{ejUIm˶mMm ‘§Owar H«$‘m§H$ : àm{eg§/2013-14/6900/‘§Owar/S>-505 {XZm§H$ 02.05.2014

n[aga Aä¶mg (^mJ 1)

B¶ËVm Mm¡Wr

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i,nwUo आपल्या स्मार्टफोनवरील DIKSHA APP द्‌वारे पाठ्यपुस्तकाच्या पहिल्या पृष्ठावरील Q. R. Code द्‌वारे डिजिटल पाठ्यपुस्तक व प्रत्येक पाठामध्ये असलेल्या Q. R. Code द्‌वारे त्या पाठासंबधं ित अध्ययन-अध्यापनासाठी उपयुक्त दृक्‌श्राव्य साहित्य उपलब्ध होईल.

àñVmdZm "~mbH$m§Mm ‘mo’$V d g³VrÀ¶m {ejUmMm A{YH$ma A{Y{Z¶‘-2009', "amîQ´>r¶ Aä¶mgH«$‘ AmamIS>m-2005' Am{U ‘hmamîQ´> amÁ¶ Aä¶mgH«$‘ AmamIS>m 2010, Zwgma amÁ¶mMm "àmW{‘H$ {ejU Aä¶mgH«$‘- 2012' V¶ma H$aʶmV Ambm. ¶m emgZ‘mݶ Aä¶mgH«$‘mda AmYm[aV nmR>çnwñVH$m§Mr ZdrZ ‘mbm 2013-2014 ¶m embo¶ dfm©nmgyZ Q>ß߶mQ>ß߶mZo nmR>çnwñVH$ ‘§S>i àH$m{eV H$aV Amho. ¶m ‘mboVrb n[aga Aä¶mg ^mJ-1 B¶ËVm Mm¡WrMo ho nmR>çnwñVH$ Amnë¶m hmVr XoVmZm Amåhm§bm {deof AmZ§X dmQ>Vmo Amho. gd© Aܶ¶Z-AܶmnZ à{H«$¶m ~mbH|${ÐV Agmdr, H¥${VàYmZVm d kmZaMZmdmXmda ^a {Xbm Omdm, àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m AIoarg {dXçm϶m©Zo {H$‘mZ j‘Vm Am{U OrdZH$m¡eë¶o àmßV H$amdrV Am{U {ejUmMr à{H«$¶m a§OH$ Am{U AmZ§XXm¶r ìhmdr, hm Ñ{îQ>H$moZ g‘moa R>odyZ ¶m nwñVH$mMr aMZm H$aʶmV Ambr Amho. VgoM Aä¶mgH«$‘mV {ZX}{eV Ho$boë¶m Xhm Jm^m KQ>H$m§Zm AZwgê$Z gXa nwñVH$mMo boIZ Ho$bo Amho. ¶m nmR>çnwñVH$mV Ame¶mbm AZwê$n AZoH$ a§JrV {MÌo AmhoV. {MÌ^mfoÀ¶m ‘mܶ‘mVyZ Ame¶mMo AmH$bZ Am{U kmZmMr {Z{‘©Vr n[aUm‘H$maH$ H$aʶmMm hm à¶ËZ Amho. ¶m nmR>çnwñVH$mV "gm§Jm nmhÿ', "H$ê$Z nhm', "Oam S>moHo$ Mmbdm', Aem erf©H$m§Imbr H¥$Vrhr {Xë¶m AmhoV. ˶m‘wio {dXçm϶mªZm nmR>çm§emVrb g§~moY d g§H$ënZm§Mo AmH$bZ d ˶m§Mo ÑT>rH$aU hmoʶmg ‘XV hmoB©b. VgoM ho nmR>çnwñVH$ ˶m§À¶m n[agamMo {ZarjU H$aʶmg CXçw³V H$am¶bm bmdUmao Amho. H$mbmZwê$n Am{U Ame¶gwg§JV Aer OrdZ‘yë¶ohr {dXçm϶mªda ghOnUo q~~dʶmMm à¶ËZ OmUrdnyd©H$ Ho$bm Amho. nmR>çm§emVrb g§~moYm§Mr COiUr ìhmdr, ˶m§Mo pñWarH$aU ìhmdo, ñd¶§Aܶ¶Zmbm àoaUm {‘imdr åhUyZ ñdmܶm¶m§Vhr {d{dYVm AmUbr Amho. ñdmܶm¶m§Mo ñdê$n a§OH$VmnyU© Amho. {ejH$m§Zmhr {dXçm϶mªMo gmV˶nyU© gdªH$f ‘y붑mnZ H$aVm ¶oB©b Aem àH$mao nwñVH$mÀ¶m ‘m§S>UrV {dMma Ho$bm Amho. ¶m nmR>çnwñVH$mVyZ {dXçm϶mªZm ˶m§À¶m Z¡g{J©H$, gm‘m{OH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ n[agamMr AmoiI hmoUma Amho. ˶m§Mm n[agamH$S>o ~KʶmMm Ñ{îQ>H$moZ {Zam‘¶ ìhmdm, ˶m§À¶mV g‘ñ¶m§Mo {ZamH$aU H$aʶmMr Am{U Cn¶moOZmË‘H$ H$m¡eë¶o {dH${gV ìhmdrV Agm à¶ËZ Amho. ¶m nmR>çnwñVH$mMr ^mfm d¶moJQ>mbm gwJ‘ AerM Amho. {dkmZ, ^yJmob d ZmJ[aH$emñÌ Ago {df¶m§Mo H$ßno Z nmS>Vm gd© {df¶m§Mr ‘m§S>Ur Am§Va{dXçmemIr¶ ÑîQ>rZo H$aʶmV Ambr Amho. ˶m‘wio EImXçm àíZmMo d {df¶mMo AZoH$ Am¶m‘ EH$mM doir {eH$ʶmMr ÑîQ>r {dH${gV hmoUma Amho. ‘hmamîQ´>mVrb gd© {dXçm϶mªMo AZw^d{díd ñ‘aUmV R>odyZ n[aga Aä¶mg ^mJ-1 ho nmR>çnwñVH$ V¶ma H$aʶmMm à¶ËZ nmR>çnwñVH$ ‘§S>imZo Ho$bm Amho. ho nmR>çnwñVH$ OmñVrV OmñV {ZXm}f d XO}Xma ìhmdo, ¶m ÑîQ>rZo ‘hmamîQ´>mÀ¶m gd© ^mJm§Vrb {ZdS>H$ {ejH$, VgoM H$mhr {ejUVÁk, {df¶VÁk d Aä¶mgH«$‘ g{‘Vr gXñ¶ ¶m§À¶mH$Sy>Z ¶m nwñVH$mMo g‘rjU H$ê$Z KoʶmV Ambo Amho. Amboë¶m gd© gyMZm d A{^àm¶ ¶m§Mm {df¶ g{‘˶m§Zr ¶mo½¶ Vmo {dMma H$ê$Z ¶m nwñVH$mbm A§{V‘ ñdê$n {Xbo Amho. ‘§S>imÀ¶m emñÌ, ^yJmob d ZmJ[aH$emñÌ ¶m g{‘˶m§Vrb gXñ¶, H$m¶©JQ> gXñ¶, JwUdËVm narjH$ d {MÌH$ma ¶m§À¶m AmñWmnyd©H$ n[al‘m§VyZ ho nmR>çnwñVH$ V¶ma Pmbo Amho. ‘§S>i ¶m gdmªMo ‘Z…nyd©H$ Am^mar Amho. {dXçmWu, {ejH$ d nmbH$ ¶m nwñVH$mMo ñdmJV H$aVrb Aer Amem Amho.

nwUo : {XZm§H$ : 2 ‘o 2014-Ajæ¶ V¥Vr¶m

(M§.am.~moaH$a) g§MmbH$ ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo.

emñÌ {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • lr‘Vr gwMoVm ’$S>Ho$ • lr. {d. km. bmio • lr‘Vr g§Ü¶m bhao • lr. e¡boe J§Yo • lr. A^¶ ¶mdbH$a • S>m°. amOm^mD$ T>ono • S>m°. e‘rZ nS>iH$a • lr. {dZmoX Q>|~o • S>m°. O¶qgJamd Xoe‘wI • S>m°. b{bV jragmJa • S>m°. O¶lr am‘Xmg • S>m°. ‘mZgr amOmܶj • lr. gXm{ed qeXo • lr. ~m~m gwVma • lr. AaqdX JwßVm. ^yJmob {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • lr. ^mB©Xmg gmo‘d§er • lr. {dH$mg PmS>o • lr. {Q>H$mam‘ g§J«m‘o • lr. JOmZZ gy¶©d§er • lr. nX²‘mH$a àëhmXamd Hw$bH$Uu • lr. g‘ZqgJ {^b • lr. {demb Am§YiH$a • lr‘Vr a’$V g¡æ¶X • lr. JOmZZ ‘mZH$a • lr. {dbmg Om‘YS>o> • lr. Jm¡are§H$a Imo~ao • lr. nw§S>{bH$ ZbmdS>o • lr. àH$me qeXo • lr. gwZrb ‘moao • lr‘Vr AnUm© ’$S>Ho$ • S>m°. lrH¥$îU Jm¶H$dmS> • lr. A{^{OV XmoS> • S>m°. {dO¶ ^JV • lr‘Vr a§OZm qeXo • S>m°. pñ‘Vm Jm§Yr ZmJ[aH$emñÌ {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • S>m°. M¡Ìm aoS>H$a • àm. gmYZm Hw$bH$Uu • S>m°. lrH$m§V nam§Ono • S>m°. ~mi H$m§~io • àm. ’$H$ê$X²XrZ ~oÝZya • àm. ZmJoe H$X‘ • lr. ‘YwH$a ZaS>o • lr. {dO¶M§Ð WËVo इयत्ता चौथी : परिसर अभ्यास भाग-१ अध्ययनात सुचवलेली शैक्षणिक प्रक्रिया अध्ययनार्थ्यांस जोडीने/ गटामध्ये/ वैयक्तिकरित्या अध्ययनाच्या संधी देणे व त्यास पुढील गोष्टींसाठी प्रवृत्त करणे. • लगतच्या परिसरातील बाबींचे निरीक्षण करणे व शोधणे. जसे की – घर, शाळा, शेजार,विविध सर्वसाधारण निरीक्षणक्षम वस्तू/ फुले / वनस्पती /प्राणी/पक्षी यांची बाह्य वैशिष्ट्ये. विविधता दृश्य स्वरूप, हालचाली राहण्याचे ठिकाण, अन्न, गरजा, घरटे बांधण्याची सहज प्रवृत्ती, समूहातील वर्तन इत्यादी. • कुटुंबातील ज्येष्ठांशी / सदस्यांशी चर्चा करणे व प्रíन विचारणे जसे की कुटुंबातील काही लोक एकत्र राहतात. चर्चा करतात व काही दूर राहतात, हे समजून घेणे. दूर राहणारे नातेवाईक, स्नेही यांच्याशी संवाद साधून त्यांची घरे, दळणवळणाची साधने व त्यांच्या ठिकाणचे लोकजीवन याविषयी जाणून घेणे. • विविध स्थळांना भेटी देणे, जसे की पाकगृह, घरातील स्वयंपाकगृह, मंडई, वस्तुसंग्रहालय, वन्यजीव अभयारण्य, शेते, पाण्याचे नैसर्गिक स्रोत, पूल, बांधकामांची ठिकाणे, स्थानिक उद्योग, दूरचे नातेवाईक, मित्र, चित्रे, गालीचे, हस्तकला इत्यादी बनवण्यासाठीची प्रसिद्ध स्थळे. • भाजीपाला विक्रेते, फूल विक्रेते, मधुमक्षिका पालन करणारे, बागकाम करणारे, शेतकरी, वाहन चालक, आरोग्य अधिकारी आणि संरक्षण अधिकारी इत्यादी लोकांशी आदान-प्रदान करून त्यांचे काम, त्यांची कौशल्ये, त्यांनी उपयोगात आणलेली साधने जाणून घेणे. • काळानुरूप कुटुंबातील काळात झालेले बदल, कुटुंबातील विविध सदस्यांच्या भूमिका, साचेबद्धपणा / भेदभाव घरात / शाळेत शेजारी लोकांना प्राण्यांना, पक्ष्यांना, झाडांना मिळणारी अन्याय्य वागणक ू यांविषयी ज्येष्ठांचे अनुभव व दृष्टिकोन जाणनू घेण.े • भीती न बाळगता किंवा न संकोचता अनुभवावर प्रíन तयार करणे व मनन करणे. • चित्र / खुणा/ रेखाटन, हावभाव, बोलण्यातून आणि साध्या भाषेतून वाक्ये व परिच्छेद लिहून स्वतःचे अनुभव निरीक्षणे सामयिक करणे. • निरीक्षणक्षम वैशिष्ट्यांमधील साम्य व भेदाच्या आधारे गोष्टींची/ वस्तूंची तुलना करणे आणि त्यांचे वर्गीकरण करणे.

