistemit të saj fonetik. Elementi vendas dhe i huaj janë të pandashëm në gjuhë. Një pjesë e fjalorit të anglishtes së vjetër është ruajtur, por shumë fjalë kanë dalë jashtë përdorimit. Kur flitet rreth rolit të elementit vendas në gjuhën angleze, gjuhëtarët kufizohen në pak fjalë me origjinë Anglosaksone, të cilat zënë 25-30% të fjalorit anglez. Pothuajse të gjitha fjalët me origjinë anglosaksone i përkasin një grupi semantik shumë të rëndësishëm. Ato përfshijnë të shumtën e foljeve ndihmëse dhe modale (shall, will, should, would, must, can, may), përemrat (I, you, his, her, who, etj), parafjalët (on, under, out, etj), numërorët (one, two, three, etj), dhe lidhëzat (and, but, like, till, as etj). Fjalët me origjinë anglo-saksone përfshijnë grupe fjalësh që tregojnë pjesët e trupit, anëtarët e familjes, fenomenet natyrore dhe planetet, kafshët, cilësitë dhe vetitë. Megjithatë mes syresh ka fjalë të cilat sot janë të vjetëruara (lore, methinks, quoth, hight), poetike ose terma historike (thane, yeoman, stocks). Në historinë e saj 15 shekullore, të ruajtur në dorëshkrime, gjuha angleze lidhi kontakte të gjata dhe të ngushta me disa gjuhë të tjera kryesisht latinishten, frengjishten dhe skandinavishten. Fluksi i madh i huazimeve nga këto burime mund të shpjegohet me anë të disa shkaqeve historike: ndikimi i madh i qytetërimit romak bëri që latinishtja të përdorej për një kohë të gjatë në Angli si gjuha e besimit dhe e studimeve. Gjuha norvegjeze ishte e pushtuesve të cilët kishin të njejtin nivel zhvillimi social dhe kulturor dhe që u shkrinë lehtësisht me popullsinë vendase në shekullin e IX-të, X-të dhe gjysmën e parë të shekullit të XI-të.

36

Përhapja e ndikimit frëng nisi ngadalë dhe vazhdoi për shekuj me rradhë duke u shtrirë gjatë gjithë periudhës së Anglishtes së Mesme. Gjatë këtij proçesi huazimi, dallohen dy faza, të ndara prej vitit 1250. Ndryshe nga huazimet e këtij viti, ato të dy shekujve janë më të paktë në numër, përqëndrohen në dallimet fonologjike ndërmjet anglishtes dhe normandishtes si edhe ndryshojnë rrethanat e huazimit. 900 huazimet që hynë para vitit 1250 janë fjalë që mund të mësonte shtresa e ulët e popullsisë si baron, noble, dame, servant, mistrel, messenger. Fjalë të tjera si story, rime, lay depërtuan përmes letërsisë. Fjalë që hynë më shpejt kishin lidhje me fenë dhe kishën si priest, deacon, pray. Pas vitit 1250, po shkonte drejt përdorimit të gjuhës angleze në vend të asaj frënge. Fjalët frënge nisën të përdoren kur mungonte fjala në gjuhën angleze, ose kur përdoruesi e kishte më lëhtë të përdorte një fjalë me të cilën ishte mësuar. Klasa e lartë futi në gjuhën angleze një numër të madh fjalësh frënge të fjalorit administrative, fetar, ligjor, ushtarak, si edhe fjalorit të modës, ushqimit, aktivitetit shoqëror, artit dhe mjekësisë. Pas asimilimit fonetik, afro 10 000 fjalët freënge të huazuara në anglishten e periudhës së Rilindjes u bënë pjesë e fjalorit anglez dhe sot 75 % e tyre përdoren ende. Kur fjala huazohet në një gjuhë tjetër, struktura semantike u nënshtrohet ndryshimeve. Një karakteristikë e përbashkët e të gjitha gjuhëve është përshkueshmëria. Elementët e huaj hedhin rrënjë aq thellë sa që nuk arrijmë t’i dallojmë. Huazimet në gjuhën angleze nga shumë gjuhë të tjera e veçanërsisht nga gjuha frënge, dëshmojnë se sa të fuqishëm janë faktorët jashtëgjuhësorë si kontaktet kulturore, ekonomike, tregëtare, luftrat e pushtimet ndërmjet vendeve. Në shekullin e XXI, në shoqërinë e hapur ku jetojmë, në “ethet” e globalizimit, në teknologjinë marramendëse, në industrinë e argëtimit, duket se gjuha angleze po u kthen haraçin të gjitha gjuhëve të tjera. Ndikimi i anglishtes po ndryshon sot fjalorin pse jo dhe kulturën e shumë gjuhëve. Ashtu si të gjitha gjuhët e botës, edhe ajo shqipe nuk mund të mos prekej dhe pasurohej prej gjuhës dhe kulturës angleze. Ndikimi dhe kontributi i elementit të huaj ndodh që të jetë vërtët aq i madh sa të mund të konsiderohet akoma më domethënës në prurje fjalësh se sa ai autokton. Më pas janë pikërisht rregullat dhe ligjësitë fonetike dhe gramatikore të gjuhës pritëse ato të cilat i përpunojnë dhe i përshtasin në gjuhë. Në ditët tona kanë mbërritur shumë pak fjalë kelte, pra fjalë që përbëjnë grupin e njësive leksikore që lidhen me leksikun amtar (autokton).Në gjuhën angleze burimi më i furishëm i pasurimit të fjalorit ka qënë grupi i njesive leksikore të huazuara nga gjuhët e tjera, sidomos atë, latine, frënge, greke, skandinave, italiane etj. Sipas Stefanllari I. (2011) fjalët e prejardhura përbëjnë grupin më të madh të fjalëve në gjuhën angleze, përkatësisht emrat e prejardhur 67%, mbiemrat 86 %, emrat e përbërë 15 % dhe mbiemrat 4% Fjalët rrënjë zënë 18% në emrat dhe 12% në mbiemrat. Fjalët rrënjë përbëjnë themelin e fjalorit dhe të fjalëve të prejardhura e të përbëra si edhe kanë rëndësi të madhe në të folur50. Karakteristikë tjetër e fjalorit të anglishtes është edhe polisemia, për shkak të karakterit monosilabik të anglishtes si dhe predominimit të fjalëve rrënjë (Stefanllari I.:55). Sa më e madhe të jetë frekuenca e fjalës, aq më i madh është numri i elementëve që e përbëjnë strukturën e saj semantike, që do të thotë aq më shumë polisemantike është 50

Stefanllari, I. a Course in english lexocology, geer, Tiranë 2011 F20-21 e 79-90

37

Leksiku i anglishtes eshte i përbëre nga fjalë me origjinë vendase (Anglo-Saksone), fjalë me origjinë Indo-Europiane, fjalë me origjinë gjermane, fjalë angleze. Si burim për fjalorin e saj të ditëve të sotme shërbejnë mbi 120 gjuhë, kryesisht latine, skandinave, franceze, si edhe kelte, hollandeze, italiane, spanjolle, gjermane, orientale, ruse etj. Asimilimi i huazimeve nga gjuha përfshin, asimilimin fonetik, gramatikor, leksikor duke ju përshtatur rregullave të gjuhës së synuar ose pritëse. (Stefanllari I.) & Barber Ch. (2009)51. Sipas Barber sistemi leksikor bën pjesë në mbretërinë e kuptimit. Fjalët kanë tendencën të formojnë vargje ku kuptimi i një fjale varet nga fjalët në të gjithë vargun. Pra morfologjia fjalëformuese nuk mund të studiohet me vete dhe ne menyre te ndare nga semantika. Barber liston nje numer kriteresh sic janë: varësia semantike, kufizimet në përdorim, vargu semantik, modeli semantik , trajta fonetike, tipi morfologjik, dhe theksi. 2.5.2 Burimet e fjaleve te reja Nga greqishtja: academia, academy, acoustics, aesthetics, amnesia, analog, analysis, analytic, anatomy, angel, anonymous, antagonis, antarctica, anthropology, Armageddon, atmosphere, atom, autocracy, autograph, barbarian, bible, biology, butter, calligraphy, cannabis, catapult, catastrophe, category, catharsis, chamomile, character, chord, Christ, chronology, clergy, cleric, clerk, climate, climax, comedy, philology, philosophy, phobia, phonograph, phonology, photograph, photography etj. Nga rusishtja: Bolshevik, apparatchik, borscht, czar, icon, vodka, duma, troika, caracul, pereistroika, glasnost, Nga gjuha arabe: Bedouin, emir, jakir, gazelle, harem, lute, hashish, minaret, mosque, myrrh, salaam, sirocco, sultan, bazaar, caravan. Nga gjermanishtja: Rucksack, zeppelin, zither bum, feldspar, quartz, hex, lager, loafer, beer, stein, poodle, schuss, spritz, kindergarten, U-boat, delicatessen, hamburger, wiener, Oktoberfest, pinochle, pumpernickel, strudel, hausfrau, noodle etj. Nga gjuha italiane: Bastion, caprice, charlatan, design, frigate, grotto, piazza, portico, stanza, violin, volcano, vendeta, capuccino, espresso, linguini, mafioso, pasta, pizza, ravioli, spaghetti, spumante, zabaglione, zucchini. Nga gjuha spanjolle:tornado, apricot, cannibal, embargo, desperado, alligator, armada, alpaca, guitar, mesa, mosquito, corral, mustang, marijuana, enchilada, bravado, ranch etj. Nga gjuhet afrikane:banana, banjo, boogie-woogie, chigger, myrrh, gorilla, jitters, juke, voodoo, yam, zebra, zombie, goober, jazz etj. Nga gjuha daneze:avast, boom, bow, commodore, dock, cruise, keel, leak, skipper, sloop, sketch, holster, cookie, booze, etching, spool, yach, bale, cambric, landscape, mart, nap, stripe, easel, beleaguer, selvage, stripe, furlough, crullers, cranberry, coleslaw, pump, onslaught etj. Nga gjuha izraelite:Bagel, dreidel, lox, oy vey, schnook, schlep, gefilte, fish, goy, kosher, lox, pastrami, matzoh, spiel, klutz, kibitzer.

51

Charles Barber, joan C.Beal & Philip A. Show The English Language a historical Introduction © Cambridge University Press 2009 f f 35-37

38

39

KREU III VËSHTRIM PANORAMIK NË LEKSIKUN E GJUHËS SHQIPE 3.1 Veçori të leksikut të shqipes Gjuha shqipe ka tërhequr prej kohësh vëmendjen e gjuhëtarëve dhe të studiuesve të ndryshëm. I pari që vërtetoi bindshëm përkatësinë e saj në familjen e gjuhëve indoevropiane, ishte gjuhëtari gjerman F. Bopp, që arriti në përfundimin se shqipja i përket familjes indoevropiane, duke qenë se “në elementet e saj themelore nuk ka ndonjë lidhje më të ngushtë ose, aq më pak, ndonjë lidhje derivacioni me asnjërën nga gjuhët motra sanskrite (indoevropiane) të kontinentit tonë”.52 Karakteri indoeuropian i gjuhës shqipe shfaqet në të gjitha nënsistemet e saj: në fjalor, në sistemin fonetik dhe në strukturën gramatikore. Por këtu është rasti të bëhet një vërejtje paraprake. Kur flasim për karakterin indoevropian të gjuhës shqipe, kemi parasysh tiparet thelbësore, që ajo ka trashëguar nga një fazë e hershme indoevropiane. Natyrisht, këto tipare nuk kanë mbetur krejt të pandryshuara, ashtu siç kanë qenë mijëra vjet më parë. Ato i janë nënshtruar një ndryshimi e zhvillimi të ngadalshëm e shkallë-shkallë, gjersa kanë arritur në gjendjen e tyre të sotme. Gjuha shqipe, ashtu si të gjithë gjuhët e tjera simotra, gjatë këtij ndryshimi e zhvillimi historik ka ruajtur disa tipare thelbësore të trashëguara nga një fazë e hershme indoevropiane, ka humbur disa të tilla, dhe ka zhvilluar disa tipare e elemente të reja. Elementet e trashëguara dhe risitë në të gjitha nënsistemet janë shkrirë duke plotësuar njëri-tjetrin dhe duke formuar kështu një të tërë organike.

3.1.1 Shtresa e leksikut të gjuhës shqipe Në shtresën vetjake të leksikut të një gjuhe, për rrjedhojë dhe në atë të gjuhës shqipe dallojmë dy nëngrupe të qenësishme fjalësh: a. Fjalë të burimit të hershëm indoeuropian: atë, bir, i butë, çel, dal, darkë, dem, derr, djathë, djeg, dorë, drekë, dhjamë, elb, emër, ëndërr, gjarpër, gji, hudhër, kohë, i lig, lopë, mal, mbush, mjegull, mjekër, mot, motër, natë, pelë, punë, qaj, shteg, veri, i vogël, zë-ri, zog e shumë të tjera. Këto fjalë janë shumë më të lashta se huazimet që kanë hyrë nga greqishtja e nga latinishtja. Në “Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe” (1891) Gustav Majeri, nga 5140 fjalë, 400 i nxori si të burimit të vjetër indoeuropian, 730 fjalë i la të pazbërthyera, kurse të tjerat i cilësoi si huazime nga greqishtja, nga latinishtja, nga turqishtja etj. Gustav Majeri prej këtej doli në një përfundim të gabuar: e quajti gjuhën shqipe “të përzier, gjysmëromane”. Ai u mbështet në një krahasim numrash, duke lënë mënjanë cilësinë e fjalëve. Veç kësaj, nuk shqyrtoi vetëm elementin leksikor të përbashkët të shqipes, por u mbështet edhe në të folme me ndikime të theksuara nga gjuhë të tjera. Pastaj, nga 730 fjalë që Gustav Majeri i la pa shpjegim, më pas u vërtetua se shumë prej tyre janë të shtresës së trashëguar indioeuropiane.53

52 53

E. Çabej, «Hyrje në historinë e gjuhës shqipe», në Studime gjuhësore, III, Prishtinë, 1976, f. 13 Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2008, f 321

40

Shtresa e lashtë indoeuropiane përbën bërthamën e leksikut të shqipes. Fjalët e kësaj shtrese kanë disa tipare: janë më të qëndrueshmet; kanë struktura të gjera kuptimore; kanë mundësi të mëdha fjalëformuese; janë shtrirje e denduri të madhe përdorimi. b. Në grupin e dytë te madh te shtresës vetiake e përbëjnë fjalët parme te vetë gjuhës si dhe fjalët e formuara me prejardhje, me përbërje, me përngjitje, me parnyjëzim si dhe me konversion, duke përdorur brumin vëndës, si: atëror, bërje, dimarak, dimëror, gardhoj, keqbërës, mirësi, nëpunës, i papunë, punëdhënës, punëtor, punishte, punoj, ujkonjë, zemërmirë etj. Për të dalluar fjalët e vjetra indoeuropiane nga formimet më të vona, përsëri na ndihmon krahasimi me gjuhë të tjera. Më të reja janë në radhë të parë fjalët e formuara nga pasthirrmat ose nga onomatopetë: belbëzoj, bubullin, çangë, çuçurit, çukit, çurkë, dërdëllit, fërfëllon, fëshfërit, gllënkë, guguçe, gurgullon, hingëllin, hukat, kakarit, mjaullit, rrufit, rraketake, rrapëllin, shushurin, taketuke, tringëllin, turfullon, vringëllin, zukat, zhuzhin etj. Gjuha shqipe e shkruar tashmё ka hyrё nё shekullin e gjashtё tё jetёs sё saj tё dokumentuar. Sipas gjuhëtarit A.Kostallari nё qoftё se këtë proçes të pandërprerë zhvillimi do ta vështronim si “histori e gjuhës letrare shqipe”, atëherë atë do ta ndannim në dy periudha të mëdha – në periudhën parakombëtare, e cila përfshin shekujt XVI-XVIII dhe fillimin e shekullit XIX, dhe në atë kombëtare që nis në gjysmën e parë të shekullit të XIX e arrin deri në ditët tona. Secila nga këto dy periudha dallohet mga një varg veçorish që janë përcaktuar nga faktorë jashtëgjuhësorë dhe gjuhësorë. Një nga tiparet themelore të shqipes së periudhës parakombëtare është copëzimi i madh i bazës dialektore të gjuhës së shkrimit dhe funksionimi parallel i disa varianteve letrare të tipit njëkrahinor a disakrahinor; shkalla e ulët e normalizimit, për të mos thënë gati përputhja e strukturës fonetiko-gramatikore e leksikore të varianteve letrare me strukturën e të folmeve e nëndialekteve përkatëse; realizimi shumë i kufizuar i mundësive potenciale të gjuhës shqipe në strukturën dhe funksionet e gjuhës letrare, sidomos në është për tu theksuar shkalla e ulët e realizimit të mundësive potenciale në lëmin e formimit të fjalëve dhe largesa e theksuar midis pasurisë së madhe leksikore-frazeologjike të gjuhës popullore dhe fondit leksikor-frazeologjik të kufizuar të asaj të shkrimit; mospërdorimi i shqipes së shkruar si gjuhë shtetërore zyrtare si dhe zhvillimi i saj në kushtet e përndjekjeve të egra politike e fetare; mungesa e diferencimit të stileve funksionale; diferenca e madhe midis nivelit të përpunimit të gjuhës sonë letrare dhe nivelit të gjuhëve letrare më tradita shumë të lashta; kontaktet dhe marrëdhëniet sporadike të njëanshme e shpeshherë të pazhvilluara midis shqipes e gjuhëve të tjera me të cilat shqipja kishte kontakt. Këto tipare i gjejmë të pasqyruara në vepra të asaj periudhe si në veprat e Nezim Beratit, Sulejman Naibit, Hasan Zyko Kamberit, Muhamet Kyçykut, në veprën “Cuneus Prophetarum” të P. Bogdanit, dhe te “Dhiata e re” e V. Meksit.54 Periudha kombëtare e shqipes karakterizohet nga një varg tiparesh të rëndësishme, tek të cilat gjejnë shprehjen e vet ndyshimet thelbësore të saj në dallim nga gjuha e peiudhës parakombëtare dhe zhvillimi i madh i saj me vlera historike. Së pari, një tipar i rëndësishëm për tu theksuar është përqëndrimi i bazës dialektore rreth dy boshteve kryesore, duke thyer kufinjtë e ngushtë 54

Kostallari, A. Mbi disa veçori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë,f 8, Tiranë.

41

njëkrahinor, dhe thjeshtimi i varianteve letrare; së dyti, shkalla gjithnjë e më e lartë e normalizimit e ritmet gjithmonë e më të shpejta të tij, që janë përcaktuar nga kushtet e tjera ekonomiko-shoqërore, politike e kulturore të periudhës kombëtare; vendosja e një simetrie gjithnjë më të plotë në gjithë sistemin e gjuhës letrare e në nënsistemet e tij; realizimi i gjerë, i thellë e i shpejtë i të gjitha mundësive potenciale të gjuhës shqipe në strukturën dhe në funksionet e gjuhës letrare kombëtare; gjallërimi i jashtëzakonshëm i produktivitetit fjalëformues, zgjerimi i vargjeve të fjalëformimit, si dhe rritja cilësore e pasurisë leksikorefrazeologjike; diferencimi dhe përvijimi gjithnjë e më i qartë i stileve funksionale. Këto tipare filluan të dallohen që në gjysmën e dytë të shekullit të XIX kur mund të thuhet se ndodhi dhe kapërcimi cilësor i shqipes nga periudha parakombëtare në atë kombëtare55. 3.1.2 Karakteri sistemor i gjuhës shqipe Sipas gjuhëtarit J. Thomai, shqipja standarte ka fituar tipare të dallueshme edhe në fushën e leksikut, të frazologjisë e të formimit të fjalëve. 1. Tipar themelor është veprimi pasurues i barabartë i të dy dialekteve në leksikun e saj56. Ky veprim pasurues i pakufizuar mbështëtet në përbaskësinë a afrinë leksikore që kanë të dy dialektet e gjuhës shqipe. Megjithatë, leksiku i shqipes standarte nuk mund të konsiderohet si përftese e bashkëveprimit dialektor, as leksik i krijuar në dhjetëvjecarët e fundit a në shekullin tonë. Ai përmban si elemente nga më të lashtat e shqipes, ashtu elemente nga më të rejat, si fjalë të gjuhës së përbashkët, ashtu edhe fjalë me burim dialektor a krahinor. Studiuesi J. Thomai bën një shtresim të leksikut nga pikëpamja e formimit të normës dhe e përgjithësimit në përdorim. Kështu, shtresa kryesore e leksikut të shqipes bashkëkohore e përbëjnë fjalët dhe shprehjet që i takojnë gjithë truallit gjuhësor të shqipes, të cilat nuk mund të konsiderohen më si të këtij apo atij dialekti. Të tilla janë fjalë e shprehje që emërtojnë sendet që na rrethojnë, cilësitë, veprimet, lidhjet, të cilat janë të përbashkëta për të dy dialektet: diell, dorë, njeri, njoh, një etj. Shtresa e dytë përbëhet nga fjalë e shprehje të formuara brenda për brenda shqipes ose janë huazuar nga gjuhë të tjera. Shtresën e tretë të leksikut të shqipes standarte e përbëjnë ato fjalë e shprehje që i kapërcejnë kufijtë e dialekteve e të folmeve dhe ngrihen në normë. Kjo është shtresa që formohet nga veprimi pasurues i dialekteve në leksikun e gjuhës standarte. 2. Një tjetër tipar i leksikut të shqipes bashkëkohore është prirja për pastrimin nga fjalët e huaja. Kjo gjë nuk çon në ngushtimin e vëllimit të leksikut por në të kundërt, kjo prirje çon në zgjerimin e leksikut të shqipes standarte. Kështu, kjo prirje ka bërë të mundur lënien jashtë të shumë fjalëve të burimit turk, grek e sllav, të cilat para disa pesë apo gjashtë dekadash ishin të zakonta, si p.sh: birinxhi, derdimen, dynja, vatan, katran, duke kryer një pastrim të gjerë në terminologjinë e fushave të ndryshme. Gjuhëtari J. Thomai thekson edhe faktin se leksiku i shqipes standarte shquhet edhe për begatinë e mjeteve shprehëse dhe emocionuese, të cilat i japin ligjërimit shkathtësi e force të veçantë dhe zhvillojnë më tej sistemin e stileve funksionale. Shprehje e kësaj begatie janë letërsia artistike origjinale dhe e përkthyer, publiçistika e folur dhe e shkruar, ligjërimi bisedor letrar në situate të ndryshme etj. 55 56

Kostallari, A. Mbi disa veçori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë,f 9, Tiranë. Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f 280-281.

42

3.2 Veçori të strukturës fjalëformuese të shqipes

Nga pikëpamja e strukturës fjalëformuese gjuhëtari Androkli Kostallari, mendon se veçoria themelore apo që mund të quhet “normë fjalëformuese” e përgjithshme e shqipes së sotme letrare është mbizotërimi i theksuar i sufiksimit dhe i kompozimit57; këto mënyra fjalëformuese me krijimin e njësive leksikore-semantike kompakte ndikojnë për forcimin e prirjeve sintetike dhe në strukturën gramatikore58. Gjithashtu, sipas Kostallarit, edhe formimi i tipit parashtesor e sidomos ai parashteso-prapashtesor mbi bazën e lidhjeve të qëndrueshme të tipit parafjalë + emër është gjallëruar shumë. Duket qartazi prirja e gjuhës shqipe për të vetplotësuar kërkesat gjithmonë e në rritje që ushtron zhvillimi i shpejtë i shoqërisë përmes proçeseve të ndryshme fjalëformuese të shqipes së sotme letrare. Vihen re ritmet e shpejta të pasurimit të leksikut të shqipes nëpërmjet prejardhjes e kompozimit. Një tjetër veçori themelore e sistemit fjalëformues të shqipes së sotme letrare është zgjerimi i dukshëm i prirjes për një veprim të ndërlidhur e të ndërvarur të mënyrave e të tipave të ndryshme, ps.sh.gjallërimin e njëkohshëm të formimeve të emrave të vepruesit e të mbiemrave foljorë me temën e pjesores –ue (-lexues dhe i lexueshëm), rritjen e njëkohshme të produktivitetit të mbiemrave të përbërë pronësorë e të emrave abstraktë që formohen mbi bazën e tyre me prapashtesa (shpirtngushtë-si etj.).59 Veçori tё tilla janë tregues të qëndrueshmërisë gjithmonë në rritje të karakterit sistemor të fjalëformimit të shqipes së sotme letrare.

3.3 Veçori të strukturës leksikore të shqipes Nga pikëpamja e strukturës leksikore, gjuha e sotme shqipe ndërtohet mbi një bazë tepër të gjerë leksikore, bërthamën e së cilës e përbëjnë fjalët e truallit gjuhësor të shqipes, sidomos fjalët e fondit themelor të saj si p.sh. fjalë që shprehin nocione themelore si: ata, ato, ky, kjo, atdhe, i atillë, e atillë, e këtillë, bagëti, blej, bar, baltë, bark, barrë, brinjë, brisk, buall, burrë, dëm dëboj, dëshirë, dal, dallandyshe, dasmë, dardhë, dhallë, gjel, gjedhë, përralë, i vogël, zbath i varfër, i verdhë, zbërthej, zog etj. Struktura leksikore e shqipes është e hapur për të gjitha ato njësi qe i sjellin asaj mundësi të reja të shprehjes së nocioneve e të ngjyrimeve më të holla semantike e stilistikore-shprehëse. Madje kjo strukturë priret të pasurohet jo vetëm përmes dialekteve që përfshihen në truallin e shtetit të sotëm shqiptar, por edhe nëndialekteve jashtë këtij trualli, të cilat ruajnë vlera kulturore-gjuhësore që i shërbejnë së sotmes, si psh fjalë të arbëreshëve të Italisë dhe Greqisë të pranuara në fjalorine gjuhës shqipe. Keshtu në fjalorin e gjuhës shqipe janë përfshirë mjaft fjalë të përdoruara nga shkrimtarët arbëreshë60. Kjo veçori i ka dhënë e po i jep 57

Kostallari, A. Mbi disa vecori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë,f 38, Tiranë. Kostallari, A. Mbi disa vecori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë,f 38, Tiranë. 59 Kostallari, A. Mbi disa vecori strukturore e funksionale të gjuhës letrare shqipe të kohës sonë,f 38-39, Tiranë. 60 Kostallari, A. “Parimet themelore pёr hartimin e “Fjalorit te gjuhёs sё sotme shqipe”, “Studime filologjike”,1986, 2 f 61-62. 58

43

leksikut të gjuhës së sotme shqipe tiparet e një koineje leksikore gjithëshqiptare, në të cilën njësitë leksikore, pavarësisht nga burimi i tyre, kanë hyrё në marrёdhënie sistemore semantike e stilistikore. Për më tepër, në leksikun dhe fjalëformimin e gjuhës shqipe, duket qartë prirja për pastërtinë e gjuhës, për një bashkërendim të harmonishën ndërmjet ruajtjes së tabanit kombëtar dhe pasurimit të leksikut si gjuhë e një kulture të lartë, të letërsisë artistike, të shkencës e të teknikës, që si e tillë është në marrëdhënie të zhvilluara me gjuhët më të përpunuara të botës. Deri më tani rrugën e formimit të gjuhës letrare shqipe mund ta paraqesim me tri etapa themelore duke u nisur nga dialektet dhe trashegimi gjuhësor letrar i së kaluarës parakomëtare. Së dyti, zhvillimet e reja letrare të varianteve letrare dialektore përbëjnë atë që quhet linjë e dytë e formimit tё gjuhës letrare. Linja e tretë përfaqëson prerjen e sotme të shqipes letrare në fazën e kristalizimit përfundimtar. Edhe pse shqipja është gjuhë indoeuropiane, nuk duhet kuptuar që gjithë pasuria e saj leksikore është trashëgimi e fondit të vjetër indoeuropian. Në rrjedhën e kohës marrëdhëniet me popujt e tjerë, krahas të tjerave, kanë patur edhe ndikime në gjuhë. Historia e gjuhës shqipe si edhe etimologjia e shqipes bën një ndarje në ndërmjet elementëve tё huazuar nga ato vendase, vetjake. Kështu, në gjuhën shqipe krahas një fjale tjetër është pranuar fjala e huaj: a) kur ka qenë një term ndërkombëtar, b) kur ka sjellë një nuancë kuptimi më të përpiktë e të vecantë, c) kur e ka kërkuar një stil i caktuar i gjuhës, d) edhe për shkak të prirjes së disa te folmeve profesionale, për të qenë “ sa më të përgjithshme, sa më ndërkombëtare”. Kjo gjë vërehet në leksikun e fushave të artit, të modelistëve, të biznesit, të financave, të informatikës, të turizmit etj dhe lidhet me fushën, por edhe me kulturën e atyre që i përdorin fjalët e huaja. Duhet pranuar që gjate dy dekadave te fundit kontakti i botës shqiptare me atë angleze e amerikane ka qenë tejet i zhvilluar në sfera të larmishme si: shkencë, ekonomi, politikë, kulturë etj. Ky ndikim është vënë re edhe në gjuhën shqipe më së shumti në leksik dhe në sintaksë. Për pasojë, gjuha shqipe vazhdon të pasurohet duke krijuar fjalë të reja, me brumin dhe mjetet fjalëformuese të saj; nëpërmjet marrjes së fjalëve nga dialektet a të folmet territoriale e sociale dhe ngritjes së tyre në normë duke u bërë pjesë e leksikut standart; nëpërmjet huazimit, sidomos kur fjalët janë huzime historike, kulturore etj. dhe jo huazime gjuhësore.61 Gjuha shqipe është e hapur ndaj gjuhëve të huaja e sidomos ndaj gjuhës angleze si një gjuhë botërore tashmë e folur prej më shumë se 1.2 miliard njerëz. Fusha të ndryshme të shkencës si financa, biznesi, informatika, artet por edhe sporti kanë prurë në gjuhë emërtime të reja duke shoqëruar konceptet që ato shprehin. Kështu në gjuhën shqipe këto dekadat e fundit kanë hyrë mijëra fjalë prej të cilave duhet pranuar që mund të përfitohen vlera stilistikore, shprehëse e shënuese. Gjithashtu, shume fjalë e terma të huazuara nga anglishtja apo fjalë të tjera kanë mbushur zbrazëtinë e leksikut të shqipes. Por ka edhe syresh të cilat përbëjnë kërcënim serioz duke mos sjellë asnjë nga vlerat e lartpërmendura, por thjesht zënë një vend përdorimi në situatë të caktuara duke mënjanuar fjalët shqipe. Gjuhëtari J. Thomai shprehet se huazimet nga E. Lafe, “Shqipja standarte në vështrim strukturor dhe funksional, Konferenca shkencore “Shqipja standarte dhe shoqëria shqiptare sot”, Tiranë, 2003, f.249. 61

44

anglishtja apo gjuhë të tjera kanë vlerën e vet pasuruese, por, nëse bëhet pa kurrfarë kontrolli e pengese kthehet në një dukuri të dëmshme për gjuhën tonë, sidomos kur mbushet me fjalë të huaja ligjërimi i folur ose shtresa leksikore e përdorimit të përgjithshëm.62 Mirëpo, është detyrë e shkrimtarëve, e gazetarëve, e veprimtarëve politikë e shoqërorë, e njerëzve të kulturës e të artit, e shkencëtarëve për pastrimin e pasurimin e gjuhës standarte shqipe përmes zëvendësimit të fjalëve të huaja me ato shqipe. Sipas studiuesit J. Thomai huazimet më të hershme në gjuhën shqipe janë fjalët me burim nga greqishtja e vjetër. Huazime të tilla si per shkaqe gjeografike depërtuan në gjuhën shqipe që nga shekulli I VII para epokës së re, kur kolonë grekë erdhën dhe u vendosën në trojet ilire. Huazimet greke pergjithësisht u përkasin fushave shoqërore, bujqësisë etj. si p.sh. mokër, pjepër, presh, qershi, mokër etj63. Ndërsa huazimet greke të kohës së re dhe bizatine kanë hyrë sidomos në jetën shoqërore, artizanat, në botën shtëpiake, në kopshtari etj.: avlli, fis, lajm, flamur, oreks, i pastër, trastë, trëndafil, etj. Leksiku i shqipes është pasuruar edhe përmes huazimeve latine e romane gjatë shekujve të parë të erës sonë, sikundër zgjati edhe pushtimi romak në Shqipëri rreth 500 vite. Ky huazim ka qenë tepër i ndjeshëm në gjuhën shqipe por shqipja nuk arriti të asimilohej duke i bërë ballë ndikimit prej saj. Kështu gjendet ndikimi latin prej gjuhëve frënge dhe italiane në fushën e tregtisë, të lundrimit, të luftës, etj. si p.sh.: bankë, barkë, fitoj, karrocë, kushton, marinar, paguaj, timon, trumbetë, vapor, velë; nga frengjishtja sjellim fjalët që i përkasin fushës administrative, juridike, shoqërore e politike si p.sh.: ambasadë, barrikadë, bluzë, plazh, grevë, kamion, masazh, pallto, parashutë, ekip, etapë, shofer, shovinizëm, pudër, prizë, pardesy, triko, turne..etj. Huazimet frënge, përgjithësisht, bëjnë pjesë në leksikun profesional e terminologjik dhe mjaft prej tyre kanë karakter ndërkombëtar. Ne leksikun e gjuhës shqipe hasen edhe fjalë të burimit sllav (te depertuara permes serbishtes dhe bullgarishtes), të cilat kanë mundur të depërtojnë gjatë periudhës së Mesjetës. Huazime slave gjejmë në fushën e bujqësisë e blegtorisë, zejtarisë etj. si p.sh çekiç, çudit, kyç, kockë, kovaç, kovë, krahinë, fllad, gostit, gozhdë, grabit, grusht, mace, memec, mërzit, neverit,oborr, patë, porosit, prag, prashit, pushkë, strehë, trup, etj. Nga gjuha slave kanë ardhur edhe disa toponime, emra lumenjsh, perrenjsh, fshatrash, etj. si psh: Bistricë, Bogovë, Çorrovodë, Pogradec, Goricë, huazime të cilat i përkasin periudhës së para shekullit të XV. Ndikimi sllav mbi gjuhën shqipe tashmë është pothuajse i ndërprerë. Gjithashtu, ndikimi turk, i cili nisi që nga shekulli i XV, mbetet i padiskutueshëm në leksikun e shqipes për shkaqe historike më se të ditura. Gjurmët e pushtimit osman pesë shekullor në trojet shqiptare sigurisht që janë reflektuar edhe në gjuhë. Turqishtja u ndje më së shumti në fushën e urbanizimit, administratë, kuzhinë, veshje etj. Më të hershmet kanë qenë huazimet leksikore në fushën e luftës e veshmbathje si p.sh: çorape, çarçaf, daulle, dyfek, fitil, sёnduk, top, hendek, baba, bilbil, fodull, tepsi, xhezve, xhep, sahat, raki, perde, hakë etj. Sipas gjuhëtarit J. Thomai shumë huazime turke janë asimiluar plotësisht nga gjuha shqipe dhe janë bërë pjesë e saj. Përmes turqishtes kanë depërtuar edhe fjalë arabe ose persiane, por gjuhë huazuese për shqipen edhe e 62

Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f 262.

63

Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f 257

45

këtyre fjalëve ka qenë turqishtja. Megjithatё, shqipja me gjithë huazimet e shumta, ka ruajtur origjinalitetin e saj, si gjuhë e veçantë indoevropiane.

46

KREU 4 RRUGËT KRYESORE TË PASURIMIT TË LEKSIKUT NË GJUHËN SHQIPE DHE ANGLEZE 4.1 Fjalëformimi dhe mënyrat e tij 4.1.1 Gjuha dhe ndryshimi gjuhësor Në përpjekje për të përmbledhur në një formulim të vetëm raportin që ekziston midis njerëzve dhe gjuhës, shkencëtari dhe filozofi i njohur Umberto Eko shprehet se “njerëzit janë fakte gjuhësore”. Përmes këtij formulimi arrijmë të veçojmë faktin e lindjes së gjuhës si nevojë e domosdoshme në proçesin e shoqërizimit të njeriut si dhe rolin e gjuhës në shndërrimin e njeriut.64 Gjuha shfaqet kështu si një rregullator i marrëdhënieve shoqërore dhe si nje mjet për formimin kompleks të njeriut të sotëm. Një tjetër fakt i pamohueshëm është dhe ndryshimi e zhvillimi i pandërprerë që pësojnë të tëra gjuhët në hapësirë dhe në kohë. Pra, gjuha na shfaqet kësisoj një mjet komunikimi, i cili garanton qëndrueshmëri në të gjitha situatat komunikuese në mënyrë të tillë që folësi nuk e vë re zhvillimin e saj përgjatë kohës. Dukuria e evolucionit gjuhësor është mjaft e variueshme. Kjo variueshmëri përshkruhet sipas tri këndvështrimeve që janë: shpejtësia e ndryshimit; shkalla e vetëdijes së folësve për ndryshimin gjuhësor; si dhe mënyra se si këto ndryshime prekin gjuhën. Gjuhëtarët diskutojnë për faktorë të brendshëm si ai morfologjik e leksikologjik e të jashtëm ku përfshihen ndikimet prej kontakteve të gjuhëve si dhe ndryshimet shoqërore, të cilët ndikojnë drejpërsedrejti në evoluimin e gjuhës. E parë në kuadrin leksikologjik e morfologjik, gjuha e cila ndodhet në një proçes të pandërprerë zhvillimi, shndërrohet dhe zhvillohet në mënyrë të pandërprerë duke pasqyruar ndryshimet në veprimtarinë shoqërore, politike, ekonomike, kulturore dhe shkencore të vetë shoqërisë që e flet atë. Këto ndryshime dhe evoluime, pasqyrimin e tyre të drejtpërdrejtë dhe të shpejtë e gjejnë veçanërisht në leksikun e gjuhës. Gjuhëtari J. Thomai njeh tri proçese zhvillimi në leksikun e gjuhës letrare :a) krijimi i fjalëve të reja me brumin e gjuhës amtare dhe hyrja e fjalëve të reja nga gjuhë të tjera, b) dalja jashtë përdorimit të fjalëve të vjetëruara a huazime të panevojshme dhe c)ndryshim në përmbajtje e në formë të fjalëve të njohura, duke zgjeruar strukturën kuptimore me kuptime të reja e më rrallë duke humbur ndonjë kuptim të vjetëruar. Proçesi i parë është më i shpejtë, prandaj leksiku i gjuhës letrare vjen gjithnjë duke u zgjeruar e duke u pasuruar, krahas zhvillimit të shoqërisë, kulturës e të mendimit. Edhe dalja e fjalëve jashtë leksikut të gjuhës nuk realizohet menjëherë. Faza e parë është kalimi i këtyre fjalëve në shtresën pasive dhe kjo ngushton përdorimin e tyre, duke i kthyer në fjalë të vjetëruara.65 Kështu, ndryshimet në leksikun e një gjuhe janë ndodhin në dy kahe. Nga njëra anë ai zgjerohet përmes njësive të reja leksikore, por nga ana tjetër kemi daljen jashtë përdormit të

64 65

Sh. Rrokaj, Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme, Tiranë, 2007, f. 11 J. Thomai “Leksikologjia e gjuhёs shqipe”, Tiranё, 1974, f.15-16.

47

fjalëve të vjetra si arkaizmat, historizmat etj., të cilat sigurisht që janë më të pakta në numër nga njësitë hyrëse. Tre mënyrat kryesore të pasurimit të fjalorit apo leksikut të një gjuhe janë: fjalëformimi apo pasurimi morfologjik ku krijimi i fjalëve të reja kryhet përmes brumit të një gjuhe të caktuar dhe me mjetet fjalëformuese të asaj gjuhe; përmes proçesit të huazimit të fjalëve nga një gjuhë të tjera, e së treti pasurimi semantik. Leksiku i gjuhës shqipe pasurohet së tepërmi përmes proçesit fjalëformues e huazimit. 4.1.2

Fjalëformimi dhe mënyrat fjalëformuese Një nga menyrat më të rëndësishme të pasurimit te leksikut të një gjuhe është fjalëformimi. Proçesi i fjalëformimit të gjuhës shqipe ka qenë pjesë e studimeve jo vetem e gjuhetareve shqiptar, por edhe e gjuhëtarëve të huaj, si p.sh. A. Kostallari, Sh. Demiraj, E. Hysa, J. Thomai, M. Çeliku, K. Cipo, S. Mansaku, Xh. Lloshi, M. Samara, etj por edhe të huaj. Keta gjuhetare kanë trajtuar një sërë problemesh të kësaj tematike si p.sh. formimi i fjalëve në gjuhën shqipe dhe paradigmat fjalëformuese, tipat dhe menyrat fjalëformuese, koncepti për fjalën, rrugët kryesore të pasurimit te leksikut, e të tjera. Studimet e tyre janë bërë pjese e hulumtimeve dhe kërkimit tonë shkencor në këtë punim, i cili në fokus të studimit ka proçeset fjalëformuese, në rrafshin krahasues ndërmjet anglishtes e shqipes. Është bërë një përqasje krahasuese në modelet e formimit të fjalëve, sidomos në atë ndajshtesor, parashtesor. Kemi analizuar faktin se sa e ndikueshme është teoria e relativizmit gjuhësor në dy gjuhët e marra në studim e si ndikon relativizmi gjuhësor pikërisht në formimet parashtesore në shqipe e anglishte. Sipas gjuhëtarit J. Thomai “njohja e mjeteve fjalëformuese dhe e llojeve të tyre sipas vendit që zënë në lidhje me temën prodhuese (parashtesa, prapashtesa) lejon të kuptojmë ndërtimin e fjalës dhe të bëjmë zbërthimin e saj sipas pjesëve përbërëse”.66 Nga literatura e huaj gjuhësore vijnë përkufizime dhe përcaktime thuajse të njëjta për objektin dhe detyrat e fjalëformimit. Kjo gjë duket qartë në përkufizimin që jep Ingo Plag në studimin e tij në lidhje me fjalëformimin në gjuhën angleze.“Fjalëformimi nga vetë fjala është formimi i fjalëve të reja në një gjuhë.”67 Sipas Plag, çështja e fjalëformimit ngre edhe një hallkë tjetër për tu konsideruar, që është inflection, eptimi, të cilën ai e dallon nga prejardhja si proçes i fjalëformimit. Në skemën më poshtë jepet kjo ndarje qartazi.

66J. 67

Thomai “Leksikologjia e gjuhёs shqipe”, Tiranё, 1974, f.15-16, 17. I.Plag ”Wordformation in English”,Cambridge University Press, 2003,f 9.

48

Figure 1 - Fjaleformimi ne gjuhen angleze sipas I. Plag Gjithashtu, Plag bën një përkufizim të asaj çka quhet fjalë në morfologji; bën një dallim të qartë midis morphemes së lirë free morpheme dhe asaj jo të lirë bound morpheme.(fjalë të parme e jo të parme). Në morfologjinë e gjuhës angleze gjejmë të shënuar përveç parashtesave (prefixes) dhe prapashtesave (suffixes), edhe termin affixes ku përfshihen të gjitha morfemat jo të lira, të cilat nuk qendrojnë dot vetëm, e që u paravendosen apo prapavendosen fjalëve të parme. Një vëmendje e veçantë i jepet edhe bound roots, rrënjëve jo të lira të cilat lidhen vetëm me disa rrënjë të tjera jo të lira zakonisht me origjinë latine si p.sh.: circul- (as in circulate, circulation(qarkulloj-qarkullim), circulatory,circular (qarkullues, qarkor)), approb- (si në approbate-miratoj, approbation-miratim, approbatory-miratues, approbator), simul- (si në stimulant-simulues, sajues, simulate, simulation), ndërsa rrënjë jo të parme (jo të lira) të me origjinë kombëtare mund të gjenden edhe si në rastin e hap-, si në hapless – i pafat).68 Ashtu siç do ta shohim edhe në ndonjë gjuhëtar të gjuhës shqipe, Plag klasifikon me fjalën root rrënjë, të gjitha ato fjalë të parme të pandashme. Fjalëve të prejardhura ai u referohet si derivate. Sipas studiuesit të gjuhës angleze Katamba, fjalët edhe pse konsiderohen si njësi më të vogla kuptimplotë të gjuhës, mund të ndahen në morfema, pjesë më të vogla, të cilat janë kuptimplote ose kanë funksion gramatikor në një gjuhë. Këto pjesë më të vogla kanë kuptime apo funksione të qëndrueshme në mijëra fjalë jo vetëm në një.69 Morfemat zotërojnë një kuptim ose funksion relativisht të qëndrueshëm ose të pranishëm në jo vetëm një, por disa mijëra fjalë. Gjuha angleze përmban një numër të madh mjetesh me të cilat kombinohen morfet ose ndryshohen për formuar

68 69

I.Plag ”Wordformation in English”,Cambridge University Press, 2003,f 14. Katamba, F. 2005. English Words. Structure, history, usage. London: Routledge. F 15-44.

49

fjalë të reja. Megjithatë, vetëm dy nga këto proçese të formimit të fjalëve siç është prejardhja dhe përbërja, janë përgjegjës për një numër të madh fjalësh të reja 70. “Gramatika e gjuhёs shqipe” jep këtë përkufizim për mënyrën e fjalëformimit: “Mënyra është nënndarja më e madhe e sistemit të fjalëformimit. Sistemi i fjalëformimit përbëhet nga tërësia e mënyrave dhe tipave fjalëformues. Të gjitha fjalët e formuara me të njëjtin lloj formanti i takojnë një mënyre fjalëformimi.”71 Mënyra ndahet më tej në tipa fjalëformimi, sipas përkatësisë leksiko-gramatikore të temës a temave fjalëformuese dhe ndajshtesës që merr pjesë në fjalëformim. Gjithashtu, në veprën “Gramatika e gjuhës shqipe” gjejmë fjalëformimin morfologjik të bazohet tek analogjia; temat dhe ndajshtesat fjalëformuese bashkohen për të formuar fjalë të reja në bazë të analogjisë me fjalët e tjera jo të parme që ekzistojnë tashmënë gjuhë. P.sh: i ndershёm Ndershmёri

i natyrshёm Natyrshmёri

Në punimin e tij “Morfologjia e gjuhës së sotme shqipe” (Tiranë, 1962), gjuhëtari Sh. Demiraj trajton çështjen e mënyrave të fjalëformimit, mjeteve fjalëformuese, fjalës dhe pjesëve të saj. Demiraj ben klasifikimin e fjaleve në gjuhën shqipe: fjalë të para, të prejardhura, të përbëra dhe të përngjitura.72 Tek fjalët e prejardhura ai përfshin vetëm formimet me parashtesë, prapashtesë dhe parashtesë e prapashtesë njëkohësisht. Si fjalë të prejardhura dallon emra, mbiemra, folje dhe ndajfolje. Në grupin e fjalëve të përbëra përfshin emra, mbiemra dhe pak folje. Përemrat e pacaktuar, ndajfoljet, disa numërorë, dhe parafjalë i konsideron si fjalë të përngjitura.73 Gjuhetari J. Thomai eshte i mendimit se gjatë proçesit fjalëformues në gjuhën shqipe ndiqen dy linja fjalëformuese, linja morfologjike, dhe ajo semantike. Sipas tij linja morfologjike e cila nënkupton temën fjalëformuese dhe parashtesën, ben te mundur formimin e njësisë së re leksikore, zbulimin e mënyrave prodhimtare, dhe jo prodhimtare të formimit të fjalëve në gjuhën shqipe, me fjale te tjera, të ndërtohet sistemi fjalëformues i gjuhës shqipe. Ndersa, me linje semantike do te kuptojme motivimin e njësive, pra njesine motivuese, e cila motivon semantikisht dhe morfologjikisht edhe njësinë e sapoformuar. Ne procesin e formimit të fjalëve, sipas J.Thomai, ndodhin disa lloje ndryshimesh semantike të cilat ai i klasifikon në tri grupe: a) ndryshime të kuptimit kategorial 74; b) ndryshime të kuptimit leksikor të fjalës ose të klasës së fjalëve, e modeleve fjalëformuese. që ndodhin në të gjitha vargjet dhe c) ndryshime të përbërësve suplementarë me vlerë të njësive semantike themelore, sic janë nuancat e shkallës së intensitetit të veprimit, të përsëritjes, të përforcimit, të ngjyrimit emocionues, etj. Gjuhëtari K. Cipo në punimin “Gramatika e shqipes”, gjithashtu trajton ceshtjen e fjalëformimit ku analizon pjesët e ndryshme të ligjëratës dhe ben dallimin mes përngjitjes dhe prejardhjes. Të 70The

structure of modern English A linguistic Introduction. Laurel J. Brinton John Benjamins Publishing Company Amsterdam/Philadelphia f 85. 71 Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, f. 58. 72 Sh. Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa e I. Morfologjia, Tiranë 1962 f 87 73 Sh. Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, pjesa e I. Morfologjia, Tiranë 1962 f87 74 “J. Thomai ”Prejardhja kuptimore në gjuhën shqipe”, 248-249.

50

gjitha fjalët e formuara me prapashtesa emërtohen “derivate”. 75 Gjithashtu, jane te perfshire emrat që formohen me parashtesa e prapashtesa76. Foljet e formuara me parashtesa Cipo i jep emërtimin ‘të përngjitura”.77 Sipas gjuhetarit Rami Memushaj, pasurimi i leksikut bëhet permes; a) pasurimit te strukturës kuptimore të fjalës me kuptime të reja; b) krijimit te fjalëve të reja me anë të mënyrave të fjalëformimit.; c) permes huazimit te fjalëve nga gjuhë të tjera. Megjithate, ai mbetet i mendimit se formimi i fjalëve të reja realizohet se tepermi me anë të prejardhjes morfologjike duke qene kjo e fundit edhe mënyra më prodhimtare për pasurimin e leksikut. që studiohen Sipas tij, mënyrat më të njohura të fjalëformimit janë prejardhja me ndajshtesa, kompozimi dhe përngjitja, sikurse ka edhe mënyra të tjera që luajnë një rol më të vogël në pasurimin e leksikut, si shkrirjet e shkurtesat dhe prejardhja prapavajtëse 78. Gjuha shqipe është e pasur me mënyra fjalëformuese. Në veprën Gramatika e gjuhës Shqipe, në vëllimin e parë që përmban Morfologjinë e fjalëformimit dhe Morfologjinë e eptimit të gjuhës shqipe paraqiten gjashtë të tilla bashkë me nënndarjet e tyre: 4.2 Prejardhja me nënndarjet e saj: a.prejardhje parashtesore b.prejardhje prapashtesore c.prejardhje parashteso-prapashtesore ç.prejardhje pa ndajshtesë 2.Nyjëzimi 3. Kompozimi 4.Pёrngjitja 5.Konversioni 6.Mёnyra e pёrziera a.përngjitje + prapashtesim b.kompozim + prapashtesim c.nyjëzim dhe prapashtesim ç.nyjëzim dhe parashtesoprapashtesim d.nyjëzim dhe përngjitje

75

K. Cipo, Gramatika shqipe, Tiranë 1949, f.35 K. Cipo, Gramatika e shqipes, Tiranë, 1949, f. 38 77 K. Cipo, Gramatika e shqipes, Tiranë, 1949, f. 39 78 Memushaj, R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f. 281 76

51

Në gjuhën angleze mënyrat prodhimtare të fjalëformimit mbeten kompozimi ose përbërja (composition), prejardhja (derivation), konversioni (conversion), shkurtimet (abbreviations) dhe prapaformimi (back-formations)79. 4.2.1 Prejardhja Prejardhja është mënyra më prodhimtare dhe më e larmishme në sistemin e fjalëformimit të gjuhës shqipe. Prejardhje quhet formimi i fjalëve të reja me anë të bashkimit të ndajshtesave fjalëformuese me tema fjalësh ose me fjalë, sipas modeleve të fjalëformimit që ekzistojnë në gjuhë. Sipas llojit të ndajshtesës fjalëformuese dhe sipas mënyrës së bashkimit të saj me temën dallohen këto lloje të prejardhjes: a.prejardhje parashtesore b.prejardhje prapashtesore c.prejardhje parashteso-prapashtesore ç.prejardhje pa ndajshtesë Mënyra fjalëformuese e prejardhjes ka qenë objekt studimi i mjaft gjuhëtarëve e albanologëve të huaj si Pedersen-I, Jokli dhe Meyer-i, dhe Jokli. Gjithashtu, gjuhëtari e studiuesi i shquar Aleksandër Xhuvani duke studiuar ndajshtesat fjalëformuese të shqipes, ka arritur të mbledhë dhe analizojë rreth 170 prapashtesa dhe rreth 80 parashtesa bashkë me Çabejn. Në punimin “Mbi prejardhjen e fjalëve”80 Xhuvani shkruan rreth studimeve të shumta që janë bërë në lidhje me mënyrën e prejadhjes që nga Kristoforidhi. Dhimitër S. Shuteriqi gjithashtu shkruan në shkrimet e tij në lidhje me prejardhjen, si mënyra më prodhimtare e pasurimit të leksikut të gjuhës shqipe ndër kohëra81. Sipas tij numri i fjalëve të prejardhura është pesë herë më e madhe se ajo e fjalëve të përbëra. Studiuesi E. Hysa shkruan rreth mundësisë së bashkimit të mjeteve ndajshtesore me tema të ndryshme fjalëformuese si tema emërore, foljore, mbiemërore dhe ndajfoljore, të cilat përbëjnë dhe klasat më të pasura të leksikut të gjuhës shqipe82. 4.2.1. Prejardhja parashtesore Prejardhja parashtesore është ajo mënyrë fjalëformuese e cila formon fjalë të reja përmes parashtesave, ku si tema motivuese mund të shërbejnë fjalë të thjeshta ose dhe fjalë të prejardhura, me parashtesa: çlodh, përjetoj, përflas, shqep, zhvesh, mosardhje, stërmbesë, nënvlerësoj, jokonkret etj., , çarmatos, i pazakonshëm , zhvendos, etj. Mund të themi se ky nëntip fjalëformimi është shumë prodhimtar në gjuhën shqipe, por gjithsesi prapashtesimi mbetet nëntipi më prodhimtar i prejardhjes. Shkak për këtë është kryesisht numri më i madh prapashtesave krahasuar me parashtesat e shqipes. Kështu, në veprën e tij A. Xhuvani përfshin 82 parashtesa, disa prej të cilave nuk përdoren më sot e rreth 168 prapashtesa. Ndër parashtesat e shqipes të cilat janë vjetëruar tanimë e nuk janë më prodhimtare mund të përmendim: d(ë) dëborë, shtёr-, g(ë)- gdhij; dëboj, f- fshij; n(ë)- ndaj, ndez, ngordh etj.

79

Becerra, Z, A. A. (2000). Handbook of general and applied linguistics, f.34. Në: Aleksandër Xhuvani, Vepra 1, f. 355-358 81 Dhimitër S. Shuteriqi në “Fjalë nga leksiku i shqipes para Buzukut” (në Studime filologjike, 1/1983, f.197-209). 82 E. Hysa, Dukuri e prirje të formimit të fjalëve në shqipen e sotme letrare, në: Gjuha Jonë 1/1985, f. 112. 80

52

Në mënyrën fjalëformuese me parashtesim ngrihet një problematikë e cila ka të bëjë me faktin se kjo mënyrë fjalëformuese ngatërrohet tepër me mënyrën e përngjitjes nga njëra anë, dhe kompozimit nga ana tjetër. Në punimin e tij “ Parashtesat e gjuhës shqipe”, gjuhëtari dhe studiesi i shqipes A. Xhuvani shprehet se “ duke qenë se kufijtë mes parashtesimit dhe përngjitjes nuk janë përherë të prera, e bën më të vështirë vecimin e këtyre elementeve formative nga fjalët bazë që janë formuar me to.”83 Duke qenë se shndërrimi i disa parafjalëve dhe pjesëzave në parashtesa e ka burimin te përngjitja, marrëdhëniet midis këtyre dy mënyrave të fjalëformimit janë dhe sot mjaft të gjalla, aq sa ndonjëherë e kemi të vështirë të dallojmë se me cilën prej mënyrave është formuar një fjalë e caktuar. Një përpjekje për të bërë një ndarje midis të dyjave d.m.th parashtesimit dhe përngjitjes na sugjerohet në veprën e Gramatikës së gjuhës shqipe. Ndryshimin ndërmjet një togu parashtesor apo të përngjitjes mund ta bëjë analiza e motivimit të fjalës, p.sh.: fjala nëntokë (shtresa e dheut që ndodhet nën sipërfaqen e tokës) motivohet me togun nën tokë, dmth nën tokë ruan vlerën e saj parafjalore, kurse nëngrup nuk mund të motivohet me një tog të tillë; parashtesa nën këtu tregon thjesht marrëdhënie të pjesës (nën) ndaj së tërës (grup). Tek fjala nëntokë kemi të bëjmë me përngjitje, ndërsa tek nëngrup kemi të bëjmë me parashtesim. Në lidhje me tiparet e parashtesave të shqipes gjuhëtari J. Thomai shprehet se parashtesimi nuk e ndërron kategorinë leksiko-gramatikore të fjalës. Megjithatë, ai sjell shembujt si mposht (nga ndajshtesa poshtë), apo zbardh nga mbiemri i bardhë, mposht nga ndajfolja poshtë, duke ja atribuar dhe një funksion klasifikues parashtesave. Ndërsa gjuhëtari E. Hysa i konsideron këto fjalë si formime parashteso-prapashtesore me prapashtesë zero duke ja lënë funksionin klasifikues vetëm prapashtesave. Parashtesa përgjithësisht nuk ia ndërron kategorinë leksiko-gramatikore fjalës me të cilën bashkohet, por i jep asaj vetëm një kuptim të ri plotësues.84 Në këto raste parashtesa i ngjitet fjalës. Kur me anë të parashtesimit kalohet nga një pjesë ligjërate në një tjetër, atëherë parashtesa i ngjitet temës së fjalës. Në këto raste tema e bjerr zanoren fundore të patheksuar që mund të ketë si p.sh.: mburr, shfaq, përgjak përmes parashtesave për-, m-, sh- nga temat buz, burr, faq, balt. Një numër parashtesash, si: sh-, zh-, ç-, s-, z-,m-, n-, stёr-, shpёr- etj merren si të parme, por shumë parashtesa që janë sot shumë prodhimtare, kanë dalë prej fjalësh të tjera: prej parafjalësh si: mbi, ndër, në, nën, pa, për ose prej pjesëzash si: jo-, mos-, sapo-, porsa-, a posa. Kur kalojnë në parashtesa, sipas vjetërsisë së kalimit e sipas dendurisë së përdorimit me këtë funksion, ato, i dobësojnë lidhjet me kategoritë leksiko-gramatikore nga kanë dalë dhe afrohen me parashtesat e tjera të mirëfillta, duke fituar kuptime përgjithesuese, karakteristike për ndajshtesat fjalëformuese. Gramatika e gjuhës shqipe sjell shembullin e parashtesës mbi- e cila është tepër prodhimtare në formimin e emrave jo me kuptim hapësinor të parafjalës mbi, por për të treguar shkallën më të lartë të asaj që emërton fjala motivuese, p.sh.: mbingacmim, mbilodhje, mbishpenzim etj. Mjaft të ndërlikuara në gjuhën shqipe janë edhe lidhjet e parashtesimit me kompozimin. Ka një numër fjalësh, elementi i parë i të cilave përdoret në gjuhë edhe në mënyrë të pavarur, si ndajfolje ose si parafjalë, si p.sh.: fjalë që nisin me para-, prapa-, pas-, jashtë-, brenda-, larg-, 83 84

A. Xhuvani; E. Cabej “Parashtesat e gjuhës shqipe”. f.361. Gramatika e gjuhës shqipe, I, Tiranë 1995, f. 61

53

lart-, pranë-, sipër- etj p.sh.: paraardhës, parandiej, parandjnjë, paraburgim, paracaktoj, paradhënie, paradhomë, parafjalë, parapëlqej etj. Te këto shembuj kur pjesa e dytë është një folje (paracaktoj) ose emër vepruesi (pasardhës), pjesa e parë ka plotësisht vlerë ndajfoljore dhe kemi të bëjmë me një kompozitë. Kështu në gjuhën shqipe për të bërë dallimin mes parashtesimit dhe përngjitjes duhet të merret parasysh natyra e motivimit të fjalës dhe natyra leksiko-gramatikore e elementit të parë. Gjuha shqipe si një gjuhë e hapur ka pranuar në leksikun shumë fjalë të huaja nga gjuhë të ndryshme. Në kuadrin e huazimeve duhet theksuar edhe fakti i depërtimit të një numri parashtesash të huaja. Podgorica ka mbledhur dhe analizuar në punimin e tij rreth 77 parashtesa te huazuara, ndonëse disa prej tyre është shumë e vështirë të dallohen pa ditur më parë se si janë formuar këto fjalë në gjuhën e huaj. Gjuhëtari M. Çeliku në punimin ”Gramatikën praktike të shqipes” rendit një listë parashtesash të huazuara, të cilat herë-herë janë zëvendësuar me parashtesa të tjera të shqipes, të tilla janë: a-, an-, i-, anti-, de-, dez-, dis-, pro-,in-, pan-, inter-,auto-,super-,poli-. a- (me kuptim mohues) anormal (jonormal), afetar (jofetar), asimetrik(josimetrik), apolitik(jopolitik); an- analfabet in-/ iireal, imoral, ilegal, inorganik. anti- (me kuptimin e kundërshtisë) antipopullor, antikombëtar,antiajror (kundërajror), antishkencor.

antidemokratik,

antinjerëzor,

De- (me kuptim të kundërt) Deformoj(shformoj), demobilizoj(çmobilizoj), degradoj(zhgradoj), deçentralizoj. Dez-(me kuptim të kundërt) Dezinfektoj-infektoj, dezintegroj (çintegroj) Pro-(me kuptim pranues, përkrahës) Proamerikan, profashist InInorganic (joorganik)

Pan- (me kuptimin gjithë, mbarë) Panballkanik, panafrikan Ultra-( me kuptimin tepër, tejmasës) 54

Ultratingull, ultrareaksionar,ultraliberal InterInternacional-ndërkombëtar, interurban-ndërurban AutoAutobiografi, autokritikë, autoofiçinë, automjet Supersuperprodhim, superstrukturë

Polipoliklinikë, polisemantik Disa nga parashtesat e huaja janë asimiluar nga sistemi i fjalëformimit të shqipesnë një shkallë të tillë, saqë kanë filluar të japin edhe formime të reja nga fjalë shqipe, p.sh.: afetar, panshqiptar, pannjerëzor etj. Megjithatë, në gjuhën shqipe vihet re një prirje e zëvendësimit të parashtesave të huaja me parashtesa të shqipes si p.sh.: kundërajror, kundërgaz, çmilitarizim, shpolarizim (demilitarizim, depolarizim), ndërkontinental, ndërmolekular) etj .

4.2.2 Prejardhja prapashtesore Prejardhja me prapashtesim është formimi i fjalëve të reja duke i vendosur temës së fjalës ndajshtesën prapashtesuese, p.sh.: vezak (vez+ak), vulos (vul+os), harkëtar (hark+ëtar), majtas (majt+as) etj. Prapashtesimi është tipi më prodhimtar i ndajshtesimit. Prapashtesat e gjuhës shqipe janë rreth tri herë më shumë se parashtesat dhe kuptimet e tyre fjalëformuese janë më të shumta e më të larmishme se kuptimet e parashtesave. Në përparësinë që ka prapashtesimi ne raport me parashtesimin, si dhe prodhimtarinë më të madhë të prapashtesimit, ndikon jo vetëm fakti që numri i prapashtesave të gjuhës shqipe është më i madh se numri i parashtesave, por edhe se temat me të cilat bashkohen prapashtesat mund të jenë tema të një fjale të parme (lexoj), të një fjale të prejardhur (zhdoganim) apo edhe të një fjale të përbërë (shpirtligësi). Me ane te prapashtesimit formohen mbiemra, emra, folje dhe ndajfolje nga po ajo pjesë ligjerate, por edhe prej pjesësh të tjera të ligjeratës. Nje karakteristike e prapashtesave eshte funksioni i tyre klasifikues. Prapashtesat e shqipes pervec kuptimit te ri që i japin temës me të cilën lidhen, përcaktojnë edhe pjesën e ligjëratës ku hyn fjala e re. 55

Kështu p.sh. nga foljet lexoj, mesoj, shpall etj. formohen emrat mesim, shpallje; nga emrat trimeri, pambarim, nxitim etj. formohen ndajfoljet trimerisht, pambarimisht, nxitimthi, etj. Megjithate, ka raste kur fjalët e reja të formuara me ane te prapashtesimit, nuk e ndërrojnë kategorinë gramatikore të temës fjalëformuese më të cilin është lidhur prapashtesa. Kështu p.sh. nga emrat kengë, furre, oborr, etj. formohen me prapashtesim emrat: kengetar, furretar, oborrtar, etj; ose nga mbiemrat i bukur, i kaltër etj, formohen mbiemrat bukurosh, gjatosh, kaltërosh etj. “Gramatika e gjuhës shqipe” përveç prapashtesave vendase e atyre të huaja të asimiluara prej kohësh, na paraqet edhe një numër prapashtesash të huaja, si:-ist, -izëm, -itet, -azh, -al, -esk, etj, të cilat përdoren më shumë në terminologji shkencore e politike. Ashtu siç ndodh me parashtesat, edhe te prapashtesat, huazimi ndodh bashkë me fjalët e formuara prej tyre. Këto fjalë mund të konsiderohen si të motivueshme edhe brenda shqipes, në rast se përdoret si fjalë më vete edhe tema fjalëformuese e tyre si p.sh.: arbitraritet(arbitrar), anarkizëm(anarki), industrial(industri). Gjuhëtari M. Çeliku në punimin” Gramatikën praktike të shqipes” rendit një listë prapashtesash të huazuara, të tilla janë: -ist : centralist, artist, kitarist, makinist, futbollist; -ier, -er: bankier, boksier, kuzhinier, karrocier; -ant: kursant, emigrant; -ent: asistent, referent; -xhi/çi: bojaxhi, sahatçi, interesaxhi etj.

Prejardhja parashteso-prapashtesore Prejardhja parashteso-prapashtesore është një mënyrë fjalëformimi me anë të së cilës formohen fjalë të reja duke iu bashkangjitur drejtpërdrejt temës fjalëformuese parashtesa dhe prapashtesa njëkohësisht. Ky nëntip fjalëformimi është më pak prodhimtar se dy nëntipet e tjera të diskutuara. Formime parashteso-prapashtesore janë pak emra dhe disa folje si: përbindësh, përdhes, përjetësi, përkrenare, përqindje, etj; Folje: përmalloj, përtërit, përvetësoj, shfletoj, shfrytëzoj, shkripëzoj, shpronësoj, zgjeroj përfundoj, zhdoganoj, zbukuroj, nguros, përgjithësoj, përgënjeshtroj, përjetësoj, etj.

Prejardhja pa ndajshtesё Kjo mënyrë fjalëformimi karakterizohet nga mungesa e ndajshtesës fjalëformuese, e cila bëhet këtu shprehëse e kuptimit, që ka fituar fjala e prejardhur në raport me temën motivuese të saj. Duhet theksuar fakti që te fjalët e formuara me anë të prejardhjes pa ndajshtesë, një rol fjalëformues luan edhe paradigma e re e fjalës dhe ndryshimet fonetike. Fjalë të tilla janë emrat si: hap-i, mund-i, të formuara nga foljet hap, mund, shkund; foljet: huaj krip, kuq, ndryshk, sit shëndosh të formuar përkatësisht prej emrave e mbiemrave hua, kripё, i kuq, ndryshk, sitё, shёndoshё. 56

57

Pra, formimi i këtyre fjalëve bëhet pa ndonjë ndajshtesë , por vetëm me kalimin e saj nga një kategori e caktuar leksiko-gramatikore në një tjetër. Në këto raste kemi të bëjmë me formantin fjalëformues ndajshtesor zero, i cili bashkë me paradigmën e re të fjalës bëhen shprehës të kuptimit që fiton fjala e re e formuar në raport me temën e saj fjalëformuese. Prejardhja pa ndajshtesë nuk është mënyrë prodhimtare në sistemin e sotëm të fjalëformimit të shqipes.

Nyjëzimi Nyjëzimi është një tjetër mënyrë fjalëformuese tepër prodhimtare në gjuhën shqipe, ku formohen fjalë të reja me anë të një nyje të përparme. Nyjat janë kryesisht morfema trajtëformuese, shprehëse të kategorive gramatikore, por ato mund të jenë njëherazi edhe fjalëformuese, si ndodh në rastet kur nëpërmjet tyre formohen mbiemra të nyjshëm, duke kryer në këtë mënyrë dy funksione. Kompozimi Kompozimi është ajo mënyrë fjalëformimi e cila krijon fjalë të reja me dy ose më shumë tema motivuese; njëra nga temat mbështetëse, që është përgjithësisht e dyta, mbart kuptimin gramatikor. Tema tjetër mbart kuptimin leksikor, p.sh.: bregdet, verilindje, parashikoj, marrëdhënie,vendbanim etj.85 Pas ndajshtesimit kompozimi është mënyra më prodhimtare e formimit të fjalëve në shqipen e sotme. Kompozita formohet nga emra, mbiemra, folje e ndajfolje, si edhe numërorë e përemra. Kuptimimi leksikor i të cilëve është i qartë, i përcaktuar. Gjymtyrët e kompozitës mund të paraqiten në marrëdhënie bashkërenditjeje, si p.sh. politiko-shoqëror, por edhe në marrëdhënie nënrenditjeje. Sipas këtij kriteri dallohen kompozitat këpujore e kompozitat përcaktore. Kompozitat këpujore janë fjalë të përbëra prej dy ose më shumë gjymtyrësh me lidhje bashkërenditje midis tyre si: deledash, dritëhije, verilindje, jugperëndim, bar-kafe, etj., e mbiemra, si: bardhezi, leksiko-gramatikor, etj. Kompozitat përcaktore, përbëhen prej vetëm dy gjymtyrësh, nga të cilat njëra përcakton tjetrën; ose e para të dytën, p.sh.: kryeqytet, këpucëbërës, sypetrit, kryeplak, bukëpjës, keqpërdor, etj., ose e dyta të parën, p.sh.: këndvështrim, peshk-gjel, buzëvarur etj. Edhe kur kompozita ka tri a më shumë tema motivuese, ajo është përsëri një formim dygjymtyrësh: zëvendës-drejtor (zëvendës) + (drejtor), zëvendëskryeredaktor,(zëvendës) + (kryeredaktor) tj..

85

Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, f.44, Tiranë, 1976.

57

4.2.3 Pёrngjitja Përngjitja është një mënyrë fjalëformimi me anë të së cilës formohen fjalë të reja përmes leksikalizimit të një togfjalëshi, i një togu parafjalor ose i një grupi fjalësh në përgjithësi. Lidhjet sintaksore ndërmjet gjymtyrëve të togfjalëshit a të togut ruhen në përgjithësi të qarta edhe në strukturën e fjalës së re të përngjitur, p.sh.: farefis (farë e fis), gjëegjëzë (gjë e gjëzë), trembëdhjetë (tre mbë dhjetë),askush (as kush) , tungjatjeta( tu ngjat jeta), etj.

4.2.4 Konversioni Konversioni është mënyra e formimit të fjalëve të reja përmes kalimit nga një pjesë e caktuar të ligjeratës në një tjetër pa ndërhyrjen e ndonjë afiksi apo alternimi fonetik. Përmes këtij tipi fjalëfomues mund të formohen emra nga mbiemra dhe nga pjesore, të cilët kur emërzohen, nuk emërtojnë më cilësi e tipare të personave ose sendeve, apo një veprim si tipar të një sendi, por vetë personat e sendet, apo veprimin të marrë si send. Të tillë janë: i dashuri, e keqja, e shkuara, besniku, i gjalli, veriori, të kuqtë, të ftohtët etj. Gjithashtu, nëpërmjet konversionit formohen edhe shumë mbiemra, p.sh: fshatçe, pleqërishte, etj. Në gjuhën shqipe ndajfoljet formohen edhe nga rasat e ndryshme të emrave, si dhe nga foljet, kryesisht nga pjesorja e foljes dhe më pak nga përcjellorja mohore e mënyrës 86: fare, herët, krejt; ditën, natën, etj.; motit, sheshit, një nate etj.; fshehur, prerë, shkoqur; papritur, padashur etj.

4.3 Mënyrat e përziera Mënyrat e fjalëformimit veprojnë shpeshherë edhe në kombinim me njëra-tjetrën. Më të zakonshmet janë kombinimet e mëposhtme: a. Përngjitje+ prapashtesim b.Kompozim+prapashtesim c.Paranyjëzim+prapashtesim ç.Paranyjëzim+parashteso-prapashtesim d.Paranyjëzim+përngjitje

86

Kështu e quan M. Çeliku formën e pashtjelluar mohore formuar nga pa + pjesore në “Format e pashtjelluara te foljes në gjuhën

e sotme shqipe”, Tiranë, 2000.

58

dh.Paranyjëzim+përngjitje+prapashtesim 4.4 Fjalëformimi në gjuhën angleze Vëmendja e kushtuar dhe interesi në studimin e mënyrave fjalëformuese si një nga mënyrat kryesore të pasurimit të fjalorit të anglishtes ka qënë aq i madh sa dhe vetë studimi mbi gjuhën në përgjithësi. Kështu, në lidhje më fjalëformimin kanë shkruar që nga koha e Paninit, i cili arriti te realizojë një përshkrim të detajuar të mënyrave fjalëformuese të sanskrishtes. Në vepren “Word-formation in English”, Lauer shkruan se problematika të fjalëformimit që ngrihen sot nga gjuhëtarë të ndryshëm të botës, janë hedhur për diskutim që herët, në shekujt 17, 18 e 19-të. 87 (Brekle, 1911; Brekle and Kastovsky 1977b), dhe nuk është se janë dhënë dhe aq shpjegime të tjera apo njohuri të reja ne lidhje me ato çështjë që nga koha e Paninit. Kohët e fundit fjalëformimi është konsideruar nga gjuhëtarë të ndryshëm nga këndvështrime të ndryshme si p.sh nga këndvështrimi fonologjik (Halle,1973; Lightner, 1975), nga këndvështrimi sintaksor (Jackendoff, 1975; Roeper and Siegel, 1978), ng këndvështrimi semantik (Leech, 1974;Lyons, 1977). Përsa i përket emërtimit dhe përkufizimit të fjalëformimit, Lauer e përkufizon atë në këtë mënyrë: “Fjalëformi ka një emërtim tradicional, i cili është gjetur i përshtatshëm, por që nuk mbulon të gjitha mënyrat e formimit të asaj që është quajtur fjalë.”88 Lauer tërheq vëmëndjen për mungesën e universalitetit në lidhje më proçeset fjalë-formuese. Në këtë emërtim është marrë parasysh vetëm gjuha angleze dhe në përgjithësi të tëra gjuhët indoeuropiane, por jo në rang botëror. Sipas Ginzburg, fjalëformimi është proçesi i krijimit të fjalëve nga materiali egzistues i një gjuhe pasi zbatohen modele e formula semantike e strukturore të caktuara89. Ky njihet si proçesi i formimit të fjalëve me përmasa më të mëdha, më komplekse nga fjalë më të thjeshta, më të shkurtra, sepse i shtohen temës fjalëformuese përgjithësisht morfema. L.Bauer në veprën “English word-formation” , bën një klasifikim brenda morfologjisë duke ndarë morfologjinë që merret me mbaresat, eptimin e fjalëve nga mënyrat fjalëformuese të gjuhës angleze. Në skemë vihet re qartë që Bauer konsideron prejardhjen, derivation, dhe kompozimin si dy nga format kryesore të formimit të fjalëve në gjuhën angleze.90

Bauer L. Salvador Valera Hernández Waxman Verlag “Approaches to Conversion / Zero-Derivation” GMBH 2005, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany f19-25. 88 L. Bauer “Wordformation in English”, f 9. 89 R. S. Ginzburg S. S. Khidekel,G. Y. Knyazeva, A. A. Sankin A course in modern English Lexicology Moskw (f113)979 90 L. Bauer,”English wordformation”, f 33, Cambridge University press. 87

59

Figure 2 - Skema e fjaleformimit sipas L. Bauer Gjithashtu, A. Sharra paraqet kompozimin dhe prejardhjen si mënyrat më prodhimtare të gjuhës angleze. Për më tepër mënyra të tjera të formimit të fjalëve të cilat paraqiten në punimin e tij “Word Formation A supplement to English Grammar” janë:     

Composition (Kompozimi, Përbërja) Derivation (Prejardhja) Conversion (Konversioni) Abbreviation (Shkurtimet) Back-formation 91 (Prapaformimi)

Përsa i përket prejardhjes (derivation), Lauer përfshin nëntipet kryesore të fjalëformimit që janë parashtesimi dhe prapashtesimi, të cilat në gjuhën angleze përmblidhen si affixation, ndajshtesimi. Ndajshtesimi në gjuhën angleze, ashtu si e pamë edhe në shqipe, është ai proçes fjalëformues i cili përmes parashtesave e prapashtesave që u shtohen rrënjëve e fjalëve të parme krijon fjalë të reja, si p.sh.: prapashtesa –able pranëvënë fjalës pass,formon fjalën e re passable (i kalueshёm). Në të njëjtën mënyrë, nëse fjalës së formuar passable i pranëvihet parashtesa im-, formohet fjala e re impassable (i pakalueshëm).

4.4.1 Ndajshtesimi Përkufizimi që bën Yule për prejardhjen në gjuhën angleze është ''proçesi fjalëformues më i rëndësishëm i fjalëformimit që formon fjalë të reja duke shtuar rrënjëve morfema të tjera'' (Yule 91

Sharra, Th. A supplement to English Word Formation Tiranë 1971, f 4.

60

2006, 57) Këto morfema u pranëvihen rrënjës me anë të ndajshtesimit, parashtesimit e prapashtesimit.Ndërsa parafjalët si: un- apo dis- zakonisht nuk e ndryshojnë kategorinë leksikore të fjalës, prapashtesat si p.sh.:-ness apo –ation e ndryshojnë atë. Nëse merr shembujt happy → unhappy (i lumtur – i palumtur) dhe happy → happiness (i lumtur – lumturi), është më se e qartë se për shkak të prapashtesës –ness, kategoria leksikore ka ndryshuar, nga mbiemer (happy-i lumtur) është kthyer në emër happiness (lumturi). 4.4.2 Kompozimi Kompozimi, apo përbërja në gjuhën angleze ka të bëjë me kombinimin e dy apo me shumë fjalëve të parme, rrënjëve për të formuar një fjalë të re, p.sh. fjalët: blackboard(tabelë e zezë), të formuara nga rrënjët black dhe board, brother-in-law (kunati), brother (vëlla), in (në) dhe law (ligj). Përbërja është procesi fjalëformues më i zakontë në të tëra gjuhët. Karakteristikat e fjalëve te përbëra ne gjuhen angleze: Se pari, fjalët e përbëra nga ana gramatikore dhe semantike sillen njëlloj si fjalë të vetme. Se dyti, kompozitat marrin mbaresa vetëm në fund të tyre, si p.sh: bedrooms, schools, buses, water resistant. Perjashtim bejne fjalet: passersby-kalimtare, brothers-in-law-kuneter. Se treti, në gjuhën angleze fjalët e përbëra i gjejmë në disa forma: a. Të hapura, d.m.th fjalët e përbëra lidhen bashkë pa asnje element si p.sh.: toy store (dyqan lodrash), diving board, flower pot (vazo lulesh). b. Të lidhura me vizë, (-) që bën ndarjen e fjalëve të kompozitës,p.sh.: flower-pot, air-brake, she-pony. c. Të lidhura, ku fjalët përbërëse lidhen me njëra-tjetrën pa asnje element lidhës, vizë apo hapësirë, si p.sh.: flowerpot, washrooms, pickpocket. Duhet theksuar fakti që tendenca e të formuarit të kompozitave me vizë ndërmjetëse të fjalëve është më e përhapur në anglishten britanike sesa atë amerikane. Në anglishten amerikane mbizotëron prirja e formimit të fjalëve të përbëra të hapura dhe të lidhura (Quirk et al., 1985). Se katerti, një karakteristikë tjetër është se kuptimi që fjalët e përbëra mbartin në gjuhën angleze del nga të dy elementët që lidhen si p.sh.: a boathouse is ‘një vend ku qëndrojnë varkat”; bookstore është një dyqan ku shiten libra etj. Megjithatë, ka edhe fjalë të tjera të përbëra kuptimi i të cilave duhet mësuar si të ishin fjalë të vetme, p.sh.: një Redcoat d.m.th ushtar britanik, jo një pallto e kuqe. Flatfoot d.m.th detektiv ose polic, ndërkohë që fjalë për fjalë kuptimi është këmbë e sheshtë; turncoat d.m.th‘tradhëtar, a hot dog d.m.th një lloj ushqimi i shpejtë, dhe jo një qen i nxehtë etj. Se pesti, theksi bie zakonisht në elementin e parë të fjalëve të përbëra si p.sh.:"air-crafts, "chewing-gum. Por këtu duhet të bëjmë dallimin midis fjalëve të përbëra dhe frazat tq cilat kanë të njëjtët elemente dhe rend si kompozitat. Këto të fundit theksin më tepër e kanë në elementin e 61

dytë si p.sh.: the "white house vs. the "White House. Megjithatë, ka raste kompozitash ku theksi bie në elementin e dytë siç e pamë tek grupet emërore më lart: working "man, flying "saucer, woman "writer, fancy "dress. Gjithashtu, elementi i dytë zakonisht përcakton kategorinë gramatikore të së tërës, d.m.th të gjithë fjalës së përbërë. 4.4.3 Huazimet Një tjetër mënyrë e pasurimit të fjalorit rë gjuhëve është edhe përmes huazimeve. Është i njohur botërisht fakti i zhvillimit të gjuhëve duke e konsideruar gjuhën e një populli si një sistem dinamik, gjithmonë në ndryshim. Leksiku i saj zgjerohet si nga elementi vendas, ashtu edhe nga ai i huaj. Pra, leksiku i një gjuhe nuk është një grumbull i thjeshtë fjalësh, por një sistem njësish, që klasifikohen sipas prerjeve të ndryshme dhe kritereve nga nisemi. Leksiku mund të kundrohet sipas burimit të fjalëve, që nënkupton dy grupe paradigmatike të mëdha njësish: grupi i njësive leksikore që lidhen me leksikun amtar (autokton) dhe grupi i njësive leksikore të huazuara. Ndikimi dhe kontributi i elementit të huaj ndodh që të jetë vërtët aq i madh sa të mund të konsiderohet akoma më domethënës në prurje fjalësh se sa ai autokton. Më pas janë pikërisht rregullat dhe ligjësitë fonetike dhe gramatikore të gjuhës pritëse ato të cilat i përpunojnë dhe i përshtasin në gjuhë. Në ditët tona kanë mbërritur shumë pak fjalë kelte në anglishte, pra fjalë që përbëjnë grupin e njësive leksikore që lidhen me leksikun amtar (autokton). Edhe pse fjalëformimi është një mënyrë shumë e rëndësishme e formimit të fjalëve në gjuhën angleze, duhet theksuar fakti që burimi më i furishëm i pasurimit të fjalorit ka qënë grupi i njesive leksikore të huazuara nga gjuhët e tjera, sidomos atë, latine, frënge, greke, skandinave, italiane etj. Me teprinë e fjalëve me origjinë nga latinshtja dhe greqishtja përmes gjuhës latine, një vëshgues i thjeshtë do ta konsideronte gjuhën angleze si një gjuhë romane (neolatine) ashtu si edhe frëngjishtja, spanjishtja dhe italishtja, e folur nga romakët e vjetër. Por, pavarësisht kësaj gjuha angleze bën pjesë në grupin gjermanik të gjuhëve e për rrjedhojë konsiderohet motër e gjuhëve të zhdukura si gjuha e vjetër norse (old Norse) dhe gotike (Gothic) apo motër e gjuhëve të tjera moderne si suedishtja, hollandishtja dhe gjermanishtja. Huazimet shprehin procesin nëpër të cilin folësit adoptojnë fjalët nga gjuha burimore në gjuhën amtare. Ato vijne si rrjedhojë e bashkëveprimeve dhe kontakteve kulturore ndërmjet popullatave që flasin këto gjuhë. Huazimet kanë dy kahe, të dyja gjuhet në kontakt japin e marrin fjalë të njëra-tjetrës, por në përgjithësi ekziston një farë asimetrie, d.m.th nga njëra gjuhë kalojnë më shumë fjalë në tjetrën. Në këtë rast, folësit e gjuhës burimore kanë një lloj fuqie, prestigji apo pasurie, që i bën folësit e gjuhës marrëse të dëshirojnë fjalët e tyre. Për shembull, fiset gjermanike në shekujt e parë pas Krishtit huazuan shumë fjalë nga latinishtja, meqenëse blinin shumë prodhime romake. Megjithatë, e kundërta nuk ndodhi, pasi shume pak fjalë gjermanike hynë në fjalorin e latinishtes. Procesi i huazimit është tejet i ndërlikuar. Në të shumtën e rasteve, një pjesë e folësve të gjuhës marrëse e njohin gjuhën burimore, ose të paktën dinë të përdorin disa fjalë. Ata përdorin fjalën e 62

re të huazuar pasi ajo shpreh më qartë idenë që duan të përcojnë. Në kësi rastesh, ata i shqiptojnë fjalët e huazuara njësoj si në gjuhën burimore. Për shembull, anglezët huazuan nga italishtja fjalën përshëndetëse ciao ,apo espresso me shqiptim si në italisht. Pa dyshim që folësit e parë që e përdorën atë dinin italisht ose e kishin dëgjuar këtë fjalë në një kontekst ku flitej italisht. Për folësit e tjerë fjala tingëllon e huaj. Në anglisht ka shume fjalë e togje fjalësh të huaja si cappuccino, al dente, al fresco etj që për shumë folës edhe sot tingëllojnë të huaja. Sigurisht që me kohë, folësit mësohen me shprehjen apo fjalën e re, deri në atë pikë sa edhe ata që nuk e e flasin gjuhën burimore ta kuptojnë e ta përdorin atë fjalë. Fjala e re konvencionalizohet e në këtë pikë ajo quhet “huazim”. Konvencionalizimi është një proces i ngadaltë ku fjala përshkon ligjërimin e të gjitha grupeve të popullsisë për tu bërë pjesë e fjalorit të gjithkujt. Fjala e re e huazuar merr karakteristikat e gjuhës marrëse, pasi ata që nuk e njohin gjuhën burimore e përshtasin këtë fjalë sipas sistemit të tyre linguistik, fonetik, morfologjik. Por, sa më shumë të përdoret fjala aq më shumë i humbet nuancat e fjalës së huaj dhe duket si një fjalë amtare. Është për tu theksuar se termi huazim i përket përshkrimit diakronik të prejardhjes së fjalorit. Shumë herë ky term përdoret edhe në përshkrimin sinkronik të fjalës, sidomos kur origjina e saj nuk dihet në cilën periudhë apo gjuhë ka mbërritur deri në ditët tona. Gjuhëtarët ende diskutojnë mbi dallimin mes termave, burime të huazimeve, dhe origjina e huazimeve. Burim i huazimit do të thotë se nga cila gjuhë X fjalë ka hyrë në gjuhën angleze. Origjinë e huazimit do të thotë të hulumtosh thellë në etimologjinë e fjalës së huazuar për të gjetur burimin fillestar. P.sh table ka hyrë nga burimi frëng, por origjina e saj është latine, tabula. Burimi i huazimeve është natyrisht i një rëndësie të madhe për studentët e gjuhës angleze, pasi ai zbulon faktorët jashtëgjuhësorë përgjegjës për procesin e huazimit dhe gjithashtu pasi fjalët e huazuara ruajnë gjurmët e formës tingullore, grafike, morfologjike dhe strukturën sematike karakteristike të gjuhës nga ku huazohen. Gjuha angleze ka kaluar nëpër shumë periudha huazimesh. Ato përkojnë me kontaktet më të mëdha kulturore mes anglishtes dhe gjuhëve të tjera. Këto periudha nuk janë të prera me thikë por shkrihen me njëra-tjetrën. Për shembull ndikimi skandinav nisi në shekullin VIII dhe vazhdoi edhe pas pushtimit norman. Huazimet nga gjuhët në kontakt janë tipike e historisë kulturore të Anglisë. Ka pasur disa vite kur gjuhëtarët u bënë qëndresë e huazimeve. Ndryshe nga shtete të tjera europiane, për shembull, në Britani apo SHBA nuk ekziston Akademia Kombëtare roli i së cilës është kufizimi dhe ndalimi i hyrjes dhe përdorimit të fjalëve të huaja. Në të gjitha gjuhët e botës, dhe në ato me shkallë të lartë përpunimi dhe me aftësi e mundësi shumë të mëdha krijuese gjejmë grupin paradigmatik të huazimeve. Huazimi si proces tregon se popujt kanë qënë a janë kufitarë ose kanë pasur apo kanë marrëdhënie historike, ekonomike, a kulturore ndërmjet tyre. Persa i perket huazimit, ai leksikor ndodh ne rrethana historike, guhësore të caktuara, edhe kur në gjuhë ka emërtim për të njëjtën realie a për të njëjtin koncept. Kështu, krahas një fjale tjetër është pranuar fjala e huaj: a) kur ka qene një term ndërkombëtar, b) kur ka sjellë një nuancë kuptimi më të përpiktë e të vecantë, c) kur e ka kërkuar një stil i caktuar i gjuhës, d) edhe për shkak të prirjes së disa te folmeve profesionale, për të qenë “ sa më të përgjithshme, sa më ndërkombëtare”. Kjo gjë vërehet në leksikun e fushave të artit, të modelistëve, të biznesit, të financave, të informatikës, të turizmit etj dhe lidhet me fushën, por edhe me kulturën e atyre që i përdorin fjalët e huaja.