अध्ययन निष्पत्ती अध्ययनार्थी 04.95A.01 लगतच्या परिसरातील फुल,े मुळ,े फळे यांचे (आकार, रंग आणि गंध तसेच कोठे वाढतात व तत्सम) सामान्य वैशिष्ट्ये ओळखतात. पक्षी आणि प्राण्यांची विविध वैशिष्ट्ये ओळखतात, जसे की, चोच/दात, पंज,े कान, कसे , घरटे/ निवारा इत्यादी. 04.95A.02 विस्तारित कुटुंबातील सदस्यांचे एकमेकांशी असलेले नातेसबं धं ओळखतात. 04.95A.03 प्राण्यांचे समूह व समूहांतर्गत वर्तन (उदा. मुगं ्या, मधमाशी, हत्ती, पक्ष्यांचे वर्तन) विशद करतात. कुटुंबातील बदल (उदा. जन्म, लग्न, बदली इत्यादींमळ ु े होणारे बदल) स्पष्ट करतात. 04.95A.04 दैनदि ं न जीवनातील कौशल्याधारित कामे (शेती, बांधकाम, कला, हस्तकला) त्यांचा वडीलधाऱ्यांकडून मिळणारा वारसा व प्रशिक्षण संस्थांची भूमिका यांचे वर्णन करतात. 04.95A.05 स्रोतापासनू ते घरापर्यंत जीवनाश्यक वस्तूंच्या निर्मिती आणि प्राप्तीची प्रक्रिया विशद करतात. (उदा. अन्न, पाणी, वस्त्र) 04.95A.06 भूतकाळातील आणि सध्याच्या वस्तू आणि कृती यांमधील फरक सांगतात. (उदा. परिवहन, चलन, घरे, साहित्य, साधने, कौशल्ये इत्यादी) 04.95A.07 प्राणी, पक्षी, वनस्पती, वस्तू, टाकाऊ पदार्थ, सामग्री यांचे गट तयार करतात. (उदा. दृश्य स्वरूप, गुणविशेष, वापर इत्यादी) 04.95A.08 प्रमाणित व स्थानिक एककांमध्ये (किलो, गज, पाव) गुणधर्म, इत्यादींचा अंदाज बांधतात, अवकाशीय राशींचा (लांबी, वजन, वेळ, कालावधी इत्यादी) अंदाज घेतात तसेच सामान्य साधने वापरून सत्यता पडताळतात. 04.95A.09 निरीक्षणे /अनुभव/ माहितीची विभिन्न प्रकारांनी नोंद ठेवतात आणि परिसरातील विविध घटनांच्या आकृतिबंधाचे अंदाज देण्यासाठी कारण व परिणाम यांच्यातील संबधं प्रस्थापित करतात. (उदा. बाष्पीभवन, संघनन, शोषण, विरघळणे)

• आईवडील / पालक / आजी-आजोबा, शेजारील वडीलधारे

•

•

•

•

• •

•

•

• • • •

यांच्याशी चर्चा करणे आणि त्यांच्या आयुष्यातील, भूतकाळातील व सध्याच्या दैनदि ं न वापराच्या वस्तू उदा. कपडे, भांडी, कामाचे स्वरूप, खेळ यांची तुलना करणे,विशेष गरजा असणाऱ्या बालकांचे समावेशन. आपल्या परिसरातील झाडांची गळलेली फुले, मुळे, मसाले, बिया, कडधान्ये, पिसे, वर्तमानपत्रे, मासिकांतील लेख, जाहिराती, चित्रे, नाणी, टपाल तिकिटे अशा वस्तू व पदार्थ जमवून त्यांची नाविन्यपूर्ण पद्धतीने मांडणी करणे. आपल्या क्षमतांप्रमाणे वेगवेगळ्या ज्ञानेद्रियांचा उपयोग करून निरीक्षण करणे / वास घेणे / चव घेणे / स्पर्श अनुभवणे / ऐकणे यासाठी साधे व सोपे उपक्रम व प्रयोग करणे जसे की पाण्यामध्ये इतर पदार्थांची विद्राव्यता तपासणे, मीठ आणि साखर पाण्यातून वेगळे करणे, ओले कापड वाळण्यास किती वेळ घेते. (सूर्यप्रकाशात, खोलीत, गुंडाळी करून, पसरवून, पंख्याचा वापर करून / न करता तसेच गरम हवेचा झोत, थंड हवेचा झोत वापरून.) दैनंदिन जीवनात घडणाऱ्या घटनांचे/प्रसंगांचे, परिस्थितीचे जसे की फुले, मुळे कशी वाढतात, वजन, उचलणे (कप्पी वापरून / कप्पीविना) यांचे निरिक्षण करून अनुभव सामयिक करणे. साध्या प्रयोग व कृतींमधूनही वेगवेगळ्या मार्गांच्या उपयोगाने निरीक्षणे / तपासणी पडताळून पाहणे/ त्यांची चाचणी करणे. बसचे/रेल्वेचे/तिकिटे, चलनी नोटा, नकाशावरील ठिकाणे {ZpíMV करणाऱ्या सूचना तसेच दिशादर्शक फलक यांचे वाचन करणे. विविध पदार्थ वापरून आकृतिबंध, चित्,रे प्रतिकृती, कोलाज, विशिष्ट घाट, कविता, गोष्टी, घोषवाक्ये यांच्या निर्मितीसाठी व ऐनवेळच्या विस्तारासाठी स्थानिक व टाकाऊ पदार.्थ पदार्थांचा वापर करणे, उदा. माती वापरून मडकी/भांडी बनवणे, रिकाम्या काडीपेट्या, पुठ्,ठे टाकाऊ पदार्थ वापरून अशा वस्तू बनवणे. घरी / शाळेत / समाजात आयोजित केलले ्या विविध सांस्कृतिक / राष्ट्रीय / पर्यावरणाच्या, उत्सव / विविध प्रसंगांमध्ये भाग घेण.े उदा. सकाळच्या किंवा विशेष सभा/ प्रदर्शन/ दिवाळी / ओणम/ वसुधं रा दिन/ ईद इत्यादी तसेच समारंभांमध्ये, नृत्य, नाट्य, अभिनय, सर्जनशील लेखन व कृती करणे. (उदा. पणत्या / रांगोळी / पतंग बनवणे, इमारतींच्या प्रतिकृती, नद्यांवरील पुलांच्या प्रतिकृती बनवणे इत्यादी) कथा, कविता, घोषवाक्ये, घटनांच्या अहवालांचे कथन, सर्जनशील लेखन किंवा एखाद्या सर्जनशील कृतीतून सादर करणे. पाठ्यपुस्तकाच्या बरोबर इतर संसाधने वाचणे / शोधणे जसे, वृत्तपत्रांमधील कात्रणे, श्राव्य साधने/ गोष्टी / कविता / चित्रे/ चित्रफिती / स्पर्शांने जाणवणारे उठावदार साहित्य, आंतरजाल / ग्रंथालय तत्सम अन्य कोणतेही संसाधन. कचरा कमी करणे व सार्वजनिक मालमत्तेचा सुयोग्य वापर व काळजी तसेच विविध प्राणी, जलप्रदूषण आणि कचरानिर्मिती, आरोग्य स्वच्छता यासंबधं ात पालक / शिक्षक / सहाध्यायी आणि घरातील, परिसरातील ज्येष्ठ यांच्याकडून माहिती घेण,े चर्चा करणे, चिकित्सक विचार करणे आणि याविषयी घरी/ शाळेत / शेजारी यांच्याशी मुलांशी निगडित परिस्थितींवर मनन करणे. आपल्या देशातील राज्य व राज्यातील अन्नपदार्थांत विविधता असणाऱ्या कारणांचा शोध घेणे. पारंपरिक व आधुनिक पोशाखातील फरक समजणे. नकाशात विविध चिन्हे, खुणा व सूची यांचा वापर करता येण.े राज्यातील भाषा, बोलीभाषा, सण व उत्सव यांची माहिती जमा करणे.

04.95A.10 नकाशाचा वापर करून वस्तू /ठिकाणे यांच्या खुणा / स्थान ओळखतात व जवळच्या खुणेवरून शाळा / शेजार यांच्या दिशांचे मार्गदर्शन करतात. 04.95A.11 दिशादर्शक पाट्या, पोस्टर, चलन, रेल्वे तिकीट, वेळापत्रकावरच्या माहितीचा वापर करतात. चलनी नोटा, शाळा/ शेजार, प्रवाह तक्ते इत्यादींच्या प्रतीकृती, रांगोळी, भित्तिपत्रक, अल्बम, साधे नकाशे, (शाळा परिसर) इत्यादींची निर्मिती करतात. त्यासाठी स्थानिक उपलब्ध/ टाकाऊ वस्तूंचा वापर करतात. 04.95A.12 कुटुंब/ शाळा / शेजार या ठिकाणी निरीक्षण केलेल्या / अनुभवलेल्या समस्यांवर स्वतःचे मत मांडतात, (उदा. साचेबद्धपणा/ भेदभाव/ बालहक्क) 04.95A.13 आरोग्य रक्षण, कचरा कमी करणे, त्याचा पुनर्वापर करणे, त्यावर पुन:प्रक्रिया करून उपयोगात आणणे यांसाठी मार्ग सुचवितात आणि विविध सजीव संसाधने (अन्न, पाणी व सार्वजनिक मालमत्ता) यांची काळजी घेतात. 04.95A.14 गटात एकत्र काम करत असताना एकमेकांविषयी आस्था, समानानुभूती व नेतृत्वगुण या बाबींमध्ये पुढाकार घेतात व सक्रिय सहभाग घेतात. उदा. वर्गातील (Indoor)/ वर्गाबाहेरील (Outdoor)/स्थानिक/समकालीन उपक्रम आणि खेळ तसेच वनस्पतींची काळजी घेणे, पशु-पक्ष्यांना खायला देणे, भोवतालच्या वस्तू/वडीलधारे / दिव्यांग यांच्यासाठी प्रकल्प करणे / भूमिका करतात. 04.95A.15 नकाशात जिल्हे व राज्यानुसार प्रमुख खाद्यान्न पिके व प्रसिद्ध खाद्यपदार्थ दाखवतात. 04.95A.16 नकाशातील चिन्हे, खुणा व सूची यांचा वापर करून नकाशाचे वाचन करतात. 04.95A.17 आपला जिल्हा व राज्य यांची प्राकृतिक व मानवनिर्मित घटक या अनुसंधाने तुलना करतात. 04.95A.18 भौगोलिक व सांस्कृतिक कारणामुळे वस्त्रांमधील विविधता सांगतात.

AZwH«$‘{UH$m A.H«$. nmR>mMo Zmd १. प्राण्यांचा जीवनक्रम २. सजीवांचे परस्‍परांशी नाते ३. साठवण पाण्याची ४. पिण्याचे पाणी ५. घरोघरी पाणी ६. अन्नातील विविधता ७. आहाराची पौष्टिकता ८. मोलाचे अन्न ९. हवा १०. वस्त्र ११. पाहू तरी शरीराच्या आत १२. छोटे आजार, घरगुती उपचार १३. दिशा व नकाशा १४. नकाशा आणि खुणा १५. माझा जिल्‍हा माझे राज्‍य १६. दिवस व रात्र १७. माझी जडणघडण १८. कुटुंब आणि शेजारात होत असलेले बदल १९. माझी आनंददायी शाळा २०. माझी जबाबदारी आणि संवेदनशीलता २१. समूहजीवनासाठी व्यवस्‍थापन २२. वाहतूक व संदेशवहन २३. नैसर्गिक आपत्‍ती २४. आपण परिसर धोक्‍यात आणत आहोत का ?

n¥îR> H«$. १ ७ १६ २० २८ ३६ ४२ ५० ५७ ६१ ६७ ७६ ८१ ८६ ९२ १०१ १०५ ११० ११५ १२० १२७ १३२ १३९ १४६

The following foot notes are applicable :1. © Government of India, Copyright 2014. 2. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. 3. The territorial waters of India extend into sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. 4. The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. 5. The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the "North-Eastern Areas (Reorganisation) Act.1971," but have yet to be verified. 6. The external boundaries and coastlines of India agree wih the Record/Master Copy certified by Survey of India. 7. The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. 8. The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

१. (ा)यांचा जीवन1म सांगा पा&

 

क!"याची िप*े आिण .यांची आई पहा. .यां3यात सा6य िदसते का? फ!लपाख; आिण अं=ातून बाहेर पडलेली फ!लपाखराची अळी पहा. .यां3यात सा6य िदसते का? सांगा पा&

 

कEबडी अंडी घालते. .या अं=ांतून िप*े बाहेर पडतात. मांजरीची िप*े अं=ांतून बाहेर पडतात का ? (ा)यांची वाढ

शेळीचे करडJ आिण पूणK वाढ झालेली शेळी यां3या ;पांत फारसा फरक नसतो. मांजरीची िप*े आिण मोठे मांजर यां3यातही फारसा फरक नसतो. िप*ू आई3या पोटात वाढते. आई3या पोटातून जRम घेते. हे Sाणी अंडी घालत नाहीत. पण कावळा, कोळी, सरडा यांसारखे काही Sाणी अंडी घालतात. (1)

कोंबडीच्या िप#ांचा अं%ांतून जन्म मुग्ं या, फुलपाखरे, मासे, बेड*क, साप हे सवर् 4ाणी अंडी घालतात. या 4ाण्यांची अंडी सहसा आपल्या पाहण्यात येत नाहीत. काही अगदी िचंट;कल्या 4ाण्यांची अंडी खूप लहान असतात. ती तर आपल्याला सहजासहजी िदसणारही नाहीत. म्हणून हे 4ाणी अंडी घालतात हे आपल्या लक्षात येत नाही. पण कोंबडी अंडी घालते हे आपल्याला न=ी मािहती असते. कोंबडीची अंडी सहज िदसू शकतील इतपत मोठी असतात.  नवा शब्द िशका ! अंडी उबवणे - अंांना ऊब देण्यासाठी कोंबडीने अंांवर बसून राहण्याला अंडी उबवणे म्हणतात. कोंबडी अंडी घालते. अंांमध्ये िपांची वाढ होण्यासाठी उबेची गरज असते. त्यासाठी अंडी घातल्यानंतर कोंबडी अंांवर बसून राहते व अंडी उबवते. अंांमधील िपे हळ*हळ* वाढ* लागतात. वाढ पूणर् झाली, की िपू अंाचे कवच फोड*न बाहेर पडते.