63

Më poshtë listojmë disa parashtesa të anglishtes me origjinë latine: Tabela 2 - Disa parashtesa të anglishtes me origjinë latine prefiksi Kuptimi co-

de-

Shembuj

Bashkё

Coauthor-bashkëautor, coedit, coheir

-{di} parasht ç; sh-; zh-;de- Deactivate-çaktivizoj, defrost – shkrij; decompress-çngjesh; deplanezbres nga aeroplani.

dis-

disbelief-mosbesim, discomfort- bezdí; mungésë komoditéti, Pa-, ç-; zh-; discredit- diskreditím, turpërím; disrepair-lënie pas dóre; rrëním, mos-. disrespect-mungésë respékti; mosrespektím;

inter-

Ndër

International-nderkombetar, nderqelizor

non-

mos-; pa-; jo-.

Nonessential-jo kryesor, nonmetallic- jo metalic, nonresidentjorezistues, nonstop-pa ndalese

post-

prapa-; prej:

intertëine-nderthur,

intercellular-

pas-; postdate, postwar, postnasal, postnatal

parapre-

preconceive, preexist, premeditate, predispose, prepossess, prepay ri-; përsëri

re-

sub-

nën; sub.

trans-

Trans

pranë;

Rearrange-riorganizoj, rishkruaj.

rebuild-rindertoj,

remake-ribej,

rewrite-

submarine, subsoil, subway, subhuman, substandard transatlantik, transpolar

Zgjerimi i fjalorit të gjuhës angleze ka ardhur edhe si rezultat i huazimit te vazhduar, gje e cila ka cuar në krijimin e shumë fjalëve të reja. Parashtesat “a-, be-, fore-, mis- dhe un- na rezultojne me origjine gjermane, ndersa të gjitha parashtesat e tjera produktive të gjuhës angleze nuk janë me origjinë gjermane. Shumë prej tyre janë ndërkombëtare. Përveç parashtesave a-, auto-, hyper, dhe mal-, të tjerat mund të kombinohen si me fjalë me origjinë gjermane ashtu dhe me fjalë jo me origjine gjermane. Per parashtesat “a- dhe be-” nuk eshte akoma e prere nese ato te konsiderohen parashtesa të prejardhura në të gjitha rastet, pasi ne shembujt si p.sh ashore, afire, belie, afire ato kane tiparet e parafjaleve.

64

65

KREU V PARASHTESIMI NË GJUHËN ANGLEZE DHE SHQIPE 5.1 Parashtesimi në gjuhën angleze Nëse krahasojmë të dy tipet e prejardhjes në sistemin fjalëformues të gjuhës angleze, parashtesimi na rezulton si më pak i favorizuar se prapashtesimi. Gjuhëtarët nuk e kanë përcaktuar qartësisht numrin e saktë të parashtesave të anglishtes i cili sigurisht që është më i vogël në numër se prapashtesat në këtë gjuhë. Megjithatë, fjalori i anglishtes Webster (2002)92 regjistron 95 parashtesa dhe 235 prapashtesa. Më poshtë listojmë prefikset angleze të pasqyruara në fjalorin e gjuhës angleze Webster (2002).

Prefiksi anglishtes Ababs

i Kuptimi, shqipes

parashtesa

Larg, larg nga

AdAcafaganaparasat-

Përpara, në përputhje me

Të dy

Ambi-

Pa, a

An-, a-

AnteAnti-

92

Para Anti, kunder

e Shembuj

Abduct = rrembej, abjure = heq dore nga abscond = iki fshehurazi. advance = eci perpara accord = marreveshje affliction = vuajtje aggregation = grumbullim annexation = aneksim, appease = qetesoj arraignment = aktakuze, assumption = supozim attendance = presence ambiguous = me dy kuptime,i paqarte ambivalent = vi ndare me dysh ambidextrous = mashtrues Anarchy =anarki, amoral = amoral, atypical = atipik Antecedent =paraprake antediluvian=e lashte, e hershme antecedence = perparesi antipathy=antipati antithetical=armiqesor anticlimax = antiklimaks

A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms Webster’ Third New International Dictionary, Unabridged 2002.

66

Krye

Arch-

Be-

Bi-

Parashtesë që formon nga folje Dy

Cata-

Kata

Circum-

Rreth

ComcocolconcorContracontroDe-

Demi-

Me, sëbashku

Kundër, kontra De,zh

-kryepeshkop

belittle bicameral biennial bicycle catastrophe=katastrofe cataract=katarakt, catapult = katapult Circumnavigate-lundroj rreth botes circumspect-i matur circumscribe-rrethoj circumstances-rrethana combine93 coeditor collateral conference corroborate contravene contraband debase-perul decadence-dekadence depreciate- zhvleresohet demigod

Gjysmë

Di-

Di, dy

Dia-

Dia

DisDif-

archetype archbishop archangel bemuze befuddle folje bemoan

demiglace Dilema diagonal diameter diabolical differ differentiate

Dis discord

93

Te gjitha fjalët me parashtesa të gjuhës angleze janë të pasqyruara me përkthim në fjalorthin anglisht-shqip në fundin e

punimit. Më lart sillen disa prej tyre për të ilustruar me shumbuj prefikset angleze..

67

Dys-

Dis

Extra-, extro-

përtej, jashtë

Hyper-

mbi, tej, hiper

Hypo-

In, il, im, ir-

Inter-

dysfunctional dysentery = diarrhea extracurricular curriculum extraterrestrial extrovert hyperbole hyperventilate hyperactive hypoglycemia hypodermic hypochondriac

Hipo

Jo-; Pa-; mos-; ç-.

Inter, ndër

Intra-, intro-

Intra

Macro-

Makro

Mega-

Mega

inefficient inarticulate illegible impeccable irrevocable intervene international interjection intramural introvert introspection examination macrobiotic macrocosm

megalomania

megaton Meta-

MisMono-

Meta

Mis Mono

metamorphosis

misdemeanor mischance monarchy-monarki 68

monotheism-monoteizem Multi

Multi-

Neo, i ri

Neo-

Non-

Mos, pa, jo

Obocofop-

Kundȅr

Olig-

multifarious multitudinous neologism non-acceptance=Mospraním; mospëlqím

obstruct occlude offend opponent oligarchy

Pan-

Pan

panacea,

Para-

Para

parallel paraphrase

Per-

Per

permeable pervade

Peri-

Peri-, rreth-

perimeter periphery

Poly-

Poli

Pre-

Para

preamble, premonition

Prim-

Prim

Primordial, primogeniture

Pro-

Pro

propulsive proponent

Proto-

Proto

Pseudo-

Pseudo

pseudonym

Re-

Ri

reiterate reimburse

panorama

polyglot

prototype

69

Retro-

Retro

Se-

Semi-

retrospect secede seclude

Gjysmë

semiconscious conscious

Subsuc suf sug sup sus

Nën

Super-, sur-

Super

Synsym syl sys Tele-

Tele

Trans-

Trans

Ultra-

Ultra

Un-

(ç-,sh-,z-,zh-pa-)

subjugate succumb suffuse suggjest suppress suspend supernatural surtax surcharge synchronize sympathize syllogism system telegraphic telescopic transport transcontinental Ultraviolet uncertain-i pasigurt

Under-

Poshtë

Uni-

Një

Vice-

Zëvendës

viceroy vice-president

With-

Me

Withstand

underling understudy unison

70

Parimisht, gjuha angleze i merr njësitë e saj leksikore të reja nga proçeset krijuese të brendshme si përbërja dhe prejardhja. Duhet theksuar fakti që parashtesimi është më pak i favorizuar nga sistemi morfologjik i anglishtes sesa prapashtesimi. Marchand jep këtë përkufizim në lidhje me parashtesat e gjuhës angleze: “Parashtesat konsiderohen si morfema të lidhura të cilat u paravendosen morfemave të lira apo rrënjëve”. Në një sintagmë të caktuar AB parashtesat mbajnë pozicionin A; normalisht ato funksionojnë si përcaktuese të rrënjës B të cilës i parashtesohen.”94. Parashtesat e gjuhës angleze përdoren kryesisht në proçeset e tipit fjalëformues te prejardhjes, që do të thotë se ato u japin një kuptim të ri fjalës së cilës ato i parashtohen duke e kthyer atë në një tjetër klasë fjale. Megjithatë, në shumicën e rasteve nuk ka asnjë ndryshim në klasën e fjalës95. Megjithëse parashtesat e gjuhës angleze ndajnë shumë veçori të përbashkëta, gjuhëtarët nuk e kanë parë dhe aq të lehtë ti grupojnë ato të gjitha bashkë sipas një mënyre të përgjithshme dhe llogjike, pasi vetë termi prefix ka ngjallur diskutim midis gjuhëtarëve të gjuhësisë angleze. Sipas Marchand, nuk mund të jepet një përkufizim i qartë për termin prefix që të mund të bien dakord të tërë gjuhëtarët. “Kështu, disa gramaticienë e konsiderojnë parashtesimin si pjesë të mënyrës fjalëformuese të kompozimit. Përkufizimi që i bëhet termit prefix sipas fjalorit të Oxfordit (OED) përfshin çdo nyje parashtuese, por përdor termin formë e përbërjes për parashtesa të ndryshme pa dhënë asnjë përkufizim tjetër”. 96 Pra këto janë vetëm dy nga shumë përkufizime të tjera për termin prefix. Sipas një klasifikimi të bërë në bazë kriteresh etimologjike, morfologjike dhe të kuptimit, parashtesat angleze grupohen në: a.Parashtesa etimologjike, historike; b.Parashtesa morfologjike, formale; c. Parashtesa semantike.Marchand i ndan parashtesat angleze historike në dy nëngrupe vendase, autoktone dhe jo vendase, pra me origjinë të huaj.97 Grupi i parë përfaqëson pakicën liston këto 6 parashtesa:a-, be-, fore-, mid-, mis- dhe un-, ndërsa grupi i dytë që ja kalon në numër parashtesave vendase, është me origjinë grekoromake.98 Gjuhëtarët kanë grupuar parashtesat në bazë tiparesh të përbashkëta si psh: karakteristika të ngjashme fonologjike, morfologjike, dhe semantike.

5.2 Veçori dhe klasifikime të parashtesave angleze Gjuhëtarët kanë grupuar parashtesat angleze në bazë tiparesh të përbashkëta si psh: parashtesa me karakteristika të ngjashme fonologjike, morfologjike, dhe semantike: Marchand, Hans,1969, ”The categories and types of present-day English word-formation (2-nd edition), f 129 Kortmann, Bernd. Linguistik: Essentials. Berlin: Cornelsen Verlag, 1999, pg 52. 96 Marchand, Hans,1969, ”The categories and types of present-day English word-formation (2-nd edition) f 129 97 Marchand, Hans (1967) Expansion, transposition and derivation. La linguistique 1, 13 -26 98 Marchand, Hans The Categories and types of present day English word formation(1969): Synchronic and diachronic approach. University of Alabama press; f129. 94 95

71

Duke u bazuar ne tiparet e ngjashme fonetike, ndajshtesat angleze klasifikohen ne dy kategori: a) në grupin e parë përfshihen parashtesa të cilat nuk i sjellin asnjë ndryshim fonetik rrënjës së cilës i parashtohen stress-neutral affixes; b) në grupin e dytë përfshihen parashtesa të cilat sjellin ndryshime fonetike rrënjës së cilës i parashtohen, non-neutral affixes99. Pjesa dërrmuese e parashtesave angleze i përkasin kategorisë së parë, d.m.th nuk kanë theksim dhe as nuk shkaktojnë të tillë në rrënjën ku parashtesohen. Megjithatë, Marchand pohon se një pjesë e parashtesave të gjuhës angleze janë të theksuara si p.sh.: parashtesat be- në fjalën becloud – mbuloj me re, errësoj, ose un- si në unoriginal ose unpack.100 Francis Katamba sugjeron një listë të parashtesave angleze të theksuara dhe të patheksuara101. Prefikse angleze të patheksuara fonetikisht (stress-neutral prefixes). be- (formon folje të parashtesuara me kuptimin e përgjithshëm rreth, përreth) p.sh.: beset-rrethoj, përfshij, besmear- lyros, fëlliq, becloud-mbuloj me re co-/con-com-së bashku, bashkë: co-operate: bashkëpunoj, co-habit: bashkëjetoj, co-appear: bashkëshfaqet, combine: kombinoj, conspire-konspiroj, komplotoj ex- ish: ex-miner:ish minator, ex-wife: ish bashkëshorte, ex-leader: ish udhëheqes, ex-director: ish drejtor, ex-pupil:ish nxënës, ex-pilot: ish pilot. mis-keq: mis-understand: keqkuptoj, mis-manage: keqmenaxhoj, mis-read: keqlexoj, mis-inform: keqinformoj mal(e)- keq: Malcontent: i pakënaqur, malpractice: i keqpërdorur, maladjusted: i keqpërshtatur, malefactor: keqbërës, malevolent: keqdashës. re- ri, përsëri re-think, re-take, re-play, re-examine, re-issue 99

Katamba, Francis. English Words. London: Routledge, 1994; f. 62 Marchand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung,1969; f.139. 101 Katamba, Francis. English Words. London: Routledge, 1994.f. 62-63 100

72

un-pa, jo unexciting: i pakënaqur, unhappy: i pa lumtur, uncomfortable: i parehatshëm, unëise:jo i zgjuar, unmanageable: i pa menaxhueshëm, uncool: jo I ftohtë dis- (i parashtesohet mbiemrave): dishonest:i pandershëm, dishonourable: çnderues, discomfortable: i parehatshëm dis- (i parashtesohet foljeve) Disalloë: nuk lejoj, disagree: nuk bie dakord, disapprove: nuk miratoj, dislike: nuk pëlqej, disaffirm: mohoj, anulloj, disbelieve: nuk besoj, disarm: çarmatos in- (i parashtesohet mbiemrave) Inarticulate: I pa artikuluar, inactive: jo aktiv, inept: i pa vend, inevitable: i pashmangshëm, intangible: i pa prekshëm, innumerable: i panumërt un- (i parashtesohet mbiemrave) Unoriginal: jo origjinal, unusual: i pa zakontë, unseemly: i paturpshëm, unripe: i papjekur, unpleasant: i pakëndshëm, unsavoury: i neveritshëm, unreliable: jo të besueshme un- (i parashtesohet foljeve) i.e. undo, unblock, unpack, unravel, unpick, unseat, unroll, unsaddle.

Prefikse angleze të theksuara fonetikisht (non-neutral prefixes)102 Tabela 3 - Prefikse angleze të theksuara fonetikisht

102

Theksi mbi prefiksin (Emer)

Theksi mbi rrokjen e parë të rrënjës (folje)

`conduct

con`duct

`contract

con`tract

`convert

con`vert

`digest

di`gest

Katamba, F, English Words: Structure, History, Usage. Routledge, 2005, f. 69.

73

`èxport

ex`port

`ìmport

im`port

`permit

per`mit

`preserve

pre`serve

`project

pro`ject

`present

pre`sent

`produce

pro`duce

`reject

re`ject

`subject

sub`ject

`survey

sur`vey

Theksi mbi prefiksin (mbiemer)

Theksi mbi rrokjen e parë të rrënjës (folje)

àbstract

ab`stract

`perfect

per`fect

`present

pre`sent

Gjithashtu, Marchand sugjeron se një pjesë tjetër e parashtesave angleze pasi parashtesohen, shkaktojnë theks në mes të fjalës. Vetëm parashtesat a-, be-, em-, en-, janë zakonisht të patheksuara fonetikisht dhe mund të përjashtohen nga rregulli. 5.3 Veçoritë morfologjike të parashtesave angleze Parashtesat angleze nga ana morfologjike zakonisht u parashtohen klasave përkatëse të fjalëve, p.sh.: parashtesa in- u parashtohet klasës së mbiemrave. Parashtesa të caktuara u parashtesohen vetëm emrave. Një grup tjetër parashtesash u parashtohen mbiemrave ose foljeve. Por jo gjithmonë është kaq e thjeshtë, pasi ka parashtesa të cilat u parashtesohen në më shumë se një klasë të caktuar fjalësh. Parashtesa dis- duke ju paravendosur foljes figure formon foljen disfigure-shfytyroj; duke ju paravendosur mbiemrit dishonest- i pandershëm, ose i paravendoset emrit dishonestypandershmëri. Një tjetër shembull është parashtesa un- e cila mund të formojë mbiemër (unfair) i padrejtë, folje (undo)-çbëj ose emër (unemployment)-papunësi. Edhe pse pjesa më e madhe e parashtesave angleze kanë aftësinë për të formuar një fjalë të re përmes proçesit të derivacionit, prejardhjes, ato zakonisht nuk e ndryshojnë klasën e fjalëve të fjalës së prejardhur, p.sh.: to rewrite = write-rishkruaj; uneasy= easy- e pa lehtë103.

103

Tietze, Godhard O. A.Einführung in die Wortbildung des heutigen Englisch. Typen und Prozesse. T¸bingen: Max Niemeyer Verlag, 1974, f.41.

74

Ka vetëm disa parashtesa në gjuhën angleze të cilat ndryshojnë kategorinë gramatikore si p.sh.: parashtesa en- e cila i paravendoset klasës së mbiemrave duke formuar folje..p.sh.: En-i paravendoset mbiemrit large duke formuar foljen enlarge- zgjeroj, zmadhoj. Parashtesa de- e cila i paravendoset klasës së emrave duke formuar folje. De- i paravendoset emrit frost - acar, ngrice dhe formon foljen defrost - shkrij; ose sjellim shembullin bark debark-shkarkoj, zbarkoj. Parashtesa a- i paravendoset foljeve ose emrave duke formuar mbiemrat predikativë si p.sh mbiemrin ablaze- në flakë. Sjellim gjithashtu rastin e parashtesës be- bethink - mendoj veten.104 Në rastet e parshtesave angleze a- dhe be- Lenski nuk është shumë i sigurtë nëse ato janë gjithmonë ndajshtesa pasi sipas tij ato priren të marrin më shumë funksionin e parafjalëve si p.sh. në rastin e fjalëve ashore - drejt bregut ose në shembullin belie - shtrihem afër apo underlieshtrihem poshtë.105 Siç u përmend dhe më lart, përveç përjashtimeve si p.sh.: en-/em-, be-, dhe de-, pjesa dërrmuese e parashtesave angleze nuk kanë asnjë ndikim mbi klasën e fjalëve të prejardhura. Shpesh ato emërtohen si ndajshtesat kryesuese për shkak të pozicionit kryesues që mbajnë në fjalë. Gjuhëtari i gjuhësisë angleze R. Lieber dhe gjuhëtarë të tjerë të anglishtes kanë vënë re se edhe funkione të tjera përcaktuese të parashtesave angleze ndaj ruajnë atë pozicion në fillim të fjalëve.106 Stekauer pohon se parashtesat angleze shoqërohen me kuptime të caktuara semantike, megjithëse kuptimi i tyre zakonisht është i paparashikuar. Parashtesat angleze klasifikohen semantikisht duke u bazuar në tipare semantike të përbashkëta si më poshtë: parashtesa me kuptim negativ, të kundërt, mohues107. Fjalët e prejardhura që mbartin kuptim negativ zakonisht formohen nga parashtesa të tilla si in-, non-, or un- si p.sh.: emrat inactivity, nondelivery, unkindness, por ka edhe paravendosje ndaj mbiemrave dhe foljeve gjithashtu108. Megjithatë, Stekauer vë re një tjetër ndryshim brenda këtij grupi. Ndërsa fjalët e parashtesuara me prefiksin un- kanë kuptime negative tejet të veçanta dhe ndonjëherë të paparashikuara, fjalët e parashtesuara me prefiksin anglez non- mbartin kuptim më transparent, dhe të parashikueshëm109. Sjellim shembujt më poshtë: unattractive - jotërhéqës; i pabúkur; Lenski, Daniel. 2000. “The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English” f 4. Lenski, Daniel. 2000. “The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English” f 4, 5. 106 Stekauer, Pavol. English Word-Formation. A History of Research (1960-1995), f.254. 107 Tietze, Godhard O. A.Einführung in die Wortbildung des heutigen Englisch. Typen und Prozesse. T¸bingen: Max Niemeyer Verlag, 1974; f.47. 108 Tietze, Godhard O. A.Einführung in die Wortbildung des heutigen Englisch. Typen und Prozesse. T¸bingen: Max Niemeyer Verlag, 1974; f.47. 109 Stekauer, Pavol. English Word-Formation. A History of Research 2000. f 203. 104 105

75

unauthentic - joautentík; i rrémë; unauthenticated- i paligjësúar; i palegalizúar; unauthorized -i paautorizúar; unavailability- padispunueshmërí, pavlefshmërí, unavailable- i padisponúeshëm; unavailing - i padobíshëm; unavoidable - i pashmángshëm. unavowable - i parrëfýeshëm. unawakened - i pazgjúar; që s'është zgjúar. unaware - i padítur; i panjoftúar

Sipas Stekauer kuptimi i fortë mohues i parashtesës non- mos, pa jo 110, është karakteristikë për këtë parashtesë, ndryshe nga parashtesa un- pa, jo ku ky kuptim është më i zbutur. Këtë ide mund ta shikojmë edhe në shembujt e fjalorit anglisht-shqip të hartuar nga leksikologu Pavli Qesku, i cili në fjalorin e tij 70 000 fjalësh sjell shembullin unimportance, të përkthyer si rëndësi e paktë, ku vihet re kuptimi i zbutur i parashtesës un-. Më poshtë sjellim shembuj të fjalëve të parashtesuara me parashtesën non-: non- parasht. Mos-; pa-; jo- : non-acceptance- mospraním; mospëlqím non-activity – mosveprím non-adjustable-e paregjistrúeshme, parregullúeshme non-admission - mospraním; moslejím. non-aggressive -joagresív; mossulmúes. non-alcoholic – joalkoolík ; 110

Fjalori me 70 000 fjalë dhe 250 000 referenca i Pavli Qeskut, 2000, 1331, jep këto kuptime për parashtesat non- dhe un-. nonmos, pa jo; un- pa, jo, anti. Për të formuar folje që shprehin veprim të kundërt në shqipe kemi ç-, sh-, zh-, z. P.sh, unbalanceçekuilibroj, zhbalancoj; unearth- zhvarros; unclasp-zbërthej;b) mbiemra: un- (pa), anti, kundër, jo: unacceptable- i papranueshëm, unpatriotic –antipatriotik, unprofessional-joprofesional.

76

non-belligerent - mospjesëmárrës; nonchalance-moskokëçárje; shpërfíllje; non-effective - i paeféktshëm; i pavléfshëm. non-arrival - Mosmbërrítje; mosparaqítje. non-attendance - Mospjesëmárrje; mungésë. Gjithashtu, edhe parashtesa angleze dis- si në shembullin disbelief mund të përfshihet në grupin e parashtesave me kuptim negativ apo mohues, edhe pse kjo parashtesë herë-herë paraqet edhe kuptime mohues ose reversativ. Në grupin e dytë të parashtesave do të përfshihen prefikset angleze me kuptim reversativ. Titze pohon se parashtesat të cilat kanë kuptim reversativ zakonisht i japin fjalës kuptimin të kundërt si p.sh.: dis- disappear – zhduk ose de- decentralize- deçentralizoj. Megjithatë, parashtesat disdhe de- mund të kenë edhe kuptim negativ ose privativ gjithashtu. disrespectful - i parespékt; i parespektúeshëm. dissimilarity -Pangjashmërí; ndryshím; disregard – Shpërfíll; dissatisfy- Lë të pakënáqur (dikë); i shkaktój pakënaqësí (dikujt). dissatisfied- i pakënáqur. disproportion - shpërpjesëtím; mospërpúthje. disagreement- mosmarrëveshje disappear –zhdukem disappearance-zhdukje disapproval-mosmiratim deactivate - çaktivizoj decompress – çngjesh, dekomprimoj depopulate – shpopulloj depopulation – shpopullim 77

decentralise - shpërqendrój, decentralizój decivilization -primitivizím; shqytetërím. declassification- héqje nga lísta e rezervúar. declassify-heq nga lísta e rezervúar. decode – dekodoj, deshifrój. Sipas Marchand, edhe nga shembujt e marra më lart është më se e qartë se nuk është gjithmonë e lehtë ti gruposh bashkë ndajshtesat sipas vecorish të përbashkëta pasi kuptimet e parashtesave nuk janë të ndara kategorikisht. Në shumë raste, të njejtat afikse mund të shprehin kuptime krejt të ndryshme në varësi të rrënjëve të cilat u paravendosen. 111 Një pjesë parashtesash nuk përfshihet në asnjërin nga grupet e lartpërmendura duke shprehur nocione të ndryshme si parashtesa “co-” në kuptimin “së bashku” tek fjala co-pilot (bashkëpilot), “mal-“ me kuptimin “e gabuar, e keqe” si mal-administration (keqadministrim), apo parashtesa “mis-” me kuptimin “e gabuar” si misaligned (i rreshtuar gabimisht), apo parashtesa “pseudo-” me kuptimin “false” pseudo-writer (shkrimtaruc),112 apo “under-” me kuptimin “ul vlerën” si underrate (nënvlerësoj), apo parashtesa “vice-“ me kuptimin “në vend të” si vice-president (nënpresident, apo zëvendësues i tij). Pjesa më madhe e parashtesave nuk e ndryshojnë kategorinë sintaksore të rrënjëve të tyre, por veprojnë thjesht si “modifiers” (plotës, rrethanor). Për më tepër mund të vërehet se parashtesat mund t’i ngjiten disa kategorive sintaksore si foljeve, mbiemrave, apo emrave dhe nuk ndikojnë në theksin e rrënjëve ku parashtohen.

5.4 Zhvillimi i parashtesave angleze Është për tu theksuar fakti që një pjesë e konsiderueshme e prefikseve angleze të cilat përdoren gjerësisht edhe në anglishten e sotme nuk janë vendase, por të huazuara nga gjuhë të tjera me të cilat anglishtja ka patur kontakte përgjatë shekujsh. Numri i parashtesave autoktone angleze është shumë më i vogël se sa mund të mendohet. Sipas Marchand ka vetëm gjashtë parashtesa angleze autoktone që janë: a-, be-, fore-, mid-, mis-, and un- . Marchand shprehet se këto parashtesa origjinën e tyre e kanë nga fjalë të cilat më parë kanë qenë morfema të lira, të pavarura 113. Nëse shqyrtojmë përdorimin e parashtesave angleze përgjatë viteve, na duhet të pranojmë që përdorimi i tyre sot është bërë shumë më i rrallë se në kohët e mëparshme. 111

Marchand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung, 1969. f.135. 113

M. archand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung, 1969. f.129

78

Sipas Marchand kjo vjen për shkak të prirjes për të formuar sa më shumë fjalë të prapashtesuara. Që nga anglishtja e vjetër e deri më sot, parashtesat lokative të cilat, të parashtuara foljeve nuk vendoseshin më përpara, por pas foljeve, duke bërë kështu uljen e përdorimit të parashtesave.114 Parashtesat mund të klasifikohen gjithashtu edhe në bazë të shkallës së prodhimtarisë: a) në parashtesa shumë prodhimtare, b) prodhimtare dhe c) jo prodhimtare. Parashtesa a- pikun e prodhimtarisë së saj e pati në shekullin e 19-të dhe tani është shumë pak produktive. Parashtesën be- në anglishten e sotme e gjejmë nga ana formale dhe stilistikore tejet të kufizuar. Parashtesa mis- duke u përzier me parashtesën frënge més- rilindi sërish për sa i përket prodhimtarisë. Në shekullin e 20-të rezultonte pak prodhimtare në proçesin fjalëformues. Parashtesa un- mbetet shumë prodhimtare, sidomos kur i paravendoset mbiemrave115. Për më tepër, Bauer pohon se humbja e madhe e prodhimtarisë së parashtesave angleze në poçeset fjalëformuese, gjë që është një karakteristikë e Anglishtes së sotme për pjesën dërrmuese të parashtesave autoktone, herët a vonë do të rezultojnë në zhdukjen e plotë të tyre. Përjashtim sipas Bauer bën vetëm parashtesa –un.116 Megjithatë, kur ka një ulje nga njëra anë e proçesit, patjetër që do të ketë një ngritje nga ana tjetër. Rrjedhimisht hasen gjithmonë e më shumë parashtesa të huaja, të cilat përgjatë viteve, janë tërësisht të njehsuara në sistemin e gjuhës angleze. Lenski pohon se ka një rritje të parashtesave jo vendase me origjinë frënge, latine, e greke të cilat përgjatë vitesh janë integruar totalisht në sistemin gjuhësor të anglishtes. Parashtesat gjermanike sipas Lenskit kanë përgjithësisht prodhimtari të ulët, përveç parashtesave - un-, under-, over-, fore- dhe out- të cilat mund të lidhen me rrënjë latine e jo latine.117

5.5 Mbizotërimi i parashtesave të huaja Anglishtja e sotme mund të përcaktohet me siguri si një gjuhë e përzierë, pasi ajo ka pranuar dhe huazuar njësi leksikore të shumta nga gjuhë të ndryshmë dukë i integruar në sistemin e vet gjuhësor. Fluksi më i madh i fjalëve vjen nga gjuha frënge, latine, dhe greke për shkaqe të përmendura në kapitujt e mëparshëm.

114

Marchand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung, 1969. f.131. 115 Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation; A Typological Shift; accessed 20th of July, 2005; f.34. 116 Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation; A Typological Shift; accessed 20th of July, 2005; f.35. 117 Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000; http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (01/02/ 2013); f.5.

79

Nën-sistemi i fjalëformimit në veçanti ka qenë tepër i ndikuar. Shumë nga parashtesat si ante-, extra-, dhe para-, të cilat përdoren më së shumti sot në anglishten shkencore, kanë origjinën e tyre në latinishten moderne. Për më tepër, gjuha angleze përdor format latine ose greke si p.sh.: circum-, intra-, or hyper-. Këto forma mund të jenë gjithashtu parashtesa, edhe pse në latinisht mund të përdoren si fjalë më vetë të pavarura (edhe si pjesëza apo parafjalë).118 Për sa i takon morfologjise, një pyetje shumë interesante që shtrohet është nëse të gjitha parashtesat me karakter latin, janë përfshirë plotësisht në gjuhën angleze dhe nëse mund ti bashkëngjiten jo vetëm fjalëve autoktone, por edhe rrënjëve jo autoktone. Në lidhje me këtë çështjë Plag shprehet se morfemat e lira dhe afikset apo ndajshtesat mund të kombinohen vetëm nëse tiparet e tyre etimologjike janë të përputhshme. Pra, për të përgjigja në lidhje me pyetjen e ngritur nuk është positive. Morfemat e gjuhës angleze klsifikohen ose si [+ Latinate], cka do të thotë se mund të lidhen me morfema latine, ose si [- Latinate], d.m.th nuk mund të lidhen me morfema latine119. Shembuj të mirë të morfemave angleze të cilat lidhen më morfema me karakter latin janë parashtesat me origjinë latine dis- dhe in-; shembuj të rastit të kundërt mund të sjellim parashtesat gjermanike a- ose for-. Ekziston edhe një mundësi tjetër ku një morfemë e lidhur mund të kombinohet më të tëra llojet e morfemave, pavarësisht gjuhës nga kanë hyrë. Këto morfema sipas Lenskti janë mund te analizohen nga ana etimologjike, siç është rasti i parashtesave latine arch- dhe co-, ose i parashtesës greke para-. 120 Lenski ka grupuar parashtesat angleze sipas etimologjisë së tyre për të parë se si ato bashkëveprojnë me morfemat e lira. Për sa i përket ndajshtesave me origjinë gjermanike, ato shquhen për një prodhimtari tepër të ulët. Përjashtime bëjnë vetëm parashtesat un-, under-, over-, fore- dhe out- të cilat mund të lidhen edhe me rrënjë latine edhe jo latine121. Këtë prodhimtari të ulët të parashtesave gjermanike Marchand ia attribuon fluksit masiv të parashtesave frënge që nga periudha e pushtimit norman dhe lëvizjes së pjesëzave lokative nga pozicioni i paravendosur në atë të prapavendosur rrënjës gjatë periudhës së anglishtes së mesme122. Megjithatë, duhet pranuar fakti që prirja për një prodhimtari të ulët në proçesin fjalëformues nuk mund të shikohet vetëm në parashtesat me origjinë gjermane, por kjo është një dukuri e cila 118

Marchand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung,. 1969.f.31,32. 119 Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000; http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (01/02/ 2013); f.2. 120 Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000; http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (01/02/ 2013); f.2. 121 Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000; http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (01/02/ 2013); f.5. 122 Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000; http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (01/02/ 2013); f.4,5.

80

përfshin pak a shumë të gjitha parashtesat angleze. Edhe pse në anglishten e sotme ekzistojnë parashtesa prodhimtare në proçesin fjalëformues parashtesor, sidomos parashtesat me origjinë frënge, përdorimi i tyre nuk është aq i shpeshtë sa çka qenë më parë. Shumë prej parashtesave prodhimtare romane si p.sh. de-, dis-, re- kanë hyrë në gjuhën angleze si rezultat i pushtimit norman. Me romanizimin e sistemit të gjuhës angleze, i tërë sistemi i proçesit të fjalëformimit në gjuhën angleze u rimodelua. Ndikimi i huazimeve frënge, ku përfshiheshin edhe ndajshtesat, nxorrën jashtë posicionit dominues afikset vendase angleze. Për sa i përket parashtesimit, parashtesat autoktone angleze nisën të përdoreshin shumë më pak, duke i lënë vendin e parë përdorimit të parashtesave frënge, e më pas parashtesave me origjinë latine dhe greke. Kështu, në anglishten e sotme parashtesat jo autoktone përbëjnë pjesën dërrmuese të parashtesave angleze123. Gjuha angleze ka pësuar ndryshime të shumta me kalimin e kohës. Kështu nëse i referohemi veçorive fonologjike të parashtessave angleze mund të vihen re dy ndryshime të mëdha. Më parë parashtesat angleze ishin të patheksuara fonetikisht ndërsa në anglishten moderne, ato janë fonetikisht të theksuara duke shfaqur ngjashmëri me morfemat e lira. Sipas Bauer një prirje e re që vihet re fjalëformimin e anglishtes moderne është orientimi drejt mënyrës fjalëformuese të kompozimit. Kjo vihet re edhe në faktin se elementët ndajshtesorë gjithmonë e më shumë po adotojnë tipare të morfemave të lira. 124 Një prirje drejt mënyrës së kompozimit për fjalëformimin e gjuhës angleze është vënë re që në kohët më të hershmë kur sistemi gjuhësor i anglishtes bazohej në gjuhën gjermane. Parashtesat e anglishtes të kësaj periudhe kishin pothuajse të njëjtat veçori si të morfemave të lira, duke zotëruar theks dhe kuptim. Kur sistemi gjuhësor i anglishtes nisi të zhvillohej më tej, këto lloj parashtesash filluan të humbnin tiparet e tyre, edhe pse në anglishten e sotme kemi të bëjmë me një rishfaqje të pamohueshme të këtij tipi parashtesash. Kështu, parashtesat nuk mbartin më vetëm kuptim gramatikor ose parashtesor, por edhe kuptime siç mbartin morfemat e lira si p.sh.: parashtesat audio-, chloro-, kilo-, dhe petro-.125 Sipas Bauer pjesa më e madhe e parashtesave angleze shfaqin një nivel tepër të lartë pavarësie dhe nëse marrim për shqyrtim sistemin gjuhësor të anglishtes, nuk mund të mohohet fakti se ka një numër parashtesash të palidhura apo të lira si p.sh. parashtesa extra- të cilat sillen gjithmonë e më shumë si elemente të kompozitave:126 extracurricular- jashtë programit shkollor extrajudicial - jashtëgjyqësore extramarital - jashtë martesor extramural - jashtë qytetit 123

Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation A Typological Shift; accessed 20th of July, 2003,f.33. Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation A Typological Shift; accessed 20th of July, 2003,f.33. 125 Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation A Typological Shift; accessed 20th of July, 2003,f.33. 126 Bauer, Laurie. 2003. English Prefixation A Typological Shift; accessed 20 th of July, 2003,f.37 124

81

extraterrestial - jashtëtokësor extratime - kohë shtesë extraordinary - e jashtëzakonshme Në mbështetje të kësaj ideje Marchand pohon se jo rrallë parashtesa të tilla të palidhura dhe të pavarura kanë dalë nga proçesi i mënyrës fjalëformuese që në gjuhën angleze njihet si clipping, siç është rasti i parashtesës mini-.127 Sigurisht që të tilla ndryshime nuk ndodhin brenda një dite, por brenda një periudhe të gjatë kohore. Një nga problemet më të mëdha që ka lindur si rrjedhojë e të tilla kalimesh Brenda sistemit fjalëformues është vështirësia për të dalluar ndërmjet parashtesave dhe elementeve të përbërjes. Ka shumë raste sipas Bauer kur nuk është e qartë nëse pjesëza përpara fjalës është parashtesë apo pjesë e kompozitës128. Në veprën e tij “Fjalëformimi i gjuhës angleze” studiuesi I.Plag bën një klasifikim të parashtesave angleze nga ana kuptimore, semantike. 129 Në grupin e parë sipas Plag përfshihet një grup parashtesash të cilat përcaktojnë sasinë e rrënjës tek e cila parashtohen si “uni-” (një), tek unicellular (njëqelizor), “bi” (dy) si biannual (që ndodh dy herë në vit), ose “di” (dy) si diglossia (dygjuhësi) (ose dy dialekte të përdorura së bashku), “multi” (disa) si multi-stage (shumë katësh), “poly-” (shumë) si polytechnic (politeknik), “semi” (gjysmë) si semifinal (gjysëmfinale), e “omni-” ( tërë) si omniscient (i gjithë dijshëm), “micro-” (i vogël) si microcomputer (mikrokompjuter), “macro-“ (i madh) si macrocrystalline (me kristale të mëdha), “hyper-” (më shumë seç duhet) si hypertension (hipertension), “under-” ( jo i mjaftueshëm) si undercooked (i pa gatuar mjaftueshëm). Në grupin e dytë përfshihet grupi i parashtesave vendore, sic i emërton ai locative, si “circum-” me kuptimin “around” (rreth) si circumambulate (vij qark), “counter-”, në kuptimin “against-“ (kundra) si counter-intuitive (kundërintuitive), “endo-” me kuptimin “përbrënda diçkaje” si endogamy (martesë brenda fisit), “epi-” me kuptimin “mbi”epicycle (epicikël), “inter-” me kuptimin ”ndërmjet” si inter-active (ndëraktiv), “intra-” me kuptimin “brenda” , “intra-” si intramural (brenda mureve), “para-” me kuptimin “së bashku me” si paramilitary (paraushtarak), “retro-“ me kuptimin “mbrapsht” si retroaction (prapaveprim), “trans – “ me kuptimin “përtej” si transoceanic (ndëroqeanic, përtej oqeanit). Grupi i tretë i parashtesave angleze sipas Plag, përfshin parashtesat kohore të cilat shprehin nocione me kuptimin (përpara) si p.sh. “ante -, pre- dhe fore-” si në shembujt: antechamberparadhomë, antedate – paradatoj (vë një datë më të hershme), predetermine-paracaktoj, premedical, forefather-stërgjysh, foresee-parashoh, prearrange (paracaktoj), forecast (parashikoj) dhe me kuptimin (pas) “post” (pas -), si në shembujt: poststructuralismpoststrukturalizëm, postmodern-postmoderne, postcommunism (paskomuniste).

127

Marchand, Hans. The Categories and Types of Present-Day English Word-Formation. A Synchronic-Diachronic Approach. Munchen: Beckísche Verlagbuchhandlung, 1969; f.130. 128 Bauer, Laurie. 2003. ìEnglish Prefixation ñ A Typological Shift?î; accessed 20th of July, 2005.f.37 129

Plag, Ingo. Word-formation in English f 98-99.

82

Në grupin e katërt Plag përfshin një grup parashtesash që shprehin “mohim” (a (an)-, de-, dis,in-, non-,un-). Brenda këtij grupi sipas nuancave kuptimore që ato mbartin vihen re nuance kuptimore negative, keqësuese, kundërshtore, përçmuese, privative, antonimike, përkeqësuese e përulëse. Megjithatë, ka edhe një grup parashtesash të cilat Plag nuk i përfshin në ndonjërin prej grupeve më lart që shprehin nocione të tilla si (keq, e gabuar) në parashtesën “mal-“ si malfunctionkeqfunksionim, malnutrition-kequshqyerja mal-administration (keqadministrim), apo parashtesa “mis-” me kuptimin “e gabuar” si misaligned (i rreshtuar gabimisht), apo parashtesa “pseudo-” me kuptimin “false” pseudo-writer (pseudo shkrimtar), apo “under-” me kuptimin “ul vlerën” si underrate (nënvlerësoj), apo parashtesa “vice-“ me kuptimin “në vend të” si vice-president (nën-president, apo zëvendësues i tij) apo “co-” në kuptimin “së bashku”sin ë shembullin coauthor (bashkëautor).130 Gjithashtu, Plag pohon se pjesa më madhe e parashtesave nuk e ndryshojnë kategorinë sintaksore të rrënjëve të tyre, por luajnë rolin e plotësit apo rrethanorit “modifiers”. Për tu theksuar është fakti se parashtesat mund t’i paravendosen kategorive të ndryshme sintaksore si p.sh. foljeve, mbiemrave, apo emrave dhe nuk ndikojnë në theksin e rrënjëve ku parashtohen. Në një nga gramatikat më të rëndësishme të gjuhës angleze “A comprehensive grammar of English language” parashtesat e gjuhës angleze klasifikohen si më poshtë:131 1) Parashtesat negative, si p.sh : a-,dis-, in-, non-,un-; 2) Kundërshtore ose mohuese, si p.sh: de-, dis-,un-; 3) Përbuzëse ose përçmuese, si p.sh: mal-, mis- dhe pseudo-; 4) Parashtesa të shkallës ose madhësise, si p.sh.: arch-, co-, hyper-, mini-; 5) Parashtesa orientimi ose qëndrimi, si p.sh: anti-, contra-, counter-, pro; 6) Parashtesa të kohës dhe të rendit, si p.sh: ex-, fore-, post-; 7) Parashtesa të numrit, si p.sh: bi-, di-, poli-, etj.; 8) Parashtesa neoklasike të përziera, si p.sh : auto-, extra-, neo-,etj; 9) Parashtesa të konversionit, si p.sh : a-, be-, en/em-. Ashtu si dhe në gjuhën shqipe, parashtesat angleze zakonisht nuk e ndryshojnë kategorinë gramatikore të fjalës tek e cila parashtohen, sic ka edhe nga ato që e ndryshojnë atë. Më poshtë paraqesim një listë parashtesash angleze të cilat nuk e ndryshojnë kategorinë gramatikore të fjalëve që u parashtesohen.132 Parashtesa angleze që nuk e ndryshojnë klasën gramatikore të fjalëve që u parashtohen. a- \ei-, ´-, oe\ a, jo: amoral -amoral; aseptic-; atheist-ateist (n.).