िपे थोडी मोठी होईपयर्ंत कोंबडी त्यांची काळजी घेते. माहीत आहे का तुम्हांला जेव्हा कोंबडी अंडी उबवत असते, तेव्हा ती अंांच्या काळजीपोटी आFमक बनते. अंांच्या जवळ कोणी गेल,े तर ती त्याच्या अंगावर धावून जाते. जरा डोके चालवा 

कोंबडी आिण कोंबडीचे िपू यांच्यात कोणकोणत्या बाबतींत सारखेपणा आहे ? (2)

रूपांतरण शेळीचे करडू आणि शेळी यांच्यात सारखेपणा आहे. कोंबडीचे पिल्लू आणि कोंबडी यांच्यांतही सारखेपणा आहे; पण फुलपाखराची अळी आणि फुलपाखरू यांच्यांत मात्र खूपच फरक आहेत. पिल्लू आणि पूर्ण वाढ झालेला प्राणी यांच्या रूपांत लक्षात घेण्याजोगी तफावत असणे, याला रूपांतरण म्हणतात. फुलपाखरांमधील रूपांतरण सुंदर आकारांची आणि निरनिराळ्या रंगांची फुलपाखरे आपल्या परिसराचाच एक हिस्सा आहेत. फुलपाखरांचे जीवन वनस्पतींच्या सांनिध्यात जाते. फुलपाखरांची वाढ होताना त्यामध्ये अंडे, अळी, कोश आणि प्रौढ या चार अवस्था असतात. त्यांतल्या प्रौढ अवस्थेला आपण फुलपाखरू म्हणतो. बिबळ्या कडवा या नावाचे फुलपाखरू आपल्याकडे खूप मोठ्या प्रमाणावर आढळते. त्याच्या उदाहरणावरून फुलपाखरांची वाढ कशी होते, हे आपण पाहू. बिबळ्या कडव्याची मादी रुईच्या पानावर अंडे घालते. अंड्यामधून सहा ते आठ दिवसांनी अळी बाहेर पडते. फुलपाखराच्या अळीला सुरवंट म्हणतात. फुलपाखराचा सुरवंट अंड्यातून बाहेर पडतो आणि लगेच खायला सुरुवात करतो. ज्या पानावरील अंड्यातून तो बाहेर पडतो, ते पानही तो कुरतडून खायला सुरुवात करतो. त्याचा खाण्याचा वेग फार मोठा असतो. त्यामुळे त्याची वाढ खूप झपाट्याने होते.  नवा शब्द शिका

कात - शरीराची वाढ होताना अपुरे पडणारे शरीरावरचे आवरण. पहिल्‍या दोन ते अडीच दिवसांत बिबळ्या कडव्याचा सुरवंट इतका वाढतो, की त्याची कात त्याला पुरत नाही. पण जुन्या कातीच्या आत, वाढ झालेल्या शरीरावर नवीन कात येते. ती ढगळ (3)

असते. आता जुQया कातीतून सुरवंट बाहेर पडतो. !याला सुरवंटाचे कात टाकणे Rहणतात. पुQहा तो वेगाने पान क*रतडSन खायला सुTवात करतो. पुQहा !याची झपाVाने वाढ होते. दोन ते अडीच िदवसांनी तो परत कात टाकतो. अशा रीतीने तो चार वेळा कात टाकतो. िबबAा कडवा कारचे फ*लपाखX सुरवंट अव6थेत दहा ते बारा िदवस असते. शेवटची कात टाकIयापूवZ सुरवंट एखा\ा देठावर िक]वा पानावर रेशमासार^या धा_याची गुंडी िवणतो. या गुंडीवर तो 6वतःला लटकaन घेतो. यावेळी कात टाकली कb आतील कोश िदसू लागतो. वाढी(या या अव6थेला कोशाव6था Rहणतात.

कोशाव%था

कोशा(या आत िबबAा कडवा सुमारे अकरा-बारा िदवस असतो. या अव6थेत तो काहीही खात नाही. पण !या(या शरीरात महcवाचे बदल घडSन येत असतात. कोशात िबबAा कडdयाची वाढ पूणe होते. नंतर ौढ अव6थेतले फ*लपाखX कोशा(या आवरणातून बाहेर येते. यावेळी फ*लपाखराला सहा लांब पाय व आकषeक पंख असतात. सवe फ*लपाखरांची वाढ याच पद्धतीने होते.

कोशातील फ,लपाख0

माहीत आहे का तु=हांला

कोशातून फ,लपाख0 बाहेर येताना

7ौढ फ,लपाख0

!येक कार(या फ*लपाखराची मादी कोण!या कार(या वन6पती(या पानांवर अंडी घालणार हे ठरलेले असते. िनरिनराAा कार(या फ*लपाखरांमBये अंCामधून सुरवंट बाहेर येIयाचा काळ कमी-जा6त असतो. सुरवंटांमBये खूप िविवधता असते. िनरिनराAा कारचे सुरवंट िनरिनराAा रंगांचे असतात. !यांचे शरीर लांबुळकO असते. अनेक सुरवंटां(या अंगावर कOसासारखे तंतू असतात. (4)

निरनिराळी फुलपाखरे माहीत आहे का तुम्हांला स्वच्छ निवडलेले धान्य आपण डब्यात भरून ठेवतो, तरीही काही दिवसांनी डब्याचे झाकण काढले तर त्यात किडे झालेले दिसतात. धान्याच्या गोदामात, वाण्याच्या दुकानात, आपल्या घरी अशा कोणत्याही ठिकाणी धान्यात कीटक असू शकतात. कीटकाच्या मादीने या धान्यात अंडी घातली तरी ती आपल्याला दिसू शकत नाहीत. कारण ती आकाराने खूप लहान असतात. धान्य साठवलेल्या डब्यातील हवा आणि ऊब त्या अंड्यांच्या वाढीला पुरेशी असते. म्हणूनच डब्यात त्यांची वाढ होत राहते. त्यांच्याही अंडी, सुरवंट, कोश, प्रौढ अशा अवस्था असतात. आपण डबा उघडतो तेव्हा धान्यातील कीटक वाढीच्या ज्या अवस्थेत असतात, त्या अवस्था आपल्याला पहायला मिळतात. आपण काय शिकलो 

कोंबडीच्या अंड्यामध्ये पिल्लाची वाढ होण्यासाठी कोंबडी अंडी उबवते. पूर्ण वाढ झालेले पिल्लू कवच फोडून बाहेर येते.  फुलपाखरांच्या वाढीच्या अंडी, अळी, कोश आणि प्रौढ या चार अवस्था असतात.  बिबळ्या कडवा या नावाचे फुलपाखरू रुईच्या पानावर अंडे घालते. अंड्यामधून अळी बाहेर पडते. तिला सुरवंट म्हणतात.  वाढ पूर्ण झाल्यानंतर सुरवंट कोशावस्थेत जातो.  कोशातून पूर्ण वाढ झालेले फुलपाखरू बाहेर पडते. त्या वेळी त्याला सहा लांब पाय असतात. आकर्षक पंख असतात. हे नेहमी लक्षात ठेवा फुलपाखरे आपल्या परिसराचाच एक भाग आहेत. गंमत म्हणून फुलपाखरे पकडणे, त्यांना दोरीने बांधून ठेवणे चुकीचे आहे. (5)

स्वाध्याय (अ) जरा डोके चालवा.

(१) कोंबडीच्या अंड्यातून पिल्लू बाहेर पडायला २० ते २२ दिवस लागतात. इतर पक्ष्यांच्या अंड्यांतून पिल्ले बाहेर पडायला तितकेच दिवस लागत असतील का ? (२) गवतात भिरभिरणारा चतुर तुम्ही नक्कीच पाहिला असेल. अंडे, सुरवंट, कोश आणि प्रौढ या चार अवस्थांपैकी ही कोणती अवस्था आहे ? (३) पालेभाजी निवडायला घेतली, की काही पानांना वेगवेगळ्या आकारांची भोके पडलेली दिसतात. काही पानांच्या कडा कुरतडलेल्या दिसतात. त्‍याचे कारण काय असेल ? (४) पावट्याच्या किंवा मटाराच्या शेंगा निवडायला घेतल्या, की कधी कधी त्यांत हिरवे छोटे सजीव आढळतात. किटकाच्या वाढीतील चार अवस्थांपैकी ती कोणती अवस्था असते?

(आ) थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) कोंबडीला अंडी का उबवावी लागतात ? (२) अंडी उबवण्याच्या काळात कोंबडी आक्रमक का होते ? (३) फुलपाखराच्या वाढीच्या चार अवस्था कोणत्या ? (४) कोश या अवस्थेत बिबळ्या कडवा या फुलपाखराच्या शरीरात कोणकोणते बदल होतात ?

(इ) चूक की बरोबर ते सांगा.

(१) शेळीचे पिल्लू अंड्यातून बाहेर येते. (२) मुंग्यांची अंडी खूप छोटी असल्याने ती सहजासहजी दिसत नाहीत. (३) अंड्यांतून फुलपाखरांचे सुरवंट बाहेर पडतात तेव्‍हा त्‍यांना फारशी भूक नसते.

(ई) गाळलेले शब्‍द भरा.

(१) फुलपाखराची मादी वनस्पतीच्या पानावर ..................... घालते. (२) फुलपाखरांच्या ..................... सुरवंट म्हणतात. उपक्रम

 

बिबळ्या कडवा या फुलपाखराचे चित्र काढा आणि रंगवा. इतर फुलपाखरांची रंगीत चित्रे जमा करा आणि वहीत चिकटवा. ***

(6)

२. सजीवांचे परस्परांशी नाते पुढील कोडे तुम्ही नIी सोडवू शकाल. ऐन दbपारी िमळे सावली । तेथे थोडा थांब ।। झाड जुने, खोड मोठे । दाढी त्याची लांब ।। या कोाचे उत्तर अगदी सोपे आहे. कोडे तुम्हांला सुटले का ? सावलीसाठी कोणते झाड या माणसांना उपयोगी पडले ? सांगा पाहू पिरसरातल्या अनेक वनस्पती िनरिनराMा कारणांसाठी आपल्या उपयोगी पडतात. पुढे काही वनस्पतींची नावे िदली आहेत. त्यांची पाने आपण कशासाठी वापरतो ? (१) नागवेल (२) पळस (३) मेथी (४) अड;ळसा (५) कढीिलंब सजीवांच्या गरजा पिरसरातून पूणर् होतात अo, पाणी, हवा, वस्L आिण िनवारा अशा आपल्या अनेक गरजा असतात. आपल्या या गरजा पिरसरातूनच पूणर् होतात.

अo, पाणी आिण हवा या गरजा तर सवर्च सजीवांच्या आहेत. पिरसरातूनच या गरजा पूणर् होतात. पण 4त्येक 4कारच्या सजीवांच्या गरजांमध्ये फरक असतो. उंदीर िदवसभरात जेवढे पाणी िपतो, तेवpा पाण्याने हत्तीची एका वेळची तहानही भागणार नाही. (7)

थोडी गंमत फुलांमधल्या गोड मकरंदावर फुलपाखरे आपली भूक भागवतात, तसे बेडकाला जमेल का ? शेळी झाडाचा पाला खाते, म्हणून वाघ खाईल का ? मासे पाण्यात श्वसन करू शकतात. पण कबुतर तसे करू शकेल का ? पाणकणीस पाण्यात वाढते, म्हणून िलंबू आिण वांगे पाण्यात वाढतील का ? सांगा पाहू पाणी सोड*न जिमनीवर राहायला जायचे, असे माशांनी ठरवले. ते त्यांना जमेल का ? करून पहा िहंगाच्या दोन िरकाम्या डब्या घ्या. त्यांना १ आिण २ असे Fमांक tा. त्या पाऊण भरतील इतकी माती त्यांत टाका. िबया पेरण्यासाठी पाणी घालून माती पुरेशी ओली करा. मोड आलेल्या मटकीच्या दोन-दोन िबया त्या दोन्ही डब्यांमध्ये पेरा. Fमांक १ च्या डबीला रोज फu एकदा दोन चमचे पाणी tा. Fमांक २ च्या डबीला रोज चार वेळा चार चमचे पाणी tा. असे सहा िदवस करा.

(१)

तुम्हांला काय आढळMन येईल ? Fमांक १ च्या डबीतील रोपे नीट वाढली. पण Fमांक २ च्या डबीतील रोपे कुजायला सुरुवात झाली. यावरून काय उलगडते ? ज्या वनस्पती पाणवनस्पती नाहीत, त्या पाणथळ जागी जगू शकत नाहीत. गरजेपेक्षा जास्त पाणी िमळाले तर त्या कुजतात.

(२)

त्येक कारच्या सजीवाच्या गरजा िजथे पूणर् होतील, ितथेच ते सजीव आढळतात. (8)

वाघाचेच पहा ना ! वाघा3या अंगावर प•े असतात. सावजासाठी वाघ गवतात दबा ध;न लपून बसतो, पण अंगावर3या प‚ांमुळे सावजाला वाघाचा प.ता लागत नाही, िशवाय गवताळ Sदेशात हरणे, नीलगाई, गवे असे Sाणी असतात. भूक लागली कi ते खाऊन वाघ आपले पोट भ; शकतो. उRहा[ात सुƒा आटणार नाही असा पाणवठा जवळपास असावा लागतो. या Sदेशात घनदाट झाडी, उंच गवत िकrवा डEगरातील गुहा असाgया लागतात. 6हणजे िनवा„यासाठी वाघाला आडोसा िमळJ शकताे. या सा„या गो…ी िजथे असतील ितथेच वाघोबाचे वा_तgय असते.

वाघ क9ठे राहतो ?

सांगा पा& रेशीम माणसाला कोठJन िमळते ? झाडांचा उपयोग प†यांना कसा होतो ?

झाडांचा उपयोग माकडांना कसा होतो ? वाळवीने झाड पोखरले तर काय होते ?

आप\या काही गरजा पूणK gहाgयात 6हणून माणूस िविवध Sाणी पाळतो. पाळले\या SाXयांवर अपार माया करतो. पाळले\या SाXयांची तो नीट काळजी घेतो. .यांना खाऊिपऊ घालतो. Sाणी आजारी पडले तर .यां3यावर उपचार करतो. (9)

या SाXयांकडJनही माणसाला अनेक गो…ी िमळतात. दŒधद}भते, मांस, अंडी असे अ•पदाथK .याला िमळतात. काही Sाणी .याला ओझी वाहXयासाठी आिण गा=ा ओढXयासाठी उपयोगी पडतात. शेतीसाठी क…ाची कामे करXयासाठीही तो पाळीव SाXयांची मदत घेतो. क!Vा घराची राखण करतो. मŠ‹ांपासून माणसाला लोकर िमळते. पाळलेले Sाणीही माणसांना जीव लावतात. माहीत आहे का तुQहांला पाळीव SाXयांची िव‡ादेखील माणसा3या उपयोगी पडते. गाई-6हश`3या शेणापासून गोव„या थापतात. गोव„या lवलनशील पदाथK आहे. ˆामीण भागात अनेक िठकाणी गोव„या इंधन 6हणून वापरतात. गोव„यां3या lवलानाने धूर होतो. गाई 6हश`3या शेणापासून गोबरगॅस नावाचा lवलनशील वायू तयार करतात. .या3या lवलनातून धूर होत नाही. तोही इंधन 6हणून वापरतात. मातीची घरे िलंपXयासाठी शेणाचा वापर होतो. गाई-6हश`3या शेणापासून शेणखत, तर शे[ा आिण मŠ‹ा यां3या लŠ=ांपासून लŠडीखत िमळते. शेतकरी ते शेतीसाठी वापरतात.