130

Plag, Ingo. Word-formation in English f 124. Quirk Randolf, Sidney Greenbaum, Geoffrey Leech and Yan Startvick. 1985. A Comprehensive Grammar of the English Language. London and New York Longman.f. 1540-1542. 132 Zapata Becerra, A. A. (2000). “Handbook of general and applied linguistics.” f..20. 131

83

ante- \oentI-\ para: anteroom-paradhome; ‘before, previous to’: antenatal. anti- \oentI-\ 1. kundër, anti, jo: antisocial-antisocial; antiseptic-antiseptik; 2. anti: anti-hero-antihero.. arch- \ ArtS-\ ‘first, chief, head’: archetype; archbishop. audio- \Odi´U-\ audio: audiovisual-audiovizual; audio-frequency-audio-frekuencë. be-{bi }parasht foljore 1. formon folje nga folje. Beset- rrethoj. Bespatter - spërkat. Bemoan - vajtoj. Bespeak porosit (rroba). Belabour- mundoj ♦ (formon folje nga emra). Becloud -vesh me re. Befriend- bëj mik. Beguile- mashtroj. Megjithatë, parashtesa be- formon folje edhe nga emra dhe mbiemra si p.sh. befoul- ndyj, fëlliq; bedim errësoj, bejewelled - me gurë të çmuar, bewigged- me paruke. 2. (~ + emër ose mbiemër =folje) me kuptimin bëj: befriend-bëj mik; belittle-pakësoj, zvogëloj. Nuk gjendet një parashtesë barazvlerëse në gjuhën shqipe për këtë parashtesë.. bi-{bai} parasht ♦ dy-; bi- (me dy elemente) bicentenary - dyqind vjeçar; biennial - dyvjeçar, bilingual - dygjuhësh.. Në gjuhën shqipe përvec parashtesës dy, përdoret edhe parashtesa angleze bi e cila është e huazuar në shumë raste sëbashku me fjalën, si. p.sh.:bimolecular-bimolekular, bisexual-biseksual, bivalent-bivalent etj. by- {bai } parasht afër, pranë by-dweller- fqinj. By passer- kalimtar. By-glance- vështrim me bisht të syrit, by-door - derë anësore. By-work - punë plotësuese; punë e rastit; by-effect em efekt anësor (i mjekimit); by-election em pol zgjedhje plotësuese. Nuk gjendet një parashtesë barazvlerëse në gjuhën shqipe për këtë parashtesë. co- {bai} parasht bashkë: cohabit - bashkëjetoj; co-author-bashkëautor; co-operate-bashkëpunoj; de-{di} parasht ç-; sh-; zh-;de- ; deactivation – çaktivizím; depopulate-shpopulloj; defrostshkrij; defuse-çaktivizoj (një bombë etj.); ul (tensionin). dis- {dis} parasht Pa-, ç-; zh-; mos-, disability – paaftësí, disbelief- mosbesim;disorderçrregullim; disagreement-mosmarrveshje. equi- \ikui-, ekui-\ i njejtë, equivalent-ekuivalent. Ex- {eks} parasht ish, 1. nga: exclaim-thërras; extract-shtrydh,nxjerr. 2. \eks-\ ish: ex-ëife-ish gruaja, ex-president-ishpresidenti. extra- \ekstra\ parasht

jashtë: extracurricular-ekstra kurikulare.

84

fore- \for-\ parasht përpara, para: foresee-parashikoj; foretell-parathem. hyper- \haip´r-\ hyper- parasht hiper, mbi, tej, hyperbole-hiperbolë, hypercritical -me kërkesa të larta, hypersensitive-i mbindjeshëm. Përveç parashtesave të tjera të shqipes, përdoret edhe parashtesa e huazuar hiper. in- parasht mohore (para b, m, p -im; para l -il; para -r -ir) Pa-; mos-; ç-; inaction-mosveprím. incalculable- i pallogarítshëm. inter- \Int´r-\ ndër: international-ndërkombëtar; interplanetary-ndërplanetar. intra- intro-\Intr´-\ intra, brenda: intravenous- intravenoz; introspection - introspekt. mal- {mæl} parasht keq-. maladjustment- keqpërshtatje-; malnutrition-kequshqyerje. mis- {mis} parasht Mos-; keq-; pa-. mistrust- mosbesím. misbelieving-mosbesúes. misapprehension- keqkuptím, misbecoming- i pahíjshëm, misinformed -i keqinformúar. multi- \malti-\ shumë, multi’: multistage; multicolored-shumëngjyrësh. neo- \nio\ neo, i ri : neologism-neologjizëm; neo-classical-neo-klasik. non- {non} parasht Mos-; pa-; jo- ; non-acceptance-mospraním; mospëlqím. non-activity-mosveprím ; non-adjustable-pajisje e paregjistrúeshme. out{aut} parasht ♦ (formon pjesoren e disa foljeve): outlying i largët. outspread i shtrirë. ♦ (formon emra nga folje) outbreak shpërthim ♦(formon emra nga emra) out-building aneks i ndërtesës ♦ (formon folje nga folje); outdistance kaloj, lë prapa; out-act kal luaj më mirë se dikush; ia errësoj lojën dikujt. over- parasht tej-, mbi- stër, tepër- ; over-active- tepër aktiv, over-anxiety-shqetësim i tepruar pan- \poen-\ ‘all, throughout’: panchromatic; pan-African. photo- \fotou\ photoelectric-fotoelektrik, photocopy-fotokopjoj;photogenic-fotozhenik. physi(o)- \fizio- physiotherapy-fizioterapi; physiology-fiziologji. poly- \poli-\ poli, shumë: polygamy-poligami; polysyllabic-shumë rrokësh.

85

post- \post\ ‘post, pas: postcript; posthumous; post-graduate. pre- \pri-\ pre, para: prefabricate-parafabrikat; premature-prematur; pre-recorded-pararegjistruar. pro- \pro-\ pro: pro-Chinese; pro-revolutionary. proto- \protou\ proto: prototip; protoplasm-protplazëm. pseudo- \sudou-\ pseudo: pseudonym-pseudonim; pseudo-intellectual-pseudo-intelektual. psycho- \saikou- psiko: psychiatry-psikiatri; psycho-analysis-psiko-analizë. quasi- \kuazi-\ kuazi, gjysmë, gati, pothuaj: quasi-serious; quasi-explanation-gjysmë shpjegim. re- \ri-\ përsëri: re-echo; reinstate. retro- \retrou-\ ‘prapa, retro: retrospective-retrospektiv; retro-rocket-raketë frenimi. self- \self-\ ‘vetë, auto: self-taught-autodidakt; self-service-vetë shërbim. semi- \semi-\ ‘gjysmë’: semi-circular-gjysmërrethor; semi-detached-shtëpi me një mur të përbashkët;semi-final-gjysmë finale. Sub {sΛb} parasht nën; pranë; sub-; subalpine-zonë subalpine, nënalpine, subclass-nënklasë, nëngrup. super- \sup´r-\ mbi, tej: super-structure-super strukturë; superego-mbiuni. trans- \troenz-\ 1. ‘trans’: transatlantic-transatlantik; trans-continental-transkontinental, transplant-transplant; transform-transform. tri- \trai-\ ‘tre’: triangle-trekëndësh; tricolor-tringjyrësh. un- \an-\ - parasht ♦ (për të formuar folje që shprehin veprim të kundërt) ç-; -sh; z-; -zh; pa unabashed- i padrúajtur; i patúrp; unable-i paaftë; untruth-e pavërtetë, uncover-zbuloj; unpack-çmbështjell. under- \and´r-\ parasht pa-; më pak: under-craft -Hilé, under-produce - Prodhój më pak se (kapaciteti), under-production -Prodhím i dóbët (i pamjaftúeshëm), underrepresentation-Përfaqësím nën nivélin e dúhur. uni- \juni-\ uni, e njejtë: uniform-uniformë; unisex-uniseks. up- \ap-\ ‘lart, sipër’: uphill-rrugë e përpjetë, malore; upgrade-ngre në përgjegjësi dikë.

86

vice- \vais-\ zëvendës:vice-consul-zv konsull; vice-president-zëvendës president. ultra- \øltr´-\ ‘ultra: ultraviolet-ultra-violet; ultra-liberal-ultra-liberal.

Parashtesa angleze që ndryshojnë klasën gramatikore të fjalëve që u parashtohen. Table 4 - Parashtesa angleze që ndryshojnë klasën gramatikore të fjalëve që u parashtohen

Parashtes a A-

+ +

Emёr Bed

= =

Ndajfolje Abed

A-

+

Sleep

=

(në shtrat) Asleep

Be-

+

Friend

=

En-

+

Danger

=

Em-

+

Power

=

A-

+

Field

=

(i përgjumur) Befriend (zë mik) Endanger (rrezikoj) Empower (fuqizoj) Afield

A-

+

Blaze

=

(në fushë) Ablaze

=

(i përflakur, ndezur) Asinging

A-

+

Singing

Parashtes a Be-

+

=

Folje

+

Mbieme r Little

=

En-

+

Large

=

Belittle (zvogëloj) Enlarge (zmadhoj)

i

87

Parashtesa të anglishtes që u parashtohen fjalëve jo të parme për të formuar fjalë të kuptimta: ab- \eb-, ´b-\ ‘jo, pa : absent-mungues; abnormal-jo normal. ad- \´d-, oed-\ ‘drejt’: advance-përparim; adjoin-jam ngjitur. aero- \ero-\ ‘aero’: aerodinamik. ambi- \oembi-\ ‘dy: ambiguous-mëdyshje. an- \oen-, ´n-\ ‘, jo, pa’: anaesthetic-jo estetik; anonymous-anonim. anthropo- \antropo-\ antropo: anthroopoid; anthropology. astro- \oestrou-\ astro: astronomy;astronaut. biblio- \bIblio-\ : bibliography; bibliophile. bio- \baio-\ ‘bio’: biography;biology; biotic. centi- \sentI-\ ‘me kuptimin një qind’: centigrade;centimeter. chrono- \kron´-\ ‘krono: chronology; chronometer. con-, col-,com-, cor- \kÅn-, k´n-; k´l-; kÅm-, k´m-; kÅr-,k´r-\‘me kuptimin me, së bashku’: conduct; collaborate;combine; correlate. contra- \kontr´-\ ‘against; opposite to’: contraception;contradict. demi- \demI-\ ‘gjysmë’: demimonde; demigod. di- \daI-, dI-\ ‘dy, di’: dilemma; dioxide. dia- \daI´-\ ‘me kuptimin përmes’: diameter; diagonal;diaphragm. electro- \Ilektrou-\ ‘elektro :electrocute; electromagnet. geo- \dZio-\ ‘gjeo’: geography; geology. hemo-,haemo- \ hemou´-\ ‘ me kuptimin gjak, hemo’: hemoglobin; hemorrhage. hetero- \heterou\ ‘tjetri, i ndryshëm’: heterogeneous; heterosexual. homo- \homou-\ ‘i njëjti’: homogenous; homosexual.

88

hydro- \haIdro´-\ ‘hidro’: hydrant; hydro-electric. macro- makrou\ ‘makro’: macrocosm;macrobiotic. matri- \moetrI-, meItrI-\ ‘me kuptimin mama’: matriarch; mat-ricide. mega- \mega-\ 1. ‘mega’: megalith. 2. ‘one million’:megaton. micro- \maikro)- 1. ‘mikro’: micro-film; microëave. 2.micro-scope; microphone. milli- \mili-\ e një mijëta, : milligram; millimeter. mono- \mono-\ ‘mono’: monosyllable; monotone. neuro- \nUr´-\ neuro: neuralgia; neurology. ortho- \Orto´-\ : orthodox; orthopaedic. paleo-, palaeo- \poeli´-\ : paleolithic; paleontology. patri- \peItrI-,poetrI-\ ‘me kuptimin baba’: patriarch; patricide. phono- \fono ‘fono’: phonetic; phonology. socio- \sosiou- ‘socio’: sociology; socio-economic. sym-, syn- \sIm-, sIn-\ : sympathy; synchronize. techno- \tekno\ ‘tekno’: technocracy; technology. tele- \tele\ ‘tele’: telepathy;television. theo- \teo\ ‘që ka lidhje me Zotin’: theocracy; theology. thermo- \termo-\ ‘termo’: thermostat; thermometer133. 5.6

Parashtesimi në gjuhën shqipe

Parashtesimi është një nëntip i veçantë i formimeve ndajshtesore, krahas prapashtesimit dhe parashteso-prapashtesimit, pesha e të cilit është relativisht e kufizuar, e vogël në krahasim me dy të parat. Prejardhja parashtesore është mënyra e formimit të fjalëve të reja përmes parashtesave, të cilat bashkohen me fjalë ose tema fjalësh, p.sh.: mosbesim, stërgjysh, i pavlefshëm, çarmatos, mbiçmoj etj. Këto fjalë janë të formuara përkatësisht me anë të parashtesave mos-, stër-, pa-, ç-, mbi-, nga fjalët besim, gjysh, i vlefshëm, armatos, çmoj; ose përbalt, përbuz, përgjak, mburr, 133

http://prefixes-suffixes.com/numerical-prefixes.html

89

shfaq, etj., të formuara përkatësisht me anë të parashtesave për-, m-, sh-, nga temat balt-, buzë-, gjak-, burr-, faq-, të emrave: baltë, buzë, gjak, burrë, faqe.134 Parashtesat e gjuhës shqipe, si sasi, janë rreth një e treta e prapashtesave dhe, veç kësaj, nuk e kanë prodhimtarinë e këtyre të fundit. Megjithatë, parashtesimi është një nga mënyrat më të rëndësishme e më të gjalla të fjalëformimit të shqipes. Ne vepren “ Parashtesat e gjuhes shqipe”, A. Xhuvani përfshin 82 parashtesa, disa prej të cilave nuk përdoren më sot e rreth 168 prapashtesa135. Kështu, duke qenë se parashtesimi në gjuhën shqipe është zhvilluar në lidhje të ngushtë me përngjitjen nga njëra anë dhe kompozimin nga ana tjetër, “Gramatika e gjuhës shqipe” sugjeron analizën e motivimit të fjalës për të bërë dallimin mes një togu parashtesor apo përngjitje, p.sh.: fjala nëntokë (shtresa e dheut që ndodhet nën sipërfaqen e tokës) motivohet me togun nën tokë, dmth nën tokë ruan vlerën e saj parafjalore, kurse nëngrup nuk mund të motivohet me një tog të tillë; parashtesa nën këtu tregon thjesht marrëdhënie të pjesës (nën) ndaj së tërës (grup). Pra, në rastin e parë kemi të bëjmë me përngjitje, në rastin e dytë me parashtesim. Kur fjala ruan treguesin rasor, p.sh., i paraluftës, paradite, pasdite, pasdreke, përngjitja del edhe më e qartë. Këtu nuk mund të flitet për parashtesim, pasi për parashtesat nuk është karakteristike të bashkohen me një emër në trajtën e një rase të zhdrejtë. Siç e përmendëm dhe më lart, lidhjet e parashtesimit janë tejet të ndërlikuara edhe me kompozimin. Ka një numër fjalësh, elementi i parë i të cilave përdoret në gjuhë edhe në mënyrë të pavarur, si ndajfolje ose si parafjalë si p.sh.: para-, prapa-, pas-, jashtë-, brenda-, larg-, lart-, pranë-, sipër-, etj., p.sh.: paraburgim, paracaktoj, paradhomë, paramendim, parandiej, parandjenjë, parafjalë, parapëlqej, pararojë, parashikoj, parashkollor, prapaskenë, prapashtesë, prapaveprues, pasardhës, pasnesër, jashtëzakonisht, i jashtëligjshëm, i brendashkruar, largpamës, largpamje, pranëvendosje, i lartpërmendur, sipërfaqje, sipërmarrës, sipërvendosje, etj. Gramatika e shqipes sugjeron këtë rregull për të bërë ndarjen midis parashtesimit e kompozimit “kur pjesa e dytë është një folje si p.sh. (parashikoj) ose një emër vepruesi (pasardhës), pjesa e parë ka plotësisht vlerë ndajfoljore dhe fjala është një kompozitë. Kur gjymtyra e dytë nuk është emër vepruesi por një emër tjetër ose mbiemër, caktimi i mënyrës së fjalëformimit paraqitet më i vështirë. Në këtë rast elementi i parë i fjalës mund të ketë gjithashtu vlerë ndajfoljore, p.sh. praparojë- fjalë për fjalë: “ajo që është prapa skene” e në këtë rast kemi të bëjmë mënyrën parashtesuese.136 Parafjala në këtë rast ka kaluar në parashtesë dhe ka krijuar një ose disa tipa fjalëformimi. Mënyra e përngjitjes nuk mund të konsiderohet në këtë rast, pasi emri që shërben si pjesë e dytë e fjalës është në rasën emërore të pashquar e jo në rrjedhore, siç do ta kërkonte parafjala. Në punimin “Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe”, gjuhëtari E. Hysa shpreh qartë dallimin e ngjashmërinë që ekziston midis kompozimit dhe ndajshtesimit, përsa i përket mënyrës së formimit. Njësitë e formuara nga të dy mënyrat fjalëformuese, atë të kompozimit dhe parashtesimit, përbëjnë akte formimi, ndryshe nga njësitë e formuara me përngjitje, të cilat formohen përgjithësisht në proçesin e përdorimit të gjatë të dy ose më shumë njësive pranë njëra-tjetrës.137 Dallimi ndërmjet kompozimit dhe parashtesimit lidhet me elementët përbërës të njësive të formuara. Kështu në një kompozitë, elementet përbërëse janë 134

Gramatika e gjuhës shqipe, Tiranë, 1995, f. 59 A. Xhuvani / E. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe, në: Vepra I, Tiranë 1980, f. 359-418 . 136 “Gramatika e gjuhës shqipe”,Tiranë, 1995. 137 E. Hysa, “Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe”, f.67. 135

90

pjesë të mëvetësishme të ligjërtarës, ndërsa në ndajshtesim vetëm njëri element është i mëvetësishëm nga pikëpamja e varësisë gramatikore. Megjithatë E. Hysa nuk përjashton rastet kalimtare me drejtim nga kompozimi në ndajshtesim, si p.sh.: bashkëjetoj, bashkëpunoj; dhe bashkëpunëtor, bashkëfshatar, bashkëfajësi etj. Njësitë e formuara nga parashtesimi ngjasojnë më shumë më njësitë e formuara me përngjtje, por dallohen prej tyre nga mënyra e formimit. Duhet theksuar fakti se edhe këtu nuk përjashtohen rastet kalimtare me drejtim nga përngjitja në ndajshtesim, p.sh. përherë, përditë, etj. Rrjedhimisht parashtesimi në gjuhën shqipe si një nga mënyrat prodhimtare të fjalëformimit, është pasuruar dhe pasurohet me mjete të reja që vijnë nga kompozimi dhe përngjitja. Në punimin e tij në lidhje me çështjet e parashtesimit në gjuhën shqipe, E. Hysa shkruan për të ashtëquajtuarat gjysmëprefikset, gjysmëparashtesat ose prefiksoidet. Proçesi i formimit të njësive me këto elemente është quajtur gjysmëparashtesim (gjysmëprefiksim). Pseudoprefikse emërtohen ato elemente formimi, të cilat vijnë nga tema që në gjuhën prej nga vijnë kishin një kuptim në vetvete.138 Si të tilla konsiderohen elementët auto-, hidro-, mikro-, pseudo-, bio-, gjeo-, duke formuar njësitë si p.sh.: automjet, autopark, autokritikë, autosugjestion, autobiografi, autoportret; hidroplan, hidrografi, hidroelektrik, hidrografi; mikrobiolog, mikrokozmos, mikroorganizëm, mikrofon, mikroskenë; pseudofilozof, pseudoaleat, pseudosocialist; biokimi, biologji; gjeografi, gjeologji, gjeometri; poliambulancë, politeist, polifoni e të tjera struktura të ngjashme si këto.139 Prefiksoidet, të cilat më së shumti janë përshtatje e fjalëve të huaja nga gjuhët neolatine, përdoren gjerësisht në shqipen e sotme në fusha të ndryshme si p.sh. në publicistikë, në letërsinë teknike e shkencore. E. Hysa i kushton vëmendje të veçantë edhe disa njësive të cilat kanë si element të parë një fjalë shqipe, e ngjashme jo vetëm nga pikëpamja e funksionit, por edhe nga përmbajtja me një formant fjalëformues parashtesor. Elemente të tilla për shqipen konsiderohen: gjith-, gjysmë-, krye-, plot-, zëvendës-, vetë-, të cilat u parashtohen njësive: i gjithanshëm, i gjithmbarshëm, i gjithhershëm, gjysmëkafshë, gjysmëerrësirë, gjysmëperëndi; ishvila, ishpedagogu, ishkryetari; jashtëgjuhësor, jashtshkollor, i jashtzakonshëm; kryeinxhinier, kryerresht, kryemjek, kryemjeshtër, kryesekretar; ndihmësministër; i shumanshëm; i plotfuqishëm; vetëshërbyes, vetëdashje, vetëmbrojtje, vetëpastrohem, vetëqëverisje, vetëvrasje, vetëveprues, etj. 140Elemente të tilla quhen gjysmëparashtesa ose prefiksoide, për faktin se ato fitojnë një kuptim përgjithësues kur u parashtohen temave të fjalëve. Pra, fitimi i karakterit përgjithësues të këtij elementi është një nga treguesit kryesor që tregon kalimin e tij në gjysmëparashtesë. Kalimi i këtyre temave nga gjysmëparashtesa në parashtesa arrihet atëherë kur nuk ka më asnjë lidhje kuptimore midis tyre dhe fjalëve përgjegjëse. 5.7 Parashtesat e gjuhës shqipe Studiuesit të cilët janë marrë me studimin e parashtesave të shqipes, e kanë patur jo fort të lehtë konstatimin e shqyrtimin e tyre pasi kufijtë midis parashtesimit dhe përngjitjes si dhe Florica Dimitrescu, “Quelques aspectsde la pseudoprefixation dans la langue roumaine actuelle”, 1969, f.77. F.Podgorica, “Parashtesat e huazauara, në Kongresin e Manastirit, Shkodër, 1969, f.67. 140 E. Hysa, “Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe”, f.75. 138 139

91

kompozimit, nuk janë përherë të prera. Kjo problematikë e bën më të vështirë veçimin e këtyre elementeve formative nga fjalët bazë që janë formuar me to. Fryt i një kërkimi disa vjeçar është punimi “Parashtesat e gjuhës shqipe” i akademikëve Xhuvani e Çabej. Në shqyrtimin e secilës parashtesë ata janë fokusuar në tre aspekte kryesore atë etimologjike, historike e morfologjike. Kështu përveç anës gjeografike e etimologjike nëse kemi të bëjmë me një formant të gjuhës mbarë apo të ndonjë dialekti të veçantë, parashtesat janë parë edhe historikisht në përdorimin e tyre që nga shkrimtarë të vjetër. Gjithashtu, parashtesat e shqipe janë studiuar edhe nga ana morfologjike. Eshtë gjurmuar përdorimi i tyre në kategoritë e ndryshme gramatikore, e më pas është shqyrtuar funksioni i tyre brenda këtyre kategorive. Në punimin “Parashtesat e gjuhës shqipe”, listohen me shpjegime 82 parashtesa të shqipes: aKjo parashtesë u vendoset përemrave dëftorë, përemrave të pacaktuar, disa mbiemrave e ndajfoljeve përemërore, duke i dhënë një kuptim deiktik të largësisë, p.sh.: aty, ata. aParashtesa a- është parashtesë në thelb me origjinë greke, me funksion privative, e cila ka hyrë bashkë me fjalët si p.sh. : apolitik, ateist, afazi. Kjo parashtesë është bërë pak productive, në ndonjë fjalë si psh afetar. akëKjo parashtesë vendoset para disa përemrave të pacaktuar dhe ndajfoljeve përemërore, p.sh. :akëcili, akësh, akëqish, akëku. Përdorimi i kësaj parashtese është i kufizuar në toskërishte. antiKjo parashtesë, e cila në thelb është me origjinë greke, vendoset para emrave e mbiemrave me kuptimin e kundërshtisë, e ngjashme me parashtesën kundër-. Kështu kemi antiajror (por edhe kundërajror), antibiotik, antifashist, antitezë etj. Shumica e fjalëve me parashtesën anti janë marrë të gatshme nga gjuhët e huaja, si p.sh antiparti, antipod, antipatik etj. b(ë)Kjo parashtesë u vendoset emrave si bzhollë (bëzhollë), bushtër (b ushtër). bashkëParashtesa bashkë- mbetet një parashtesë shumë prodhimtare në gjuhën e shkruar. Është barazvlerëse e prefikseve con-, co-; bashkatdhetat, bashkautor, bashkëluftëtar, bashkëjetoj, bashkëpunoj, bashkërendoj etj. c-

92

Parashtesa c- paraqet nje formë dialektore të parashtesës s- në kushte të caktuara shfaqet si z- ose x-, p.sh: cfurk për sfurk, ckerfyell për skërfyell, cmir për smir, cbuloj për zbuloj, cbut për zbut etj. ciriParaqitet si formant i gjuhës familjare e më fort i asaj feminore psh: cirikokë, cirivi etj. Është pak prodhimtare. çurruParashtesë e rrallë, vendoset para emrave, si psh currubij-kalamaj të vegjël. çDel si variant dialektor ish-, e cila mbizotëron në gjuhënë shumicën e fjalëve, dhe në kushte të caktuara paraqitet edhe si zh-, e si xh-: çfaros për shfaros,çqep për shqep, çkallmoj për shkallmoj etj. Në gjuhën letrare janë bërë normë trajtat me parashtesën ç- kur parashtesa ndiqet nga një zanore ose një bashkëtingëllore e tingullt (l, ll, r, rr, m, n, nj, j): çliroj, çlodhem, çregjistroj, çmësohem, çnderoj. D(ë) Kjo parashtesë vendoset pranë disa foljeve, duke dhënë një kuptim intensiv, p.sh: dëboj, dëfrej, dëkoj, etj. b) vendoset pranë disa foljeve me kuptim antonimik: dvishem, dvesh. c) vendoset pranë emrave si dëborë, dërrasë, dërrudhë. e- parashtesë e rrallë, vendoset në këto dy fjalë esëll, egjellë. Çarra- Çili- F-, Gë- Jo- K(ë)- Kaca- Kakë- Kala-, Kara- Kata, Katra- Ko-, koko- KocoKolo- Kollo- Ko(r)o- Kse- Ku-, kuku- Kundër- L(ë) M(ë)-, mb(ë)- Ma- Mbi-, Mi- Me- , Mos-, Ndaj-, N(ë)-, Nën-, ndën-, Nëpër-, ndër-,Nj-,një-, nji-, Pa-, O- Pa- , Pala-, Para-, Parë-, Pas-, mbas- , Për-, Përmbi-, përmi-, Pici-, Pili-, Po-, Prapa-, mbrapa-, Pre-, Pro-, Q-, që-, qi-, Që-, R(ë),Rr(ë), Ri-, S-, Skë-, skër-, Spër-, Stër-, Surru-, Sh-, Shala-, shara-, Shka-, shkala-, shkara-, shkarra-, Shpër-, Shtë- shtër-, Të, Tej-, te-, Tër-, Tu-, U-, V(ë), X-, Xh-, Z-, Zdër-, Zh- Kjo parashtesë vendoset para emrave, foljeve e mbiemrave. Para emrash si zhgun (gunë), zhgjandër(andërr). Para foljesh a)me funksion intensitetizhbart, zhdaj, zhdredh, etj; b)me kuptim antonimik zhdukem(dukem), zhvesh(vesh); c) me analogji zhdjerg(djerg). 5.7.1 Tiparet e parashtesave të gjuhës shqipe Në lidhje me tiparet e parashtesave të shqipes, shtrohet pyetja nëse parashtesat kanë kuptim klasifikues, pra nëse e ndryshojnë ato kategorinë gramatikore të fjalës që i parashtohen apo jo.

93

141

Në lidhje me këtë çështje gjuhëtari J. Thomai shprehet se zakonisht parashtesimi nuk e ndërron kategorinë leksiko-gramatikore të fjalës. Megjithatë, ai sjell shembujt si mposht (nga ndajshtesa poshtë), apo zbardh nga mbiemri i bardhë, mposht nga ndajfolja poshtë, duke i njohur dhe një funksion klasifikues parashtesave. Gjithashtu, sipas “Gramatikës së gjuhës shqipe”, parashtesa përgjithësisht nuk ia ndërron kategorinë leksikogramatikore fjalës me të cilën bashkohet, por i jep asaj vetëm një kuptim të ri plotësues.142. Megjithatë, kjo vepër paraqet pak më poshtë disa fjalë, të cilat duke u bashkuar me parashtesën për të formuar fjalën e re, kalojnë në një tjetër kategori leksikogramatikore, si p. sh.: emra që kthehen në folje: përbuz nga buzë, përbalt nga baltë, përdor nga dorë, përgjak nga gjak, përligj nga ligj etj. Në këto raste parashtesa i ngjitet fjalës. Kur me anë të parashtesimit kalohet nga një pjesë ligjërate në një tjetër, atëherë parashtesa i ngjitet temës së fjalës, (në këto raste tema e bjerr zanoren fundore të patheksuar që mund të ketë si p.sh.: mburr, shfaq, përgjak përmes parashtesave për-, m-, sh- nga temat buz, burr, faq, balt143. Ndërsa gjuhëtari E. Hysa i konsideron këto fjalë si formime parashteso-prapashtesore me prapashtesë zero duke ja lënë funksionin klasifikues vetëm prapashtesave.144 E. Hysi është i mendimit se kuptim klasifikues kanë vetëm prapashtesat, pasi vetëm ato mund t’i sjellin ndryshim temës lidhur me përkatësinë e saj në ndonjë pjesë ligjerate. Fjalë të tilla formohen përmes një formanti që gjuha shqipe e njeh mirë në çështjen e fjalëformimit, formanti zero. Një numër parashtesash, si: sh-, zh-, ç-, s-, z-,m-, n-, stёr-,shpёr- etj merren si të parme, por shumë parashtesa që janë sot shumë prodhimtare, kanë dalë prej fjalësh të tjera: prej parafjalësh si: mbi, ndër, në, nën, pa, për ose prej pjesëzash si: jo-, mos-, sapo-, porsa-, a posa. Kur kalojnë në parashtesa, sipas vjetërsisë së kalimit e sipas dendurisë së përdorimit me këtë funksion, ato, i dobësojnë lidhjet me kategoritë leksiko-gramatikore nga kanë dalë dhe afrohen me parashtesat e tjera të mirëfillta, duke fituar kuptime përgjithësuese, karakteristike për ndajshtesat fjalëformuese. Gramatika e gjuhës shqipe sjell shembullin e parashtesës mbi- e cila është tepër prodhimtare në formimin e emrave jo me kuptim hapësinor të parafjalës mbi, por për të treguar shkallën më të lartë të asaj që emërton fjala motivuese, p.sh.: mbingacmim, mbilodhje, mbishpenzim etj. Mjaft të ndërlikuara në gjuhën shqipe janë edhe lidhjet e parashtesimit me kompozimin. Ka një numër fjalësh, elementi i parë i të cilave përdoret në gjuhë edhe në mënyrë të pavarur, si ndajfolje ose si parafjalë, si p.sh. fjalë që nisin me para-,prapa-, pas-, jashtë-, brenda-, larg-, lart-, pranë-, sipër- etj p.sh.: paraardhës, parandiej, parandjnjë, paraburgim, paracaktoj, paradhënie, paradhomë, parafjalë, parapëlqej etj. Te këto shembuj kur pjesa e dytë është një folje (paracaktoj) ose emër vepruesi (pasardhës), pjesa e parë ka plotësisht vlerë ndajfoljore dhe kemi të bëjmë me një kompozitë. Kështu në gjuhën shqipe për të bërë dallimin mes parashtesimit dhe përngjitjes duhet të merret parasysh natyra e motivimit të fjalës dhe natyra leksiko-gramatikore e elementit të parë. 141

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2011, f. 172. Gramatika e gjuhës shqipe, I, Tiranë 1995, f. 61. 143 Fonetika dhe Gramatika e Gjuhës shqipe;”prejardhja parashtesore” f. 35. 144 E. Hysa, Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, në: Çështje të gramatikës së shqipes së sotme II, Tiranë, 1975, f. 62. dhe 79-80 142

94

Gjuha shqipe është një gjuhë e hapur dhe si e tillë ajo ka bërë pjesë të leksikut të saj një numër të madh fjalësh të huaja nga gjuhë të ndryshme. Në kuadrin e huazimeve duhet theksuar edhe fakti i depërtimit të një numri parashtesash të huaja. Podgorica ka mbledhur dhe analizuar në punimin e tij rreth 77 parashtesa te huazuara, ndonëse disa prej tyre është shumë e vështirë të dallohen pa ditur më parë se si janë formuar këto fjalë në gjuhën e huaj. 145 Elementët parashtesore janë huazuar nëpërmjet huazimit të fjalës në tërësi. E. Hysi shprehet se në shqipe nuk ka parashtesa të huazuara shkëputurazi nga fjalët me të cilat bashkohet parashtesa, edhe pse ka raste kur një parashtesë e huaj bashkohet me një fjalë shqipe. Raste të tilla realizohen kur parashtesa e huaj shkëputet prej fjalëve me të cilat bashkohet dhe duke u ndjerë si një formant fjalëformues me vete, bashkohet edhe me fjalë shqipe.146 Formante fjalëformuese të huaja në gjuhën shqipe a-, anti-, inter-, dis-, (dez-), super-, ultra-, trans-, pro- etj. p.sh afetar, disproporcion, superprodhim, ultrareaksionar etj. Në rast se krahas fjalës me parashtesë përdoret në gjuhë edhe fjala motivuese e saj, p.sh.: anormal-normal; dezinfektoj- infektoj; disharmoni- harmoni, ose kur përdoren të paktën dy fjalë të prejardhura me po atë rrënjë, si shembulli importoj-eksportoj, atëherë parashtesat e huaja janë të dallueshme edhe nga pikëpamja e sistemit fjalëformues të shqipes. 147 Fjalë të tilla si anarki, intervistë, distinktiv, konstrukt, antagonist etj., që nuk i përmbushin kushtet e mësipërme, konsiderohen si fjalë të parme për gjuhën shqipe, edhe pse nga gjuhët që rrjedhin nuk janë të tilla. Në punimin e tij “Disa çështje të parashtesimit të gjuhës shqipe, E. Hysi sjell shembuj të parashtesave të huaja të cilat dallohen lehtësisht brenda strukturës së fjalës, duke u veçuar nga fjalët me të cilat bashkohen, p.sh.: a-, amoral, anormal, apolitik; anti- antiajror, antifetar, antikombëtar, antipopullor, antishkencor, antihistorik, antipedagogjik, antiburokratik, antihitlerian; inter-, interlinear, interplanetar, interurban, internacional; intra-intramuskular; super- superelastik, supertradicional, superprodhim,superfitim, superfuqi. Gjuhëtari M. Çeliku në punimin” Gramatika praktike e shqipes” rendit një listë parashtesash të huazuara, të cilat herë-herë janë zëvendësuar me parashtesa të tjera të shqipes; të tilla janë: a-, an-, i-, anti-, de-, dez-, dis-, pro-,in-, pan-, inter-,auto-,super-,poli-.148 a-(me kuptim mohues) normal anormal (jonormal), fetar afetar (jofetar), simetrik asimetrik (josimetrik), politik apolitik (jopolitik); an- analfabet in-/ iireal, imoral, ilegal, inorganik. anti- (me kuptimin e kundërshtisë) 145

F. Podgorica, Parashtesat e huazuara, në: Kongresi i Manastirit, Shkkodër, 1969, f. 65 - 79 E. Hysa, Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, në: Çështje të gramatikës së shqipes së sotme II, Tiranë, 1975, f.76. 147 Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, Tiranë, 1976, f.38. 148 M.Çeliku,M.Karapinjalli, R.Stringa “Gramatika praktike e gjuhёs shqipe”, Tiranё,2007,f 321. 146

95

antipopullor, antidemokratik, antinjerëzor, antikombëtar,antiajror (kundërajror), antishkencor. De- (me kuptim të kundërt) Deformoj (shformoj), demobilizoj(çmobilizoj), degradoj(zhgradoj), deçentralizoj. Dez-(me kuptim të kundërt) Dezinfektoj-infektoj, dezintegroj (çintegroj) Dis –(me kuptim të kundërt) Harmoni – disharmoni Nivel - disnivel Pro-(me kuptim pranues, përkrahës) Proamerikan, profashist InInorganic (joorganik) Pan- (me kuptimin gjithë, mbarë) Panballkanik, panafrikan Ultra-(me kuptimin tepër, tejmasës) Ultratingull, ultrareaksionar, ultraliberal InterInternacional-ndërkombëtar, interurban-ndërurban AutoAutobiografi, autokritikë, autoofiçinë, automjet Supersuperprodhim, superstrukturë Poli-

96

poliklinikë, polisemantik Disa nga parashtesat e huaja janë asimiluar nga sistemi i fjalëformimit të shqipes në një shkallë të tillë, saqë kanë filluar të japin edhe formime të reja nga fjalë shqipe, p.sh.: afetar, antifetar, antipopullor, panshqiptar, pannjerëzor etj. Megjithatë, në gjuhën shqipe vihet re një prirje e zëvendësimit të parashtesave të huaja me parashtesa të shqipes si p.sh.: afetar-jofetar, antiajrorkundërajror, kundërgaz, demilitarizim-çmilitarizim, depolarizim- shpolarizim , internacionalndërnacional, etj149. Krahas parashtesave të huaja inter-, anti-, super-, kemi parashtesat vendase ndër-, kundër-, përmbi-. Duke u bazuar në tiparet e mësipërme parashtesat e huaja në gjuhën shqipe klasifikohen në grupet e mëposhtme150: a) Parashtesa të huaja që nuk janë bërë prodhimtare në gjuhën shqipe. b) Parashtesa të huaja që nuk janë bërë prodhimtare në gjuhën shqipe, por që përdoren me fjalë të huaja, që kanë përdorim të mëvetësishëm edhe në gjuhën shqipe. c) Parashtesa të huaja që nuk janë bërë prodhimtare në gjuhën shqipe dhe që përdoren me fjalë të huaja, të cilat nuk kanë përdorim të mëvetësishëm në gjuhën shqipe. Përsa i përket analizës, p.sh strukturore, brendapërbrenda shqipes parashtesat e huaja do të njihen si parashtesa: a) kur janë bërë prodhimtare edhe në gjuhën shqipe, si p.sh.: superfuqi, antipopullor, etj); b) kur ekziston fjala bazë me përdorim të mëvetësishëm, p.sh: anormal; c) kur ekziston edhe një fjalë antonime me një njësi të dhënë, p.sh.import-eksport. Kur komponenti i dytë nuk ka përdorim të mëvetësishëm, dmth nuk mund të ndahet nga gjymtyra tjetër si p.sh: afeksion, atom, aglutinacion, amnezi, abdikoj, abstraksion, anarki, amfib, pretencë, prefekt, etj, atëherë nuk mund të flasim për parashtesa të fjalëve. Kjo analizë strukturore mund të bëhet edhe për disa formime të vjetra të shqipes që kanë në përbërjen e tyre një element rrënjor, i cili nuk ka përdorim të mëvetësishëm. Zbërthimi dhe analiza e këtyre njësive bëhet e mundur duke u bazuar në opozicionin binar të dy njësive me kuptim të kundërt, antonimik. Në shqipe sjellim shembujt e çifteve: mbuloj/zbuloj, mbath/zbath, ngul/shkul, ngarkoj/shkarkoj, ngjesh/zgjesh, ngjis/shqis etj. Përmes këtyre opozicioneve bëhet i mundur dallimi që në të dy gjymtyrët e opozicionit ka një parashtesë të lirë dhe një temë të lidhur.

149

Fonetika dhe gramatika e gjuhёs sё sotme letrare shqipe”, f 38.

150

Hysa, Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe, në: Çështje të gramatikës së shqipes së sotme II, Tiranë, 1975, f.77.

97

98

KREU VI

6.1

DUKURI DHE PROBLEME TË PËRKTHIMIT TË FJALËVE ME PARASHTESA

Përkthimi dhe kuptimi i fjalëve

Në përgjithësi, përkthimin mund ta përkufizonim si riformulimin e asaj që është folur apo shkruar në tekstin origjinal, me fjalët e një gjuhe tjetër. Ka disa parime që ndjekin këtë proçes, i cili kryesisht lidhet me saktësinë, qartësinë dhe natyrshmërinë e përcjelljes së kuptimit, ideve, apo mesazheve të përkthyera. Është shumë e rëndësishme që lexuesit e tekstit të synuar ta pranojë informacionin e përkthyer në të njejtën mënyrë si edhe lexuesit e tekstit në gjuhën burimore. Vetëm nese arrihet të ndjehet kjo natyrshmëri dhe saktësi nga lexuesit, përkthimi mund të quhet i arrirë. Kjo gjë e bën përkthimin një veprimtari tejet sfiduese dhe ka vështirësi disa prej të cilave shfaqen gjatë këtij procesi pasi çdo gjuhë ka origjinalitetin e saj kur përshkruan botën, strukturën e saj morfo-sintaksore, e rregullat e saj gramatikore etj. Nida and Taber pohojnë se përkthimi është ngushtësisht i lidhur me problematikën e gjuhës, kuptimit, dhe ekuivalenceës. Nga përkufizimi që sjellin Nida dhe Taber151 në lidhje me përkthimin, theksohet qartësisht idea që proçesi i përkthimit nënkupton arritjen e ekuivalencës kuptimore në tekstin e synuar. Mona Baker thekson në mënyrë të veçantë termin ekuivalencë kuptimore pasi ai ka të bëjë me kuptimin e kaluar në tekstin e synuar 152. Ky është rasti kur përkthyesit përballen me tektin si njësi kuptimore në formën e një vargu fjalësh ose fjalish. Problemi kryesor në proçesin e përkthimit ka të bëjë me kuptimin ndërsa proçesi është në zhvillim e sipër, jo thjesht përkthimi si produkt. Pra, është më se e qartë se problemi kryesor është kuptimi: nëse kuptimi i tekstit të gjuhës burimore është qartësisht i kaluar në tekstin e gjuhës së synuar. Megjithatë, përkthimi nuk merret vetëm me kuptimin thjesht si njësi leksikore. Proçesi i transferimit apo kalimit të idesë nga gjuha burimore në atë të synuar përfshin disa aspekte të diksionin, strukturën gramatikore, vendosjen e komunikimit si dhe kontekti kulturor i tekstit të gjuhës burimore. Kuptimi i të dy teksteve, pra atij burimor dhe të synuar duhet të jetë i barazvlefshëm në të tëra aspektet e lartpërmendura. Nida dhe Taber dallojnë dy klasifikime të ‘kuptimit’ në proçesin e përkthimit, atë referencial dhe konotativ.153 Të njëjtin klasifikim e gjejmë edhe në punimin e Magdy M. Zaky “Përkthimi dhe kuptimi”.154 Zaky pohon se “ka një dallim midis kuptimit konceptor nga njëra anë dhe kuptimit konotativ, stilistikor nga ana tjetër”. Me kuptim referencial apo dinotativ do të kuptojmë fjalën si symbol e cila i referohet një objekti, një procesi, një sendi abstrakt dhe relacioni. Zaky shprehet se kuptimi referencial njihet gjithashtu edhe si “kuptimi i referencës”, "kuptimi leksikor"," kuptimi konceptual ", apo si

151

Nida, Eugene A and Charles R. Taber (1982). The Theory and Practice of Translation. Leiden: E.J. Brill,f.12. Baker, Mona (1992). In Other Words, A Coursebook on Translation. London: Routledge, f32. 153 Nida, Eugene A and Charles R. Taber (1982). The Theory and Practice of Translation. Leiden: E.J. Brill. f.56. 152

154

Zaky, Magdy M. (http://accurapid.com/journal/14theory.htm) Translation and Meaning Las, f 47.

99

"kuptimi dinotativ".155 Duke dhënë kuptimin referencial të fjalës, një përkthyes duhet të jetë i ndërgjegjshëm për dy tipe shënuesish që përdoren për të dhënë kuptimin e fjalëve, morfologjik dhe sintaksor. a) Në disa raste, kuptimi i një fjale pëktohet nga struktura gramatikore. Në tabelën më poshtë janë paraqitur fjalitë ku kuptimi i fjalëve edhe pse identike në të dyja fjalitë, ndryshon në varësi të klasës gramatikore që i përket. Këtu paraqitet qartë se si klasa gramatikore përcakton kuptimin e fjalës dhe përkthyesi kurrsesi nuk mund të mos e konsiderojë. Tabele 5 - Fjali ku kuptimi i fjalëve edhe pse identike në të dyja fjalitë I II 1 He picked up a stone. * 1 They will stone him. * Ata Ai mori një gurë. do ta godasin me gurë. 2 He saw a cloud. *Ai pa 2 The quarrel will cloud the një re. issue.* Grindja do ta mjegullojë, turbullojë çështjen. 3 She has a beautiful 3 He will face the audience.* face. *Ajo ka një fytyrë Ai do të përballet me të bukur. publikun. He fell in the water.*Ai 4 4 Please, water the garden.*Të ra në ujë. lutem, ujite kopështin. b) Kuptimi i fjalëve gjithashtu përcaktohet edhe nga marrëdhënia me fjalët e tjera brenda fjalisë në një kontekst të caktuar. Me fjalë të tjera, sintaksa e fjalisë ndikon në ndryshimin e kuptimit të fjalës. Në tabelën më poshtë paraqesim disa shembuj se si ndryshon kuptimi i fjalës. Tabele 6 - Shembuj se si ndryshon kuptimi i fjalës nëvarësi të sintaksës së fjalisë I

II horse runs 1 The water runs through the 1 The fast.*Kali vrapon path. * Uji shkon përmes shpejt. rrugës. Your hand is dirty. 2 2 All hands up! *Të gjithë *Dora jote është pis. duart lart!

6.2 Kuptimi konotativ i fjalës. Të kuptuarit e fjalës nuk ka të bëjë vetëm me kuptimin referencial të saj, por një përkthyes gjithashtu ka nevojë edhe për ti dhënë një nuancë emocionale asaj, e cila mund të jëtë e fortë, e

155

Zaky, Magdy M. (http://accurapid.com/journal/14theory.htm) Translation and Meaning Last updated, f 44.

100

dobët, positive, negative. Ky lloj kuptimi është ngushtësisht i lidhur me qëndrimin emocional të përkthyesit. Baker paraqet tre parimet kryesore që shoqërojnë kuptimin konotativ156:

6.2.1 Problemi i mungesës së ekuivalencës Probleme të tilla në nivelin e fjalës janë të lidhura sipas Baker me ndryshimet apo dallimet kulturore, në rastin kur nuk nuk ekziston asnjë fjalë ekuivalente që përkon edhe në tekstin e gjuhës burimore, edhe në tektin e gjuhës së synuar. Ndaj në këtë pikë shpaloset rëndësia e studimit dhe analizimit të hipotezës së relativitetit gjuhësor sipas të cilit, në dy kultura dhe gjuhë të ndryshme mungesat dhe deficencat përkthimore janë të padiskutueshme.

6.3 Dallimet kulturore ndërmjet gjuhëve Newmark jep këtë përkufizim për kulturën “Mënyrë jetese dhe manifestimet e saj të cilat janë karakteristike për një komunitet që përdor një gjuhë të veçantë si mjet të shprehjes". 157 Disa fjalë të tekstit të gjuhës burimore mund të shprehin koncepte të cilat nuk mund të kuptohen në mënyrë absolute nga lexuesit e gjuhës që synohet të përkthehet. Koncepti mund të jetë konkret ose abstrakt, si psh nga fusha e besimit, traditave, apo dhe ushqimit. Alejandra Patricia Karamanian pohon në punimin e saj “Përkthimi dhe kultura” se “ne nuk përballemi vetëm me fjalë të shkruara në një kohë, vend, situatë soiciopolitike të caktuar; më shumë rëndësi ka aspekti kulturor i tekstit i cili duhet marrë shumë në konsideratë. Proçesi i transferimit, rikodimi përmes kulturave, duhet të përcaktojë rrjedhimisht ekuivalentet përkatëse të kulturës që i takon gjuha e synuar në mnyrë që të sigurojë besueshmëri në sytë e lexuesve të gjuhës së synuar.”158 6.4 Përkthimi, strategjitë dhe metodat e përkthimit Krings e përkufizon strategjinë e përkthimit si "plane potenciale të vetëdijshme të përkthyesit për zgjidhjen e problemeve konkrete të përkthimit në kuadër të një detyre konkrete përkthimore," ndërsa Segino159 beson se ka të paktën tre strategji globale të përdorura nga përkthyesit: (a) përkthimin pa ndërprerje për aq kohë sa të jetë e mundur; (b) korrigjimin e shpejtë të gabimeve sipërfaqësore; (c) lënien e monitorimit të gabimeve cilësore ose stilistike të tekstit në fazën e rishikimit.160

156

Baker, Mona (1992). In Other Words, A Coursebook on Translation. London: Routledge, f. 17.

157

Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f.94. Karamanian, Alejandra Patricia (http://accurapid.com/journal/19culture2.htm), Translation and Culture updated on: 02/26/2005 159 Seguinot, C. (1989). The translation process. Toronto: H.G. Publications, f 45. 160 Krings, H.P. (1986). Translation problems and translation strategies of advanced German learners of French, f.18. 158

101

Për më tepër, Loescher e përkufizon strategjinë e përkthimit si "një proçedurë potenciale të vetëdijshme për zgjidhjen e një problemi në përballje me përkthimin e një teksti, apo pjesë të tij."161 Siç pohohet dhe në këtë përkufizim, nocioni i ndërgjegjes është i rëndësishëm në strategjitë dalluese të cilat përdoren nga nxënësit apo përkthyes. Nderkohe, Bell dallon strategjitë globale (ato që kanë të bëjnë me tekstet në tërësi) dhe lokale (ato që merren me segmente të tekstit) dhe gjithashtu pohon se ky dallim rezulton nga lloje të ndryshme të problemeve përkthimore 162. Newmark bën dallimin ndërmjet metodave dhe proçedurave përkthimore. Ai është i mendimit se,"ndërsa metodat përkthimore lidhen me tekstet në tërësi, proçedurat e përkthimit zbatohen mbi fjalitë dhe njësitë më të vogla të gjuhës.163 Sipas tij metodat kryesore të përkthimit janë:       

Përkthimi i fjalëpërfjalshëm; Përkthimi literal Përkthimi semantik: Pështatja Përkthimi i lire Përkthimi idiomatik Përkthimi komunikativ.164 Gjithashtu Njumark mendon se ekziston një lidhje e fortë midis përkthimit "semantik" dhe atij "komunikues".165 Çdo përkthim mund të jetë "më shumë, ose më pak semantik - më shumë, ose më pak komunikues - madje edhe një pjesë e veçantë apo fjali mund të trajtohet s ii përkthyer në mënyrë më komunikuese ose më pak semantike". Të dyja synojnë një "efekt të njëjtë." Venuti mendon se strategjitë e përkthimit "përfshijnë detyrat themelore e të zgjedhurit të tekstit të huaj për t'u përkthyer dhe zhvillimi i një metodë për ta përkthyer atë." Për t’iu referuar strategjive të përkthimit ai përdor konceptet e familjarizimit dhe të bërjes të huaj 166. Proçedurat e përkthimit që Njumark propozon janë:167    

Ekuivalentët kulturorë,168 Ekuivalentët funksionalë, Ekuivalentët përshkrues Transferimi: është proçesi i transferimit të një fjalë të tekstit original në tekstin e synuar..169

161

Loescher, W. (1991). Translation performance, translation process and translation strategies. Tuebingen: Guten Narr, f 8. Bell, R. T. (1998). Psychological/cognitive approaches. In M. Baker (Ed), Routledge encyclopedia of translation studies. London & New York: Routledge, f 188. 163 Newmark, P. (1988b). Approaches to Translation. Hertfordshire: Prentice Hall. f 81 164 Newmark, P. (1988b). Approaches to Translation. Hertfordshire: Prentice Hall. f 45-47. 165 Newmark, P. (1991). About Translation: Multilingual Matters. Clevedon, Philadelphia, Adelaide: Ltd, f 10-12. 162

166

Venuti, L. (1998). Strategies of translation. In M. Baker (Ed.), Encyclopedia of translation studies, London and New York: Routledge, f. 240-244. Autori përdor termat “domesticating” dhe “foreignizing” për të bërë ndryshimin midis strategjive të përkthimit. 167 Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f 88. 168 Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f 83. 169 Harvey, M. (2003). A beginner's course in legal translation: the case of culturebound terms. Marre nga http://www.tradulex.org/Actes2000/harvey.pdf, f 5.

102



Natyralizimi: është proçesi që përshtat së pari fjalën e tekstit original sipas shqiptimit të duhur e më pas strukturës morfologjike.170  Analizën komponenciale,  Shifts or transpositions (zhvendosjet), të cilët përfshijnë ndryshimin e gramatikës nga gjuha burimore tek gjuha e synuar.171  Modulimin, i cili ndodh kur përkthyesi riprodhon mesazhin e tekstit origjinal, në një tekst në gjuhën e synuar.  Through-translation (përkthimin e tërësishëm),172  Sinoniminë, Per me teper, përdorimi i futnotave është gjithashtu më se i përshtatshëm në përmbushjen e funksioneve të tilla si p.sh.paraqitjen e informacionit shtesë për lexuesin, si edhe për tërheqjen e vëmendjes në lidhje me mospërputhjet me tekstin origjinal.173 Nida174 shprehet “Meqë nuk ka dy gjuhë të njëjta, as në kuptimet e dhëna nga simbolet korresponduese, as në mënyrat në të cilat simbole të e tilla janë të organizuar në fraza dhe fjali, arrijmë në konkluzionin se nuk mund të ketë korrespondencë absolute midis gjuhëve.” Prandaj nuk mund të ketë përkthime plotësisht të sakta. Ndikimi i përgjithshëm i një përkthimi mund të jenë të mënyrë të arsyeshme pranë origjinalit, por nuk mund të ketë ngjashmëri në detaje. Roli i përkthyesve është të mos e lënë audiencën e synuar të mendojnë se teksti të cilin ata po lexojnë është përkthim, por tekst origjinal. Gjuha shqipe dhe ajo angleze rrjedhin nga dy familje të ndryshme gjuhesh, e kësisoj ato dallojnë në shumë aspekte gjuhësore si në gramatikë, rendin e fjalëve, llojet e fjalive, të formave të foljeve, ndajfolje, mbiemra, aspekt, nyje, etj. prej të cilave lindin edhe problemet në përkthim. Probleme kemi vënë re edhe në raste të papërkthyeshmërisë së fjalëve të prejardhura me parashtesim. Për të ilustruar probleme të përkthimit të fjalëve te prejardhura me parashtesim nga anglishtja në shqipe si korpus gjuhësor kemi zgjedhur romanin “Saga e Forsajteve” te klasikut Xhon Gollsuorth, i përkthyer në gjuhën shqipe nga perkthyesi i mirenjohur Vedat Kokona; fjalët e prejardhura me parashtesim jane parë krahasimisht, ne të dyja këto gjuhë.

170

Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f 82. Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f 86. 172 Newmark (1988). A Textbook of Translation. Hertfordshire: Prentice Hall International, f 84 171

173 174

Nida(1964). Toward a Science of Translating:.f 237-39. Nida, E. A. (1964). Towards a science of translation,, f 126.

103

6.5 Fjalë të prejardhura me parashtesim nga anglishtja ne romanin “Saga e Forsajteve” përkthyer në shqip nga përkthyesi Vedat Kokona. Fq. nr.

Fjalet me parashtesa Nr. Faqe Shpjegimi nga origjinali

12

.. -evidence of that mysterious concrete tenacity which renders a family so formidable a unit of society, so clear a reproduction of society in miniature.

30. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës së ndajshtesuar me parashtesim përkatësisht a reproduction-një riprodhim.

13

Even Aunt Ann was there; her inflexible back, and the dignity of her calm old face personifying the rigid possessiveness of the family idea.

30. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht mbiemri inflexible-i papërkulur.

Edhe teze Eni ishte atje; kurrizi i papërkulur dhe pamja plot dinjitet e fytyrës së saj të qetë e të plakur mishëronin frymën e rreptë të pronës në këtë familje.

13

Dangerso indispensable in bringing out the fundamental quality of any society, group, or individual- was what the Forsytes scented.

31. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të parashtesuar negativisht “indispensable” në anglishte i përgjigjet kuptimisht mbiermri“e domosdoshme”.

..nuhatja e rrezikut, që është kaq e domosdoshme ose që vë në dukje cilësinë kryesore të cdo shoqërie, grupi ose njeriu, ishte ajo që ndjenin Forsajtët.

14

Not far off, listening to a lady in brown, his only son Soames, pale and well-shaved, darkhaired, rather bald, had poked his chin up sideways, carrying his nose with that aforesaid appearance of “sniff”.... He held himself extremely upright, and his shrewd, stead eyes

32. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Kish ngritur mjekrën pak ai mënjanë dhe me hundën e rrudhur dukej sikur nuhaste atë për të cilën folëm më lart..

15

Perkthimi ne gjuhen shqipe i fjalëve me parashtesa Ai ka gjetur proven e asaj lidhjeje konkrete e të mistershme që e bën familjen një njësi aq të fortë të shoqërisë, një riprodhim shumë të qartë të shoqërisë në miniaturë.

33. Është dhënë në shqipe me anë Trupin e mbante shumë të metodës përkthimore të drejt dhe sytë e tij të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. palëvizur e plot dinakëri 104

had lost none of their Mbiemrit të parashtesuar clear shining. “upright” në anglishte i përgjigjet kuptimisht mbiemri“ i drejte”. Thus he gave an 33. Është dhënë në shqipe me anë impression of të metodës përkthimore të superiority to the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. doubts and dislikes of Emrit të parashtesuar negativisht smaller men. “dislikes” në anglishte i përgjigjet kuptimisht emri “antipati”.

nuk e kishin humbur aspak shkëlqimin e tyre.

15

Having had his own way for innumerable years, he had earned a prescriptive right to it.

Meqë kishte vazhduar, sic e kishte dashur, udhën e tij në jetë, tani kishte fituar të drejtën të bënte atë që donte.

15

In turn, each of these four brothers was very different from the other, yet they, too, were alike.

33. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 33. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

15

..., underlying surface distinctions, marking a racial stamp, too prehistoric to trace,..

33. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Fjala e prejardhur me parashtesim prehistoric nuk ë kaluar me

Përmes tipareve të ndryshme të këtyre pesë fytyrave binte në sy shprehja plot vendosmëri e mjekrës, e cila përbënte karakteristikën e racës.

15

Kush e shihte, kishte përshtypjen se ai qëndronte shumë më lart se dyshimet dhe antipatitë e njerëzve më të vegjël.

Secili nga katër vëllezërit ndryshonte shumë nga të tjerët, por megjithatë, ata i ngjanin njëri-tjetrit.

ekuivlentë një për një në shqipe.

15

There was the same this same stamp-less meaningful perhaps, but unmistakable - a sign of something ineradicable in the family soul.

33. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit “unmistakable” i përgjigjet kuptimisht mbiemri “të

..ndoshta më pak të theksuar, por të pagabuarqë ishte si shenja e dickaje që nuk mund të çrrënjosej nga shpirti i familjes.

105

pagabuar”. 33. Mbiemri i parashtesuar negativisht ineradicable i pergjigjet ne shqipe folja e parashtesuar negativisht çrrënjosej. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes duke ndryshuar pjesën e ligjeratës nga mbiemer ne folje.

15

At one time or another during the afternoon, all these faces, so dissimilar and so alike, had worn an expression of distrust, the object of which was undoubtedly the man whose acquaintance they were thus assembled to make.

33. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit të parashtesuar negativisht “dissimilar” në anglishte i përgjigjet kuptimisht mbiemri“te ndryshme”. Po keshtu edhe alike- te ngjashme.

Herë pas here, atë pasdreke, të gjitha këto fytyra kaq të ndryshme dha kaq të ngjashme me njëra-tjetrën kishin marrë një shprehje mosbesimi dhe objekti i këtij mosbesimi ishte pa dyshim, burri me të cilin Distrust –mosbesim.. është do të njiheshin në atë dhënë në shqipe me anë të mbledhje familjare. metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Emrit “distrust” i përgjigjet kuptimisht mbiemri “mosbesim”. Undoubtedly-pa dyshim (është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes).

16

They could not have explained the origin of a misgiving obscured by the mist of family gossip. A story ëas undoubtedly told that he had paid his duty call to Aunts Ann, Juley, and Hester, in a

33. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Emrit të parashtesuar negativisht në anglishte “misgiving” i përgjigjet në shqipe emri i parashtesuar negativisht “mosbesim”.

Ata nuk mund të shpjegonin se ku e kishte burimin ai mosbesim që e kishin errësuar thashethemet familjare. Sidoqoftë, thuhej – dhe për këtë s’kishte asnjë dyshim se ai kishte vajtur për vizitë te tezet Eni, Xhuli Undoubtedly = s’kishte asnjë dhe Hesteri me një kapelë 106

16

soft grey hat.

dyshim; Është dhënë në shqipe të butë ngjyrë gri. me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës.. Ndajfolja në anglishte “undoubtedly” i përgjigjet në shqipe emri asnje “dyshim”.

“So extraordinary, my dear so odd!” Aunt Hester, passing through the little, dark hall (she was rather shortsighted), had tried to “shoo” it off a chair, taking it for a strange, disreputable catTommy had such disgraceful friends!

34. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të parashtesuar në anglishte “extraordinary” i përgjigjet në shqipe mbiemri “e çuditshme”;

“Një gjë shumë e çuditshme, besa, sa të merrte gazi kur e shihje!” Teze Hesteri duke kaluar nga salloni i vogë l dhe i errë t, kishte pandehur se mos ishte një mace e huaj rrugaçe. Tomi kishte ca Disreputable - rrugaçe, Është shokë që të turpëronin! dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Disgraceful - që të turpëronin! Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës.Në këtë rast nga mbiemër në gjuhën origjinale në folje.

16

Like an artist for ever seeking to discover the significant trifle which embodies the whole character of a scene, or place, or person, so those unconscious artists- the Forsytes had fastened by intuition on this hat; it was their significant trifle, the detail in which was embedded the meaning of the whole matter;

34. discover - zbulojë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Embodies - mishërojë, Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Si një artist, që kërkon gjithmonë të zbulojë një vogëlsi kuptimplotë që do të mishërojë gjithe karakterin e një skene, ose të një vendi, ose të një njeriu, ashtu edhe Forsajtë ve, që ishin artistë pa e ditur, ishin kapur fort pas kë saj kapele; kjo ishte pë r ta ajo vogë lsi kuptimplotë , hollësia në të cilën qe fshehur kuptimi i gjithë çështjes..

107

Unconscious-pa e ditur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

16

17

Her aunts reaproached June afterwards about the hat. June had answered in her imperious brisk way, like the little embodiment of will she was..

34. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 34. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Tezet pastaj e kishin qortuar Xhunin për këtë kapele. Xhuni u qe pë rgjgjur me rrë mbim dhe me një ton kategorik, si vajzë me vullnet të fortë që ishte.

17

No one had credited an 35. Është dhënë në shqipe me anë Askush nuk i kishte zë në answer so outrageous.. të metodës përkthimore të besë kësaj përgjigje kaq të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. guximshme.

17

These misgivings, the disapproval, and perfectly genuine distrust, did not prevent the Forsytes from gathering to old Jolyon’s invitation.

35. misgivings-dyshime Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Këto dyshime, kjo pakënaqësi dhe ky mosbesim krejt, i natyrshëm nuk i penguan Fosajtët të pranonin ftesën e plakut Xholion dhe të Disapproval – pakënaqësi mblidheshin në shtëpinë e Është dhënë në shqipe me anë të tij. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Distrust- mosbesim Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

18

In the end each gave 36. adjustment- marrëveshjeje exactly what was right

Më në fund, të gjithë dhanë atë që duhej të 108

and proper, by a species of family adjustment arrived at as prices are arrived at on the Stock Exchange – the exact niceties being regulated at Timothy’s commodious, red brick residence in Bayswater, overlooking the Park, where dwelt Aunts Ann, Juley, and Hester.

Është dhënë në shqipe me anë të jepnin dhe që ishte e metodës përkthimore të përshtatshme, pas një lloj përkthimit të fjalëpërfjalshëm marrëveshjeje që përfundohej ashtu sic ndodh kur vendosen cmimet në Bursë n e Londrës, pasi u rregulluan Overlooking-kundruall me kujdes të gjitha hollë në banesë ne Është dhënë në shqipe me anë të sitë rehatshme, me tulla të metodës përkthimore të kuqe të Timothit në përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Bejsuotër, kundruall parkut, ku banonin tezet Eni, Xhuli, dhe Hesteri.

18

The uneasiness of the Forsyte family has been justified by the simple mention of the hat. How impossible and wrong would it have been for any family; with the regard for appearances should ever ch/aracterize the great upper middleclass, to feel otherwise than uneasy!

36. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Uneasiness-si mbi gjemba;

18

The author of the uneasiness stood talking to June by the further door; his curly hair had a rumpled appearance, as though he found what was going on around him unusual.

36.uneasiness- shqetësimi

Pas kësaj që kishte ndodhur me kapelën, familja e Forsajtëve kish të drejtë të rrinte si mbi gjëmba. Do të ishtë një gjë e pamundur dhe aspak e drejtë pë r një familje që respekton anë n e jashtme të jetë s, - gjë Impossible - e pamundur që duhej të karakterizonte Është dhënë në shqipe me anë të gjithmonë borgjezinë e metodës përkthimore të kalkut lartë . duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

Ai, që ishte bërë shkak i këtij shqetësimi, rrintë më dhe po Është dhënë në shqipe me anë të kë mbë kuvendonte me Xhunin metodës përkthimore të pranë derë s, që ishte atje përkthimit të fjalëpërfjalshëm. në fund. Flokët e tij të derdhur ishin pak si të shprishur, sikur ta ndjenin Unusual-qe nuk ishte dicka e që nuk ishte dicka e zakonshme ajo që ndodh zakonshme. pranë tij. Në shqipe është dhënë me anë të 109

metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

18

19

21

20

He had sherry-coloured 36. Në shqipe është dhënë me anë eyes, disconcerting të metodës përkthimore të inattentive at times. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. The engaged couple 37. Në shqipe është dhënë me anë thus scrutinized were të metodës përkthimore të unconscious of this modulimit duke ndryshuar passive goddess. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

.., and this isolation had slowly and surely undetermined a spirit perhaps better than commonly endowed with caution. He had become almost a mytha kind of incarnation of security haunting the background of the Forsyte universe. He had never committed the imprudence of marrying, or encumbering himself in any way with children.

Sytë i kishte ngjyrë gështenjë dhe nganjë herë kaq të hutuar sa nuk dije ç’të mendoje për të.

Të fejuarit nuk ndjenin se perëndesha e heshtur i kishte sytë tek ata.

39. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Undetermined nuk ka nje ekuivalente në shqipe.

Ky veçim kishte shkatërruar ngadalë, por me siguri një mënyrë mendje që ishte pajisur me një kujdes më të madh se ç’tregojnë zakonisht gjithë njerëzit. Ai qe bërë pothuajse një mit- një lloj mishërimi i frymës së sigurimit që Incarnation- mishërimi; mbretëronte në sfondin e Është dhënë Në shqipe me anë të rruzullimit të Forsajtë ve. metodës përkthimore të Ai s’e kish bërë atë gabim që të martohej; ose të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. kishte avaze me fëmijët. Imprudence-gabim

Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm Grey curls banded her 38.forehead-balli Kaçurrela të thinjura ia forehead, curls that, rrethonin ballin, kacurrela unchanged for Është dhënë në shqipe me anë të që nuk kishin ndryshuar decades, had metodës përkthimore të prej dhjetë ra vjetë sh extinguished in the 110

family all time.

sense of përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Unchanged- kishin ndryshuar Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

20

22

She made no reply, for she rarely spoke, husbanding her aged voice; but to James, uneasy of conscience, her look was good as an answer.

38. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte “uneasy” nuk përkthehet me ekuivalentë një për “It’s my opinion, -he një në shqipe. said unexpectedly, “that it’s just as well as Unexpectedly – papritmas it is. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

....; the spidery fingers of her hands pressed against each-other and interlaced, as though she were subtly recharging her will.

Ajo nuk tha asnjë fjalë , fliste rrallë , sepse kursente zë rin e saj të plasur; po për Xhejmsin, që s’e kishte ndërgjegjën të qetë, vështrimi i saj shprehte atë që mund të thoshin fjalët. Unë mendoj – tha ai papritmas – se mirë është edhe kështu.

39. interlaced- gërshetuan

...; gishtë rinjtë e saj si prej merimange u shtrë nguan Është dhënë në shqipe me anë të pas njëri-tjetrit dhe u metodës përkthimore të gërshetuan, sikur ajo donte të mblidhte fshehtas përkthimit të fjalëpërfjalshëm. gjithe vullnetin e saj.

Recharging- të mblidhte Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

22

....; more so then their 40.Incorruptive-të neighbours they

..; Po jo më shumë se fqinjët e tyre, - kishin frikë 111

quailed before her incorruptive figure, and, when opportunities were too strong, what could they do but avoid her!

pakorruptueshme

22

“He’s got no children”and stopped, recollecting the continued existence of old Jolyon’s son, young Jolyon..

40.recollecting-iu kujtua

22

...placed within that cold palm the tips of his still colder fingers and hastily withdrew them.

40. withdrew – tërhoqi

23

But, afraid of losing the expansion of his chest, he leaned back again into a state of immobility, for he prized nothing so highly as a distinguished appearance.

41. Është dhënë në shqipe me anë Por, nga frika se mos të metodës përkthimore të humbiste pamjen madhë zhvendosjes. shtore të kraharorit, drejtoi trupin pë rsë ri dhe Emrit të parashtesuar negativisht që ndroi ashtu pa lëvizur, “immobility” në anglishte i sepse i jepte një rë ndë si përgjigjet në shqipe ndajfolja “pa shumë të madhe një dukjeje të shquar. lëvizur”.

24

June stood before him, her resolute small face raised from her little height to his great height, and her hand outheld.

42. outheld - të shtrirë.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuara negativisht përkatësisht. Mbiemrit “incorruptive” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “të pakorruptueshme”..

kur ndodheshin pë rpara kësaj plake të pakorruptueshme dhe kur tundimet ishin shumë të forta, ata e shihnin të arsyeshme qe të mos i dilnin përpara.

Ai s’ka fë mijë ...-por u ndal sepse iu kujtua që Është dhënë në shqipe me anë të jetonte ende djali i plakut metodës përkthimore të Xholion, Xholioni i Ri, babai i Xhunit, një të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. pabë rë duke lë në të shoqen dhe të bijë n.

..vuri në pë llë mbë n e ftohtë të Xhejmsit majat e Është dhënë në shqipe me anë të gishtë rinjve të tij, që metodës përkthimore të ishin edhe më të ftohtë dhe pastaj i tërhoqi me të fjalëpërfjalshëm. shpejtë .

Xhuni kishte që ndruar pë rpara tij, me fytyrën e Është dhënë në shqipe me anë të vogël plot vendosmëri të metodës përkthimore të ngritur lart për të vështruar xhaxhanë e gjatë dhe me përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

112

dorë të shtrirë.

25

... pressing and pressing against each-other, were busy again with recharging of her will against that inevitable ultimate departure of her own.

43. recharging- të mblidhte gjithë vullnetin e saj. është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Inevitable -e pashmangshme

...pastaj majat e gishtë rinjve të saj u shtrë nguan përsëri pas një ra-tjetrës, kështu që plaka duhej të mblidhte gjithë vullnetin e saj për ti bërë ballë ndarjes së pashmangshme me mbesën.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës.

25

..., and all the innumerable avocations of the upper-middle classthere were only some tëenty percent of Forsytes; The position of their houses was of vital importance to the Forsytes, nor was this

28 remarkable, since the whole spirit of their

43. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes. Mbiemri “innumerable” përkthehet

Në mes të turmës së atyre që rrinin pranë derës – s’ishin vecse njëzet përqind e Forsajtëve.

me emrin “turmë”. 45. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte “remarkable” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

Pozicioni i shtë pive kishte rë ndë si shumë të madhe për Forsajtët dhe nuk qe për tu habitur, sepse mishëronte frymën e suksesit të tyre.

Embodied – misheronte përkthim i fjalëpërfjalshëm.

success was embodied

28

therein. Old Jolyon alluded to him, if at all, as “A hard, thick sort of man”; not much

46. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në

Plaku Xholion thoshte për të : “Qe një burrë i Forsajtë ve e ndjente me të vë rtetë se një prind i tillë nuk i nderonte shumë . 113

refinement about him.

rrafshin e përmbajtjes.

28

Aunt Hester, an 46. Është dhënë në shqipe me anë authority on family të metodës përkthimore të history, described him përkthimit të fjalëpërfjalshëm. thus: “I don’t recollect that he ever did anything; at least not in my time.

Teze Hesteri që e dinte shumë mirë historinë e familjes, e pë rshkruante në kë të më nyrë :- Nuk mbaj mënd ta kem parë ndonjë herë të merrej me ndonjë punë , të paktë n në kohë n time.

30

Old Jolyon recounted 48. Është dhënë në shqipe me anë Plaku Xholion i tregoi the details of his të metodës përkthimore të gjithë hollësitë e shitjes së purchase. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. shtëpisë.

31

Soames, glancing at her 49. Është dhënë në shqipe me anë beneath his eyelids, të metodës përkthimore të nodded, and he saë përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Irene steal at him one of her unfathomable looks.

Somsi duke vështruar që poshtë qepallave, pohoi me kokë dhe pa se Irena i hodhi një nga ato vë shtrimet e saj shumë të thella.

31

..., Nicholas and Roger, walked away together, directing their steps alongside Hyde Park towards the Praed Street Station of the Underground.

49. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit “underground” në anglishte me mbiemrin “të nëndheshëm” në shqipe.

Ndë r të ftuarit e fundit që po iknin, Nikolla dhe Roxheri, i katë rti dhe i pesti i vë llezë rve, dolë n bashkë dhe , duke ecur gjatë Hajd Parkut, vajtë n drejt Praed Strit Stejshënit të trenit të nëndheshëm.

32

He himself had married a good deal of money, of which, it being then the golden age before the Married Women’s Property Act, he had mercifully been enabled to make a

50. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja në anglishte “enabled” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

Ai qe martuar me një grua që kishte shumë të holla, të cilat i kishte shtënë në punë të dobishme në atë kohë të artë kur s’kishte dalë ende ligji mbi pasurinë e grave të martuara.

114

successful use.

35

.., the Rembrandtesque effect of his great head, with its white hair, against the cushion of his high-backed seat, was spoiled by the moustache, which imparted a somewhat military look to his face.

52. Imparted-i jepnin

36

He recollected with satisfaction that he had bought that house over James’ head. This fellow had no money, but she must needs become engaged to him- a harumscarum, unpractical chap, who would get himself into no end of difficulties.

53. Është dhënë në shqipe me anë Ai solli ndërmend me të metodës përkthimore të kënaqësi se ia kishin përkthimit të fjalëpërfjalshëm. hedhur Xhejmsit duke blërë këtë shtëpi. 53. Në shqipe është dhënë me anë Djali i ri s’kishte të holla, të metodës përkthimore të por, megjithatë , fejesa qe modulimit duke ndryshuar bë rë ; ishte një djalë këndvështrimin e së njëjtës dukuri kokë krisur që rronte si jashtëgjuhësore realizuar në në erë dhe që do ti rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri nxirrte gjithmonë telashe në anglishte “unpractical” nuk vetes. përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

37

“You are all alike: you won’t be satisfied till you’ve got what you want.

54. Është dhënë në shqipe me anë Që të gjithë njëlloj jeni: të metodës përkthimore të kë naqeni vetë m atë herë përkthimit të fjalëpërfjalshëm. kur keni atë që doni. alike- njëlloj

37

“I shan’t be able to give 54. Është dhënë në shqipe me anë you very much,” he had të metodës përkthimore të said, a formula to përkthimit të fjalëpërfjalshëm. which June was not unaccustomed.

37

He would not give way 54. Është dhënë në shqipe me anë Ai do të dorëzohej vetëm till he saw young të metodës përkthimore të atëherë kur të shihte se Bosinney with an përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Bosini kishte të ardhurat e veta.

36

.., efekti rembrandtesk i kokës së tij të madhe me Është dhënë në shqipe me anë të leshtë të lartë , prishej metodës përkthimore të nga mustaqet që i jepnin fytyrës së plakut një përkthimit të fjalëpërfjalshëm. pamje prej ushtaraku.

-Unë s’jam në gjendje të të jap shumë ,- kishte thënë ai duke përdorur kështu një formulë me të cilën Xhuni qe mësuar.

115

income of his own.

38

Of all the company of those days he himself alone seemed left, except Swithin, of course, and he so outrageously big there was no doing anything with him.

55. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. alone-vetëm;

Nga gjithë ajo shoqë ri e një hereshme vetëm ai kishte mbetur, me pë rjashtim, sigurisht, të Suithinit, i cili qe trashur kaq shumë sa as që mund ta vije në hesap.

Outrageously- kaq shumë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

40

In spite of being talked about, perhaps in consequence of being talked about, it betrayed a disappointing vitality.

40

Old Jolyon would say it, too, yet disregarded the fact in a manner truly irritating to wellconstituted Clubmen.

41

41

57. disappointing- të çuditshëm.

Megjithë thashethemet që fliteshin për të, ndoshta Është dhënë në shqipe me anë të pikë risht pë r shkak të kë metodës përkthimore të tyre thashethemeve, ai tregonyte një vitalitet të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. çuditshëm.

57. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes duke ndryshuar pjesën e ligjeratës. Në anglishte folja e parashtesuar negativisht disregarded, kthehet në shqipe me emrin mospërfillje. ..., and now in his 58. Në shqipe është dhënë me anë thoughts it was të metodës përkthimore të enshrined as the modulimit duke ndryshuar Queen of Clubs. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. “enshrined” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

Këto fjalë i thoshte edhe plaku Xholion, por me një mospërfillje të tillë që i zemëronte anëtarët e rregullt të Klubit.

He had not been near 58. disunion-grindja the ‘Disunion’ for months, and the house Është dhënë në shqipe me anë të had undergone the metodës përkthimore të

Plaku Xhulion kishte shumë muaj që nuk kishte qenë në klubin “Grindja” dhe klubit i

..., dhe tani ky klub kish mbetur në kujtesën e tij si mbreti i klubeve.

116

piebald decoration përkthimit të fjalëpërfjalshëm. which people bestow on old houses and old ships when anxious to sell them. had undergone- klubit i qenë bërë

qenë bërë disa meremetime e zbukurime, që u bëhen zakonisht shtëpive dhe anijeve të vjetra, kur duan ti shesin.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. bestoë- u bëhen Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

42

The boy had loved the theatre, and old Jolyon recalled how he used to sit opposite, concealing his excitement under a careful but transparent nonchalance.

59. recalled- iu kujtua

Djalit i pë lqente teatri dhe plakut Xholion iu kujtua Është dhënë në shqipe me anë të se si rrinte kundruall tij metodës përkthimore të duke u munduar që të fshihte mallë ngjimin me përkthimit të fjalëpërfjalshëm. një që ndrim të shkujdesur e të studiuar, por krejt të kotë. Nonchalance- të kotë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

42

To have approved his son’s conduct in that crash was, of course, impossible;

59. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes..

..nuk qe e mundur që ai të miratonte sjelljen e të birit në këtë katastrofë, arsyeja dhe ato norma elementare që kishin rregulluar gjithmonë jetën e tij.

43

Over his cup of coffee, he bethought him that he would go to that opera.

60 Në shqipe është dhënë me anë Tek pinte kafenë iu shkrep të metodës përkthimore të të vinte në opera. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në 117

rrafshin e përmbajtjes. 43

..., from habitual proximity to the cigarcase in the pocket of his overcoat, he stepped into a hansom.

60. Është dhënë në shqipe me anë .., sepse ishin gjithmonë të metodës përkthimore të pranë kutisë së purove në përkthimit të fjalëpërfjalshëm. xhepin e palltos dhe pastaj i hipi një karroce. Overcoat-pallto

43

But from that he began indulging in one of those strange impersonal speculations, so uncharacteristic of a Forsyte...

60. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri në anglishte “uncharacteristic” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

Por nga kjo vë rejtje kaloi në një nga ato arsyetime të çuditshme të huaja, që ishin krejt në kundërshtim me natyrë n e Forsajtë ve...

44

Where that sensation of the intoxitation of life and of his own power to enjoy it all?

61.Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Ku ishte ajo ndjenjë e dehjes së jetës, ndjenja e fuqisë së tij për ta shijuar ashtu si duhej?

45

He had been in the habit all his life of enjoying things, even imperfect things and there had been many imperfect things.

62. imperfect- nuk ishin të përsosura. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Gjithë jetën ai e kishte pasur zakon të shijonte shumë gjë ra qe nuk ishin të përsosura- dhe kishte pasur shumë gjëra që nuk ishin të përsosura!

45

Old Jolyon had been unable to refrain from marking his appreaciation of the action by enclosing his son a cheque for 500 pounds. The cheque had been returned in a letter from the “Hotch Potch” couched in

62. unable - nuk kishte mundur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Plaku Xholion nuk kishte mundur të përmbante veten dhe pë r ti treguar se e tumirte atë që kishte bë rë , i kishte dërguar të birit një çek prej pesë qind stë rlinash. Çeku i qe kthyer me një letër të Refrain – përmbante dërguar të birit nga “Hoç Është dhënë në shqipe me anë të Poçi”. Atje qenë shkruar 118

these words.

metodës përkthimore të kë to fjalë . përkthimit të fjalëpërfjalshëm. enclosing- kishte dërguar Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Nuk kemi një përkthim ekuivalent të enclosing. Returned - qe kthyer Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

46

..., prompting him to judge conduct by results rather than by principle, there was at the bottom of his heart a sort of uneasiness.

63. Është dhënë në shqipe me anë ..,të atyre punë ve që e të metodës përkthimore të shtynin të gjykonte pë r përkthimit të fjalëpërfjalshëm. sjelljen e dikujt më shumë nga pë rfundimet se sa nga parimet, në fund të zemrë Uneasiness- shqetësimi. s plaku Xholion ndjente një farë shqetësimi.

47

He had capitalized the income he had inherited from his mother’s father and joined Lloyd’s as an underwriter;

64. income- të ardhurat

47

...,after chancing to see his son’s name signed at the bottom of representation of the river Thames in a dealer’s window.

65. representation – picture

Ai kishte kapitalizuar të ardhurat që kishte trashë Është dhënë në shqipe me anë të guar nga gjyshi dhe kishte metodës përkthimore të zënë punë në shoqërinë e sigurimeve “Llojd”; përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

..., pasi kishte parë një ditë emrin e të birit në Është dhënë në shqipe me anë të fund të një pikture që metodës përkthimore të paraqiste lumin Temiz në modulimit duke ndryshuar vitrinë n e një qyteti. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 119

47

49

49

49

50

50

..., and he retained touchingly his attitude of admiration, and mistrust towards a system appropriate to the highest in the land, of which he had not himself been privileged to partake.

65. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të emrit “mistrust” në anglishte me emrin“i mosbesim” në shqipe. Partake- t’ia shijonte të mirat.

..., edhe ai mbante një qëndrim prekës admirimi dhe mosbesimi kundrejt një sistemi edukativ, që i pë rshtatej klasë s më të lartë të vendit, një system të cilit ai s’kishte qenë në gjendje t’ia shijonte të mirat.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. The features were 66. Është dhënë në shqipe me anë Tiparet e asaj fytyre ishin certainly those of a të metodës përkthimore të sigurisht ato të Forsajtëve, Forsyte, but the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. por shprehja e tyre ishte expression was more më tepër ai vështrimi the introspective look brenda këqyrë si një of a student or student ose filozofi. philosopher.

To young Jolyon the first sight of his father was undoubtedly a shock.

67. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. ...still being upright 67. Është dhënë në shqipe me anë and keen-eyed. të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Placing the coin in his mouth, the cabman whipped his horse secretly on the underneath and hurried away. ..., and close to it a cynical looking cat had fallen asleep on the dining table.

Nga ana e tij Xholioni i ri u trondit mjaft atë cast që pa të anë.

...trupin e mbante drejt dhe vështrimin e kishte të mprehtë.

67. Është dhënë në shqipe me anë Si e vuri monedhën në të metodës përkthimore të gojë, karrocieri e fshikulloi përkthimit të fjalëpërfjalshëm. kalin në bark dhe e ngau karrocën me të katra.

68. Është dhënë në shqipe me anë Aty pranë një mace me të metodës përkthimore të pamje cinike po flinte mbi përkthimit të fjalëpërfjalshëm. tavolinë.

120

51

51

52

When he again entered the dining –room the cat unfortunately preceded him, ëith her tail in the air.. “She is a little thing, returned old Jolyon; they say she is like me, but that is their folly.”

68. Është dhënë në shqipe me anë Kur hyri prap në dhomë n të metodës përkthimore të e bukë s, për fat të keq përkthimit të fjalëpërfjalshëm. macja u fut atje para tij, me bisht përpjetë .. 68. Është dhënë në shqipe me anë “Ajo është një gjë e të metodës përkthimore të vockël”- u përgjigj plaku përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Xholion..

This was how it struck 70. impersonal - të huaj Këtë përshtypje pati young Jolyon, who had Xholioni i ri, i cili i shihte the impersonal eye. Është dhënë në shqipe me anë të gjë rat me një sy të huaj. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. ....that he had been unable to talk about all these years. It had been impossible to seriously confide in June his conviction that property in the Soho quarter would go up in value; his uneasiness about that tremendous silence of Pippin, the superintendent of the New Colliery Company.

53

Under the influence, however, of a cup of tea, which he seemed to stir indefinitely, he began to speak at last.

53

...where he could soothe his soul with the opium of devising how to round off his property and make eternal the only part of

Atij ja kishte ënda të fliste për shumë gjëra për të cilat nuk kishte qenë në gjendje të fliste gjatë atyre viteve. Nuk kishte qenë e Impossible- nuk kishte qenë e mundur t’i hapej Xhunit dhe t’i shprehte seriozisht mundur. bindjen e tij se pronave në Është dhënë në shqipe me anë të Soho do t’u shtohej vlera; metodës përkthimore të ose ti shfaqte shqetësimin e tij për atë heshtjen e modulimit. tmerrshme të Pipinit, administratorit të Niu Uneasiness- shqetësimin Kolieri Kompë ni. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 70. Në shqipe është dhënë me anë Megjithatë, nën ndikimin e të metodës përkthimore të filxhanit të çajit, të cilin modulimit duke ndryshuar dukej sikur s’do të këndvështrimin e së njëjtës dukuri pushonte së trazuari, më jashtëgjuhësore realizuar në në fund filloi të flasë . rrafshin e përmbajtjes. 70. Është dhënë në shqipe me anë .. se si ta shtonte pronë n të metodës përkthimore të dhe ta pë rjetë sonte kë zhvendosjes duke ndryshuar shtu atë pjesë të vetes së pjesën e ligjeratës. tij që do të vazhdonte të jetonte. Alive-të jetonte Unable- nuk kishte qenë në gjendje. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit.

121

him that ëas to remain alive.

54

Everything betokened that love of beauty so deeply implanted in each family ëhich had its own way to make into society.

54

Swithin had indeed an impatience of simplicity..

55

The pale flesh of his under chin remained immovable.

55

Swithin paused. A misgiving arose within him! It was impossible to tell! June was only a girl, in love too!

56

71. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit “implanted” në anglishte me rrënjosur në shqipe.

Cdo gjë dë shmonte pë r dashurinë ndaj të bukurë s që është rrënjosur thellë te cdo familje, e cila si ka dalë nga zemra më vulgare e natyrë s, ka çarë rrugë pë r t’u future në shoqë ri. 71. Është dhënë në shqipe me anë Suithini nuk i donte gjërat të metodës përkthimore të e thjeshta. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 72. immovable- nuk lëvizte Mishi i zbehtë i gushës nuk lëvizte aspak. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes duke ndryshuar pjesën e ligjeratës. 72. misgiving është dhënë në Atë çast pati një dyshim. shqipe me anë të metodës Nuk dihej sa mund të përkthimore të modulimit duke pinte.. ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Impossible- është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit. Passing into the 73. apart- është dhënë në shqipe Vajti në paradhomë dhe u anteroom, he sat down me anë të metodës përkthimore të ul buzë një kulltuku, me on the edge of a chair, përkthimit të fjalëpërfjalshëm. gjunjë të hapur; trupi i tij with his knees apart; i bëshëm s’ lë vizte fare and his tall, bulky form dhe ashtu në pritje, dukej was wrapped at once in si i pë shtjellë me një an expectant, strange, Immobility- s’ lë vizte fare pëlhyrë të çuditshme. primeval immobility. Hyri brenda dhe tha me zë Është dhënë në shqipe me anë të të lartë Entered and metodës përkthimore të zhvendosjes duke ndryshuar 122

proclaimed.

pjesën e ligjeratës. Proclaimed- tha me zë të lartë

57

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Rastet e shumta ne te cilat The innumerable 74. innumerable - e shumta occasions on which e kishte trajtuar fati keq. Fortune had misused Është dhënë në shqipe me anë të her. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Misused - trajtuar keq.