(ाणी आमचे दोKत (10)

माणसाला जशी प्राण्यांची गरज असते, तशी वनस्पतींची सुद्धा असते. अन्नधान्य, भाजीपाला, फळफळावळ या गोष्टी माणसाला वनस्पतींकडूनच मिळतात. माणसाला फुलांचीसुद्धा खूप आवड असते. निरनिराळ्या कारणांसाठी आपण फुले वापरतो. फुले आपल्याला वनस्पतींपासूनच मिळतात. सुती कपड्यांसाठी लागणारा कापूसही वनस्पतींपासून मिळतो. आपल्या गरजा पूर्ण करणाऱ्या वनस्पतींची आपण पद्धतशीर लागवड करतो. बिया पेरतो. त्यांना व्यवस्थित पाणी मिळेल याची खबरदारी घेतो. जरुरीप्रमाणे खते देतो. कीड लागू नये म्हणून कीटकनाशके फवारतो. वनस्पतीदेखील आपल्याला भरभरून देतात. आपल्या गरजा पूर्ण करतात. परिसरातल्या इतर सजीवांनाही अन्न परिसरातूनच मिळते. भूक लागली तर सरडे किडे खातात. काही प्रकारचे साप उंदीर आणि बेडूक खातात. वाघ हरणांना खातो. शेळ्या-मेंढ्या झाडपाला खातात. गाई-म्हशी गवत खातात. म्हणजे सर्व सजीवांना त्यांचे अन्न परिसरातूनच मिळते. नवीन शब्द शिका वृक्षवासी : (वृक्ष=झाड, वासी=राहणारा) जीवनातला जास्तीत जास्त वेळ झाडांवर घालवणारे प्राणी; झाडावर राहणारे प्राणी.



माकडे आणि खारी असे प्राणी झाडावरच मुक्कामाला असतात. त्यांना त्याचे काही फायदेही मिळतात. उंचावर असल्याने शत्रूपासून आपला बचाव करणे त्यांना सोपे जाते. शिवाय फळे खाऊन ते आपले पोटही भरतात. त्यांना वृक्षवासी प्राणी म्हणतात. ज्या झाडांच्या आधाराने ते जगतात, त्या झाडांना नकळत ते मदतही करतात. वृक्षवासी प्राणी इकडे तिकडे फिरताना त्यांच्या विष्‍ठेतून फळांच्या बिया परिसरात सगळीकडे पसरतात. त्यामुळे नवीन ठिकाणी झाडे उगवायला मदत मिळते.काही प्रकारच्या पक्ष्यांनाही झाडांचा उपयोग घरटी बांधण्यासाठी होतो.

वृक्षवासी प्राणी (11)

माहीत आहे का तुम्हांला म्हशींच्या पाठीवर बगळा बसतो. गवताळ जागेत म्हैस चरत असते. त्या वेळी हमखास ितच्या पाठीवर एखादा बगळा येऊन बसतो. त्याचे कारण काय असेल ? िनरिनराMा 4कारचे कीटक हेच एका 4कारच्या बगMाचे अo असते. गवतामध्ये खूप कीटक राहतात. गवतामुळे बगMाला ते नीट िदसत नाहीत. त्यामुळे बगळा त्यांना पकड* शकत नाही. त्याच गवतात म्हैस चरायला येते. चरता चरता पुढे जाण्यासाठी ती पाय पुढे टाकते. ितचा पाय िजथे पडतो त्याच्या आसपासचे कीटक घाबरून उडतात. तेवpात म्हशीच्या पाठीवरचा बगळा त्यांना िशताफीने पकडतो आिण मटकावून टाकतो. छान आहे ना युक्ती ? ॠतुमाना माणे सजीवांमध्ये होणारे बदल मािहती िमळवा. (१) आंब्याच्या झाडाला फुलोरा येतो, त्याला काय म्हणतात ? वषार्काठी कोणत्या मिहन्यात आंब्याला फुलोरा येतो ? (२) वडाच्या झाडाला वषर्भर पाने असतात का ? (३) पावसाMात सगळीकडे िदसणारे बेड*क उन्हाMात का िदसत नाहीत ? (४) जांभळांचा हंगाम कोणत्या मिहन्यात येतो ? आपल्याकडे उन्हाळा, पावसाळा आिण िहवाळा हे ॠतू आहेत. उन्हाMात आपल्याला खूप उकडते. त्या वेळी आपण सुती कपडे वापरतो. भरपूर पाणीही िपतो. पावसाMात बाहेर जाताना अंग िभजू नये, म्हणून छLी िकंवा इरले वापरतो. काहीजण रेनकोट वापरतात. िहवाMात थंडी वाजू नये म्हणून उबेचे कपडे वापरतो. (12)

माणसावर जसा ितन्ही ॠतूंचा पिरणाम होतो, तसा तो इतर सजीवांवरही होतो. सजीवसृ{ीत ॠतुमाना4माणे होणारे बदल दरवषीर् आपल्याला िदसतात. िहवाMाचे वणर्न पानगळीचा ॠतू असेही करतात कारण िहवाMात अनेक झाडांची पाने गळ*न पडतात. ज्या 4ाण्यांच्या अंगावर केस असतात, त्यांपैकी अनेक 4ाण्यांच्या अंगावरचे केस दाट होतात. त्यामुळे त्यांचे थंडीपासून आपोआप रक्षण होते. मेंpा, काही 4कारच्या शेMा आिण काही 4कारचे ससे यांच्यामध्ये तर ही वाढ डोMांत भरेल इतकी असते. िहवाळा सुरू असतानाच आंब्याला फुलोरा येऊ लागतो. त्याला आंब्याचा मोहर म्हणतात.

नवा शब्द िशका पालवी - झाडांना येणारी नवीन कोवळी पाने. ती तांबूस रंगाची असतात. ती वाढ*न मोठी होत असताना त्यांचा रंग बदलून ती िहरवी होतात.



आंब्याचा मोहर

फे‡ुवारी मिहना संपत आला, की थंडीचा कडाका कमी होऊ लागतो. माचर् मिहना सुरू झाला की उष्णता जाणवू लागते. िहवाळा संपून उन्हाळा सुरू होतो. याच सुमाराला अनेक झाडांना पालवी फुटते. रानावनांत सगळीकडे तांबूस रंगाची नाजूक, कोवळी पाने िदसू लागतात. कोकीळ पक्ष्याचा मंजुळ आवाजही काही िठकाणी ऐकू येतो. उन्हाMात बाजारामध्ये आंबे आिण किलंगडे भरपूर येतात. या फळांचा तो हंगामच असतो. आंब्याची झाडे महारा{‰ात सगळीकडे असली, तरी कोकण आंब्यासाठी नावाजले जाते. उन्हाMामध्ये कोकणात आंब्याच्या जोडीने काजूचाही हंगाम असतो. डोंगरउतारावर सगळीकडे काजूच्या झुडपांना लालिपवळी बोंडे लागलेली असतात. (13)

जून मिहRयात आभाळात सगळीकडे काळे ढग हजेरी लावू लागतात. पावसा[ाची चाfल लागते. तोपय“त बाजारात फणस, करवंदे आिण जांभळे आलेली असतात. गवता3या आिण इतर काही पावसाळी वन_पत`3या िबया सवKV िवखुरले\या असतात. पाऊस पडJ लागताच .यांना अंक!र फ!टतात. गवत आिण द}स„या काही वन_पती वाढJ लागतात. आजूबाजूला सगळीकडे िहरवाई डो[ांना गारवा देते. कधी एखाqा संaयाकाळी स•रंगी इं•धनु‘य नजरेला पडते. सगळीकडे पाणी झाले कi बेडJक िदसू लागतात. कधी कधी .यांचे एका सुरात डराव डराव करणे कानी पडते. पावसाळा संपला कi पुRहा थंडीचा मोसम येतो. थंडीचा कडाका वाढतो. .याचा बेडकांना Vास होतो. ते जिमनीत खोलवर जाऊन झोप घेतात. ही .यांची झोप सात-आठ मिहने चालते. आपण अ•ासाठी शेतीवर अवलंबून असतो. पावसाळा, िहवाळा, उRहाळा या ऋतुंमaये शेतीची ठरावीक कामे करतात. आपण काय िशकलो  





आप\या आिण इतर सवK सजीवां3या गरजा प]रसरातून पूणK होतात. S.येक Sकार3या सजीवा3या गरजा िनरिनरा[ा असतात. माकडे आिण खारी हे वृWवासी Sाणी आहेत. .यांना झाडांमुळे आधार व अ• िमळते. .यां3या िव‘ठेतून िबया सवKV पसरतात. .यामुळे नवीन िठकाणी झाडे उगवतात. काही प†यांना घरटी बांधXयासाठी झाडांचा उपयोग होतो. S.येक Sकार3या सजीवां3या गरजा िजथे पूणK होतात, ितथेच ते सजीव आढळतात. वाघा3या गरजा गवताळ Sदेशात पूणK होतात, 6हणून वाघ गवताळ Sदेशात आढळतो. तर जी वन_पती पाणवन_पती नाही, ती पाणथळ जागी तग धरत नाही. ॠतुमानात\या बदलांचा प]रणाम सजीवांवर होत असतो. िहवा[ात झाडांची पाने गळतात तर कoस असणा„या SाXयां3या अंगावरचे कoस दाट होतात. उRहा[ा3या सुjवातीस झाडांना पालवी फ!टते. पावसा[ात सवKV िहरवाई िदसते. बेडJक िदसू लागतात. (14)

हे नेहमी लक्षात ठेवा

ॠतुचक्राप्रमाणे परिसरात जे बदल होतात त्या बदलांशी सजीवांना जुळवून घ्यावे लागते.

स्वाध्याय (अ) काय करावे बरे ?

गुरप्रीतकौरला ऐन उन्हाळ्यात भर दुपारी सुटीतील छंदवर्गाला जायचे आहे. तिला उन्हाचा त्रास होऊ नये यासाठी योग्‍य त्‍या सूचना द्यायच्या आहेत. (अा) विचार करा. १. शेतात पीक उभे आहे. अशा वेळी जोराच्या पावसाने शेतात पाणी साचले तर पीक सडून जाते. त्‍याचे कारण काय असेल ? २. एखाद्या वर्षी पाऊस कमी पडतो, त्‍या वर्षी शेते का पिकत नाहीत ? ३. धामण हा एक सापाचा प्रकार आहे. तो शेताच्या आसपास का राहत असेल ? ४. बर्फ असणाऱ्या प्रदेशात अंगावर केस असणारे प्राणी राहत असतील, तर त्‍यांच्या अंगावर केस दाट असतील की विरळ ? त्‍याचे कारण काय असेल ? (इ)

माहिती मिळवा. १. महाराष्‍ट्रात पुढील ठिकाणे कोणत्‍या फळांसाठी प्रसिद्ध आहेत ? (क) नागपूर (ख) घोलवड (ग) सासवड (घ) देवगड (च) जळगाव २. या फळांची झाडे त्‍या विशिष्‍ट गावांच्या परिसरातच का वाढत असतील ? त्याची माहिती मिळवा आणि लिहून काढा. महाराष्‍ट्राच्या नकाशात ही गावे दाखवा. वर्गातील इतरांना ही माहिती सांगा.

(ई)

खालील प्रश्‍नांची उत्तरे द्या. १. वनस्पतींचा आपणांस कोणकोणता उपयोग होतो ? २. वृक्षवासी प्राणी कोणाला म्हणतात ? ३. मार्च महिना सुरू झाला, की झाडांमध्ये काय बदल होतो ?

(उ)

रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा. १. .......... संपला की पुन्हा थंडीचा मोसम येतो. २. आपल्या काही ........... पूर्ण व्हाव्यात, म्हणून माणूस विविध प्राणी पाळतो. ३. वनस्पतींना कीड लागू नये म्हणून आपण ............ फवारतो. ४. हिवाळ्याचे वर्णन ............. ॠतू असेही करतात.



ॠतुमानाप्रमाणे परिसरातील सजीवांमध्ये कोणते बदल दिसतात याचे निरीक्षण करा. नोंदी ठेवा. (15)

***

३. साठवण पाण्याची करून पहा १. अंगणात दगड व मातीची छोटी टेकडी तयार करा. या टेकडीवर झारीने पाणी ओता. जणूकाही या टेकडीवर पाऊस पडत आहे. पाणी टेकडीवरून कसे वाहते, त्याचे खालील मुद्tांच्या आधारे िनरीक्षण करा.  पाणी कोठ*न कोठे वाहते ?  जास्त उतारावर पाणी कसे वाहते ?  कमी उतारावर पाणी कसे वाहते ?  दगडांमुळे अडथळा येतो तेथे काय होते ?  कोणत्या भागात तळी तयार होतात ?  पाणी वाहण्याची िदशा कधी बदलते ?

२. आता टेकडीवर पाणी ओतायचे थांबवा. खालील मुदtां ् च्या आधारे पुन्हा िनरीक्षण करा.  पाणी ओतायचे थांबवल्यावर टेकडी चटकन का वाळली ?  ओली टेकडी वाळायला िकती वेळ लागला ?  टेकडीचा कोणता भाग लवकर वाळला ?  कोणत्या भागाला वाळायला वेळ लागला ?  वाळायला वेळ लागण्यामागचे कारण काय ?