There were subsequent occasions when she had sat immense periods of time to amuse sick people, children, an other helpless persons.

57

57

58

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 75. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

The world was the most 75. Është dhënë në shqipe me anë ungrateful place të metodës përkthimore të kalkut anybody could live in. duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të mbiemrit “ungrateful” në anglishte me mbiemrin “mosmirënjohës” në shqipe. This was a misfortune 75. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. He was nervous about 75. Është dhënë në shqipe me anë animals, unlike human të metodës përkthimore të beings, recognising that përkthimit të fjalëpërfjalshëm. she could not help being blighted..

I kishte qëlluar shumë herë dhe për një kohë më të gjatë të rrinte e të zbaviste njerëz të së murë , fë mijë e njerëz të tjerë që ishin lë në në më nshirë të fatit. Bota ishte vendi më mosmirënjohës ku dikush mund të jetonte.

Kjo ishte një fatkeqësi

..sepse ky nuk i shihte dot kafshë t me sy, në kundërshtim me njerëzit, e dinin që ajo nuk kishte asnjë faj që ishin kaq të helmuar.

123

59

His ability was undoubted Raising his broken nose towards his listener, he would add....

76. undoubted- mund të vihej Zotësia e tij as që mund në dyshim të vihej në dyshim.

Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar -Dhe i ndillte ndjenjë n e -And a strange këndvështrimin e së njëjtës dukuri padurimit të çuditshëm primeval impatience jashtëgjuhësore realizuar në primitive. surged up within him. rrafshin e përmbajtjes.

Impatience-padurim

60

He said to Irene, with uncontrollable vexation. I suppose it will be June keeping him!

60

They have no business to be! Some fashionable nonsense!

60

And behind this outburst the inarticulate violence of primitive generations seemed to mutter and grumble.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. 76. Në shqipe është dhënë me anë Zemërim që nuk e të metodës përkthimore të përmbajti dot. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 77. Është dhënë në shqipe me anë Ndonjë marrëzi e modës. të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

77.outburst-dufi

Dhe pas këtij dufi, u duk sikur murmuriti Është dhënë në shqipe me anë të përdhunimi i pashprehur i metodës përkthimore të gjeneratave primitive të cilave u përkiste ai. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Inarticulate- i pashprehur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

124

60

.., but Swithin’s pale 77. Është dhënë në shqipe me anë eyes bulged as though të metodës përkthimore të he might suddenly have përkthimit të fjalëpërfjalshëm. been afflicted with insight.

61

Theory among the 78. Është dhënë në shqipe me anë Çmimit të shtrenjtë të younger members të metodës përkthimore të midhejve... traces it to the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. disgraceful price of oysters;

61

Park Lane, are now and 78. Në shqipe është dhënë me anë then unfaithful. të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. ...casual accessories 78.Resolved-ruan and resolved into its primal element, is Është dhënë në shqipe me anë të found to be James metodës përkthimore të telling a story, and this përkthimit të fjalëpërfjalshëm. goes on for a long time, encroaching sometimes even upon what must universally Encroaching- vazhdon be recognised as the crowning point of a Është dhënë në shqipe me anë të Forsyte feast. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

61

78. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Shprehja e fytyrë s së saj nuk ndryshoi aspak, por sytë e grizhtë të Suithinit u zgurdulluan sikur dicka ta kishte prekur shumë përbrenda.

Herë pas here nuk i qëndrojnë besnik.

.., e cila si zhvishet nga aksesorët e rastit dhe ruan vetëm elementin e saj fillestar, duket që vjen nga ana e Xhejmsit, i cili ë shtë duke treguar një histori dhe kjo vazhdon një copë herë të madhe, nganjë herë edhe gjersa kamarieri sjell në tryezë atë që mbahet nga të gjithë si gjella më e mirë në një gosti të Forsajtë ve. Nuk i kushtojnë vëmendje njëri-tjetrit, rrinë të heshtur e 125ite zymtë ...

61

A silent, almost morose, inattention to each other succeeds to the subsidence into their seats, lasting till well into the first entree.

62

And with an ingenuity 79. Është dhënë në shqipe me anë Me mendjehollësinë e një worthy of a man who të metodës përkthimore të njeriu që kishte zgjedhur had devised a new modulimit duke ndryshuar një profesion të ri për 125

profession for his sons.

65

65

66

66

këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Impersonal excitement 82. Është dhënë në shqipe me anë of every Forsyte who të metodës përkthimore të hears of something përkthimit të fjalëpërfjalshëm. eligible in danger of passing into other hands.

djemtë e tij.

She refused to see the 82. disappearance- te humbiste disappearance of her chance, and continued Është dhënë në shqipe me anë të to press her out. metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar He had no idea his këndvështrimin e së njëjtës dukuri niece held such jashtëgjuhësore realizuar në downright views. rrafshin e përmbajtjes.

Nuk deshi te humbiste kete rast të mire dhe nguli këmbë.

..and biting her lip with 83. inexpressibletë inexpressible pashprehur mortification, poor June was silent. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Bossinney, to whom 83. discomfiture - disfatës she turned in her discomfiture, was Është dhënë në shqipe me anë të talking to Irene, and a metodës përkthimore të chill fell on June’s përkthimit të fjalëpërfjalshëm. spirit.

....duke kafshuar buzën me një ndjenjë poshtërimi të pashprehur, nuk foli më .

Atë që ishte vetëm një nxitje e zakonshme pë r cdo Forsajt, kur dë gjon se po i ikë n nga dora dicka që i pëlqen.

Atij nuk i shkonte kurrë ndër mend që ajo të kishte mendime kaq të guximshme.

Bosini, nga i cili u kthye ajo pas disfatës që kishte pësuar me xhaxhanë, po kuvendonte me Irenën, dhe atë cast, Xhunit iu duk zemra iu bë akull.

..the utmost possible Qe të merrte sa më out of other people Utmost- sa më shumë shumë nga të tjerë t në compatible with safety pë rshtatje me sigurimin e to his clients and Është dhënë në shqipe me anë të klientë ve të tij dhe të himself. metodës përkthimore të vetes së tij. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

126

67

67

Suddenly recollecting the story of young Jolyon, however, he felt a little comforted, for what could you expect with a father like that; He had done quite unusually well with some mortgages..

68

And the extraordinary unreasonableness of her disaffection struck him with increased force.

68

With her Championing unfortunate.

68

But he felt this thought so unbearable that he once put it away. And he noticed with sour disfavour.

71

84. Është dhënë në shqipe me anë Papritmas iu kujtua të metodës përkthimore të Xholioni i ri, dhe atë cast e përkthimit të fjalëpërfjalshëm. ndjeu veten të qetë suar, sepse c’mund te prisje nga një vajzë që kishte një baba të tillë ? 84-85. Në shqipe është dhënë me Kishte pasur, për anë të metodës përkthimore të shembull, një fitim të modulimit duke ndryshuar mire nga puna që kishte këndvështrimin e së njëjtës dukuri bë rë me disa hipoteka.. jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 85. Janë dhënë në shqipe me anë Dhe atë çast u habit edhe të metodës përkthimore të më shumë që Irena nuk modulimit duke ndryshuar e donte të shoqin; Një këndvështrimin e së njëjtës dukuri marrëzi e tillë nuk mund jashtëgjuhësore realizuar në të merrej me mend. rrafshin e përmbajtjes.

habit 85. Është dhënë në shqipe me anë E kishte zakon të merrte the të metodës përkthimore të nën mobrojtjen e saj njerëz përkthimit të fjalëpërfjalshëm. fatkeqë

86. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 89.disfavour- dhe nuk i erdhi aspak mire.

Ky mendim i dukej aq i çuditshem sa mezi e merrte me mend. Dhe nuk i erdhi aspak mire.

Only Soamas Është dhënë në shqipe me anë të Vetëm somsi nuk mbeti i Remained unsatisfied. metodës përkthimore të kënaqur modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Unsatified- nuk mbeti i kënaqur Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

127

283

There was something 295. unpretentious- s’hiqej si unpretentious, well- luksoz flavoured, and filling about it.. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

283

.. the trend of habits keeping pace with an income that would increase, .. “I won’t have anything said against her” he said unexpetendly.

284

285

285

286

287

287

Qe një restorant që s’hiqej si luksoz, por gjellë t i kisht të ushqyeshme e të shijshme..

295. Është dhënë në shqipe me Nevoja për të ndjekur anë të metodës përkthimore të modën dhe për të shtuar të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. ardhurat,.. 296. unexpetendly- papritur

...ai tha papritur.

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve. ..., hoping at once to 298. enlist- fitonte Duke vajtur me shpresë se enlist her sympathy. do te fitonte simpatinë e Është dhënë në shqipe me anë të saj. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Irene went upstairs 298. upstairs-lart Irena u ngjit lart dhe and came down again pastaj zbriti me kapelë në with her hat on. Është dhënë në shqipe me anë të kokë. metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Irene’s answer was so 298. Në shqipe është dhënë me Irena u përgjigj me zë kaq low as to be almost anë të metodës përkthimore të të ulët sa fjalë t e saj mezi inaudible among the modulimit duke ndryshuar u dëgjuan në mes të sounds of traffic. këndvështrimin e së njëjtës dukuri zhurmës së asaj që jashtëgjuhësore realizuar në punonte shumë. rrafshin e përmbajtjes. There was something in 299. Është dhënë në shqipe me Kishte dicka që e her silence which anë të metodës përkthimore të hutonte.. disconcerted him... përkthimit të fjalëpërfjalshëm. He was unable, 299. Është dhënë në shqipe me Sidoqoftë, s’mund të however, to long keep anë të metodës përkthimore të rrinte i heshtur më shumë. silence. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri 128

288

288

289

jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. ...the coachman and 300. unbending - pa u përkulur ...karrocieri dhe shërbëtori groom, rigid and i stallës, që rrinin si të unbending, exchanged Është dhënë në shqipe me anë të ngrirë, dhe pa u përkulur stealthy murmurs on metodës përkthimore të kalkut atje në pope... the box,.. duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve. The silence and 300. impenetrability- ftohtësia Heshtja dhe ftohtësia e impenetrability of this asaj gruaje që kishin pranë, woman by his side, Është dhënë në shqipe me anë të të cilën e mbante për të whom he had always metodës përkthimore të urtë e për të dashur, e thought so soft and përkthimit të fjalëpërfjalshëm. shqetë sonin mjaft. mild. He went up to the 301. discovered-pa Xhejmsi vajti te perdet curtains, and dhe, kur pa si lëviznin i discovered how they Është dhënë në shqipe me anë të hapi dhe pa galerinë e were worked, metodës përkthimore të pikturave, përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

289

Though not remarkable for sensibility, James felt at once that something was wrong.

301 Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Ndonëse nuk shquhej për ndjesinë e tij të fortë , Xhejmsi e ndjeu pë rnjë herë sh se ata të tre s’ i kishin punët mirë .

289

Most unfortunately he 301. Është dhënë në shqipe me lost the rest... anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Soames looked at him 302. Është dhënë në shqipe me with his supercilious anë të metodës përkthimore të calm unbroken, but përkthimit të fjalëpërfjalshëm. James kneë well enough that he ëas violently angry. Nothing in this world is 302. discovery- zbulimi more sure to upset a Forsyte than the Është dhënë në shqipe me anë të discovery that metodës përkthimore të kalkut something on ëhich he duke përkthyer një për një pjesët has stipulated to spend përbërëse të fjalëve të a certain sum has cost parashtesuar negativisht more. përkatësisht If he cannot rely on 302. Në shqipe është dhënë me definite values of anë të metodës përkthimore të

Per fat te keq Xhejmsi nuk dë gjoi fjalë t e tjera.

290

290

290

Somsi e vështroi me atë fytyrë të qetë e plot krenari, por Xhejmsi e dinte fare mirë se ai qe shumë i zemë ruar. Asgjë në kë të botë s’mund ta trondisë aq shumë një Forsajt se sa zbulimi që bë n se dicka, pë r të cilë n kishte vendosur të shpenzonte një shumë të hollash, i ka kushtuar më shtrenjtë . ... busulla e tij nuk eshte ne rregull. 129

290

292

292

292

292

property, his compass is modulimit duke ndryshuar amiss. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. He is adrift upon bitter 302. Në shqipe është dhënë me Atë e marrin me vete valë waters without a helm. anë të metodës përkthimore të t e furishme, se i shpë ton modulimit duke ndryshuar timoni nga dora. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Soames turned from the mirror, and unconsciously taking a china cup from the mantelpiece. He neither believed nor disbelieved her..

304. unconsciously - pa dashur

Somsi i ktheu krahët paqyrës, mori pa dashur Është dhënë në shqipe me anë të një filxhan biluri nga vatra, metodës përkthimore të e kapi me dy duart sikur po lutej pë r dicka. përkthimit të fjalëpërfjalshëm 304. disbelieved - mosbesim Ai s’kishte as besim as mosbesim tek ajo.. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes.

The sight of her inscrutable face, the thought of all the hundreds of evenings he had seen her sitting there. but unreadable, unknown, enraged him beyond measure.

304. inscrutablepadepertueshme

e Fytyra e padepertueshme e Irenë s, kujtimi i atyre qindra mbrëmjeve që Është dhënë në shqipe me anë të kishte kaluar me të . metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 304. unreadable - e pakuptuar Duke e vë shtruar kur rrinte ashtu, e urtë dhe Është dhënë në shqipe me anë të passive, por e pakuptuar, metodës përkthimore të misterioze, e terbonte edhe më shumë. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Unknown- misterioze Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Enraged- e terbonte Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të 130

përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

228

228

Roger’s house in 242. Është dhënë në shqipe me Prince’s Gardens was anë të metodës përkthimore të brilliantly alight. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. In a remote corner, 243. Në shqipe është dhënë me embowered in palms, anë të metodës përkthimore të ëas a cottage piano, ëith modulimit duke ndryshuar a copy of the këndvështrimin e së njëjtës dukuri ‘Kensington Coil’ open jashtëgjuhësore realizuar në on the music-stand. rrafshin e përmbajtjes.

229

Roger, indeed, after making himself consintently disagreeable about the dance, would come doën presently..

244. disagreeable- u grindur

231

And all the cluelties and hardness of life, its pathos and unequal chances, its conceit, self-forgetfulness, and patience were presented on the battle field of this Kensington ballroom. ..., and now and again dancing together, struck some beholder by the light in their eyes.

246. unequal – padrejtësitë

231

Shtëpia e Roxherit në Princess’ Gardens vetëtinte nga dritat.

Në një kënd të largët, si nën një tendë palmash, qe një piano e vogël, me notat e valsit “kesington Koil” të hapur te këmbaleci.

Edhe vërtët Roxheri pasi bëhej i mërzitshëm duke u Është dhënë në shqipe me anë grindur për shkak të ballos, të metodës përkthimore të hynte pastaj në sallë me çehre të freskët. zhvendosjes.

Dhe të gjitha mizoritë e vështirësitë e jetës, patosi Është dhënë në shqipe me anë dhe padrejtësitë e saj, të metodës përkthimore të vetmohimi dhe durimi, ishin paraqitur në sheshin e zhvendosjes. betejës të kësaj sale të ballos në Kesington. 247. Është dhënë në shqipe me ..., duke vallëzuar bashkë, anë të metodës përkthimore të tërhiqnin vemendje. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

131

233

A young couple close by 248. unpleasant- nuk i flirted a frean by turns, pëlqente making an unpleasant draught. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes. ..their faces, pale and 248. Është dhënë në shqipe me upturned above their anë të metodës përkthimore të black and rusty figures, përkthimit të fjalëpërfjalshëm. had an air of stolid watching that annoyed Soames.

Një cift i ri, herë djali dhe herë vajza, i bënin fresk njëri-tjetrit me elbaze duke shkaktuar një lëvizje ajri që nuk i pëlqente aspak Somsit. ...fytyrat e tyre të ngritura përpjetë mbi trupat e zinj kishin një shprehje kërshërie idjote që e zemëronte Somsin.

233

His feet were planted 248. Është dhënë në shqipe me apart on the strip of anë të metodës përkthimore të crimson carpet stretched përkthimit të fjalëpërfjalshëm across the pavement.

Ai kishte hapur këmbët dhe rrinte si shtyllë në rrëcokën e qilimit të kuq që ishte shtruar tejpërtej trotuarit.

233

Across the road, through 249. across-matanë the railings, Soames could see the branches Është dhënë në shqipe me anë of trees shining.. të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm The sky, that wonderful London sky, dusted with the innumerable reflection of countless Innumerable- të panumurta lamps. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

Matanë rrugës, përmes kangjellave, në drittën e fenerëve të udhës, Somsi shihte degët e drurëve që tundeshin shumë lehtë në flladin e natës.

233

234

The music began again a ëaltz and still as a statue in the recess of the ëindoë, his face unmoved, but no smile on his lips.

Mbi të gjitha qiellin, qiellin e mrekullueshëm të Londrës, të pluhurosur me pasqyrimin e dritave të panumurta, kupën e qiellit të endur..

250. unmoved-të ngrirë

Prapë si një statujë, atje në këndin e ballkonit, me atë Është dhënë në shqipe me anë fytyrë si te ngrirë, por jo me të metodës përkthimore të buzë në gaz. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

132

235

Upturned and stating 250. Është dhënë në shqipe me që kishte ngritur kokën dhe but he saë nothing of anë të metodës përkthimore të vështronte si ata. them. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

236

But deep doën in her 251. Është dhënë në shqipe me heart she resolved that anë të metodës përkthimore të evening to ëin him back. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

236

In the afternoon she was 251. Është dhënë në shqipe me Por pas dreke e ndjeu veten overtaken by a anë të metodës përkthimore të aq të dëshpëruar sa iu duk desperate fit of sobbing. modulimit duke ndryshuar sikur do t’i zihej fryma. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

237

.., she disguised under a mask of resolution a very torment of nervousness and emotion. Something unreasoning, unreasonable is upon him.

239

Por thellë në zemër, shpresa për ta bërë prapë për vete të dashurin e saj, ende nuk i qe shuar.

252. Është dhënë në shqipe me Me një shprehjë anë të metodës përkthimore të vendosmërie në fytyrë, nën përkthimit të fjalëpërfjalshëm. të cilën fshihej një brengë e thellë nervozismi dhe mallëngjimi. 254. Në shqipe është dhënë Ka diçka që nuk kuptohet, me anë të metodës që nuk e kap arsyeja. përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

240

They had no desire to 255. Është dhënë në shqipe me Ata nuk dëshironin aspak që spread scandal, no desire anë të metodës përkthimore të ky skandal të përhapej, nuk to be ill-natured. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. donin të bëheshin shpirtligj.

240

And to outsiders no 255. Është dhënë në shqipe me Asnjë fjalë s’u thanë word ëas breathed, anë të metodës përkthimore të njerëzve të huaj, sepse ligji i 133

unwritten laë keeping kalkut duke përkthyer një për tyre i pashkruar ua mbante them silent. një pjesët përbërëse të fjalëve gojën të kyçur. të parashtesuar negativisht përkatësisht.

240

241

242

244

That fatally aristocratic tendency of the first Forsyte to drink Madeira had left his descendants undoubtedly accessible. Unprecedented was the table of cabs and carriages that streamed across the bridges of the shining river, bearing the upper-middle class in thousands to the green glories of Bushey, Richmond, Kew ,and Hampton Court.

255. Është dhënë në shqipe me Ajo prirja fatale aristokrate e anë të metodës përkthimore të Forsajtit të parë për të pirë përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Madeira kishte kaluar pa dyshim edhe te pasardhësi i tij si një dëshirë .. 256. Në shqipe është dhënë Kurrë s’ishte parë gjer me anë të metodës atëherë një vargan kaq i përkthimore të modulimit duke gjatë karrocash dhe ndryshuar këndvështrimin e së pajtonësh që kapërcenin urat njëjtës dukuri jashtëgjuhësore mbi lumin vezullues... realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

At the corners of London squares they gave out, as the sun went down, a perfume sweeter than the honey bees had taken-a perfume that stirred a yearning unnamable in the hearts of Forsytes and their peers, taking the cool after dinner in the precincts of those gardens to which they alone had keys. Undaunted by his further bloë, Winifred at once dispatched little Publius with the nursery governess to Montpellier Square.

257. Është dhënë në shqipe me ...- një aromë që ndillte një anë të metodës përkthimore të mallëngjim të çuditshëm në përkthimit të fjalëpërfjalshëm. zemrat e Forsajtëve dhe të shokëve të tyre....

Unprecedentednuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe.

259. Në shqipe është dhënë Uinfridi, që nuk kishte me anë të metodës humbur toruan as pas kësaj përkthimore të modulimit duke goditjeje të rëndë.... ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri parashtesor “undaunted” nuk përkthehet me ekuivalentë një 134

për një në shqipe.

245

Winifred replied:”Don’t 259. Është dhënë në shqipe me Uinifridi u përgjigj: - Mos talk such nonsense anë të metodës përkthimore të fol nga këto marrëzi, Monti! Monty!” përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

245

They were standing in 260. Është dhënë në shqipe me Ata po rrinin në këmbë pranë one of the long French anë të metodës përkthimore të ditares së madhe që ishte windows overlooking përkthimit të fjalëpërfjalshëm. nga ana e lumit. the river.

246

No sounder principle on which a man can base his life, ëhose father-inlaw has a very considerable income, and a partiality for his grandchildren.

260. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

246

with his not unable eye Dartie had spotted this ëeakness in James the very first year after little Publius’s arrival he had profited by his perspicacity. The feature of the fast was unquestionably the red mullet.

260. Është dhënë në shqipe me Me syrin e tij të mprehtë anë të metodës përkthimore të Darti e kishte diktuar këtë përkthimit të fjalëpërfjalshëm. pikë të dobët të karakterit të Xhejmsit...

247

He told two or three stories verging on the improper a concession to the company, for his stories were not used to verging.

261. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

247

At her suggestion they 261. Është dhënë në shqipe me Pas buke, pas sugjerimit të went after dinner to the anë të metodës përkthimore të saj, shkuan në terracë nga

246

S’ka parim më të shëndoshë mbi të cilin njeriu mund të hedhë themelet e jetës së tij, sidomos ai që e ka vjehrrin në gjendje shumë të mirë dhe kur vjehrri i do shumë nipërit e mbesat!

260. Është dhënë në shqipe me Kulmi i gostisë ishte pa anë të metodës përkthimore të dyshim barbuni. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Ai tha nja dy a tri anekdota që edhe për pak do të kalonin kufirin e mirësjelljes dhe vetëm për hir të shoqerisë nuk i kripi ashtu si donte.

135

public terrace përkthimit të fjalëpërfjalshëm. overlooking the river.

dukej lumi.

247

He knew that she could 262. Në shqipe është dhënë Ai e dinte se Irena s’mund not withdraw it without me anë të metodës ta hiqte pa u treguar e seeming rude. përkthimore të modulimit duke vrazhdë dhe kështu zbavitej. ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

248

And Dartie shot a 262. Është dhënë në shqipe me glance at the face anë të metodës përkthimore të between, so veiled by përkthimit të fjalëpërfjalshëm. the overhanging shadow that it was but like a darker piece of the darkness shaped and breathed on; soft, mysterious, enticing.

249

They strolled along 263. Është dhënë në shqipe me Shkuan drejt karrocave që toward the cabs anë të metodës përkthimore të po i prisnin atje tej. awaiting them at the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. farther end.

250

Suddenly he received a 264. Është dhënë në shqipe me Papritmas dikush e shtyu aq push which nearly anë të metodës përkthimore të fort sa edhe për pak ra overturned him in the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. përmbys në rrugë. road.

250

Dartie recoiled; he saw 264. Është dhënë në shqipe me Darti u praps. as plainly as possible anë të metodës përkthimore të that the felloë meant it. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

250

Seated by his wife’s 265 Në shqipe është dhënë me Si u ul pranë Uinifridit nisi side, he burst into anë të metodës përkthimore të të shajë e të mallkojë. modulimit duke ndryshuar imprecations. këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e

Pastaj Darti vështroi fytyrën që kishte pranë, atë fytyrë që ishte mbuluar kaq shumë me tisin e hijes që binte nga pema sa dukej si dicka më e errët se errësira vetë.

136

përmbajtjes. 251

She evidently had her 265. Është dhënë në shqipe me U zhduk menjëherë. key in her hand, for she anë të metodës përkthimore të disappeared at once. kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht dissappered – zhduk.

252

With that view Dartie at once concurred; looking upon James as a private preserve, he disapproved of his being disturbed by the troubles of others. Although with her infallible instinct Mrs. Small had said the very thing to make her guest more intrigue than ever.

266. Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

315

In this impasse, the only thing was to say nothing to Soames, and nothing to each-other..

326. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes Emri i huazuar nga frengjishtja “impasse” nuk ka ekuivlentë një për një në shqipe.

315

By displaying towards 326. Është dhënë Në shqipe Duke mbajtur ndaj Irenës Irene a dignified me anë të metodës një qëndrim të ftohtë plot coldness, some përkthimore të përkthimit të dinjitet mund t’i bëje asaj

315

315

Për atë Xhejmsi ishte si një rezervë private dhe, për këtë arsye nuk donte që ai të shqetësohej.

325. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

Megjithëse misis Smolli, me instiktin e saj të pagabuar tha pikërisht ato fjalë që mund të shtonin kërshërinë e mysafires, është e vështirë të thuhet në mund të jeptë një përgjigje më të drejtë. Soames had inventied to 325. Është dhënë në shqipe me Për këtë temë Forsajtët nuk characterise to himself anë të metodës përkthimore të flisnin as midis tyre; kjo qe the situation, it was kalkut duke përkthyer një për dicka e “nendheshme”.. subterranean. një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar përkatësisht.

Në një gjendje kaq të nderlikuar mund të bëje vetëm një gjë: të mos i thoshe asgjë Somsit..

137

impression might made upon her;

be fjalëpërfjalshëm.

316

James would reveal to Emily the real suffering that his son’s misfortune caused him.

317

James delighted to say, was not a bit like his father skipping along under his lee.

njëfarë përshtypje,

326. Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Xhejmsi ia zbulonte Emilisë brengën e vërtetë që i shkaktonte fatkeqesia e të birit.

327. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri delighted nuk ka ekuivlentë një për një në shqipe. ...pathetically 328. Është dhënë Në shqipe unregarded, over the me anë të metodës robust child-figures of përkthimore të përkthimit të Imogen and little fjalëpërfjalshëm. Publius.

Xhejmi thonte me endje te madhe se nuk i ngjante fare t’et-..

318

Suddenly, as though drawn by invisible hands, they too, stepped over the railing, and silent as shadows, were gone from the light.

Papritmas, sikur tërhiqeshin nga duar të padukshme, edhe ata kapërcenin parmakët e hekurt dhe...

318

The stiffness, enclosed 329. Është dhënë në shqipe me Qetësia, e rrethuar nga të in the far, inexorable anë të metodës përkthimore të katër anët nga oshëtima e roar of the town, was përkthimit të fjalëpërfjalshëm. largët dhe e pamëshirshme. alive ëith the myriad passions....

318

..., for in spite of the 329. Është dhënë Në shqipe disapproval of that me anë të metodës great body përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm

317

328. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

...me supe të ngritura, fytyrevrare, duke pasur nën mbrojtjen

..., sepse me gjithe mospelqimin e atij institucioni të madh të Forsajtëve, të këshillit bashkiak.. 138

319

A stealthy inspection of 329. Është dhënë në shqipe me ...dashnorët e perqafuar që chairs side by side, anë të metodës përkthimore të lëviznin kur afrohej ai. against tree-trunks, of përkthimit të fjalëpërfjalshëm enlaced lovers, who stirred at his approach.

319

Now he stood overlooking Serpentine,

319

....., like a carved 330. Është dhënë në shqipe me ...., Si një monument emblem of passion, anë të metodës përkthimore të dashurie, i heshtur dhe i silent and unashamed. kalkut duke përkthyer një për paturpshem. një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

319

Who knows what he expected to find impersonal knowledge of the human heart....

330. Në shqipe është dhënë kush e di c’priste te gjente me anë të metodës atje;te njihte zemren e përkthimore të modulimit duke njeriut; ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Impersonal nuk ë përkthyer në shqipe.

319

The end of his private subterranean tragedyfor, again, who knew, but that each dark couple, unnamed, unnameable, might not be he or she?

330. subterranean- të fshehtë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

still 329. Është dhënë në shqipe me Somsi u ndal si i ngrirë majë the anë të metodës përkthimore të kodrinës që ngrihet mbi përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Serpentajnin.

... mbarimin e tragjedise se tij te fshehte? Ku ta dish, ndoshta një nga ata ciftet e panjohura, qe rrinin strukur atje ne erresire, mund të ishte ai dhe ajo.

Unnamed, unnameable-e panjohura; Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

139

319

Such thoughts were inconceivable; and from tree to tree, with his noiseless step, he passed.

330. Në shqipe është dhënë Këtë as qe duhej ta mendojë! me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

of which old 173. Është dhënë në shqipe me173 ...,plaku Xholion kishte 158 ..., andovercoat xhaketë Jolyon had unkindly anë të metodës përkthimore të thënë jo me dashamirësi, se wouldn’t smoke përkthimit të fjalëpërfjalshëm.173ai s’do t’i pinte as edhe falas, overcoat xhaketë 158 said, he them as a gift; sepse duhej të kishte stomak kali për t’i pirë. 160

...staring at 175. Është dhënë në shqipe me Mrs.Septimus in a way anë të metodës përkthimore të that disconcerted her a përkthimit të fjalëpërfjalshëm. good deal, “no silly nervousness”.

...duke vështruar misis Septimus Smollin në një mënyrë të tillë që ajo u turbullua mjaft.

162

Long before they 178. Është dhënë në shqipe me reached Robin Hill, anë të metodës përkthimore të however, the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. unaccustomed airing had made him terribly sleepy;

Shumë kohë para se të arrinin në Robin Hill, po i mbylleshin sytë ngaqë s'ishte mësuar me ajrin e fushave;

163

He had assumed his fur 178. Është dhënë në shqipe me Kishte veshur pallton me coat, to guard against anë të metodës përkthimore të gëzof se mos e zinte era që the draughts of the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. frynte nga të katër anët në unfinished house. atë shtëpi që s’ishte mbaruar së ndërtuari.

164

It remembered there, he 179. Është dhënë në shqipe me E kishte zënë gjumi. was asleep. anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

140

164

And all the unnumbered generations of his yeoman ancestors, wont of Sunday to stand akimbo surveying their little plots of land, their grey unmoving eyes hiding their instinct with its hidden roots of violence, their instinct for possession to the exclusion of all the worldall these unnumbered generations to sit there with him on the top of the rise.

180. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit “unnumbered” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “të panumërt”.

Dhe të gjithë brezat e panumërt të stërgjyshëve të tij fshatarë, që e kishin zakon të rrinin të dielave me duart në ije duke soditur ngastrat e vogla të tokave të tyre, me ata sy të përhimë e të palëvizur që fshihnin thellë instiktin e tyre të dhunës, instiktin e zotërimit, që nuk qaste asnjë ndërhyrje nga ana e botës së jashtme – të gjithë këta breza të Unmoving-të palëvizur panumurt dukeshin sikur Është dhënë në shqipe me anë ishin ulur dhe po rrinin me të metodës përkthimore të Suithinin majë asaj kodrine. kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. 180. Është dhënë në shqipe me Si një rojë shumë e anë të metodës përkthimore të kujdesshme dhe e kalkut duke përkthyer një për padukshme, shpirti i një pjesët përbërëse të fjalëve Suithinit ishte atje, me ta, ... të parashtesuar negativisht përkatësisht.

165

And a great unseen chaperon, his spirit was there, stopping with them to look at the little furry corpse of a mole, not dead an hour..

165

With his mushroom-and- 180. Është dhënë në shqipe me silver coat untouched anë të metodës përkthimore të by the rain or dew; modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

... që as shiu dhe as vesa nuk ia kishin prishur ende petkun e tij ngjyrë kërpudhe si prej argjendi;

165

...whence there stretched an undiscovered country, from far away in which came the sounds.

... ai u ngjit me tam bi këtë trung, e kapërceu dhe vajti gjer në skajin e kories, ku shtrihej një vend i panjohur dhe nga vinte një tingull andej thellë: “Kuku-kuku!”.

180. Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Undiscovered-i panjohur

141

165

And then unseen, uneasy, flapping upon them, trying to make noises, his Forsyte spirit watched her balanced on the log..

181. unseen- i padukshëm; Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

Dhe pastaj ashtu i padukshëm, i shqetësuar, duke përpjekur flatrat sipër tyre për të bërë zhurmë, shpirti i tij prej Forsajti vështroi Irenën që hapi krahët për të mbajtur ekuilibrin mbi trungun e drurit..

Uneasy- i shqetësuar

166

Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. He extended his arm, 182. Në shqipe është dhënë Ai shtriu dorën dhe e tundi and moved it me anë të metodës disa herë duke u bërë me spasmodically to përkthimore të modulimit duke shenjë që të vinin. encourage them. ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

166

He looked intently at 182. Është dhënë në shqipe me their faces, with his pale, anë të metodës përkthimore të immovable stare. kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit“ immovable” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “ e palëvizur”.

Nguli vështrimin e palëvizur të syve të grishtë te fytyrat e tyre dhe i shikoi me vëmendje.

167

Had produced an 183. Në shqipe është dhënë I kishte bërë një përshtypje me anë të metodës shumë të thellë. extraordinary impression on his mind. përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht 142

168

168

169

169

169

përkatësisht. Emrit “ discovery” në anglishte i And from this moment përgjigjet në shqipe emri his pale, round eyes “zbulimi” never ceased to bulge with the interest of his discovery. “But she gave him no 183. Në shqipe është dhënë encouragement”- went me anë të metodës on Swithin; he stopped përkthimore të modulimit duke and stared for a minute ndryshuar këndvështrimin e së or tëo in the way that njëjtës dukuri jashtëgjuhësore alarmed Aunt Hester. realizuar në rrafshin e përmbajtjes. When, warmed by 184. Në shqipe është dhënë champagne, he had her me anë të metodës all to himself, he përkthimore të modulimit duke unbosomed himself of ndryshuar këndvështrimin e së his wrongs. njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. ...., reproducing with a 185. Në shqipe është dhënë strange fidelity the me anë të metodës circular flourish of përkthimore të modulimit duke Swithin’s whip... ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Though for a time unconscious of the lowly ruffian’s presence, Swithin presently took it into his head that he was being guyed.

185. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Mbiemri unconscious nuk ka ekuivalente një për një në shqipe. .., however, by some 185.Është dhënë në shqipe me unfortunate fatality anë të metodës përkthimore të continued abreast. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e

..interesi që i kishte ngjallur zbulimi që kishte bërë. Por ajo nuk e nxiste aspak...

Kur, ashtu i ngrohur sic qe nga shampanja, e pati Irenën të gjithë për vete, nisi t'i tregonte të gjitha hallet e brengat.

E vërtiste rrotullimthi plot sqimë ashtu sic vërtiste kamxhikun Suithini dhe i hidhte gurguces së tij ca vështrime vëngarashe që, besa Zotit, ishin si ato që i hidhte Irenës Suithini. Një copë udhë Suithini nuk e vuri re praninë e atij rrufjani, por, papritmas, iu duk sikur ai po e përqeshte.

Megjithatë, fati i keq e deshi që të dy karrocat të udhëtonin pranë e pranë.

143

përmbajtjes. Abreast - pranë e pranë, Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.. 185.Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. 132. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

169

.. the wheels grated, the lighter vegicle skidded, and was overturned.

116

Without a habitat a Forsyte is inconceivable – he would be like a novel without a plot, which is well-known to be an anomaly.

229

…in a small, abandoned 244. Është dhënë në shqipe me …në një dhomë të vogël e të room upstairs anë të metodës përkthimore të zbrazët të katit të sipërm përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

230

231

233

Their faces when they danced, far from wearing the traditional solemn look of the dancing Englishman, were irresponsible… And all the cruelties and hardness of life, its pathos and unequal chances.. …their faces, pale and upturned above their black and rusty figures…

... rrotat kërcëllinë dhe karroca më e lehtë ngeci dhe u përmbys.

Nje Forsajt pa nje levozhge te tille nuk mund te merret me mend, sepse do te ishte si nje roman pa intrige, domethene dicka pa kuptim.

245. Është dhënë në shqipe me Kur vallëzonin, fytyrat e anë të metodës përkthimore të tyre, në vënd që te kishin atë përkthimit të fjalëpërfjalshëm. dukje të madherishme qe vihet re zakonisht tek anglezi kur kërcen, dukeshin krejt te shkujdesura… 246. Është dhënë në shqipe me Dhe të gjitha mizoritë ë anë të metodës përkthimore të vështirsitë e jetës,- pathois përkthimit të fjalëpërfjalshëm dhe padrejtësitë e saj… 248. Është dhënë në shqipe me …fytyrat e tyre të zbehta dhe anë të metodës përkthimore të të ngritura përpjet mbi përkthimit të fjalëpërfjalshëm. trupat e zinj…

144

233

235

236

228

…and over all, the sky,that wonderfull London sky, dusted with the innumerable reflection of countless lamps…

249. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemri “innumerable” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “të panumerta”. …the figures were still 250. Është dhënë në shqipe me looking up at the light anë të metodës përkthimore të with dull persistency, the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. policeman’s face too, upturned, and staring…

…dhe mbi të gjitha, qiellin të endur midis yjedritave të panumërta…

He was angry to find 252. Është dhënë në shqipe me that he had been anë të metodës përkthimore të huazimit duke ju përshatur misinformed. paradigmës së mbiemrave të shqipes. Është përdorur parashtesa e huazuar negative dez dhe është përkthyer dezinformuar. …which must be 243. Është dhënë në shqipe me traversed before anë të metodës përkthimore të fashionable display can modulimit duke ndryshuar be combined… këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes In the afternoon she was 236. Është dhënë në shqipe me overtaken by a anë të metodës përkthimore të desperate fit of sobbing. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. ...and that dogged 237. Në shqipe është dhënë resolve somehow, she me anë të metodës did not know hoë to win përkthimore të modulimit duke him back. ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes

Ai ishte i zemëruar kur zbuloi se ai e kishte i dezinformuar.

…kureshtarët nuk qenë larguar andej, kishin ngritur kokën dhe vështronte prapë me një durim prej budallai, atje qe edhe polici, që kishte ngritur kokën…

…duhet kaluar me doemos per te dhene nje pritje te ekranit te modes pa cenuar ligjet e ekonomise se shendoshe te nje Frosajti.

Gjate darkes, qe e hanin ne heshtje, ajo ziente perbrenda.

…edhe vendosmeria e patundur per ta fituar të fejuarin…

145

253

..,as though he could not take so unpractical a pursuit quite seriously, and always with a certain queer uneasiness that he did not make more money at it.

253

...., with him through all financial troubles, slights, and misconstructions of those fifteen years. I cannot say much for June, her health and spirits are very indifferent.

254

254

255

255

268. unpractical- nuk ishte Por duke e pasur mëndjen gjithashtu që të mos e merrte aspak praktike.. me shumë seriozitet këtë Është dhënë në shqipe me anë punë që nuk ishte aspak të metodës përkthimore të praktike dhe duke ndier gjithmonë një farë pendimi zhvendosjes. të çuditshem ngaqë s’ishte e mundur të nxirrte më shumë Uneasiness- pendimi të holla nga ajo. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 268. Është dhënë në shqipe me .. gjatë atyre 15 vjetëve, që anë të metodës përkthimore të kishte kaluar plot me përkthimit të fjalëpërfjalshëm. vështirësi financiare, me fyerje dhe me mosmarrëveshje. 268. Është dhënë në shqipe me Për Xhunin nuk mund të anë të metodës përkthimore të them është mirë; nuk ka modulimit duke ndryshuar ndonjë përmirësim as nga këndvështrimin e së njëjtës shëndeti a as nga morali dhe dukuri jashtëgjuhësore nuk di si do ta ketëpunën. realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

The situation is very 268. Është dhënë në shqipe me distressing to me, I anë të metodës përkthimore të worry about it at night. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Young Jolyon pondered 269. Është dhënë në shqipe me this letter so long and anë të metodës përkthimore të seriously that his wife përkthimit të fjalëpërfjalshëm. noticed his preoccupation, and asked him what was the matter. To sound a man as to 269. Është dhënë në shqipe me ‘his intentions’ was anë të metodës përkthimore të peculiarly unpleasant to përkthimit të fjalëpërfjalshëm. him; nor did his own anomalous position diminish this unpleasantness.

Jam bërë shumë merak për këtë gjë, aq sa natën s më zë gjumi.

Xholioni i ri u mendua kaq shumë dhe thellë pasi e lexoi këtë letër saqë e shoqja e vuri re shqetësimin e tij dhe e pyeti ç’kishte.

Këtë ndjenjë të papëlqyer e lëndonte edhe më shumë gjendja e tij e jashtëzakonshme.

146

255

That was surely unbecoming; but so long as a Forsyte got what he was after...

256

Both impossible.

seemed

Young jolyon sat down not far off and began nervously to reconsider his position. He looked covertly at Bosinney sitting unconscious.

269. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 270. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht impossible-e pamundur.

Sigurisht që kjo nuk ishte një gjë e hijshme...

Që të dyja këto i dukeshin dicka e pamundur. Xholioni i ri u ul aty afër dhe ashtu i tronditur siç qe, nisi të mendohej prapë rreth gjendjes së krijuar. Vështronte tinëz Bonisin, të cilit as që i shkonte ndërmend se Xholioni i Ri nuk e njihte mirë..

to reconsider - mendohej prapë Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

256

257

257

The man unusual, not eccentric, but unusual; he looked worn, too, haggard, hollow in the cheeks beneath those broad, high cheekbones, through without any appearance of ill-health, for he ëas strongly built.

270. unusual-i ndryshëm

Ishte një burrë krejt ndryshëm nga të tjerët..

i

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të Ndonëse nuk dukej aspak i përkthimit të fjalëpërfjalshëm. sëmurë, se kishte një trup të lidhur mirë.

Ill-health- i sëmurë

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. “Work’s no use unless 271. Është dhënë në shqipe me Ҫ’kuptim mund të ketë një you believe in it!” anë të metodës përkthimore të punë, po te mos keni besim përkthimit të fjalëpërfjalshëm. tek ajo? “A Forsyte – replied 271. Është dhënë në shqipe me “Një Forsajt – u përgjigj young Jolyon, in not an anë të metodës përkthimore të Xholioni i ri- nuk është një uncommon animal. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. kafshë e rrallë.

147

258

259

259

260

260

261

This little animal, disturbed by the ridicule of his oën sort, is unaffected in his motions by the laughter of strange creature. Hereditarily disposed to myopia, he recognises only the persons of his own species. Of science I can’t speak; they are magnificently represented in religion.

272. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Kjo kafshëz nuk ndien as ndrojtjen me të vogël në lëvizjet e saj nga të qeshurat e të huajve. Miop sic është qëkurse ka lindur, nuk sheh vecse personat dhe banesat e krijesave të llojit të vet, në mes të cilave e kalon jetën në një konkurrencë të qetë.

273. Është dhënë në shqipe me Për shkencëtarët nuk flas dot anë të metodës përkthimore të por Forsajtët përfaqesohen përkthimit të fjalëpërfjalshëm. shumë mirë në fushën e fesë..

.. but they posses in a remarkable degree those tëo qualities which are the real tests of a Forsyte-

273. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. It doesn’t do to despice a 274. Është dhënë në shqipe me Forsyte; it doesn’t do to anë të metodës përkthimore të disregard them. zhvendosjes.

...por ata dallojnë shumë nga të tjerët nga ato dy cilësi që e shquajnë Forsajtin e vërtetë-

..waiting for the minutes to pass long hours full of the torments of uncertainty.

..duke pritur që të kalonin minutat solli ndërmend ato orë kur rrinte i brengosur se nuk dinte ç’e priste ...

274. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. .. had roused in him a 275. irresistible- për çudi pity, with ëhich was mingled strange, Është dhënë në shqipe me anë irresistible envy. të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar ..,no interest could këndvështrimin e së njëjtës withstand.. dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Mos tregoni mosperfillje për ta!