तुमच्या असे लक्षात येईल, की पावसापासून िमळणारे काही पाणी जिमनीवरून वाहून जाते. काही पाणी जिमनीमध्ये मुरते. आपल्याला िमळणारे सवर् पाणी पावसापासून िमळते. पावसाळा तीन ते चार मिहने असतो. आपल्यासह सवर् सजीव वषर्भर हे पाणी वापरतात. पाणी साठवून ठेवले नाही तर आपल्याला पुरसे े पाणी िमळणार नाही, म्हणून पाणी साठवावे लागते. पाण्याचा वापर काटकसरीने करावा लागतो. पाणी साठवण्याच्या नावीन्यपूणर् पद्धती आपण पाहू. जुने जलसाठे आपल्या राज्यात जुन्या काळात पाणी साठवण्याच्या अनेक पyती होत्या. आता त्यांचा फारसा वापर होत नाही. माL त्यांचे अवशेष सवर् भागांत पाहायला िमळतात. त्यांतील काही खूप सुंदर आहेत. काही जलसाRांचे पाणी कधीच आटत नाही. (१) िवहीर पावसाचे काही पाणी जिमनीत मुरते. ते िमळवण्यासाठी िवहीर खणली जाते. (16)

(२) िकल्ल्यांवरचे तलाव व टाक्या पूवीर् िकल्ल्यांवर लोक राहायचे. त्यांनाही पाण्याची गरज होती. िकल्ल्यांवर तलाव असायचे. त्याचबरोबर दगडात खणलेली पाण्याची टाकी असायची. िशवनेरी िकल्ल्यावरील तलाव

(३) आड - िपण्याचे पाणी िमळवण्यासाठी पूवीर् आड खणले जायचे. त्यांचा घेर कमी असतो. दोेरीला बांधलेले भांडे (पोहरा) टाकून त्यातून पाणी काढले जायचे. सांगली िजल्Žात आटपाडी हे गाव आहे. या गावात आड पूवीर् 4त्येक वाात ‘आड’ होते. या आडांना वषर्भर पाणी असायचे. पुढे या गावाला नळाने पाणी पुरवले जाऊ लागले. त्यानंतर आडांचा वापर बंद झाला. ते बुजवले गेले. आता या गावात खूपच कमी आड उरले आहेत. अनेक गावांमध्ये असे झाले आहे. (४) नदी व बंधारा - नदीचे पाणी अडवण्यासाठी नदीवर दगड िकंवा मातीचे बांध/बंधारे बांधले जातात.

नदीवरील बंधारा

(५) जुने तलाव कमी पावसाच्या भागात िकंवा मोठी नदी नसलेल्या भागात पूवीर् तलाव बांधले जायचे. बहुतांश तलाव बांधण्यासाठी दगड व चुना वापरला जायचा.

नािशक िजल्]ातील चांदवड येथील एक तलाव

(६) जुने हौद - पूवीर्च्या काळात पाणी साठवण्यासाठी हौद वापरले जायचे. मुख्यत: जुन्या काळातील मोRा शहरांमध्ये असे हौद आहेत. त्यांपैकी काही आजही वापरात आहेत. तुमच्या पिरसरात पाणी साठवण्याच्या अशा जुन्या व्यवस्था आहेत का ते शोधा. औरंगाबाद शहरातील हौद (17)

काय करावे बरे सावनी आिण अमेय यांच्या घरी नळाने पाणी येत.े त्यामुळे आता जुन्या काळापासून वापरल्या जाणार्‍या घरातील आडाचे पाणी वापरले जात नाही. या कारणाने आजी फार नाराज झाली आहे. सावनी आिण अमेय िपण्यािशवाय आडाचे पाणी कशासाठी वापरू शकतील ? त्यांनी काय करावे हे तुम्ही सांगा. नव्या व्यवस्था (१) धरण

पाणी साठवण्याच्या नव्या व्यवस्थांपैकी 4मुख म्हणजे धरण. या धरणांमुळे खूप जास्त पाणी साठवता येऊ लागले. जास्त पाणी िमळाल्यामुळे जास्त शेती िपकवता येऊ लागली. शहरे वाढ* शकली. कारखाने उभे राहू शकले. वीजिनिमर्ती करणे शक्य झाले. महारा{‰ात जायकवाडी, कोयना, उजनी, येलदरी अशी अनेक मोठी धरणे आहेत. ही धरणे नेमकी कुठे आहेत, ते आपल्या पाRपुस्तकातील राज्याच्या 4ाकृितक नकाशात शोधा. (२) िवंधन िवहीर जिमनीतील पाणी वापरता यावे यासाठी पूवीर् िविहरी िकंवा आड खणले जायचे, पण त्यामुळे जास्त खोल असलेले पाणी वापरता यायचे नाही. िवजेचा वापर सुरू झाल्यापासून पंपाद्वारे खूप खोलवरचे पाणी उपसणे शक्य झाले. त्यासाठी िवंधन िविहरी (बोअर वेल) खणल्या जाऊ लागल्या. या खूप खोल असतात, पण त्यांचा घेर माL फार लहान असतो. जरा डोके चालवा (१) तुम्ही राहत असलेल्या भागात पाणी साठवण्याच्या जुन्या पद्धती आहेत का, याची मािहती घ्या. हे पाणी आता कसे वापरता येईल याचा िवचार करा. (२) नदी, धरण, िवहीर, तलाव इत्यादी जलसाRांना पाणी कुठ*न िमळते? (18)

पाणपाेई घराबाहेर पडलेल्या लोकांना तहान लागल्‍यावर पिण्यासाठी पाणी लागते. यासाठी काही ठिकाणी रांजण अथवा माठ पाण्याने भरून पाणी पिण्याची सोय केली जाते, ती पाणपोई होय. पाणपोईच्या पाण्यासाठी मोबदला घेतला जात नाही. काही व्यक्ती किंवा संस्था अशा पाणपोई सुरू करतात. त्यामुळे लोकांची पिण्याच्या पाण्याची सोय होते. विशेषतः उन्हाळ्यात पाणपोईचा खूप उपयोग होतो. माहीत आहे का तुम्हांला छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दुर्ग (किल्ले) उभारताना पुढील सूचना केल्या ‘‘गडावर आधी उदक (पाणी) पाहून किल्ला बांधावा. पाणी नाही आणि तें स्‍थळ तो आवश्यक बांधणे प्राप्त झाले तरी आधी खडक फोडून तळी बांधावी.’’ ‘‘गडावरी झराही आहे, जसें तसें पाणीही पुरतें, म्‍हणून तितकियावरची निश्‍चिंती न मानावी...,’’ ‘‘याकरिता तसे जागी जाखिरियाचे (साठवलेले) पाणी म्‍हणून दोन चार तळी बांधावी. त्‍यातील पाणी खर्च होऊं न द्यावे, गडाचे पाणी बहुत जतन करावे...’’ आपण काय शिकलो

हे नेहमी लक्षात ठेवा

* पाणी साठवण्याच्या पारंपरिक पद्‌धती. * पाणी साठवण्याच्या सध्याच्या पद्‌धती. * पाण्याचा काटकसरीने वापर.

पाणी ही नैसर्गिक संपत्‍ती आहे. तिचा वापर सर्वच सजीव करतात. याचे भान ठेवून पाण्याचा वापर केला पाहिजे.

स्वाध्याय

(अ) थोडक्यात उत्तरे द्या. (१) पाणी कशासाठी साठवायचे ? (२) पारंपरिक पद्ध‌ तीत घरात पाणी कसे साठवत असत ? (३) धरण कशावर बांधतात ? (४) पाण्याचा वापर करताना कोणती काळजी घ्यावी ? (५) पाण्याचे प्रदूषण म्हणजे काय ?

(अा) पाणीटंचाई असलेल्‍या भागात पाणी कसे साठवता येईल, याचा विचार करा. त्‍यासाठी काय करता येईल ते सूचवा. (इ) पाण्याचा काटकसरीने वापर करण्यासाठी कोणत्‍या चांगल्‍या सवयी आपण स्‍वतःला लावून घ्‍याव्यात ? *** (19)

४. िप)याचे पाणी क4न पहा —

—

—

एका काचे3या tलासमaये अaयाKपय“त पाणी —या. .यात एक चमचा साखर टाकvन चम3याने ढवळा. काय बदल होतो ते पहा. असा Sयोग पुढील S.येक पदाथK घेऊन करा. मीठ, मध, धुXयाचा सोडा, तुरटीची पूड, वाळJ, गgहाचे पीठ, लाकडाचा भुसा, हळदपूड, थोडे तेल. S.येक नवीन पदाथK घेXयापूवp tलास _व3छ धुऊन —या. तुQहांला काय आढळjन येईल?

साखर, मीठ, धुXयाचा सोडा, तुरटीची पूड हे पदाथK पाXयात टाकvन ढवळ\यावर िदसेनासे झाले. ते पाXयात पूणKपणे िवरघळले. परंतु वाळJ, गgहाचे पीठ, लाकडाचा भुसा, हळदपूड, तेल या पदाथा“चे तसे नाही. ढवळ\यावरही ते पाXयात पूणKपणे िवरघळले नाहीत. याव4न काय उलगडते ? काही पदाथK पाXयात िवरघळतात, तर काही पदाथK िवरघळत नाहीत. िवरघळलेला पदाथc भांdातील संपूणc पा)यात पसरतो. मीठ पा)यात िवरघळले, कe भांdातील पाणी चवीला खारट लागते. साखर िवरघळली कe पाणी गोड लागते. नवा शHद िशका gावण : पाXयात एखादा पदाथK िवरघळला, कi पाणी व .या पदाथाKचे िम¢ण तयार होते. या िम¢णाला पदाथाKचे •ावण 6हणतात.

एखाqाला जुलाब आिण उलmा होऊ लाग\या, तर आपण .याला पाXयात साखर आिण मीठ िवरघळवून तयार कoलेले •ावण £यायला देतो. या •ावणाला जलसंजीवनी 6हणतात. इ¤_पतळात jtणाला ‘सलाइन’ देतात. सलाइन 6हणजे िमठाचे •ावण. काही वेळा .यातच इतर औषधेही िवरघळवून jtणाला देतात. ही उपयु¨ •ावणांची उदाहरणे आहेत. (20)

माहीत आहे का तुQहांला — —

—

समु•ाचे पाणी चवीला खारट लागते. कारण ते िमठाचे नैसिगKक •ावणच आहे. आपण समु•ाचे पाणी िपXयासाठी वाप; शकत नाही. वेगवेग[ा िविहर`3या पाXयाला वेगवेेग[ा चवी असतात. ते कशामुळे ? जिमनीतील काही पदाथK पाXयात िवरघळतात. .यांची चव िविहरी3या पाXयाला येते. पण पाXयात काहीही िवरघळलेले नसेल, तर पाXयाला चव लागत नाही. सोडावॉटर3या बाटलीचे झाकण काढले कi एका वायूचे बुडबुडे फसफसून वर येतात. सोडावॉटर बनवताना काबKन डायऑ¬साइड नावाचा वायू दाब देऊन पाXयात िवरघळवलेला असतो. झाकण काढताच दाब कमी होतो आिण तो वायू फसफसून बाहेर पडतो.

क4न पहा —

एक मोठे भांडे पाXयाने भ;न —या.

—

पुढील व_तू गोळा करा.

कkपासपेटीतून : -ॅ¤_टक _कoल, खोडरबर, पे¤Rसलचा तुकडा, टोकयंV, रबरबँड, कक•टक. घरातून : _टीलचा चमचा, -ॅ¤_टकचा छोटा चमचा, शŠगांची टरफले, ¤खळा, _–v, नाणे. बागेतून : का=ा, खडे, पाने, माती. यांपैकi एक-एक व_तू पाXयात टाक\यावर ती बुडते कi तरंगते ते पाहा. तुQहांला काय आढळjन येईल ? खोडरबर, टोकयंV, कक•टक, _टीलचा चमचा, ¤खळा, _–v, नाणे, माती, खडे या व_तू बुड\या, तर इतर व_तू तरंग\या. याव4न काय उलगडते ? काही व_तू पाXयात तरंगतात तर काही बुडतात. 

तरंगणाlया वKतू पा)यापेRा हलmया असतात. बुडणाlया वKतू पा)यापेRा जड असतात. (21)

करून पहा 



एका मोRा चंचुपाLात गढ*ळ पाणी घ्या. (गढ*ळ पाणी नसले तर पाण्यात थोडीशी माती, बारीकसारीक काा आिण वाळलेल्या पाल्यापाचोMाचे छोटे छोटे तुकडे िमसळ*न पाणी गढ*ळ करून घ्या.) आता ते चंचुपाL अिजबात ध=ा लागू न देता चार-पाच तास िस्थर ठेवा. तुम्हांला काय आढळMन येईल ? पाण्याच्या तळाशी मातीच्या कणांचा गाळ जमा होतो, तर काा व कचरा पाण्यावर तरंगतो. गाळ जमा होण्यासाठी खूप वेळ लागतो. यावरून काय उलगडते ? मातीचे कण पाण्यापेक्षा जड असतात. पण आकाराने अगदी छोटे छोटे असल्याने त्याचा तळाशी जमा होण्याचा वेग फार कमी असतो. पालापाचोळा आिण काा पाण्यापेक्षा हलक्या असतात. पाणी अाता पिहल्यापेक्षा खूपच स्वच्छ आिण पारदशर्क िदसते.

पाणी असे खूप वेळ €स्थर ठेवून त्यातला गाळ खाली बसू देणे याला ‘पाणी िनवळणे’ असे म्हणतात. गाळाला ध=ा लागू न देता वरचे पाणी दbसर्‍या दोन चंचुपाLांमध्ये ओतून घ्या. हे पाणी आधीच्या पाण्यापेक्षा स्वच्छ व पारदशर्क िदसत असले, तरी पाण्यात मातीचे बारीक कण व इतर कचरा अजूनही तरंगत आहेत. आता ही दोन चंचुपाLे घेऊन पुढील दोन 4योग करायचे आहेत. या चंचुपाLांना १ व २ असे Fमांक tा.

करून पहा 

पिहल्या चंचुपाLातल्या पाण्यात तुरटीचा एक खडा हलक्या हाताने िफरवा.



त्यानंतर ते पाणी अिजबात ध=ा लागू न देता दोन-तीन तास €स्थर ठेवा. तुम्हांला काय आढळMन येईल ? (22)

पाXयात तरंगत असलेले कण हळJहळJ तळाशी बसतात आिण वरचे पाणी पारदशKक होते. कचरा व का=ा माV अजूनही तरंगत आहेत. याव4न काय उलगडते ? तुरटी िफरव\याने गढJळ पाXयातले मातीचे कण खाली बसायला मदत होते. आणखी एक मaयम आकाराचे चंचुपाV —या. .यावर चहाचे गाळणे ठेवा. एक _व3छ, तलम सुती कापड —या. .याची चौपदरी घडी घाला. ती ओली क;न गाळणीवर पसरा. द}स„या –मांका3या चंचुपाVातील पाणी .या घडीवर बारीक धार ध;न ओता. तुQहांला काय आढळjन येईल ? माती व कचरा कापडावर अडकvन राहतो. गाळणीखाल3या चंचुपाVात पाणी पडते. ते पारदशKक िदसते. याव4न काय उलगडते ? गढJळ पाणी गाळJन घेतले तर ते _व3छ gहायला मदत होते. हा Sयोग झा\यावर वापरलेले पाणी बागेत/शेतात टाकvन qा. हात साबण लावून _व3छ धुवा. नवा शHद िशका िनधnक पाणी : जे पाणी £यायले असता आप\या Sक±तीला कोण.याही Sकारे धोका होत नाही, अशा पाXयाला िनध°क पाणी 6हणतात. गढJळ पाणी _व3छ व पारदशKक करXया3या पƒती आपण पािह\या. परंतु असे _व3छ व पारदशKक िदसणारे पाणी िपXयासाठी िनध°क असेलच असे नाही. सांगा पा& पावसा[ात नदीना\यांमधील पाणी गढJळ होते. ते आपण का पीत नाही ? तु6ही एखाqा िठकाणी सहलीला गेलात. ितथ\या झ„या3या िकrवा िविहरी3या पाXयाला द}ग“धी येत असेल, तर तु6ही ते पाणी £याल का ? (23)

िप)यासाठी िनधnक पाणी िपXयाचे पाणी िनध°क असायला हवे. शुƒ पाXयाला चव नसते, रंग नसतो िकrवा वास नसतो. पाXयाला रंग िदसू लागला िकrवा द}ग“धी येऊ लागली, तर ते पाणी िपऊ नये. असे पाणी £याय\याने माणसे आजारी पडJ शकतात. पावसा[ातले गढJळ पाणी आपण िनवळJन घेतो. गरज असेल तर .यात तुरटी िफरवतो िकrवा गाळJन घेतो. .यामुळे पाXयाचा गढJळपणा कमी होतो. पाणी _व3छ व पारदशKक िदसू लागते. 6हणजे ते िनध°क झाले का ? यािवषयी आपण अिधक मािहती घेऊ. नवीन शHद िशका सूoम ः खूप लहान आकाराचे आप\याला डो[ांनी िदसू शकणार नाही िकrवा काचे3या िभंगातूनही िदसू शकणार नाही इतका लहान. सूoमजीव ः आकाराने सू†म असणारे सजीव. सूoमदशq ः Sयोगशाळांमaये सू†म व_तू पाहXयासाठी असणारे साधन.

माहीत आहे का तुQहांला कणभर दही िकrवा थŠबभर ताक घेऊन ते काचे3या प•ीवर ठेवले. ती प•ी सू†मदशpतून पािहली तर आप\याला .यात सू†म आकाराचे सजीव िदसतात. हे सू†म सजीव द}धाचे ;पांतर द²ात करतात. ते आप\याला उपयाेगी असतात. पण सवKच सू†मजीव उपयोगी नसतात. काही सू†मजीव शरीरात गेले, तर आप\याला आजार होऊ शकतात. अशा सू†मजीवांना अपायकारक सू†मजीव 6हणतात.

(24)

आपल्या सभोवताली अनेक प्रकारचे सूक्ष्मजीव असतात. ते मातीत, हवेत, पाण्यात, खडकांवर, कुठेही असू शकतात. अपायकारक सूक्ष्मजीव पाण्यात असले, तरी ते डोळ्यांना दिसत नाहीत. असे सूक्ष्मजीव असणारे पाणी पारदर्शक दिसले, तरी निर्धोक असेल का ? पावसाळ्यामध्ये बरेच वेळा हगवण किंवा गॅस्ट्रोसारख्या रोगांची साथ येते. अशा वेळी पाणी निर्धोक करण्यासाठी निवळून आणि गाळून घेतलेले पाणी उकळून घ्यावे लागते. पाणी उकळल्याने पाण्यातले सूक्ष्मजीव मरतात आणि आजार होण्याचा धोका टळतो.

काय करावे बरे

जरा डोके चालवा

आईने दुकानातून जिरे आणले होते. पण त्यात चुकनू वाळू सांडली. वाळू वेगळी करून आईला पुन्हा स्वच्छ जिरे द्यायचे आहेत.

पाण्यात काही पदार्थ विरघळत नाहीत. याचा काय फायदा असू शकेल ?

आपण काय शिकलो काही पदार्थ पाण्यात विरघळतात, तर काही पदार्थ विरघळत नाहीत. काही वस्‍तू पाण्यात तरंगतात, तर काही वस्‍तू बुडतात आणि पाण्याच्या तळाशी जमा होतात. गढूळ पाणी स्वच्छ करण्यासाठी ते स्थिर ठेवतात. तळाशी गाळ जमा झाल्यावर पाण्यात तुरटी फिरवतात किंवा पाणी गाळून घेतात. गाळलेल्या स्वच्छ पारदर्शक पाण्यातही सूक्ष्मजीव असू शकतात. पाणी निर्धोक करून पिणे आरोग्यासाठी गरजेचे असते. त्यासाठी पाणी उकळून सूक्ष्मजीवांचा नाश करणे आवश्यक असते. हे नेहमी लक्षात ठेवा डोळ्यांना न दिसण्याइतपत लहान सजीवांचेसुद्धा आपल्‍या जीवनात खूप महत्‍त्‍व आहे ! (25)

KवाVयाय (अ) जरा डोकr चालवा. रवा आिण साबुदाणा िमसळले गेले आहेत. ते चाळJन वेगळे करXयासाठी कशी चाळणी —याल ? lयातून साबुदाणा खाली पडेल अशी चाळणी का lयातून रवा खाली पडेल अशी चाळणी —याल? (अा) (१) (२) (३) (४)

खालील ([नांची उ]तरे ^ा. िलंबाचे सरबत कोणकोण.या पदाथा“चे •ावण आहे ? पाणी _व3छ व पारदशKक िदसत असले, तरी ते िपXयासाठी चांगले असेलच असे नाही. याचे कारण काय? सरबत करताना साखर लवकर िवरघळXयासाठी आपण काय करतो ? तेल पाXयात बुडते कi पाXयावर तरंगते ?

(इ) तsा भरा. (१) पाठातील ‘बुडणे-तरंगणे’ Sयोग करताना िमळालेली मािहती पुढील त¬.यात भरा. पाठात सांिगतले\या व_तूंिशवाय इतर व_तू घेऊन तोच Sयोग करा. .यांची नावेही त¬.यात योtय िठकाणी िलहा. वKतू

बुडणाlया वKतू

तरंगणाlया वKतू

पाठात सांिगतले\या व_तू इतर व_तू (२) याचSमाणे पाठात िदलेला िवरघळXयाचा Sयोग आणखी काही पदाथK घेऊन करा. वरीलSमाणे िवरघळXया3या Sयोगासाठी एक त¬ता तयार करा. िवरघळXयािवषयी तु6हांला िमळालेली मािहती .यात मांडा. (ई) _रकाQया जागा भरा. (१) साखर, िमठासारखे पदाथK पाXयात टाकvन ढवळ\यावर ------ होतात. (२) पाXयात एखादा पदाथK िवरघळ\याने बनले\या िम¢णाला ------- 6हणतात. (३) ‘जलसंजीवनी’ हे ------ •ावणांचे एक उदाहरण आहे. (४) सवKच सू†मजीव उपयोगी नसतात. काही सू†मजीव शरीरात िशर\यास ------ होऊ शकतात. (५) तरंगणा„या व_तू पाXयापेWा ------ असतात, तर बुडणा„या व_तू पाXयापेWा ------ असतात. (६) गढJळ पाणी _व3छ करXयासाठी .यात ------ िफरवतात. (26)

(उ) चूक की बरोबर सांगा.

(१) तुरटीची पूड पाण्यात विरघळत नाही.



(२) पाण्यात सूक्ष्मजीव जगू शकत नाहीत.



(३) गढूळ पाणी स्‍थिर राहिल्‍यास गाळ तळाशी जमतो.



(४) खोडरबर पाण्यात तरंगते.



(५) चहा गाळून त्‍यातील चोथा वेगळा करता येतो.

(ऊ) पाणी ‘पारदर्शक’ होते म्हणजे काय होते ?





सकाळी शाळेत आल्या आल्या एका मोठ्या भांड्यात गढूळ पाणी घ्या.





त्यातील बरीचशी माती तळाशी जमा झाली, की वरचे पाणी दोन काचेच्या भांड्यांमध्ये ओतून घ्या. भांड्यांवर क्र. १ व क्र. २ अशा चिठ्‌ठ्या चिकटवा.



क्र. १ च्या भांड्यातील पाण्यात तुरटीचा खडा फिरवा.





आता दर ३० मिनिटांनी दोनही भांड्यांतील पाण्याचे निरीक्षण करा.





कोणते पाणी लवकर स्वच्छ दिसू लागते ? किती वेळात ?





दुसऱ्या भांड्यातील पाणी तेवढेच स्वच्छ होण्यास किती वेळ लागतो ?



***

(27)

५. घरोघरी पाणी थोडे आठवा आपल्याला कोणकोणत्या कामांसाठी पाण्याची गरज पडते ? सांगा पाहू खालील िचLात पाणी साठवण्याची भांडी दाखवली आहेत. त्यांपैकी अलीकडे वापरात आलेली भांडी कोणती? ही भांडी कोणत्या पदाथार्ंपासून बनवलेली आहेत ? पाण्याच्या भांाला झाकण आिण तोटी असण्याचे फायदे कोणते ?

आपल्याला सतत पाण्याची गरज पडत असते. गरजेनुसार पाणी घेता यावे म्हणून ते घरात साठवून ठेवावे लागते. पूवीर् िपतळ िकंवा तांब्याचे हंडे, कळश्या आिण मातीपासून केलेली मडकीरांजणे वापरात होती. तसेच घरोघरी हौद-टाक्याही बांधायचे. आता माL स्टील व ›ॅ€स्टकपासूनही पाणी साठवण्याची भांडी बनवतात. (28)

िप)याtया पा)याची काळजी आरोtयासाठी िपXयाचे पाणी िनध°क असणे गरजेचे असते. पोटात दŒिषत पाणी गेले तर रोग होऊ शकतात. 6हणून िपXयाचे व _वयंपाकाचे पाणी साठवताना आपण िवशेष काळजी घेतो. िपXया3या व _वयंपाका3या पाXयाची भांडी आपण झाकvन ठेवतो. .यामुळे पाXयात धूळ व कचरा पडत नाही. हात बुडवून पाणी काढले, तर हातांना लागलेली घाण पाXयात जाते. 6हणून आपण पाणी काढXयासाठी लांब दां=ाचे ओगराळे वापरतो. पाणी काढJन लगेच झाकण ठेवतो. पण या भां=ांना तोmा लावणे ही पाणी काढXयाची सवा“त उ.तम पƒत आहे. .यामुळे पाणी खराब होXयाचा Sµनच उरत नाही आिण पाणी काढणेही अिधक सोईचे होते. एखाqा भां=ातील पाणी संपले, कi .यात पुRहा पाणी भरXयाआधी ते भांडे आपण धुऊन घेतो. आपण अशी काळजी घेतली तर िपXयाचे पाणी _व3छ राहते. माहीत आहे का तुQहांला पाणी िशळे होत नाही... आधी3या िदवशी घरात भ;न ठेवलेले िपXयाचे पाणी काही जण ओतून देतात आिण द}सरे पाणी भरतात. .यांना वाटते, पाणी िशळे होते. पण ही समजूत चुकiची आहे. पाणी ओतून देणे 6हणजे चांगले पाणी वाया घालवणे. पाणी खराब झाले असले तरच .याचा वापर िपXयाgयित]र¨ इतर कामासाठी करावा. जरा डोकr चालवा पाणी भ;न ठेवXयासाठी _टील व -ॅ¤_टकची भांडी लोक का पसंत क; लागले असतील ? क4न पहा हा (योग मोuांtया मदतीने करा. एक -ॅ¤_टकची बाटली —या. ितचा वरचा िनमुळता भाग कापून टाका. बाटली3या चार बाजूंना, तळापासून थो=ा वर चार भोकo पाडा. एक ]रकामी रीिफल घेऊन ितचे चार छोटे तुकडे कापून —या. हे (29)

तुकडे चार भोकांत घट्ट बसवा. बाटलीत पाणी भरा. तुम्हांला काय आढळून येईल ? सर्व नळ्यांमधून पाणी वाहू लागते. यावरून काय उलगडते ? एका ठिकाणी साठवलेले पाणी नळाचा वापर करून निरनिराळ्या ठिकाणी वाटता येते. सिमेंट किंवा प्लॅस्टिकच्या मोठ्या टाक्या घरांच्या किंवा मोठ्या इमारतींच्या छतावर बसवतात. नळांच्या मदतीने या टाकीतील पाणी इमारतीतील न्हाणीघरांत, स्वयंपाकघरात पोचवता येते. नळांना तोट्या बसवल्या की पाणी पाहिजे तेव्हा घेता येते किंवा बंद करता येते. अशा पद्धतीने एखाद्या इमारतीत एकाच टाकीतून एकाच वेळी अनेक ठिकाणी पाणी मिळू शकते. छतावरील टाकी

घरातील नळ व्यवस्था

इमारतीच्या छतावरील पाण्याच्या टाक्या

सांगा पाहू घरात प्रत्येकाने आपापला स्वयंपाक करून घ्यावा असा नियम असेल तर - (१) कोणत्या अडचणी येतील ? (२) कोणते फायदे मिळतील ?