Kishin ngjallur keqardhje në shpirtin e tij, një keqardhje të përzier, për çudi, me zili! Së cilës nuk mund t’i bëntë ballë asnjë parim, asnjë interes...

Withstand- nuk mund t’i

148

bënte ballë

261

262

Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Yet he had gone further 275. Është dhënë në shqipe me Kishte shkuar më larg se than Bosinney unhappy anë të metodës përkthimore të Bosini, kishte prishur home, not someone përkthimit të fjalëpërfjalshëm. shtëpinë e tij fatkeqe dhe jo else’s; shtëpinë e një tjetri. His thoughts passed to the woman, It was a question of imagination, of projecting himself into the future beyond the unpleasant gossip..;

275. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemri “Unpleasant” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “të papëlyera”. 276. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Emri “disapproval” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “mospëlqim”. 276. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Të shikoje të ardhmen përtej thashethemeve të papëlqyera, qesëndive dhe dokrrave..

..., në krahasim me ata qytetarë civilë që s’kanë marrë lemerinë në sheshin e luftës.

262

..beyond the grave disapproval of the worthy.

262

.., and how could he take the wide and dispassionate view of those who had never been ëithin sound of the battle.

262

.., against that of 276. Është dhënë në shqipe me civilians who have not anë të metodës përkthimore të suffered the përkthimit të fjalëpërfjalshëm. disadvantage of seeing

.. përtej mospëlqimit të rreptë të moralistëve.

..., dhe si mund të kishte pikëpamjet e gjera dhe gjakftohtesinë e atyre që nuk kanë qenë kurrë në mes të oshëtimës së betejës.

149

things too close. 116

116

116

117

118

To Forsyte eyes Bosinney appeared to have no habitat, he seemed one of those rare and unfortunate men who go through life surrounded by circumstance, property acquaintances, and wives that do not belong to them. His rooms in Sloane street, on the top floor, outside which, on a plate, was his name, ‘Philip Baynes Bosinney, Architect,’ were not those of a Forsyte. He had no sitting-room apart from his office, but a large recess had been screened odd to conceal the necessaries of life – a couch, an easy chair, his pipes, spirit case, novels and slippers. What had transpired concerning that father was not so reassuring.

132. Është dhënë në shqipe me Per syte e Forsajteve, Bosini anë të metodës përkthimore të dukej sikur nuk e kishte kete përkthimit të fjalëpërfjalshëm. levozhge; dukej sikur qe nje nga ata njerez te rralle e fatkeqe qe cajne udhen e jetes te qarkuar nga rrethana, prona, miqesi dhe gra qe nuk jane te tyret.

June, her little figure erect before the hearth, her small face quivering grimly, for she regarded her aunt’s untimely visit in the light of a personal injury, replied with scorn.

Xhuni, qe rrinte ne kembe ashtu trupvogel perpara vatres, me ate fytyre te imet qe dridhej nga zemerimi, ngaqe vizita e pakohshme e tezes i dukej si njefare fyerje, iu pergjigj me perbuzje:

132. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes.

Banesa e tij ne Slon Strit, ne katin me te larte te nderteses, ne porten e se ciles qene shkruar mbi nje pllake fjalet: ‘Filip Bejns Bosini, Arkitekt’, nuk kish te bente aspak me banesen e nje Forsajti. 132. Është dhënë në shqipe me Nuk kishte dhome pritjeje, anë të metodës përkthimore të përveç zyrës, nje pjese e përkthimit të fjalëpërfjalshëm. madhe e se ciles qe ndare nga nje perde qe te mos dukeshin gjerat e nevojshme: nje divan, kolltuku, llullat e tij, arka e shisheve te likerit, romanet dhe sheshjet. 133. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Mbiemrit në anglishte “reassuring” i përgjigjet në folja “të siguronte” 134. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht.

Ajo qe kishin mundur te zbulonin per babane e tij nuk te siguronte shume.

150

119

Mrs. Small was taken 135. Është dhënë në shqipe me Misis Smolli mbeti shtang aback. anë të metodës përkthimore të nga keto fjale. përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

261

the woman whom he did not know, but the outline of whose story he had heard.

275.Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës

No ill-treatment only that indefinable malaise.

120

Aunt Juley, unable to think of anything further on the subject that would be suitable, was silent;

121

This court, encircled by a gallery on the upper floor, was roofed with a glass roof, supported by eight columns running up from the ground.

Xholionit të r ii vajti mendja tek ajo grua që nuk e njihte, po për të cilën kishte dëgjuar të flitej. As që mund të bëhej fjalë për një sjellje të keqe, jo; këtu kishe të bëje me njëfarë pakënaqësie. Teze Xhuli, qe nuk ishte e zonja te mendonte dicka tjeter te pershtatshme rreth asaj teme, nuk u pergjigj;

122

Soames, the unconscious ironist, fixed his gaze on Bosiney’s tie, which was far from being in the perpendicular

135. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 137. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Mbiemrit të parashtesuar në anglishte “encircled” i përgjigjet në shqipe mbiemri “i rrethuar”. 138. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

123

He had such a private 139. Është dhënë në shqipe me distrust and even. anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. And his success 139. Është dhënë në shqipe me encouraged Soames. anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e

Ai kishte nje mosbesim kaq te madh te fjala ‘origjinal’,

123

Oborri, i rrethuar me nje galeri ne katin e siperm kishte nje cati te qelqte, te cilen e mbanin tete kolona.

Somsi, qe ishte ironic pa e ditur, i kishte ngulur syte te kravata e Bosinit,

Somsi mori zemer suksesi i tij dhe tha:

nga

151

përmbajtjes. 123

124

125

125126

126

But his innate distrust 139. innate është menduar të of general principles mos përkthehet. Ndërsa emri revived. distrust-mosbesim. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. He was nonplussed. 140. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Unobserved in the 140. Është dhënë në shqipe me doorway, he anë të metodës përkthimore të congratulated himself modulimit duke ndryshuar that things were taking këndvështrimin e së njëjtës the right turn. dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Soames saw that his 141. Është dhënë në shqipe me suggestion had touched anë të metodës përkthimore të some unintelligible kalkut duke përkthyer një për point of personal vanity. një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit të parashtesuar negativisht “unintelligible” në anglishte, i përgjigjet në shqipe mbiemri “të pakuptuar”. After watching him 141. Në shqipe është dhënë walk away at a swinging me anë të metodës pace, Soames returned përkthimore të modulimit duke moodily to the drawing ndryshuar këndvështrimin e së room, where Irene was njëjtës dukuri jashtëgjuhësore putting away the music, realizuar në rrafshin e and, moved by an përmbajtjes. uncontrollable spasm of curiosity, he asked.

Por mosbesimi i tij ndaj parimeve te pergjithshme u ngjall perseri.

Somsi mbeti shtang.

U ndal, pa rene ne sy, te pragu i deres dhe u gezua qe puna kish zene nje rruge te mire.

Somsi kuptoi se ajo kerkese kish prekur nje pike te pakuptuar te krenarise se tij.

Si e percolli me sy tek shkonte ashtu duke u lekundur nga pak, Somsi u kthye pak I zymte ne sallon, ku Irena po i vinte menjane fletoret e muzikes. Ashtu i pushtuar sic qe nga nje vrull kersherie, pyeti:

152

85

Like ENLIGHTENED

thousand..

123

122

85

85

the 101. Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

dislike of the word ‘original’ that he felt he had not really given himself away by this remark he was unshaven too, and his dress not remarkable for order.

Si

mijera

njerez

TE

QYTETERUAR

139. Është dhënë Në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

bile edhe njefare perbuzjeje per te, sa iu duk se kjo fjale nuk e kishte tradhtuar aspak ndjenjen e tij.

138. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalës. Mbiemrit “unshaven” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “parruar”. There were countless 102. Është dhënë Në shqipe nooks RESEMBLING me anë të metodës birds nests... përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

qe nuk i rrinte aspak ashtu si duhej; pervec kesaj, ai qe edhe i parruar dhe rrobat nuk i kishte shume ne rregull.

Atje kishte shume skuta qe SHEMBELLENIN foleve te zogjve...

Skin-

like 102. Është dhënë Në shqipe Edhe Smosi dukej gjithmone had me anë të metodës FRINGO... grown over Soames përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. IMMACULATENESS

87

87

87

IMPOSSIBLE to 102. Është dhënë në shqipe me conceive of him with a anë të metodës përkthimore të hair out of place... kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. A collar unglossed! 102-103. . Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Thus the house had 103. Është dhënë në shqipe me acquired a cloce anë të metodës përkthimore të RESEMBLANCE to zhvendosjes ku ndryshohet hundreds of other pjesa e ligjëratës.Emrit në houses... anglishte “resemblance” i përgjigjet në shqipe folja “u

Ishte E PAMUNDUR ta perfytyroje qofte edhe me nje fije floku te shprishur...

Me

jaken

e

forte

TE

PASHENDRITUR

Ne kete menyre, shtepija e Smosit U NGJANTE qindra e qindra shtepive te tjera...

153

ngjante”. 88

88

89

90

90

91

91

This evening he had 104. Është dhënë Në shqipe found it IMPOSSIBLE to me anë të metodës talk përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. It

gave

him a 104. Është dhënë në shqipe me INEXPRESSIBLE feeling anë të metodës përkthimore të of superiority... kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. If it were the husband 106. Në shqipe është dhënë me who died-UNPLEASANT anë të metodës përkthimore të thought-threw her self modulimit duke ndryshuar on his body... këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. unpleasant-nuk i pëlqente aspak.. Mbiemri nuk ka ekuivalente një për një në shqipe. And since it was always 106. Është dhënë në shqipe me the UNUSUAL ëhich anë të metodës përkthimore të alarms, ... kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. ...that people did not go 107. Në shqipe është dhënë me anyëhere UNLESS they anë të metodës përkthimore të wanted something. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Irene’s eyes made him 107. Është dhënë në shqipe me feel UNCOMFORTABLE . anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës. Mbiemri ne anglisht uncomfortable është dhënë në shqip me foljen turbulloi. It’s DISGRACEFUL to 107. Në shqipe është dhënë me say so. anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës

Por ate nate NUK te fliste.

ISHTE E

MUNDUR

... e pushtonte nje ndjenje PASHPREHSHME epersie...

E

Nese vdiste burri-dhe kjo gje NUK

I PELQENTE ASPAK, gruaja binte mbi trupin e tij...

Dhe meqe njeriut i prishet gjaku gjithmone nga gjerat E PAZAKONTA , ...

...qe njeriu te vente diku pasur ndonje pune.

Veshtrimi TURBULLOI

i Irenes mjaft

PA

E

NUK ESHTE GJE E MIRE

te

flasesh per kete

154

93

But,

with

a

DISLIKE

sudden to

mentioning....

93

Finding her friend so UNRESPONSIVE ...

dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 109. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 109. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 110. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Ndajfoljes së parashtesuar negativisht “Unnoticed” në anglishte i përgjigjet në shqip ndajfolja e parashtesuar negativisht “pa u vënë re”. 107. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Unlike – nuk ka nje ekuivalente një për një në shqipe. 349. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

NUK I

KISHTE ARDHUR ASPAK MIRE qe kishte sjelle

nder mend

Meqe shoqja e saj NUK PO E ZGJATTE MUHABETIN

93

He stole back to the dining-room UNNOTICED .

Duke u larguar ngadale , ai PA U VENE RE , vajti ne dhomen e bukes.

91

It was UNLIKE her.

338

Had he been right to yield overmastering hunger of the night before..

338

He was strangely 349. Në shqipe është dhënë me Për cudi dukej sikur e kishte haunted by the anë të metodës përkthimore të përpara syve fytyrën e recollection of her modulimit duke ndryshuar Irenës,

NUK ISHTE DICKA ZAKONSHME per të.

E

Ai kishte bërë mirë që s’i kishte kundërshtuar ndjenjës së plotpushtetshme të urisë që e kishte pushtuar.

155

face...

338

339

339

këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Intolerable feeling of 349. Është dhënë në shqipe me E ndiente veten të pushtuar remorse and shame he anë të metodës përkthimore të nga ajo përshtypje e had felt përkthimit të fjalëpërfjalshëm. cuditshme dhe e padurueshme pendimi dhe turpi.. The accident of finding 349. Është dhënë në shqipe me ...rasti që e kish gjetur të his ëife’s door for once anë të metodës përkthimore të pakycur derën e dhomës së unlocked, kalkut duke përkthyer një për saj, një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemrit të parashtesuar negativisht “Unlocked” në anglishte i përgjigjet në shqip mbiemri i parashtesuar negativisht “të pakyçur”. which had enabled him 349. Është dhënë në shqipe me dhe kish mundur t’i afrohej to steal upon her asleep. anë të metodës përkthimore të kur ajo qe në gjumë. përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Had enabled - kish mundur..

the railway Square

349. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të zhvendosjes ku ndryshohet pjesa e ligjëratës Ndajfolja ne anglisht asleep-në gjumë është dhënë në shqip me emër. 350. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Emrit“Underground” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “i nëndheshëm”. 350. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

339

He took underground from Sloane station.

Do të shkonte në Siti i hipi trenit të nëndheshëm në Sloun Skuer Steishën.

339

Now that the first step towards reconciliation had been taken...

340

And still, inseparable 351. Është dhënë në shqipe me Po edhe duke lexuar nuk i

Tani që capi i parë drejt pajtimit qe bërë, të tjerat do të ishin pak a shumë..

156

from his reading, was anë të metodës përkthimore të the memory of Irene’s zhvendosjes ku ndryshohet tear-stained.. pjesa e ligjëratës. Mbiemrit të parashtesuar negativisht inseparable i përgjigjet në shqipe folja në formën mohore “nuk i hiqej”. ....., and from one piece 351. Është dhënë në shqipe me of news he went on to anë të metodës përkthimore të another, .... përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

hiqej nga mendja fytyra e përlotur e Irenës dhe i dukej sikur dëgjonte prapë ngashërimet që dilnin nga zemra e saj e sfilitur.

341

He held with remarkable consistency to the opinion he had already expressed...

Ai qe prapë i atij mendimi që kishte shprehur në letrën e tij;

341

..... and discharged citizens bolting like rabbits to their burrows.

342

‘Suicide of an actress’Grave in-disposition of a Statesman”.

343

.....an undoubted Turner, and, carryingit to the easel, turned its face to the light

351. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 352. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Foljes së parashtesuar negativisht në anglishte “discharged” i përgjigjet në shqipe folja “zbrisnin”. 353. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 354. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

345

His feelings underwent 356. Është dhënë në shqipe me a change; anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. Compassionate stare 358. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

Ndjenjat e tij kishin pesuar një ndryshim;

340

347

Dhe duke kaluar nga një lajm te tjetri, e mbante gazetën përpara fytyrës.

Vinin një pas një dhe andej zbrisnin udhëtarë që vërsuleshin si lepujt kur futen më vrull në foletë e tyre. “Vetvrasja e një artisteje”, “semundja e rëndë e një burri shteti”.

... një Tërner i vërtetë dhe si e vuri mbi këmbalecin e ktheu faqen nga ana e dritës.

Me atë vështrim ironik e plot keqardhje.

157

347

....., newly-married spectre enabled by the state of his own affections..

348

But in this fog, where all was gloomy and unreal..

348

He brooded no more on policeman, a sportsman‘s sacred fire alive again within him.

348

He had always disliked his cousin.

348

The shaft of a passing cab brushed against his shoulder and made him leap aside.

348

.., and freed from the strain of geographical uncertainty, his mind returned to Bossiney’s trouble.

349

358. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 359. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuar negativisht përkatësisht. Mbiemri “Unreal” në anglishte i përgjigjet në shqipe mbiemri “joreale”. 359. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. 359. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm. 359. Është dhënë në shqipe me anë të metodës përkthimore të përkthimit të fjalëpërfjalshëm.

..., e cila duke qenë nuse e re, mund ta ndihmonte, qoftë edhe pak..

359. Në shqipe është dhënë me anë të metodës përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Emri “uncertainty” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe. Gjithashtu edhe folja returned. The memory of a night 360. Është dhënë në shqipe me when in the darkest anë të metodës përkthimore të shadow of a lawn he fjalëpërfjalshëm.

Këtu ai mund ta gjente rrugën symbullur dhe meqë nuk kish frike se mos humbte rrugën, zuri të mendohej prap për hallin që e kish zënë Bosinin.

Por në këtë mjegull, ku cdo gjë dukej e zymtë dhe joreale, ku asgjë nuk kishte atë vlerë...

Xhorxhi nuk mendonte më pak për policin. Zjarri i shenjtë i sportistit ishte ndezur prapë tek ai.

Xhorxhi nuk e kish dashur kurrë të kushëririn. Timoni i një karroce që po kalonte e goditi në sup dhe e detyroi të hiqej mënjanë.

Kujtimin e një nate kur në hijen e dendur të një lëndine Xhorxhi kish dëgjuar nga 158

349

350

had overheard from a woman’s lips that...

goja e një gruaje se ai nuk qe i vetmi që e kish hedhur në dorë.

A cab rolled out of 361. Në shqipe është dhënë me blackness, and into anë të metodës përkthimore të blackness disappeared. modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Folja në anglishte “disappeared” nuk përkthehet me ekuivalentë një për një në shqipe. “Corpse” said, in ëhom 361. Është dhënë në shqipe me the recollection of his anë të metodës përkthimore të defeat at Richmond zhvendosjes ku ndryshohet flared up. pjesa e ligjëratës. Emrit të prejardhjur me parashtesim recollection i përgjigjet në shqipe folja “iu kujtua”.

Një karrocë doli nga errësira dhe u fut prapë në errësirë.

Kufomë! Tha Darti, të cilit iu kujtua papritmas disfata që kish pësuar në Ricmond Park.

Siç mund të vihet re edhe nga analiza e metodave përkthimore në tabelë, përkthyesi V. Kokona ka përdorur të gjitha metodat e përkthimit, metodën e modulimit, metodën e përkthimit të fjalëpërfjalshëm, metodën e përkthimit të kalkeve, asaj të zhvendosjes, për t’i qëndruar besnik kuptimit, mesazhit, nuancave kuptimore, ngjyrimit stilistik në përkthimin e fjalëve të prejardhura me parashtesim. Problemet që ka hasur ai, janë të karakterit të mospërkthimit të ekuivalentit një për një, por të përkthimit të kuptimit në fjali të tilla ku spikat përkthimi me fjalë të tjera, me ndryshim të pjesës së ligjëratës, me ndryshim të këndvështrimit të së njëjtës dukuri gjuhësore etj. Megjithatë, në përkthimin e fjalëve me parashtesa vërehen edhe raste kur përkthyesi zgjedh të përdorë metodën përkthimore të modulimit ose metodën e përkthimit të fjalëpërfjalshëm edhe pse përkthimi i fjalëve mund të arrihet fare mirë në shqipe përmes metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve. Pra, kjo do të thotë se pavarësisht mundësisë së gjetjes së formimeve me parashtesa në shqipe, si ekuivalente të fjalëve në gjuhën angleze, sërish përkthyesi zgjedh të përdorë mënyra të tjera të larmishme në përkthimin e veprës në shqipe duke u munduar ta përcjellë veprën me të njejtat vlera stilistikore,e ngjyrim emocional si vepra origjinale. Gjithashtu, kjo gje flet për një pasuri të leksikut të shqipes, si një gjuhë e pasur plot larmi shprehjesh. Më poshtë kemi shkëputur disa prej shembujve të fjalëve me parashtesa të përkthyera jo përmes ekuivalenteve të tyre që ekzistojnë në shqipe:

159

uncomfortable – i parehatshëm; është përkthyer i turbulloi. disappeared – zhduk; është përkthyer u fut në errësirë. indispensable- e pazëvendësueshme; është përkthyer e domosdoshme. extraordinary- i jashtëzakonshëm; është përkthyer i çuditshëm. unconscious - i pandërgjegjshëm; është përkthyer i në disa mënyra175. uncharacteristic - jo karakteristike; është përkthyer në kundërshtim me natyrën. disappearance-zhdukja; është përkthyer të humbiste. unbearable- i urueshëm; është përkthyer i çuditshëm. unfortunate-i pafat; është përkthyer fatkeq. unable-i pa aftë- ; është përkthyer s’mund. uncertainty-pasiguri; është përkthyer nuk kish frikë. alive- i gjallë është përkthyer ndezur. undoubted – i padyshuar; është përkthyer i vërtetë. Shembujt e mësipërm flasin qartë për një pasuri të shqipes. Përkthyesi Kokona zgjedh të përdorë një larmi metodash përkthimore duke pasur parasysh jo vetëm forcën emocionale që fiton fjala, por edhe duke e sjellë tektin në shqip po aq natyrshëm sikurse lexohet në veprën origjinale. Ka edhe raste kur nuk gjenden në shqipe ekuivalente një për një e si rrjedhojë përkthyesi përdor metodën përkthimore të modulimit duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes, ose metodën përkthimore të fjalëpërfjalshëm ose metodën e zhvendosjes. Sjellim rastet më poshtë: Fjalët e parashtesuara më poshtë nuk kanë nje ekuivalente një për një në shqipe, çka do të thotë që nuk mund të përkthehen përmes metodës përkthimore të kalkut duke përkthyer një për një pjesët përbërëse të fjalëve të parashtesuara: oversleep- (fle më gjatë), enable (mundësoj), overlook (shoh nga), uneasy (i shqetësuar), uneasiness(parehati, shqetësim), ëithdreë(tërheq), outhold, income (të ardhura), bethink (kujtohem, mendohem), upturn (ngre, lartësoj), unless (po të mos), overtake (arrij), ëithstand (i qëndroj, i bëj ballë), outline (përvijëzim), encircle (rrethoj, qarkoj), unlike (ndryshe nga), overmaster (mbizotëroj), undergo (pësoj), alive (gjallë), overhear (dëgjoj dikë, më zë veshi), 175

Shih Fjalët që janë përkthyer me fjalë të tjera; extraordinary fq që vijon.

160

abreast (përbri, në një rradhë), unbosomed (tregoj, rrëfej), delighted (i kënaqur), overhanging, apart, across, beholder, alight, emboëered, enraged, adrift, amiss, upright, enclose, disunion, enshrined, outrageously, embodiment, reaproached, disreputable, disgraceful, misgiving (mosbesues), disconcerting (ngatërroj), aforesaid(iparathënë), embedded (i ngulur, i mbërthyer), undaunted (i patrembur), aëaiting(duke pritur), recoil (kthehet në vend), remarkable (i jashtëzakonshëm), nonplussed (hutoj,çorodis) ... Tabela më poshtë paraqet fjalë të parashtesuara në veprën angleze që përkthehen në mënyra të ndryshme:

- Fjalë të parashtesuara në veprën angleze që përkthehen në mënyra të ndryshme Unable Unable Unable

Nuk kishte qenë në gjendje... Nuk kishte mundur... S’mund të rrinte..

Recollect Recollect Recollect

Mbaj mend... Sjell ndërmend... Iu kujtua...

unconscious unconscious unconscious

Nuk ndjenin Pa e ditur Nuk e vuri re

Alike alike Alike

Të ngjashëm Njëlloj i ngjanin njëri-tjetrit

innumerable Innumerable years innumerable innumerable

Të panumërt Udhën e tij në jetë Në mes të turmës Të shumta

161

Impersonal Impersonal

Të huaj Të zakonshme

Dislike Dislike

Antipasti Përbuzje

Undoubted undoubtedly Undoubted

i vërtetë Pa dyshim Asnjë dyshim

overlooking overlooking the river overlooking the river overlooking the Serpentine

Nga ana e lumit Kundruall lumit

Income Income

Të ardhura Gjendje shumë të mire

Uneasiness Uneasiness Uneasy Uneasy

Shqetësim Si mbi gjemba i shqetësuar Që nuk e kishte ndërgjegjën e plotë

Nga dukej lumi Që ngrihet mbi Serpentajn

Unusual Unusual Unusual

Të pazakonta i ndryshëm Nuk ishte diçka e zakonshme

disapproval

Mospëlqim 162

disapproval

extraordinary extraordinary

Pakënaqësi

E çuditshme Shumë të thellë

Shembujt e shkëputur gjithashtu flasim për pasuri të gjuhës shqipes. Fjalë të parashtesuara të gjuhës angleze, jo vetëm negativisht, përveç ekuivalentes një për një në shqipe ose mundësisë së përkthimit përmes metodës përkthimore të fjalëpërfjalshëm, mund të përkthehen edhe në mënyra të tjera duke ruajtur dhe përcjellë shumë bukur vlerat artistike dhe stilistikore të veprës në gjuhën origjinale.

KREU VII PASQYRIMI LEKSIKOGRAFIK I FORMIMEVE ME PARASHTESA NË FALORIN DYGJUHËSH ANGLISHT-SHQIP Një rëndësi mjaft të madhe në studimin tonë mbart edhe pasqyrimi leksikografik i fjalëve të ndajshtesuara me parashtesa në fjalorin dygjuhësh. Si korpus gjuhësor kemi zgjedhur fjalorin anglisht-shqip të tipit të madh duke pasqyruar këto njësi krahasimisht në përpjekje për të kuptuar ndikimin e relativizmit gjuhësor në formimet me parashtesa në të dyja gjuhët.

7.1 Fjalë te ndajshtesuara me parashtesa nga Fjalori anglisht-shqip me 120000 fjalë të autorit Pavli Qesku. A- kjo parashtesë si dhe dhe variantet e saj fjalëformuese an-/ab-me kuptimin "largoj, heq nga" e burimit Latin ab-, ab "off, nga një rrënjë greke”apo-”. E reduktuar në a- para “-m-, -p-”, ose “v”; ndonjëherë shfaqet në variantin abs- para “-c-” ose “-t-”. Disa nga shembujt e vjelë nga ky fjalor janë abnegation-mospramim, anomalous-i çrregullt; amoral-amoral, i pamoralshëm. Parashtesa ad-, apo variantet e saj fjalëformuese ac-, af-, ag-, an-, ap-, ar-, as- at-, me kuptimin në përputhje me, përpara,me origjinë latine, paraqitet me shembujt: affliction, advance, annexation, accord, aggregation, assumption, attendance. Ambi- me kuptimin dy, me origjinë greke, paraqitet me shembujt, ambiguity-dykuptimësi, ambiguous- i dykuptimshëm, i dyshimtë.

163

Anti- na paraqitet me kuptimin e kundërshtisë. Ka raste kur përdoret në fjalët e përbëra ku shkruhet me vijë ndarëse si p.sh. anti-aircraft-kundërajror. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për të gjithë shembujt e marë. Në raste të tjëra përkthehet edhe me parashtesën e huazuar anti- si p.sh. antimalarial-antimalarik. Contra- parashtesa me origjinë latine, e cila ka kuptim kundërshtues. E gjejme gjithshtu si contro- si tek controversial - i prirur për të kundërshtuar, e dy me cont- si contumacious-i pabindur. Barazverësit e contra- dalin me kundër, e me kontra- si e huazuar nga latinishtja p.sh. contradiction- kundërshtim, kontradiktë. Gjithashtu, një tjetër barazvlerës është edhe fjala me kuptim negativ jo e parashtesuar: controversy-polemikë, debat etj. Në shembullin e parë, contradiction- kundërshtim, kontradiktë kemi qasje semantike e morfologjike të njëjtë, ndërsa në shembullin e dytë vetëm qasje semantike të njëjtë. Counter- parashtesa me origjinë latine, fjalet me te shkruhen me vijë ndarëse në mes, si counter-attack, counter-balance, counter-espionage, counter-intelligence, counter-offensive, counter-revolution. Pjesa me e madhe fjalëve të paraprira nga “counter-” përkthehen me ndajfojen “kundër-”. Pra, kemi qasje semantike e morfologjike. Megjithatë, ka edhe raste si counterfeit- falsifikoj, i cili qaset vetëm semantikisht. De- parashtesë me origjinë romake e cila zakonisht u parashtesohet foljeve dhe emrave për të formuar folje me kuptim kundërshtues ose privativ si depopulate-shpopulloj, denature-çnatyroj.. Me fjalët e huazuara barazvlerësit janë me de-. P.sh. declassed-i deklasuar, ndërsa tek decolourçnjgjyros, barazvlerësi është ç-ja e shqipes. Tek dekarbonize-shkarbonizoj, barazvlerësi është sh-ja e shqipes. Kështu kemi të bëjmë edhe me qasje morfologjike edhe semantike. Dis- parashtesë me origjinë latine me kuptimin e kundërt. Barazvlerëset në shqipe janë mos-, pa-, ç-, zh-, sh-. Tek fjala disconformity-mospërputhje kemi qasje morfologjiko-semantike me parashtesë me kuptim keqësues + rrënjë fjalëformuese + prapashtesë në të dyja gjuhët; pa- tek discordance-papajtueshmëri (qasje me parashtesë me kuptim keqësues + emër), ç- tek dishonour- çnderoj (qasje me parashtesë me kuptim keqësues + folje , zh- si tek dismemberment-zhgjymtyrim (qasje morfologjiko-semantike e njëjtë), dhe sh- tek disembodyshtrupëzoj (qasje me fjalëformuese “trup” + prapashtesën ëzo+ mbaresën “j”). In- Kjo parashtesë me origjinë nga frengjishtja e vjetër përdoret së tepërmi me fjalë latine si p.sh. insincere {,insin'si∂} mb i pasinqértë; i shtírë; inseparable {in'sep∂r∂bl} I mb I pandáshëm; i pandárë; . Ditët e sotme parashtesa in- nuk është më produktive, për shkak se në shumë raste përdoret parashtesa un-. Gjejmë raste të përdorimit të kësaj parashtese duke mos i dhënë fjalës kuptimin negativ si interesting-interesant, inbreeding-i lindur, etj. Kjo parashtesë duke qenë e kushtëzuar morfologjikisht formon edhe alomorfet e saj, siç janë im, ir, il, duke çuar ndonjëherë në dyfishimin e bashkëtingëllores: im- vendoset para bashkëtingëlloreve “p, b, m” me kuptimin jo dhe kundërta e diçkaje si imperfect- jo perfekte ; immutable{i,mjut∂bl} mb i pandryshúeshëm; irvendoset para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëlloren “r” si irregular- i parregullt ; irremovable {,iri'mu:v∂bl} mb ♦ I palëvízshëm; il- vendoset para fjalëve që fillojnë me bashkëtingëlloren “l” si illegal-i paligjshëm, illiterate {i'lit∂rit} mb, em ♦ Analfabét. ♦ I padítur; injoránt; i pashkollúar.

164

Il-, im-, in-, ir-, formojnë mbiemra dhe ndajfole me kuptimin “jo”, dhe e kundërta. P.sh : illogical {i'lodзik∂l} mb I palogjikë; illegitimate1 {,ili'dзitimit} I mb ♦ I parrégullt; i paautorizúar;

Parashtesat barazvlerëse të shqipes për këto parashtesa qȅ hasen më shpesh pa-, mos-, e jo- . Qasja morfologjiko-semantike e njëjtë nëse themi se baravlerëset janë me parashtesë me kuptim negativ dhe mbiemër. Në gjuhën shqipe një pjesë e madhe mbiemrave dalin me nyjë, gjë të cilën nuk e gjejme në gjuhen angleze. Mal- element fjalëformues me origjinë latine, përkthyer në shqipe me ndajfoljen “keq-”. Në disa fjalorë është element fjalëformues që formon kompozita, në disa të tjerë parashtesë. Ka si barazvlerës ndajfoljen “keq” si p.sh tek folja maltreat-keqtrajtoj elementin fjaleformues sh- si tek malpractice- ; malformation –shformim, keqformim, cen; malcontent-i pakënaqur. Në shumicën e rasteve qasja morfo-semantike është e njëjtë vetëm tek shembulli malpractice (parashtesë + rrënjë) përqasja në shqipe bëhët me fjalën shpërdorim (parashtesë + rrënjë + prapashtesë.) Mis-parashtesë me origjinë nga anglishtja e vjetër, mbart kuptimet “keq-”e “mos” e cila formon emra dhe folje. Ka si barazvlerëse ndajfoljen “keq” tek misinformation-keqinformim mos- te ; mistrust-mosbesim, sh- tek misuse-shpërdoroj, ndërsa tek misadventure-fatkeqësi, nuk paraqitet në shqipe me parashtesë me kuptim negativ, por me fjalë me kuptim negativ. Non- parashtesë me origjinë latine me kuptimet “jo-”, “mos-”e “pa-”. Ka raste kur fjalët shkruhen me vijë ndarëse në mes si non-comital-i paanshëm, non-delivery-mosdërgim. Qasja semantike e morfologjike e njëjtë ndryshon vetëm ndarja me vizë. Pseudo-parashtesa me origjinë greke me kuptimin fallso. Përkthehet në shqipe me parashtesën e huazuar “pseudo-”si pseudonym-pseudonim. Qasja semantiko-morfologjike është e njëtë, pasi janë formime të huazuara. Un- parashtesë me origjinë nga anglishtja e vjetër, e cila formon fjalë që shprehin veprim të kundërt. Ka parashtesa barazvlerëse të shqipes : ç-; sh-; z-; zh-, pa-. Sjellim shembujt undo-çbëj, unabsorbent mb Jopërthíthës, unacademic mb Joakademík, unacceptable mb i papranúeshëm. Formon mbiemra në të dyja gjuhët dhe në përgjithësi në gjuhën shqipe përkthehet me parashtesën negative “pa-” si psh undeclared- i padeklaruar. Qasja semantikomorfologjike është e njëjtȅ. Under - parashtesa me burim nga anglishtja e vjetër e ajo e mesjetës me kuptimin e pamjaftueshëm. Në shembullin underestimate-nënvlerësoj, under- e ka barazvlerësin nën-, por mbiemri underdeveloped- i pazhvilluar e ka barazvlerësin me pa-. Qasja në shqipe është edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë. Be - parashtesë foljore me origjinë nga anglishtja e vjetër ♦ (formon folje nga folje). Beset rrethoj. Bespatter spërkat. Bemoan vajtoj. Bespeak porosit (rroba). Belabour- mundoj ♦ (formon folje nga emra). Becloud vesh me re. Befriend bëj mik. Beguile mashtroj. ♦ (formon folje nga emra dhe mbiemra) befoul ndyj, fëlliq. Bedim errësoj. Qasja morfo-semantike në shqipe nuk është e njëjtë. Përqasja në anglishte bëhët me një fjalë tjetër. II parasht mbiemërore 165

(me pjesore të shkuar) bejeëelled me gurë të çmuar (parafjalë + emër). Bewigged me paruke (parafjalë + emër). Bi- parashtesa me burim nga latinishtja ♦ dy-; bi- (me dy elemente); bicoloured – dyngjyrësh; biweekly- dyjavor; bimonthly -dy herë në muaj; biannual mb gjashtëmuajor, që ndodh dy herë në vit. Qasja në shqipe është edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë. By- parashtesë me origjinë nga anglishtja e vjetër by-dëeller fqinj. By passer kalimtar. Byglance vështrim me bisht të syrit; by-door derë anësore. By ëork- punë plotësuese; punë e rastit. Qasja në shqipe nuk është edhe morfologjikisht edhe semantikisht e njëjtë. Ekuivalente e bydweller është fqinj, dmth një fjalë e vetme pa parashtesë, ose me togfjalësh si p.sh derë anësore. Co {kou} parashtesa me burim nga latinishtja me kuptimin bashkë. Në rastin e fjalës coadjutant- ndihmës, zëvendës, parashtesa co nuk gjen barasvlerësen e saj bashkë, por përkthehet me një fjalë tjetër. Në raste të tjera si p.sh. Co-administration-bashkadministrim, coauthor-bashkautor, e gjejmë të përkthyer fjalën me parashtesën barazvlerëse bashkë. Qasja në shqipe është edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë në rastet kur prefiksi co kthehet me barazvlerësen e saj bashkë. Në shumicën e rasteve qasja morfo-semantike është e njëjtë vetëm tek shembulli coadjutant-, përqasja në shqipe bëhët me fjalën ndihmës, zëvendës.

En- parashtesa me burim nga latinishtja, e cila para bashkëtingëlloreve b, m, p, bëhet emformon folje nga mbiemra dhe emra si p.sh sjellim shembujt nga fjalori: encircle rrethoj; enframe; vë në kornizë; embalm balsamos; embolden trimëroj. enable kal lejoj; mundësoj ; enact kal nxjerr, shpall një ligj ; enactment ligj; miratim. embank argjinoj, pendësoj (një lumë). embankment argjinim, pendë. Përqasja në shqipe bëhët përmes qasjes morfo-semantike. Ex {eks} parasht parashtesa me burim nga latinishtja me kuptimin i, e dikurshëm e përkthyer ish- si p.sh. her ex husband - burri i saj i dikurshëm; exchange e gjejmë të përkthyer shkëmbim ; ex−service ish –shërbim; ex−servicemen ish ushtarak. Qasja në shqipe është edhe morfologjike edhe semantike e njëjtë në rastet kur prefiksi ex kthehet me barazvlerësen e saj ish. Në rastet e tjera nuk e gjejmë këtë exhalation tym; frymënxjerrje ; exhibit paraqitje; provë materiale ; exhibition ekspozitë : exhume zhvarros; zhgropos. Exo{ekso} parasht parashtesa me burim nga latinishtja , variant i prefiksit ex gjen barazvlerëse parashtesat ekzo dhe jashtë. Fjala Exoderm na paraqitet e përkthyer ekzodermë, ndërsa fjala exodus shpërngulje, por e gjejmë edhe të huazuar ekzod. Extra parashtesa me burim nga latinishtja me kuptimin jashtë. Barazvlerëset e saj në shqipe janë jashtë, ekstra. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për të gjithë shembujt e marë. Në 166

raste të tjëra përkthehet edhe me parashtesën e huazuar ekstra- si p.sh. extracurricular - jashtë programit shkollor, estrakurikulare; extradition- ekstradoj; extrajudicial – jashtëgjyqësore; extrapolation-ekstrapolim; Tek shembulli extra time kemi përkthimin kohë shtesë, ku parashtesa extra nuk ka një parashtesë barazavlerëse, por përdoret emri shtesë. Fore- parashtesa me burim nga anglishtja e vjetër. Barazvlerëset e saj në shqipe janë: para-; lartsipër-. Sjellim shembujt e mbiemrave: fore-cited- i lartpërmendur; fore- mentioned- i parapërmendur; forecast- parashikim. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë për shembujt e marrë. Është përdorur parashtesa barazvlerëse lart ose para dhe mbiemri. Por ka dhe raste emrash si p.sh. fore-axle - bosht i rrotave të para të automobilit ; fore-cabin- kabinë e klasës së dytë (në anije udhëtarësh) ku nuk e shohim një qasje të tillë. Hepta parashtesa me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse shtatë. Në fjalorin e P. Qesku na paraqitet si element fjalëformues. Paraqesim shembujt heptagon e përkthyer shtatëkëndësh, heptameter-shtatërrokësh; heptathlon-shtatëgarësh. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hexa- parashtesa me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse gjashtë. Në fjalorin e P. Qesku na paraqitet si element fjalëformues. Sjellim shembujt hexagon em gjeom gjashtëkëndësh; hexagonal mb gjeom gjashtëkëndor; hexahedron em gjeom gjashtëfaqësh; hexameter- heksa metër; Hexavalent- gjashtëvalent.Qasja morfologjike e semantike e njëjtë..

Geo- parashtesa me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse gjeo- dhe dhe-. Në fjalorin e P. Qesku na paraqitet si element fjalëformues. Sjellim shembujt: Geocentric-gjeocentik; Geochemical-gjeokimik; Geochemistry-gjeokimi; Geodesic-gjeodezik; Geodesy-gjeodezi Geographer-gjeograf; Geography-gjeografi. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Gyro- parashtesa me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse xhiro- rrotull-. Sjellim shembujt e shkeputur: gyroscope- xhiroskop; gyroscopic-xhiroskopik. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hemi- parashtesa me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse gjysmë. Sjellim shembujt e shkëputur Hemianaesthesia –Hemianastezi ; Hemicrania - migrenë ; Hemicycle – gjysmërreth ; Hemisphere –hemisferë. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hydro- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse hidro. Sjellim shembujt e shkeputur : hydro-aeroplanehidroplan; hydrocarbon-hidrokarbon; hydrocephalus-hidrocefali. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hygro- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse higro-. Sjellim shembujt e shkeputur: hygrometer-higrometër; hygroscope-higroskop. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hyper- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse hiper-, mbi, tej-. Sjellim shembujt e shkeputur: hyperbole-hiperbolë; hypercritical ; Hypercriticism-kërkesë e 167

tepruar; hyperphysical-I mbinatyrshëm ; hypersensitive- i mbindjeshëm. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Hypo- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse hipo, nën. Sjellim shembujt e shkeputur: hypochlorite-hipoklorit ; hypochondria-hipokondri; Hypocrisyhipokrizi; hypocrite-hipokrit. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Element fjalëformues i huazuar. Kilo- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse mijë, kilo-. Sjellim shembujt e shkeputur: kilobyte kilobajt ; kilocycle kilocikël; kilogram kilogram ; kilohertz em fiz kiloherc. Qasja morfologjike e semantike e njëjtë. Element fjalëformues i i huazuar. Out- parashtesë me origjinë nga anglishtja e vjetȅr. ♦ Parashetsë e cila formon pjesoren e disa foljeve: outlying i largët, outspread i shtrirë. ♦ (formon emra nga folje) outbreak shpërthim ♦(formon emra nga emra) out-building aneks i ndërtesës ♦ (formon folje nga folje) outdistance kaloj, lë prapa.; out-act luaj më mirë se dikush; ia errësoj lojën dikujt. Siç shihet nuk ka përqasje morfo-semantike.

On- parashtesë me origjinë nga anglishtja e mesme me kuptimin mbi. Sjellim shembujt: onlooker- shikues, spectator; onrush-vërshim, sulm; onset- fillim. Sic shihet nuk ka përqasje morfo-semantike. Onto- parashtesë me origjinë nga anglishtja e mesme.- Sjellim shembujt: ontogeny-ontogjeni; ontological mb ontologjike; ontology- ontologji. Kjo parashtesë ka hyrë bashkë me fjalët e huazuarasiç shihet dhe nga shembujt e shkëputur. Pan- parashtesë me origjinë nga anglishtja e vjetër Barazvlerëset e tyre në shqipe janë pan-; gjithë- mbarë-.- Sjellim shembujt: Pan-african mb panafrikan; Pan-american mb panamerikan; Pan-americanism em panamerikanizëm; Pan-anglican mb pananglikan. Në të gjithë shembujt e shkëputur është përdorur prefiksi i huazuar i anglishtes Pan-. Qasja morfologjike e semantike është e njëjtë. Para- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse para-; përtej-. Sjellim shembujt: Parable em let.shëmbëlltyrë; parabolë; Paracetamol-paracetamol; Parachuteparashutë; Parachutist-parashutist. Kjo parashtesë ka hyrë bashkë me fjalët e huazuara si shihet dhe nga shembujt e shkëputur. Post- parashtesë me origjinë nga latinishtja Barazvlerëset e tyre në shqipe janë prapa-; pas-; prej -.- Sjellim shembujt: postscript-passhkrim; postëar- i pasluftës; postnatal-i paslindjes; postmeridian- i pasditës ; postpone-shtyj, lë për më vonë (në këtë rast folja e anglishtes e formuar me anë të prefiksit post- nuk ka një barazvlerëse në shqipe përsa, përdoret folja shtyj për më 168

vonë.. Në të gjithë shembujt e tjerë të shkëputur është përdorur prefiksi barazvlerës i shqipes pas. Qasja morfologjike e semantike është e njëjtë. Pre- parashtesë me origjinë nga latinishtja Barazvlerësja e saj në shqipe është para -. Sjellim shembujt: Predict- parathem; prehistoric- parahistorik; Pre-ignition-paradjegie; Prejudice-dëmtoj, cënoj, paragjykoj; Preliminary- paraprak; Premature- i parakohshëm. Prelude- fillim, prelude. Qasja morfologjike e semantike është e njëjtë. Ka dhe raste kur përdoret prefiksi i huazuar i anglishtes pre- si në shembullin prelude-preludë. Pro- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është pro-, përkrahës, partisan-; fil-; fil-. Sjellim shembujt : pro-English- anglofil, procreator-krijues, procuration ndërmjetësim, proclaim-shpall, deklaroj, procession- procession. Qasja morfologjike e semantikeështë e njëjtë, por ka dhe raste kur përdoret prefiksi i huazuar i anglishtes pro- si në shembullin procession- procession. Psycho- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar psiko-. Sjellim shembujt: psychoanalyse kal psikanalizoj, psychoanalysis em psikanalizë, psychoanalyst em psikoanalist, psychologic (al) mb psikologjik; i psikologjisë, psychopathology em mjek psikopathologji Psychosis em mjek psikozë, Psychosomatic em psiko-somatik, Psychotherapy em mjek psiko-terapi. Në të gjitha rastet është përdorur parashtesa e huazuar psiko-. Pyro- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar piro-; por edhe zjarr-. Sjellim shembujt e shkëputur: Pyrogen em farm pirogjen; Pyrographic mb pirografik; Pyrography em pirografi; Pyrolator em adhurues i zjarrit;Pyromaniac em piroman; Pyroscope em fiz piroskop; Pyrotechnic (al) mb piroteknik Pyrotechnics em piroteknikë. Re- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar ri-; përsëri. Reabsorb kal ripërthith ; React jokal kundërveproj; kundërpërgjigjem; reagoj; kundërshtoj ; Re-act kal luaj përsëri; vë në skenë përsëri; përsërit një shfaqje ; representation pol përfaqësim. Semi- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar semi-; gjysmë-. Sjellim shembujt : Semi-annual mb gjysmëvjetor; gjashtëmujor. Semi-automatic mb gjysmëautomatik Semi-axis sh axes em mek semiaks Semi-barbarian mb,em gjysmëbarbar ; Semi-beam em ndërt gjysmëtra ; Semi-centenary em pesëdhjetor. Qasja morfologjike e semantike është e njëjtë, por ka dhe raste kur përdoret prefiksi i huazuar i anglishtes. Stereo- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar stereo-. Sjellim shembujt Stereocamera stereoskopik Stereochemistry- stereokimi Stereogram-stereogram ; Stereography – stereografi, Stereometer - stereometër.