रोज लागणारे पाणी नदीवरून प्रत्येक कुटुंबाला आणावे लागत असेल तर त्यांना (१) कोणत्या अडचणी येत असतील ? (२) कोणते फायदे मिळत असतील ? (30)

गावाचा पाणीपुरवठा तलाव, नtा, धरणे हे आपले पाण्याचे  ोत आहेत. आपल्या घरापासून हे  ोत बर्‍याच अंतरावर असू शकतात. थेट तेथूनच पाणी घेण्यात अडचणी असतात. िशवाय त्यातील पाणी जसेच्या तसे घरात िपण्यासाठी वापरता येईल याची खाLी देता येत नाही. म्हणून गावाजवळचा एखादा मोठा  ोत पाहतात. कालवा िकंवा मोRा जलवािहनीच्या मदतीने सबंध गावासाठी एका िठकाणी पाणी आणतात. तेथे ते िपण्यासाठी िनधोर्क करतात. याला जलशुyीकरण म्हणतात. जलशुद्धीकरण कें‹ातून ते सवार्ंना पुरवण्याची सोय करतात. याला जलिवतरण म्हणतात. सांगा पाहू पाणी भरलेल्या बादलीतून आपण िपचकारीत पाणी भरून घेतो. त्या वेळी पाणी वाहण्याची िदशा कोणती असते ?

उंचावरील टाक्या पाणी खालच्या िदशेने वाहते, हे आपल्याला माहीत आहे, परंतु पाणी वर चढवायचे असेल, तर जोर लावावा लागतो. त्यासाठी एखादे यंL वापरावे लागते. पाणी चढवण्यासाठी पंप वापरतात. पंप चालवण्यासाठी िडझेल िकंवा वीज वापरतात. िवजेचा शोध लागण्यापूवीर् पाणी जास्त उंचीवर नेणे शक्य होत नव्हते. िवजेवर चालणारे पंप वापरून पाणी िकतीतरी उंचीपयर्ंत पोहोचवता येते. त्यामुळे उंच टाक्यांमध्ये पाणी साठवता येते. तेथून ते लांब अंतरापयर्ंत गावांना िकंवा शहरांना पुरवता येते. जलशुyीकरण कें‹ातून बाहेर पडणारे पाणी घरोघरी (31)

उंचावरील टाकी

पोचवण्याआधी एका उंचावरील टाकीत साठवून ठेवतात. त्या टाकीतून लागेल तसे मोRा नळातून पाणी सोडतात. उंचावरील टाकीच्या नळापासून अनेक शाखा िनघतात. त्या शाखा टाकी भोवतालच्या वेगवेगMा वस्त्यांमध्ये पोचतात. वस्तीत पोचल्यावर 4त्येक शाखेपासून टप्प्याटप्प्याने आणखी शाखा काढल्या जातात आिण पाणी घरोघरी पोचते. काही िठकाणी एखाtा वस्तीसाठी दोन-तीन सावर्जिनक नळ असतात. आसपासचे लोक तेथे येऊन आपापल्या कुट;ंबांसाठी पाणी भरून नेतात.

गावाचा जलसाठा

उंचावरील टाकी

जलशुqीकरण केंg

जलसाoापासून घरापयर्ंत पाण्याचा वास

माहीत आहे का तुम्हांला पाण्यािशवाय माणूस जगू शकत नाही. म्हणून पाण्याचा  ोत मानवी वस्तीच्या शक्य िततका जवळ असणे गरजेचे असते. त्यामुळे 4ाचीन काळी नगरे वसली ती कुठल्यातरी मोRा नदीच्या तीरावर. आपल्या देशात अशी अनेक शहरे आहेत. उत्तर भारतात यमुना नदीवरील िदी ही आपल्या देशाची राजधानी आहे. िबहारमध्ये गंगानदीवरील पाटणा, तर महारा{‰ात गोदावरी नदीवरील नािशक ही अशा 4ाचीन नगरांची उदाहरणे आहेत. (32)

अाजही काही व_.यांमaये िविहर`मधून िकrवा कvपनिलकांतून पाणी काढतात. पण ते िनध°क अस\याची खाVी क;न —यावी लागते. िविहरीचे पाणी िनध°क नसले, तर िपXयासाठी पाणी उकळJन —यावे. आरोtयाला धोका राहणार नाही याची खाVी क;न —यावी. काही िठकाणी टँकरमधून वाहतूक क;न व_.यांना पाणी पुरवतात.

सांगा पा& दररोज तुम3या घरात िकती पाणी लागते ? रोज3या रोज लागणारे पाणी कोण भरते ?

क4न पहा तुम3या घरातली एक ]रकामी बादली —या. ती उचलून ित3या वजनाचा अंदाज —या. आता ती बादली पाXयाने अधp भरा. ती िकती जड होते याचा अनुभव —या. पूणK भरलेली बादली उचलून एका िठकाणाfन द}स„या िठकाणी नेणे खूप क…ाचे काम आहे ना ? तुम3या घरी अशा िकती बाद\या पाणी रोज लागते ते आठवा. तेवढे पाणी भरXयासाठी िकती ¢म करावे लागतात, याचा तु6हांला आता अंदाज येईल. सांगा पा& ही यंVे चालवXयासाठी कोणती इंधने वापरतात ? कvपनिलकoतून पाणी काढणारा पंप. उंचावरील टाकiमaये पाणी चढवणारा पंप. व_तीपय“त पाणी पोचवणारा टँकर. (33)

पाण्याचे शुyीकरण करणे, ते उंचावरील टाकीत चढवणे यांसाठी अनेक लोक सतत काम करत असतात. तेथील यंLे चालवण्यासाठी वीज िकंवा िडझेल वापरावे लागते. त्यासाठी खूप मोठा खचर् येतो. म्हणून स्वच्छ पाणी हा एक मौल्यवान पदाथर् ठरतो. आपण आपल्या मौल्यवान वस्तू जशा सांभाळतो, तशीच पाण्याचीही काळजी घ्यायला हवी. भरून ठेवलेले नळाचे पाणी वाया जाऊ देऊ नये. ते खराबही होऊ देऊ नये. पाण्याची काटकसर कशी करावी ? तोंड धुण्यासाठी घेतलेले पाणी उरले तर ते फेकून देता, की परत वापरण्यासाठी ठेवून देता ? रोज दात घासत असताना नळातून पाणी वाहू देता, की मधून मधून नळ बंद करता ? भाज्या, फळे धुण्यासाठी वापरून झालेले पाणी फेकून देता, की झाडांना देता ? भांडी िवसळताना नळ पूणर् उघड*न पाणी जोराने वाहत ठेवता, की भांडी नीट धुण्यापुरता सोडता ? जरा डोके चालवा बागेला पाणी tायचे आहे. नळाचे पाणी आहे आिण िविहरीलाही पाणी आहे. तुम्ही कोणते पाणी वापराल ? आपण काय िशकलो आपल्याला पाण्याचा सतत वापर करावा लागतो. म्हणून आपण पाणी घरात साठवून ठेवतो. साठवण्याच्या भांाला झाकण व तोटी असली, तर पाणी स्वच्छ राहते आिण ते वापरणे सोईचे होते. िपण्याचे पाणी िनधोर्क नसेल तर आजार होऊ शकतात. म्हणून िपण्याच्या पाण्याची िवशेष काळजी घ्यावी. शहरांमध्ये तसेच लहान-मोRा गावांमध्ये जलशुyीकरण कें‹े व िवतरण व्यवस्था असतात. इतर  ोतांपासून आपण पाणी घेत असलो, तर ते िनधोर्क असल्याची खाLी करायला हवी. िपण्याचे पाणी िमळवणे हे –माचे व खचार्चे काम आहे. पाणी नीट साठवावे आिण काटकसरीने वापरावे. हे नेहमी लक्षात ठेवा पाणी मौल्यवान आहे. त्याची नीट काळजी घ्यावी. (34)

स्वाध्याय (अ) काय करावे बरे ?

वस्तीतील सार्वजनिक नळ सतत थेंब थेंब वाहताना दिसतो. (अा) जरा डोके चालवा.

तुमच्या घरात जी व्यक्ती पाणी भरते तिचे श्रम कमी करण्यासाठी काय काय करता येईल ? (इ) योग्य की अयोग्य ते लिहा. (१) समीरने पाणी पिऊन माठावर झाकण ठेवले नाही. (२) भांडी विसळलेले पाणी निशा झाडांना घालते. (३) नळाला पाणी आले म्‍हणून सई भरलेला हंडा ओतून देऊन पुन्हा पाणी भरायला गेली. (४) रेश्मा सहलीला जाताना पाणी सोबत नेते. (१) माहिती मिळवा. तुमच्या गावाचा पाण्याचा मोठा स्रोत कोणता आहे ? तो कुठे आहे ? तुमच्या गावातील जलशुद्धीकरण केंद्र कुठे आहे ? तुमच्या जवळची उंचावरील टाकी कुठे आहे ? या ठिकाणांमधील अंतर किती आहे ? तुमचे घर तुमच्या जवळच्या जलवितरण टाकीपासून किती दूर आहे ? ही अंतरे खाली दिलेल्या आकृतीत मांडा.

उंचावरील टाकी

. कि

...

... मी जलशुद्धिकरण केंद्र नळ नळ

मोठ्या जलसाठ्यापासून तुमच्या घरापर्यंत पाण्याचा प्रवास किती किलोमीटरचा आहे हे बेरीज करून सांगा.

आमचा नळ

....... किमी

.... किमी गावाचा जलस्रोत

जलस्रोतापासून नळापर्यंत पाण्याचा एकूण प्रवास

= ..... किमी + ..... किमी + ..... किमी = ..... किमी (२) तुमच्या भागातील टाकीचे पाणी सोडण्याचे काम कोण करते ? त्‍यांची मुलाखत घ्‍या आणि त्‍यांचे काम समजून घ्‍या. ते रोज कोणकोणत्‍या भागांसाठी पाणी सोडतात ? त्‍या सर्व भागांना पुरेसे पाणी मिळेल यासाठी ते काय नियोजन करतात ? (35)

६. अyातील िविवधता करून पहा बाजारातून आणलेल्या भाज्या, धान्य यांचा वापर आपण आहारात नेहमी करतो. या संदभार्त पुढील कृती करूया.  बाजारातून िकंवा दbकानातून कोणते धान्य िकंवा भाजीपाला तुमच्या घरी आणतात ते समजून घ्या.  धान्य िकंवा भाजीपाल्यापासून तुमच्या घरी बनवलेल्या पदाथार्ंचा खालील4माणे तuा वहीत तयार करा. अ.. धान्य व भाजीपाला १. तांदwळ/धान

घरी बनवलेला पदाथर् भाकरी

  

इडली

एकूण संख्या ३ भात

२. तुम्ही तयार केलेली यादी पहा. एक धान्य िकंवा भाजीपाल्यापासून एकापेक्षा जास्त पदाथर् तयार झाले असतील, अशा पदाथार्ंची एकूण संख्या पुढील रकान्यात िलहा. तुमची तयार झालेली यादी, िमL/मैिLणींच्या यादीसोबत तपासून पहा. तुमच्या यादीत नसलेला, परंतु त्यांच्या यादीत असलेला पदाथर् खालील4माणे तक्त्यात नोंदवा. अ.. १.

िमeाच्या यादीतील धान्य व भाज्या तांदळ/धान

बनवलेला वेगळा पदाथर् मोदक डोसा

२.   

 

तुमच्या असे लक्षात येईल, की काही वेळेस एकाच अoघटकापासून िविवध पदाथर् तयार होतात. अoपदाथार्ंत जरी िविवधता असली, तरी त्यांतील मुख्य अoघटक समान असतो. वरील उदाहरणात आपण तांदळ/धान या मुख्य अoघटकापासून तयार केलेले िविवध पदाथर् पािहले. आपल्या देशात राज्या-राज्यांतील अoपदाथार्ंत िविवधता आढळते, हे लक्षात घ्या. जरा डोके चालवा एखाtा 4देशात एक अoघटक मुख्य असतो. असे होण्यामागचे कारण काय असावे ? 4देशानुसार मुख्य अoघटकांतही िविवधता आढळते, याचे कारण काय असेल बरे ? (36)

सांगा पाहू



वरील नकाशाचे निरीक्षण करा.  खाद्यान्न पिकांचे देशातील वितरण लक्षात घ्‍या.  प्रदेशानुसार पिकांमधील वितरणांतील फरक समजून घ्‍या. (१) (२) (३) (४)

किनारपट्‌टीच्या प्रदेशात जास्‍त प्रमाणात कोणते खाद्यान्न पीक घेतात ? उत्‍तर भारतात कोणकोणती खाद्यान्न पिके होतात ? मध्यवर्ती भागात कोणते मुख्य खाद्यान्न पीक घेतले जाते ? भारताच्या दक्षिण भागात तांदळाचे पीक मोठ्या प्रमाणावर होते. यामागचे कारण काय असावे ? (37)

आपल्या देशात शेती हा व्यवसाय सवर्L केला जातो. ही शेती मुख्यतः पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून आहे. पाऊस सवर्L सारखा पडत नाही, तो कमी-जास्त पडतो. जास्त पावसाच्या 4देशांमध्ये तांदळ (भात), नारळ, नाचणी, वरई अशी िपके घेतात. मध्यम पावसाच्या 4देशांत गहू, तूर, सोयाबीन ही िपके करून पहा

घेतली जातात. कमी पावसाच्या 4देशांत ज्वारी, बाजरी, मटकी अशी िपके घेतली जातात. पीक चांगले येण्यासाठी चांगले िबयाणे, सुपीक जमीन, पुरेसा सूयर्4काश आिण आवश्यक तेवढे पाणी यांची गरज असते. आपल्या देशात ऋतूनुसार अoधान्य व भाजीपाला यांत िविवधता िदसून येते.