169

Sub- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa nën; pranë- ; sub-. Sjellim shembujt : Subalpine-nënalpine; Subaquatic-nënujor; Subaqueousnënujor; Subarctic-nënarktik; Subastral-nënyjor. Qasja morfologjike e semantike është e njëjtë. Super- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa mbitej-. Sjellim shembujt : superable -i kapërcyeshëm Superabound-me shumicë Superaboundance begati Superabundant- i begatë. Nuk kemi të bëjmë me përqasje morfo semantike në shembujt e shkëputur. Megjithatë, ka dhe raste kur përdoret prefiksi i huazuar i anglishtes p.sh. supermarket. Sur- parashtesë me origjinë nga frengjishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa mbi. Sjellim shembujt : Surbase-kornizë e piedestalit, Surcease-pezullim, Surcharge- mbingarkoj (qasja morfosemantike e njëjtë.) Surcoat em pallto; zhgun; mantel mbi armature, Surfacesipërfaqe. Në shumë raste nuk kemi të bëjmë me qasje morfo semantike. Sym- parashtesë me origjinë nga greqishtja; gjendet edhe Syn {sin}. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa huazuar sim-. Sjellim shembujt: Symbiosis–simpiozë; bashkëjetesë-, Symbiotic-simbiotik, Symbol-simbol, Symbolics-simbolikë, Syndicalist-sindikalist, Syndicatesindikatë, Syndrome-sindromë, Synecdoche-sinekdokë, Synomyn-sinonim. Syntax -sintaksȅ. Tele- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesahuazuar tele-. Sjellim shembujt: Telecamera – telekamera, Telecommunicationtelekomunikacion, Teleferic-teleferik, Telefilm-telefilm. Thermo- parashtesë me origjinë nga greqishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesahuazuar termo-. Sjellim shembujt: Thermobarometer-termobarometër, Thermochemical termokimik, Thermochemistry-termokimi, Thermodynamic-termodinamik, Thermometer termometër. Trans- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar trans-; tej-. Sjellim shembujt: Transaction-transaksion, Trans-African transafrikan, Transalpine-transalpin, Transatlantic-transatlantik, Transparent-transparent, Transplanttransplant, Transport-transport. Turbo- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa e huazuar turbo-. Sjellim shembujt: Turbo-motor- turbo motor, turbo-bloëer-turboventilator, turbo- prop- aeroplan me turbohelikë, turbo-pump-pompë centrifugale, turbojet-aeroplan turboreaktiv. Typo- element fjalëformues, me origjinë nga greqishtja me barazvlerëse parashtesën e huazuar tipo-. Parashtesa vjen e përkthyer bashkë me fjalën. Sjellim shembujt: Typographer-tipograf, Typography-tipografi, Typology-tipologji. 170

Vice- parashtesë me origjinë nga latinishtja. Barazvlerësja e saj në shqipe është parashtesa nën-; fjalët zëvendës; mëkëmbës. Sjellim shembujt: Vice-admiral-nënadmiral, Vice-chairmannënkryetar, Vice-chancellor-nënkancelar, Vice-counsul-nënkonsull, Vice-dean-zëvendësdekan. Shohim që qasja morfologjike e semantike është e njëjtë. Përmes vjeljes shteruese nga fjalori anglisht-shqip, kemi bërë të mundur përpilimin e një fjalori specifik të fjalëve të ndajshtesuara me parashtesa, të renditura alfabetikisht. Në pjesën dërrmuese është gjetur një barazvlerës i plotë me ngjashmëri morfo-semantike, çka do të thotë që për secilën fjalë të parashtesuar në gjuhën angleze, barazvlerësja në shqipe ka përqasje morfologjike dhe semantike të njejtë, si p.sh impossible-i pamundur. Në raste të tjera na rezultuan barazvlerëse vetëm nga ana semantike. Së fundi, vijmë në përgjigjen e pyetjes së shtruar në fillim të punimit tonë: Si i përgjigjet gjuha shqipe shumësisë së prefikseve angleze? A mundet dot shqipja edhe nën ndikimin e trysninë e tezës së relativizmit linguistik të përgjigjet me një barazvlerëse në shqipe çdo prefiksi apo njësi të ndajshtesuar me parashtesë të anglishtes? Pas një kërkimi të thelluar, përmes vjeljesh në fjalorë dy gjuhësh, si edhe përmes një studimi korpusesh gjuhësor, ne arritëm në përfundimin se gjuha shqipe ka mundësi të mëdha morfologjike e semantike si dhe potencialin e plotë leksikor për tu përballur me çdo njësi të re apo formim të ri të ndajshtesuar parashtesor. Së pari përmes ndajshtesës, prefiksit korrelativ apo parashtesës barazvlerëse, p.sh.:inter-ndër; anti-kundër etj. Së dyti, përmes ndajshtesave polisemike (polifunksionale) çka nënkupton se për dy a më shumë ndajshtesa të anglishtes kemi vetëm një ndajshtesë të shqipes, p.sh.: sh-, zh-. ç -. Së treti, përmes ndajshtesave të huaja që shqipja i huazon bashkë me fjalën; a) nga anglishtja së bashku me fjalën b) shqipja huazon nga gjuhët e tjera neolatine, prej të cilave ka marrë dhe vetë anglishtja.

171

PËRFUNDIME Punimi ynë me temë “Rreth relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në gjuhën shqipe dhe angleze”, duke patur karakter krahasues vendos përballë njëra-tjetrës gjuhën angleze dhe ate shqipe, me qëllim gjetjen e ndikimit të relativizmit gjuhësor në proçeset fjalëformuese e sidomos në atë ndajshtesor parashtesor krahasimisht. Gjithashtu, ky studim synon trajtimin e problemeve të përkthimit që vijnë si rezultat i dallimeve në përgjithësi e në veçanti probleme të përkthimit të fjalëve të prejardhura me parashtesa. Fokusi i studimit tonë është të trajtojmë çështjen se si dhe sa mirë shqipja i përgjigjet shumësisë së prefikseve angleze, nën trysninë e parimeve të relativitetit gjuhësor, duke e studiuar atë krahasimisht. Ndër çështjet kryesore të trajtuara gjatë kapitujve të punimit do të theksonim së pari trajtimin e hipotezës së relativizmit gjuhësor e ndikimin e saj në marrdhënien midis dy gjuhëve, atë shqipe dhe angleze. Eduard Sapir dhe studenti i tij Benjamin Lee Whorf ishin të parët të cilët hodhën dritë mbi studimet në lidhje me determinizmin gjuhësor aty rreth vitet ’30-të. Kërkimi i tyre çoi në ngritjen e një pyetjeje të qenësishme: ‘a formëson gjuha mënyrën se si ne mendojmë?’ Teoria e tyre, e njohur gjerësisht si hipoteza e Sapir Uorfit përfshin parimin e teorisë së relativitetit gjuhësor që ka në themel të saj dy versione: a) Variantin e fortë të hipotezës, b) Variantin e dobët të hipotezës. Sipas variantit të fortë të hipotezës njerëzit e perceptojmë botën vetëm përmes gjuhës që përdorin. Pra, gjuha formëson mendimin dhe botëkuptimin njerezor. Ndërkohe sipas variantit te dobët te hipotezës së relativitetit gjuhësor gjuha nuk përcakton në mënyrë absolute mënyrën se si njerëzit mendojnë, por strukturat e ndryshme gjuhësore ndikojnë duke na drejtuar të perceptojmë dhe interpretojmë botën në mënyra të ndryshme, në mënyrën se si i qasemi problemeve dhe mbajmë mend faktet. Pjesa dërrmuese e gjuhëtarëve kundërshtojnë fuqishëm versionin e fortë të hipotezës së relativizmit, pasi ky variant i fortë i relativizmit nuk njeh asnjë prej dukurive siç janë dygjuhësia (bilingualizmi), shumëgjuhësia (multilingualizmi), dhe përkthimin. Çajka e konsideron mundësinë që marrëdhënia midis gjuhës dhe mendimit jo vetëm formëson perceptimet tona në lidhje me realitetin, por që e kundërta mund të ndodhë edhe në faktin që realiteti mund ta formësojë gjuhën e përdorur nga individët në idiolektet dhe sociolektet e tyre. “Gjuha dhe shoqëria janë aq shumë të ndërlidhura sa që është e pamundur të kuptosh njërën pa tjetrën. Nuk ka asnjë shoqëri njerëzore që nuk varet, nuk është formuar dhe nuk e formëson vetë gjuhën 176. " Ajo çka duhet patur parasysh në lidhje me relativizmin gjuhësor, në mënyrë që të mund ta mirë përdorim jo vetem në përkthime, por edhe ne analizimin e teksteve, jane dy parimet kryesore te relativizmit gjuhesor: determinizmin gjuhësor dhe relativitetin gjuhësor. Sipas parimit te determinizmit gjuhësor, proçesi i të menduarit përcaktohet nga gjuha, ndërkohe qe relativiteti gjuhësor mbeshtet faktin se individët të cilët flasin gjuhë të ndryshme e perceptojmë botën e jashtme në mënyra të ndryshme.

176

Chaika, E. (1989). Language the Social Mirror. New York: Newbury House Publishers. f.2.

172

Rami Memushaj eshte gjuhetari shqiptar që ka shkruar në lidhje me rëndësinë e hipotezës së relativizmit gjuhësor. Sipas tij, versioni i forte i hipotezes se relativizmit gjuhësor, sipas së cilës shumë nga dallimet gramatikore dhe leksikore janë të tilla që ato që mund të thuhen në një gjuhë, nuk mund të thuhen në një gjuhë tjetër, bart një varg rrjedhimesh negative gjuhesore. Edhe pse gjuhët kanë shume dallime midis tyre, ato kanë edhe shumë karakteristika të përbashkëta. Se dyti, tiparet e përbashkëta të gjuhëve vijnë në rradhë të parë nga të ashtëquajturat universale gjuhësore, qe mund të konsiderohet si pjesa e trashëguar e gjuhës. Së dyti, edhe proçesi i huazimit, si p.sh. i huazimit të fjalëve, shprehjeve e ndërtimeve sintaksore që gjenden në gjuhë e të cilat kanë arritur të depërtojnë nga një gjuhë në një tjetër. Po t‘i përmbahesh teorisë së relativizmit gjuhësor, mohohet mundësia e përkthimit nga një gjuhë në tjetrën, ashtu si mohohen edhe huazimet kulturore midis popujve me gjuhë të ndryshme, kur dihet që kulturat, ashtu si popujt, japin e marrin midis tyre. Anglishtja e shqipja bartin edhe ndryshime e dallojnë ndërmjet tyre. Këto ndryshime lidhen me faktorët jashtgjuhësorë, për shkak të faktit të njohur që anglishtja është gjuhë me shumë influencë në botë, influencë që ndikon edhe në pikȅpamjet e një anglishtefolësi mbi botën, ndërsa shqipja është gjuhë e një populli të vogël e ndryshme që në origjinȅ me anglishten. Keshtu, faktin se këto dy gjuhë përfaqësojnë dy realitete të ndryshme e veme re edhe ne përkthimet nga anglishtja në shqipe e anasjelltas. Problemet përkthimore vijnë si rrjedhojë e dallimeve gramatikore, sintaksore, e leksikore. Prandaj, ne besojmë se hipoteza e relativizmit gjuhësor është universale dhe duhet përdorur në studimet krahasuese ndërmjet gjuhëve. Pikerisht për këtë arsye, ne jemi mbështetur ne kete hipoteze edhe pse bazohemi e jemi dakord vetem me variantin e saj të dobët, jo me variantin e fortë, pasi ajo mbart nje sere rrjedhimesh negative te cilat u studiuan ne kapitullin e pare. Ne jemi te mendimit se pavarësisht faktit se ndermjet gjuheve mungojnë strukturat e njëjta morfosintaksore e leksiko-semantike, gjuhët sërish kanë ngjashmëri midis tyre. Duke qene se proçeset fjalëformuese lidhen ngushtësisht me hipotezën e relativizimit gjuhësor, në punimin tonë dallimet dhe afritë në grupet paradigmatike të formimeve parashtesore, jane trajtuar përmes analizimit të universaleve gjuhësore, si një veçori e përbashkët e gjuhëve e për pasojë edhe e gjuhës shqipe dhe asaj angleze. Se treti, nëse nisemi nga origjina e të dy gjuhëve, duhet të theksojmë se edhe pse bëjnë pjesë në të njejtën familje europiane, shqipja e anglishtja bëjnë pjesë në dy grupime të ndryshme. Ndërkohë që gjuha shqipe i përket grupit satem, (ku bëjnë pjesë indo-iranishtja, armenishtja shqipja edhe balto-sllavishtja), gjuha angleze bën pjesë në grupin kentum (ku bën pjesë anatolianishtja, helenishtja, italishtja, keltishtja gjermanishtja). Nga ana tjetër, shqipja gjenetikisht rrjedh nga ilirishtja, ndërsa gjuha angleze nga grupimi gjuhësor gjermanik, i cili ka edhe nënndarje të tjera. Se katerti, gjuha angleze ndryshe nga shqipja karakterizohet si gjuhë analitiko-sintetike, dhe shqipja si gjuhë sintetiko-analitike. Gjuha angleze duke kaluar në tri etapa kryesore zhvillimi (periudha e anglishtes së vjetër, anglishtes së mesme dhe anglishtes moderne) ka pësuar ndryshime rrënjësore në strukturën e saj. Patjetër që të dyja gjuhët kanë veçantitë e tyre, të cilat 173

mund të vihen re në vëllimin e pabarabartë të pasurisë leksikore, të pasurisë semantike dhe të asaj frazeologjike. Formimi i vazhdueshëm i fjalëve të reja, i jep anglishtes statusin e gjuhës më të fuqishme sot. Gjuha shqipe është pasuruar vazhdimisht dhe në përballjen sidomos me leksikun e gjuhëve me të cilat ajo ka rritur ndjeshëm kontaktet. Gjuha angleze duke qenë një gjuhë me karakter te përzier, e cila permban fjalë të burimit të hershëm indoeuropian, fjalë të anglishtes së vjetër, fjalë të gjuhës skandinave, fjalë të burimit gjerman, fjalë të burimit kelt, fjalë latine, frenge, italiane, hollandeze, ruse, greke, spanjolle, amerikano-indiane, sankritishte, hindishte, dravidiane, perse, arabe, afrikane kineze, australiane e fjalë të gjuhëve nga ishujt e paqësorit. Bërthamën e leksikut të shqipes e përbën shtresa e lashtë indoeuropiane, por gjithashtu leksiku i shqipes përmban fjalë të burimit grek, të burimit latin e roman, fjalë të huazuara nga italishtja e anglishtja moderne, nga frëngjishtja, fjalë të burimit sllav, fjalë të burimit turk, shumë greqizma në toskërishte a në çamërishte. Gjuha shqipe në leksikun e saj nuk ka fjalë nga sankritishtja, dravidianishtja, hindishtja, amerikano-indiane apo nga ishujt e paqësorit. Huazimet kanë depërtuar në shqipe përmes pushtimeve dhe faktorit gjeografik, pra afrisë me vendet nga ku ka marrë, ndërsa gjuha angleze rezulton gjuhe më e hapur se shqipja në këtë aspekt. Se pesti, pasurimi i leksikut si per gjuhen angleze ashtu dhe per ate shqipe bëhet përmes: a) pasurimit te strukturës kuptimore të fjalës me kuptime të reja; b) me anë të mënyrave të fjalëformimit.; c) me ane te procesit te huazimit. Formimi i fjalëve të reja me anë të mënyrave të fjalëformimit është mënyra më prodhimtare për pasurimin e leksikut me njësi leksikore. Mënyrat më të njohura të fjalëformimit për të dyja gjuhët janë prejardhja me ndajshtesa, kompozimi dhe përngjitja. Per me teper, permendim shkrirjet e shkurtesat si edhe prejardhjen prapavajtëse177.Në gjuhën shqipe kemi formimin e fjalëve të formuara me paranyjëzim, te cilen nuk e gjejme ne anglishte. Parashtesimi është më pak i favorizuar nga sistemi morfologjik i anglishtes sesa prapashtesimi. Kjo gje u vu re edhe ne gjuhen shqipe. Ne lidhje me procesin e huazimit, tek shqipja vihet re se ne shumë raste ajo ruan elementin formativ të saj i cili mbetet sinonim me ndajshtesën e huazuar. Në gjuhën angleze nuk e vëmë re kete gje pasi fjala huazohet ne tërësi dhe përdoret e tillë duke zëvendesuar një fjalë të mëparëshme. Parashtesat i gjejmë të burimit autokton dhe joautokton ne te dyja gjuhet. Numri i parashtesave autoktone angleze është shumë më i vogël se sa mund të mendohet. Sipas Marchand ka vetëm gjashtë parashtesa angleze autoktone që janë: a-, be-, fore-, mid-, mis-, and un-. Ka edhe parashtesa si mal- që vjen nga frengjishtja e latinishtja, Contra- nga latinishtja, counter- që është anglo-franceze, anti-, dis-, që vijnë nga gjuha frenge e vjetër, e il-, in, im-, ir- që janë latine. Gjuha shqipe ka huazuar parashtesa të huaja, si: a-, anti-, de-, dez-, trans-, ultra-, dis-, pro-, pan-, etj. Parashtesat zakonisht huazohen bashkë me fjalët e huazuara. Huazimet me parashtesat de-, dis-, des- e diz,- janë huazuar bashkë me fjalën. Nje karakteristikë e përbashkët e ndajshtesave angleze e shqipe është se një pjesë e tyre janë polisemantike. Edhe pse janë të ngjashme semantikisht, ato nuk e zëvendësojnë njëra-tjetrën. Një tipar dallues për parashtesat e shqipes është zëvendësimi ndonjëherë me njëra-tjetrën kur ekziston një parashtesë e huazuar dhe një vendase me të njëjtin kuptim. Në gjuhën angleze nuk e 177

Memushaj, R. Hyrje në gjuhësi, Tiranë, 2006, f. 281

174

gjejmë këtë fenomen. Karakteristikë për anglishten është zëvendësimi i fjalëve vendase me ato të huazuara, ndërsa në shqipe ndodh e kundërta. E parë nga ana morfologjike, në gjuhën angleze, vendosja e një ndajshtese ka shumë lidhje me origjinën apo etimologjinë e saj. Në gjuhën shqipe mbetet prirja për t’ju parashtesuar sa më shpesh rrënjëve vendase edhe pse ka raste kur ato u parashtesohen fjalëve bashkë me të cilat hyjnë në gjuhë. Në lidhje me theksimin e parashtesave angleze, duhet të theksojmë faktin se zakonisht theksi kryesor bie mbi rrënjën e fjalës e jo mbi parashtesën. Në gjuhën shqipe kemi raste të theksimit të parashteseva, p.sh. formimet me parashtesa të shqipes me parashtesën jo-, joalkoolik, jodemokratik, jodialektik, johistorik. Gjithashtu, kur janë fjalë të huazuara bashkë me parashtesën, parashtesa del e patheksuar si në anglishte ashtu edhe në shqipe, si rasti antibioticantibiotik. Një tjetër karakteristikë e parashtesave angleze është fakti se zakonisht shumica e tyre nuk e ndryshojnë kategorine gramatikore të fjalëve të cilave u parashtohen. Ka të tilla të cilat e ndryshojnë atë, edhe pse shumë pak në numër nëse i krahasojmë me pjesën më të madhe të tyre, si në tabelën më poshtë. Kjo karakteristikë nuk zë vend për gjuhën shqipe, ku parashtesat ndryshojnë vetëm kuptimin e fjalës ku parashtesohen. Te pakte jane shembujt qe bejne perjashtim nga rregulla. Parashtesa

+

Mbiemer

=

Folje

Be-

+

Little

=

Belittle (zvogëloj)

En-

+

Large

=

Em-

+

Power

=

Enlarge (zmadhoj) Empower (fuqizoj)

En-

+

Danger

=

Parashtesa A-

+ +

Endanger (rrezikoj)

Emёr

Ndajfolje

Bed

Abed (në shtrat) = 175

A-

+

Sleep

Asleep =

Be-

+

(i përgjumur) Befriend (zë mik)

Friend =

A-

+

Field

Afield (në fushë) =

A-

+

Blaze =

A-

+

Singing

Ablaz (i përflakur, i ndezur) Asinging

=

Nyjëtimi i mbiemrave mbetet një tipar dallues i gjuhës shqipe, gjë që nuk e vume re në gjuhën angleze. Në gjuhën angleze parashtesa in- ka 4 alomorfet e saj (Il, ir, Im, in), të kushtëzuara fonetikisht në bazë të bashkëtingëllores nistore të fjalës ku parashtohen, gje te cilen nuk e gjejme në shqipe. Në formimet ndajshtesore me parashtesa në të dyja gjuhët vihen re dukuri të shumta semantike, morfologjike, e stilistikore. Gjuha angleze dhe ajo shqipe siç kanë të përbashkëta në formimet me parashtesa, kanë edhe dallime. Kjo u vu re në analizën e imtësishme të formimeve me parashtesa që bëmë në kapitullin e shtatë. Vumë re që ashtu siç ekziston në shumë raste një përqasje e plotë semantike dhe morfologjike nga anglishtja në shqipe midis formimeve me parashtesa, kjo përqasje mungon në plot raste të tjera. Sjellim disa nga shembujt e shumtë ku përqasja morfo-semantike është e njejtë p.sh: discourage-shkurajoj. Në të dyja gjuhët, ate shqipe e angleze, parashtesimi mundësohet përmes dy proçeseve fjalëformuese siç janë kompozimi e përngjitja. Por, në gjuhën shqipe duhet pranuar fakti se parashtesimi e kompozimi shpesh ngaterrohen, pasi një pjesë e parafjalëve madje edhe disa pjesëza janë shndërruar në parashtesa. Një pjesë parashtesash e prapashtesash kanë qenë historikisht ndajshtesa. Pjesa e mbetur janë ndërkombëtare të ardhura prej huazimeve sintagmatike të gjuhëve të tjera. Nga analiza e veprës klasike të Xhon Gollsuorth, përkthyer nga përkthyesi V.Kokona, vlen të nënvizojmë përdorimin pak a shumë e të gjitha metodave të përkthimit, në mënyrë për t’i qëndruar besnik mesazhit, kuptimit dhe ngjyrimit stilistik. Vihet re përdorimi i shpeshtë i metodës së përkthimit të quajtur modulim, duke ndryshuar këndvështrimin e së njëjtës dukuri jashtëgjuhësore realizuar në rrafshin e përmbajtjes. Në këtë rast vetkuptohet që nuk kemi të bëjmë me përqasje morfo-semantike. Këtu përkthyesi mund të ketë hasur probleme të karakterit të mospërkthimit të ekuivalentit një për një, por të përkthimit të kuptimit në fjali të tilla ku spikat përkthimi me fjalë të tjera, me ndryshim të pjesës së ligjëratës, me ndryshim të këndvështrimit të së njëjtës dukuri gjuhësore etj. Nëse i referohemi problemeve të përkthimit të fjalëve me parashtesa nga anglishtja në shqipe dhe anasjelltas, erdhem ne konkluzionin se nuk mund të ketë ekuivalence absolute midis 176

tyre. Për pasojë edhe përkthimet e formimeve me parashtesa ne vepren e zgjedhur si korpus gjuhesor “Saga e Forsajteve” nuk janë absolutisht apo plotësisht të sakta, edhe pse vepra e përkthyer nga V. Kokona në shqip është shume e vlerësuar. Pavarësisht kesaj, ne erdhem ne përfundimin se përdorimi i më shumë se një ekuivalenteje të fjalës se parashtesuar angleze, tregon për pasuri të leksikut të shqipes. Përmes vjeljes shteruese nga fjalori anglisht-shqip, kemi bërë të mundur përpilimin e një fjalorthi specifik të fjalëve të ndajshtesuara me parashtesa, të renditura alfabetikisht. Në pjesën dërrmuese është gjetur një barazvlerës i plotë me ngjashmëri morfo-semantike, çka do të thotë që për secilën fjalë të parashtesuar në gjuhën angleze, barazvlerësja në shqipe ka përqasje morfologjike dhe semantike të njejtë, si p.sh unsuitable-i papershtatshem. Në raste tjera rezultojnë barazvlerëse vetëm semantikisht. Së fundi, vijmë në përgjigjen e pyetjes së shtruar në fillim të punimit tonë: Si i përgjigjet gjuha shqipe shumësisë së prefikseve angleze? A mundet dot shqipja edhe nën ndikimin e trysninë e tezës së relativizmit linguistik të përgjigjet me një barazvlerëse në shqipe çdo prefiksi apo njësi të ndajshtesuar me parashtesë të anglishtes? Pas një kërkimi të thelluar, përmes vjeljesh në fjalorë dy gjuhësh, si edhe përmes një studimi korpusesh gjuhësor, ne arritëm në përfundimin se gjuha shqipe ka mundësi të mëdha morfologjike e semantike si dhe potencialin e plotë leksikor për tu përballur me çdo njësi të re apo formim të ri të ndajshtesuar parashtesor. Së pari përmes ndajshtesës, prefiksit korrelativ apo parashtesës barazvlerëse, p.sh.:inter-ndër; anti-kundër etj. Së dyti, përmes ndajshtesave polisemike (polifunksionale) çka nënkupton se për dy a më shumë ndajshtesa të anglishtes kemi vetëm një ndajshtesë të shqipes, p.sh.: sh-, zh-. ç -. Së treti, përmes ndajshtesave të huaja që shqipja i huazon bashkë me fjalën; a) nga anglishtja së bashku me fjalën b) shqipja huazon nga gjuhët e tjera neolatine, prej të cilave ka marrë dhe vetë anglishtja. Ne besojmë fort se ky studim do të paraqesë shumë interes në proçesin mesimdhënës e mësimnxënës për mësuesit e pedagogët të cilët janë të përfshirë në kurse të tilla si analiza e tekstit, studim intensiv i tekstit, apo leksikologji e semantikë, por në të njëjtën kohë edhe për proçesin e përkthimit nga anglishtja në shqipe dhe anasjelltas.

BIBLIOGRAFIA   

Xhuvani, A Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve II Tiranë 1972, f 115. Xhuvani A. - Çabej, E. Parashtesat e gjuhës Shqipe, Buletin i Shkencave shoqërore a/1956, f. 63-103. Thomai, J. Leksikologjia e gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f. 270-272 177

                            

Thomai, J. Prejardhja semantike në gjuhën Shqipe 1989 f 120-130 Thomai, J. Prejardhja semantike në gjuhën Shqipe 1989 f306-316. Xhuvani, A. Çabej, E. Parashtesat në gjuhën Shqipe, në E. Çabej, Vepra, III, Prishtinë, 1976 Stefanllari, I. Fjalor Anglishte - Shqipe, Tiranë, 1988, I. Duro, Fjalor Shqip - Anglisht, Tiranë, 1986. Hysa, E. Formimi i emravenëgjuhënShqipe, Tiranë2004, f. 82-86, E. Hysa, Parashtesat me kuptimmohuesnëgjuhënShqipe, SF, 4, 1977, f. 120-124. Shih edhe Gramatika e gjuhës Shqipe, Tiranë, 1, 1995, f. 145 Hysa, E.”Disa Çështje të parashtesimit në gjuhën Shqipe në: Çështje të gramatikës së Shqipes së sotme II, Tiranë 1975. Hysa, E. Parashtesat me kuptimmohuesnëgjuhënShqipe ;StudimeFilologjike nr4 1977. Gramatika e Gjuhës Shqipe Tiranë 2002 Gollsuorth Xh.. “Saga e Forsajteve”, vepër letrare. Euralex International Congress. Torino, Italia, September 6th-9th, 2006. Allessandria: Edizionidell’Orso. 1115-1127. Ercikan, K. (1998) Translation Effects in International Assessments. International Journal of Educational Research, 29, 543-553. Ervin, S. and Bower, R. T. (1952) Translation Problems in International Surveys. Public Opinion Quarterly, 16, 595-604. Harvey, M. (2003). A beginner's course in legal translation: the case of culture-bound terms.Retrieved April 3, 2007 from http://www.tradulex.org/Actes2000/harvey.pdf. Hervey, S., & Higgins, I. (1992). Thinking Translation. London &Neë York: Routledge. f.29 Rudolph, F. “English as a word donor to other languages of Europe”. Lucy, J.A. (1997) Linguistic relativity. Annual Revieë of Anthropology 26, f. 291–312. Chomsky, N., Knowledge of Language, Praeger, 1986.f24-25 Demiraj, Sh. Gjuha Shqipe dhe historia e saj, Tiranë, 1989 De Sosyr, F. Kursi i gjuhësisësëpërgjithshme, Tiranë, 2002, f. 74 Hudson, R., Sociloinguistka, Tiranë 2002. Kostallari, A. Studimembileksikundheformimin e fjalëve II Tiranë 1972, Kostallari, A. 1984. 'Gjuha letrare kombëtare Shqipe dhe epoka jonë ' in Studime Filologjike 1984. No 4: 25—55 Kostallari, A. Parimet Themelore për hartimin e Fjalorit të gjuhës sotme Shqipe në Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën Shqipe II Tiranë 1972 Kostallari, A. 1968. 'Parimetthemelorepërhartimin e FJALORIT TE GJUHES SE SOTME SHQIPE' ne StudimeFilologjike 1968. No 2: 43—128 Dhrimo, A. Formimi i Mbiemravenëgjuhën e sotmeShqipe. Dhrimo A..dhe në Çështje të gramatikës së Shqipes së sotme, II Tiranë. Baurer L Approaches to Conversion / Zero-Derivation edited by Laurie Bauer, Salvador Valera Hernández Waxman Verlag GMBH 2005, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany f 588. Bauer, Laurie. 1983. English word-formation. Cambridge: University Press. Baker, M. (1992). In Other Words: A course book on Translation. London: Routledge 178

                       



Bauer L. Salvador Valera Hernández Waxman Verlag “Approaches to Conversion / ZeroDerivation” GMBH 2005, Postfach 8603, 4804,6 Munster Germany. Bell, R.T. (1991: 13) Translation and Translating: Theory and Practice, London/Neë York: Longman f 3. Bell, R. T. 1994. Translation and Translating. Longman Group UK Ltd. Fromkin, V. Rodman, R. An Introduction to Language 6-th sdition. 1998 USA.. Lexical Change f 459- 463. Ginzburg R. S. Khidekel,S. S. Knyazeva, G. Y. Sankin A. A. A COURSE IN MODERN ENGLISH LEXICOLOGY Moskë,1979. Kussmaul, P. 1995. Training the Translator. John Benjamins Publishing Co. 177 p Kussmaul, P. (1995): Training the Translator, Amsterdam / Philadelphia, John Benjamins Publishing Company Hacken, P. ten; Abel, A.; Knapp J. (2006). “Word formation in an electronic learners’ dictionary: ELDIT.” International Journal of Lexicography 19 (3). 243-256. Hacken, P. ten; Abel, A.; Knapp J. (2006). “Word formation in an electronic learners’ dictionary: ELDIT.” International Journal of Lexicography 19 (3). 243-256. Haldeman, S. S. 1865. Affixes in their origin and application, exhibiting the etymologic structure of English words. Philadelphia: E. H. Butler.f46dstmte. net/ lgcs101 /readings/ hock & joseph borrowing.pdf Brinton Laurel J. The structure of modern English A linguistic Introduction. John Benjamins Publishing Company Amsterdam/Philadelphia. Drout, Michael D.C. A history of the English language. A course guide Recorded books LLC.2006. Dubois, J. Etudes sur la dérivation suffixale en français moderne et contemporain (Introduction), 1962. Hysa, E. Formimi i emravenëgjuhënShqipe, Tiranë2004, f. 87; Gramatika e gjuhësShqipe, 1, Tiranë, 1995, f. 145. Hysa, E. Disa çështje të Parashtesimit në gjuhën Shqipe f67 Hysa, E. Formimi i emrave me ndajshtesa në gjuhën Shqipe, 2005,f 56 Jackson, H. (2000). “Lexicography.” In Booij, G.; Lehmann, C.; Mugdan J. (eds.). Jackson, H. and E. Amvela 2007. Words, Meaning and Vocabulary. An Introduction to modern English lexicology. London: Continuum.81 Jackson, H. (2000). ‘Lexicography.’ In Booij, G.; Lehmann, C.; Mugdan J. (eds.). Jakobson, R. 2004 ON LINGUISTIC ASPECTS OF TRANSLATION The translation Studies reader Routledge Tailor and Francis Group. London And Neë York f113-118. Joos, M. (1962). The Five Clocks. International Journal of American Linguistics, vol28, no 2, Katamba, F. 2005. English Words. Structure, history, usage. London: Routledge. f135 Katamba, F. 2005. English Words. Structure, history, usage. London: Routledge. F 15-44 Kastovsky D. Conversion and/or zero: word-formation theory, historical linguistics, and typology f 31-49 In: Bauer, Laurie, Valera, Salvador (eds.) Approaches to Conversion/Zero-Derivation. Waxmann Münster, New York, München, Berlin: Waxmann, 31-49. Kwon Heok-Seung Negative prefixation from 1300 to 1800: A case study in in-/unvariation* 1997. ICAME Journal no = 21 f 21. 179

                            

Kratz. D (1986)”An Interview with Norman Shapiro”, Translation Review 19: f27-28. Lafe, E. Shqipja standard në vështrim strukturor dhe funksional, Konferenca shkencore “Shqipja standard dhe shoqëria Shqiptare sot”, Tiranë, 2003, f. 249 Leech, G.N. 1981. Semantics. Hardsworth: Penguin. Larson, M.L. (1984) Meaning-Based Translation: A Guide to Cross-Language Equivalence. Lanham and New York: University Press of America, Inc. f. 95-6 Lataiwish, M. & A, Yowelly. (1999). Principles of Translation. Benghazi: Dar Al-Nahda Al- Arabiya. Leppihalme, R. Culture bumps: an empirical approach to the translation of allusions. Clevedon: Multilingual Matters 1997. f 79. Lenski D. The Status of Etymology in the Synchronic Morphology of English December 7, 2000 http:// myxo. css. msu. edu/ dlenski/ academic/ pdf. (.01/02/ 2013)Lenski D Po aty f 6 Leonardi, V. (2000). Equivalence in Translation between Myth and Reality. London: Copyright Translation Journal and Auther. http: www. accurapid. com/journal/ 14 equiv .htm> Lloshi, Xh, Stilistika e GjuhësShqipedhePragmatika, Kreu II “NjësitëdheNocionet Fillestare”,2005, Albas, Tiranë Lloshi, Xh. Thomai. J. 1969. Leksikologjia e Leksikografia Shqipe paraçlirimit Studia Albanica 1969. No 2: 105—127; Lloshi, Xh. 1965. 'Kumtesë mbi parimet e hartimit të Fjalorit të Shqipes bashkëkohore Studia Albanica 1965. No 1: 177—178. Lloshi, Xh. 1984. 'Shqipja moderne në kontekste të ndryshme kulturore Studia Albanica 1984. No 2: 165—176. Lloshi, Xh. 1975. 'Muzeu i gjallë i gjuhës - fjalori' in Shkence dhe jeta 1975. No 3: 2,26. Plag, I. Word Formation in English 2006 Cambridge University press. Memushaj, R. HyrjenëGjuhësi. Tiranë 2008 f 173-176. Memushaj R. Hyrje në Gjuhësi Botimet Toena Tiranë 2008 f 317-318 Newmark, P. 1995. A Textbook of Translation. Prentice Hall, London. Newmark P.1988. Textbook of Translation. Oxford: Pergamon Press f215 . Newmark, P. (1988b). Approaches to Translation. Hertfordshire: Prentice Hall. NewmarkP.Approaches to Translation, Oxford: PergamonPress.f 65-67. Nida, E. y Taber Ch. 1974. The Theory and Practice of Translating.Brill, Leiden. Nida, E.J. & C.R, Taber. (1969). The Theory and Practice of Translation. Leiden: E.J.Brill. Nida(1964). Toward a Science of Translating: ith Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible Translating. Leiden: E. J. Brill. Stefanllari, I. a Course in English lexicology, Tiranë 2011. Sharra Th. Word Formation Supplement to English grammar 1971. Memushaj R. Hyrje në Gjuhësi Botimet Toena Tiranë 2008 f 317-318 Sapir, E. (1921). Language. New York: Harcourt, Brace, & World.f.34 De Sossur, F Kursi i gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë, 2002, f 74. Edward Saphir, The Status of Linguistics as a Science. University of California Press, 1985. f. 209-210. January, D., & Kako, E. (2006). Re-evaluating evidence for linguistic relativity. f.104. 180

       

Pinker, S. (2007). The Language Instinct: How the Mind Creates Language. New York; f 80. Deutscher, G. (2010). Does Language Shape how you Think? The New York Times, August 26, 2010 Tricás, M. 1995. Manual de traducción francés-castellano. Gedisa S.A Tupe, E. Këshilla një përkthyesi të ri 2000 f 8-9 e 14 Tupe, E. 200 Këshilla një përkthyesi të ri fq 56 Tupe, E. (2003) PRO TRANSLATORE, Shtjellime Kritike për Pëkthyesin dhe Përkthimin Tiranë: OMBRA OVG f. 61, 62 Tupe, E. Këshilla një përkthyesi të ri f. 60 Wynkyn de Worde The Beginning of English Lexicography http://www.schulzfalster.com/books/book42.pdf

Fjalorë  Stefanllari, I. Fjalor frazeologjik Anglisht – Shqip, Tiranë, 1999  Qesku, P. Fjalor Anglisht - Shqip, Tiranë, 2002  Qesku, P. Fjalor Shqip - Anglisht, Tiranë, 2002,  Qesku, P. Fjalor Anglisht - Shqip, Tiranë, 2002,  Qesku, P. Fjalor Shqip - Anglisht, Tiranë, 2002,  Stefanllari, I. Fjalor Anglisht – Shqip, Tiranë, 1986  Qesku, P. FjalorShqip – Anglisht, Tiranë, 2002  The New Oxford Dictionary of English, Oxford, 1999  Qesku, P. FjalorAnglisht – Shqip, Tiranë, 2002  Oxford Advanced Learners Dictionary file: ///C:/ Program % 20 Files /Oxford/ OALD7 / data/Oxford_3000/The_Oxford_3000.htm  Webster’s new dictionary of synonyms G & C. MERRIAM COMPANY, Publishers Springfield, MASSACHUSETS, USA1968     

Fjalor anglisht-shqip Ilo Stefanallari Shtëpia botuese enciklopedike, Tiranë 1996 Duro, I. Hysa, R. Fjalorshqip – anglisht, Tiranë, 1988, f. 3 Fjalor i GjuhessësotmeShqipe, 1980, Fjalor i ShqipessësotmeToenaTiranë 2007 Fjalori i gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006 Fjalori Gjuhës së sotme Shqipe Tiranë 1980. Akademia E Shkencave E RPS Të Shqipërisë Instituti i Gjuhësisë dhe i Letersisë.



A Dictionary of Prefixes, Suffixes, and Combining Forms from Webster’s Third New International Dictionary, Unabridged 2002. Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2009 Newmark, L. FjalorShqip - Anglishte,Oxford, 2000 etj.,. Newmark, L. FjalorShqip-AnglishteOxforf University Press 1999 Oxford Advanced Learner’s Dictionary 2009 Oxford Thesaurus of English, Oxford, 2004 2006. Oxford Advanced Learner’s Dictionary, 2009.

     

181

Burime interneti http://www.macmillandictionary.com/thesaurus-category/british/prefixes http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/prefix http://www.macmillandictionary.com/ http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=searchmode http://www.learnenglishlanguage.com/esl/grammar/negative-prefixes.html http://www.linglish.net/2008/09/15/so-many-negative-prefixes/ http://listverse.com/2011/07/13/10-hard-to-translate-english-words. http://www.tradulex.org/Actes2000/harvey.pdf

182

Fusha e studimit : Gjuhësi Abstrakt Ky punim ka per synim të vendosë përballë njëra-tjetrës gjuhën angleze e atë shqipe me qëllim gjetjen e ndikimit të relativizmit gjuhësor në proçeset fjalëformuese e sidomos në atë ndajshtesor parashtesor. Gjithashtu, kystudim synon trajtimin e problemeve të përkthimit që vijnë si rezultat i dallimeve në përgjithësi e në veçanti probleme të përkthimit të fjalëve të prejardhura me parashtesa. Nëse i referohemi hipotezës së relativizmit gjuhësor në formimet parashtesore në të dyja gjuhët respektive, i cili është edhe objekt i punimit tonë, dallimet gramatikore dhe leksikore janë të tilla që ato që mund të thuhen në gjuhën angleze, nuk mund të përcillen në gjuhën shqipe, ose gjithnjë në përkthimin nga anglishtja në shqipe diçka mbetet pa u përkthyer. Kjo lidhet me variantin e fortë të teorisë së relativizmit gjuhësor, i cili sjell një sërë rrjedhimesh negative jo vetëm në aspektin teorik të problemit, por edhe në atë praktik. Kjo teori na dha shtysë për t’iu drejtuar sistemit të fjalëformimit në të dy gjuhët, veçanërisht tipit të ndajshtesimit, parashtesimit. Në punim u jepet përparësi formimeve me parashtesa të të gjitha klasifikimeve në gjuhën angleze dhe shqipe, duke bërë përqasje në të dyja gjuhët, për të gjetur përbashkësitë dhe dallimet në këtë fushë. Fokusi i studimit tonë është të trajtojmë çështjen se si dhe sa mirë shqipja i përgjigjet shumësisë së prefikseve angleze, nën trysninë e parimeve të relativitetit gjuhësor, duke e studiuar atë krahasimisht.

Fjalëkyçe: relativizmi gjuhësor, fjalëformimi, formime parashtesore, probleme përkthimore, variant i fortë.

Field of study : Linguistics Abstract The object of this study is to make an analytical comparison between the English and Albanian language aiming to find the influence of linguitic relativity in the wordformation processes, especially in the prefixation process. This study also aims to treat some translation problems deriving from the differences both languages have, and more specifically the translation problems of derived words with prefixes. If we refer to the linguistic relativity in the derivedwords with prefixes in both languages, the grammatical and lexical differencesbetweenthem lead to the general idea that not everything expressed in the English language can be thoroughly transmitted to the Albanian language, or always something from English to Albanian remains untranslated. This is storngly related to the strong version of linguistic relativity, which leads to a number of negative consequences, not only in the treatment of the theoretical aspect of the issues, but also, in its practical aspect. This theory made us focus on the comparative study of the wordformation systems in both languages, especially the study of prefixation pattern. The study aims to answer the question how does the Albanian language respond to the multiplicity of the English prefixes under the influence of the linguistic relativity. Key words: linguistic relativity, wordformation processes, translation problems, strong version.

183

184