तुमच्या पिरसरातील फळे िवकणार्‍यांची भेट घ्या. दbकानात िवFीला ठेवण्यात आलेल्या फळांची नावे तुमच्या वहीत नोंदवा. खालील मुद्tांच्या आधारे त्यांच्याशी चचार् करा. (१) कोणती फळे वषर्भर िवFीसाठी असतात ? (२) पावसाMात न िमळणारी फळे कोणती ? (३) उन्हाMामध्ये कोणती फळे िवFीसाठी असतात? (४) कोणत्या ऋतूंत फळे मुबलक 4माणात िमळतात? (५) कोणत्या ऋतूंत फळांची उपलब्धता कमी असते ? 

फळांची उपलब्धता ऋतूंनुसार कमी-जास्त होते. ऋतूंनुसार त्यांमध्ये िविवधताही आढळते.

जरा डोके चालवा िचLातील फळे पहा. पुढील4माणे वहीमध्ये तक्ता तयार करा.  कोणत्या ऋतूंत कोणती िपके येतात त्याची नोंद करा.  िचLामध्ये नसणारी पण तुम्हांला माहीत असणारी फळेदेखील ऋतूंनुसार तक्त्यात िलहा. उन्हाळा

पावसाळा (38)

िहवाळा

काय करावे बरे इरफान आिण सुि8याला बाजारामQये बटाटे खूप FवFत िमळाले आहेत. Lयांना बटा\ाची भाजी खा]याचा क^टाळा आला आहे. तु_ही Lयांना बटा\ापासून बनवले जाणारे वेगवेगळे पदाथa सुचवा. 

सांगा पा& खाली िदलेbया नकाशात महाराcd व शेजारील राeयांतील 8िसद्ध खा0पदाथa िदले आहेत. नकाशाचे िनरी,ण करा व पुढील कgती करा.

 — 

खालील8माणे तhा तयार करा. िजbहा/राeय व पदाथाjची यादी करा. हे पदाथa कोणLया धाkयापासून/फळापासून/भाजीपासून बनवले आहेत, Lयाची मािहती 6या. Lयाची नmद ‘वापरलेला अkनघटक’ या शीषaकाखाली करा. िज)हा/रा,य पदाथ1 वापरलेला अ6घटक (39)

कोणत्याही 4देशात िपकणार्‍या मुख्य िपकाचा उपयोग, त्या 4देशात िविवध पदाथर् बनवण्यासाठी केला जातो. उदा., महाराष्ट‰ाच्या पठारी 4देशात ज्वारी मोRा 4माणात होते. या भागात ज्वारीपासून हुरडा, लाŽा, भाकरी, घुगर्‍या, पापड, सांडगे, आंबील, धपाटे, िधरडे इत्यादी पदाथर् बनवले जातात. कोकणात िकंवा समु‹िकनार्‍यालगतच्या 4देशांमध्ये तांदळ, नारळ व खोबरेलतेलाचा वापर मोRा 4माणात केला जातो. मध्यमहारा{‰ात ज्वारी, बाजरी, भुईमूग, सोयाबीन, तीळ व मोहरी इत्यादींचा वापर मोRा 4माणावर करतात. मृदा व हवामानानुसार िपकांमध्ये हा बदल होतो हे लक्षात घ्या. या बदलांनुसार 4देशातील लोकांचा आहार ठरतो. माहीत आहे का तुम्हांला पूवीर् ठरावीक ऋतूत िमळणारी काही फळे व भाज्या आता वषर्भर िमळ* लागल्या आहेत. याची काही कारणे आहेत. (१) वषर्भर पाण्याची उपलब्धता. (२) सुधािरत िबयाणांची उपलब्धता. (३) जगाच्या वेगवेगMा भागांतून येणारी फळे व भाज्या. (४) जलद वाहतुकीच्या सोई. जरा डोके चालवा तुम्हांला ज्वारी, बाजरी, गहू, तांदळ व मका या धान्यांपासून तयार केलेले पदाथर् खायला िमळणार नाहीत असे समजा. मग तुम्हांला कोणते पदाथर् खावे लागतील, याब£ल िवचार करा. त्यांची यादी करा.



हे नेहमी लक्षात ठेवा 4देशातील हवामान, मृदा, पाणी आिण आपली गरज यांवर कोणती िपके होणार हे ठरते. त्यानुसार आपल्या आहारात कोणते 4मुख अo असणार हेसुदधा ् ठरते. आपण काय िशकलो    

अoपदाथार्ंतील िविवधता. 4देशानुसार अoपदाथार्ंत िविवधता असते. अoधान्य, फळे व भाज्यांची ऋतूंनुसार उपलब्धता. महारा{‰ व शेजारील राज्यांतील िविवध अoपदाथर्. (40)

स्वाध्याय (अ) थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) गव्हापासून कोणकोणते अन्नपदार्थ बनवले जातात? (२) विविध प्रकारच्या खाद्यतेलांची नावे लिहा. (३) तुमच्या गावी तयार केला जाणारा विशेष अन्नपदार्थ कोणता ? हा अन्नपदार्थ कशापासून बनवला जातो ?

(अा) गटात न बसणाऱ्या अन्नपदार्थाभोवती  करा. गटात तो न बसण्याचे कारण लिहा.

(१) कैरी लोणचे, आंबा, मुरांबा, आमरस. (२) पुलाव, पराठा, दहीभात, बिर्याणी. (३) मैसूरपाक, पुरणपोळी, थालीपीठ, झुणका-भाकर.

(इ) खालीलपैकी धान्य, भाजी व फळभाजी कोणती ते ओळखा. यांपासून कोणकोणते अन्नपदार्थ होऊ शकतात त्‍यांची यादी करा.

कणीस भोपळा गवार

 

इतर प्रदेशांत केल्या जाणाऱ्या, एका पदार्थाची माहिती मिळवा व पालकांच्या मदतीने तो पदार्थ घरी बनवा. बाहेरगावी गेल्यावर तुमच्या खाण्यात आलेले, तेथील प्रसिद्ध अन्नपदार्थांची यादी करा. त्यासाठी वापरलेले मुख्य अन्नघटक कोणते ते शोधा. ***

(41)

७. आहाराची पौ}~कता थोडे आठवा   

अ•ाची गरज कशासाठी असते ? आहार 6हणजे काय ? आहार कमी िकrवा जा_त होXयाची कारणे कोणती ? सांगा पा&



आप\या नेहमी3या जेवणात\या काही पदाथा“ची नावे पुढे िदली आहेत ती वाचा : भात, मुगाची आमटी, चवळीची उसळ, गgहाची चपाती, lवारीची भाकरी, कोबीची भाजी, भोप[ाचे भरीत, गाजराची कोिशंबीर, कांqाची भजी, लसणाची चटणी, िलंबाचे लोणचे, दही, पापड.



मोठाले डाव िकrवा चमचे वाप;न यांपैकi कोणते पदाथK वाढJन घेतो ?



चहा3या चम3याने िकrवा .याहीपेWा लहान चम3याने आपण कोणते पदाथK वाढJन घेतो ? आता या खाqपदाथा“चे दोन गट करा. एका गटात जा_त Sमाणात खा*े जाणारे पदाथK —या; तर द}स„या गटात कमी Sमाणात खा*े जाणारे पदाथK —या.

(मुख अ{पदाथc चपाती, भाकरी, भात हे पदाथK आप\या आहारात िनयिमतपणे असतात. इतर पदाथा“पेWा ते आपण जा_त खातो. 6हणून गf, lवारी-बाजरी आिण तांदŒळ हे आपले Sमुख अ•पदाथK आहेत. परंतु चपाती, भाकरी, भाताबरोबर इतर पदाथK असणे आरोtया3या ¹…ीने महwवाचे असते. िशवाय हे सवK पदाथK जेवणात असले कi जेवणही jचकर होते. अ{पदाथाcतील िविवधता आप\या जेवणात येणारे इतर सवK खाqपदाथK कोणकोण.या अ•पदाथा“पासून बनतात ? lया िविवध अ•पदाथा“पासून ते बनतात .यांपैकi काह`ची िचVे व नावे पुढील चौकटीत िदली आहेत. .यांपैकi तु6ही कोणकोणते पदाथK पािहलेले आहेत? जे पदाथK तुम3या ओळखीचे नाहीत ते िमळवून पाहXयाचा Sय.न करा. (42)

सांगा पा& चौकटीत दाखवलेले अ{पदाथc बघा. या अ{पदाथाxपैकe

िचकv िमरची

लवंग

lवारी

अंडी

मुळा

शŠगदाणा

बाजरी

तीळ

करडई

कारले

दŒध

िमरी क½री

काकडी

१. २. ३. ४. ५. ६. ७. ८.

िचंच

िविवध अ{पदाथc

िलंबू

कEबडी

कोणकोण.या पदाथा“पासून िपठे िमळJ शकतात ? दही, लोणी, तूप कशापासून िमळते ? तेलासाठी कोणते पदाथK जा_त वापरतात? SाXयांपासून िमळणारे पदाथK कोणते ? आंबट/गोड/ितखट/कडJ लागणारे पदाथK कोणते ? आपण कोणते पदाथK कºे खातो? अगदी थो=ा Sमाणात वापरले जाणारे पदाथK कोणते ? ब„याच जा_त Sमाणात वापरले जाणारे पदाथK कोणते?

आपण वापरतो .या अ•पदाथा“मaये िकती िविवधता आहे ते आपण पािहले. वेगवेग[ा कारणांसाठी आपण वेगवेगळे पदाथK वापरतो. लोणी काढXयासाठी द}धाची गरज असते. भाकरी करXयासाठी lवारी, बाजरीपासून िपठ करतात. पदाथाKला आंबट चव qायची असेल तर िलंबू, िचंच, क½री यांचा उपयोग होतो. गोड पदाथK करताना उसापासून िमळणारी साखर िकrवा गूळ वापरता येतात. (43)

जशी अन्नपदार्थांमध्ये विविधता तशी लोकांची आवडनिवडही वेगवेगळी असते. त्याप्रमाणे आपल्याला काही पदार्थ वारंवार खाण्याची, तर काही नावडते पदार्थ नेहमीच टाळण्याची सवय लागते. परंतु शरीराच्या अन्नविषयक गरजा पूर्ण होत आहेत की नाही याकडे लक्ष देणे सर्वांत महत्त्वाचे असते. शरीराच्या विविध गरजा पूर्ण करणारे अन्नघटक सर्व अन्नपदार्थांमध्ये कमी-अधिक प्रमाणात असतात. 

काही

अन्नघटकांपासून आपल्या शरीराला उर्जा मिळते. आपण दिवसभर अनेक कामे करतो, खेळतो. तसेच श्‍वसन करणे अन्नपचन होणे अशी अनेक कामे शरीरात सतत चालू असतात. ही कामे होण्यासाठी शरीराला उर्जा लागते.

 काही

अन्नघटकांमुळे आपल्या शरीराची वाढ होते. रोजच्या कामांमध्ये होणारी शरीराची झीज भरून निघते.

 काही अन्नघटकांमुळे शरीर धष्टपुष्ट बनते. उर्जा देणाऱ्या पदार्थांचा शरीरात साठा तयार होतो.  काही अन्नघटकांची शरीराच्या विशिष्ट कामांसाठी गरज असते. उदा., काही अन्नघटक शरीरातील

हाडे मजबूत करतात. काही अन्नघटकांमुळे आजाराविरुद्‌ध लढण्याची क्षमता शरीराला मिळते.



शरीराची सर्वच कामे नीट होण्यासाठी भरपूर पाणी पिण्याचीही गरज असते.

आपल्या शरीराचे काम व्यवस्थित चालायचे असेल तर शरीर धडधाकट राहायला हवे. म्हणून सगळेच अन्नघटक आपल्या आहारात असायला हवेत. हे घटक विविध अन्नपदार्थांमधून कमी-जास्त प्रमाणात आपल्याला मिळतात. म्हणूनच आपण रोजच्या जेवणात विविध अन्नपदार्थांचा आलटून पालटून समावेश करत असतो. असा आहार घेतल्याने शरीराचे चांगले पोषण होते. माहीत आहे का तुम्हांला महाग पदार्थ स्वस्त पदार्थांपेक्षा खूप पौष्टिक असतात, असे अनेकजणांना वाटत असते. पण ते खरे नाही. सर्वच महाग पदार्थ खूप पौष्टिक नसतात, त्याचप्रमाणे सर्वच स्वस्त पदार्थ कमी पौष्टिक नसतात. (44)

अyपदाथार्ंची पौ}~कता िटकवणे खाtपदाथर् तयार करताना अनेक उपयुu ठरणारे अoघटक न{ होऊ शकतात. तसे होऊ नये म्हणून पुढील4माणे आपण काळजी घेऊ शकतो. 

अo िशजवताना त्यात आवश्यक तेवढेच पाणी घालावे.



4ेशरकुकरमध्ये अo िशजवावे िकंवा अo िशजवताना त्यावर झाकण ठेवावे.



कडधान्यांना मोड आणून ती वापरावी. मोड लहान आहेत तोपयर्ंतच ती वापरावी. मोड लांब होईपयर्ंत थांबू नये.



पीठ चाळ*न कोंडा काढ*न टाकू नये.



िचकू, अंिजरे, ‹ाक्षे, सफरचंदे अशी फळे सालांसकट खावीत. त्याच4माणे गाजर, मुळा, काकडी, बीट अशा भाज्या अधूनमधून न िशजवता खाव्या िकंवा त्यांच्या कोिशंिबरी कराव्या. जमेल तेव्हा दोन-तीन पदाथर् एकL करावेत. उदा., उसळीत कांदा व बटाटा यांच्या फोडी टाकणे, आमटीत शेवग्याच्या शेंगा टाकणे, एखादी डाळ िभजवून भाज्यांमध्ये टाकणे इत्यादी.

(45)

िजभेची गंमत नेहमीसारखी आम3या आळीतली सारी मुले संaयाकाळी बागेत जमली होती. तेव‹ात मोिनकाताई आली. ती 6हणाली, ‘‘तु6हांला िजभेची एक गंमत सांगू का ?’’ सारेजण ित3याभोवती गोळा झाले. मोिनकाताई 6हणाली, ‘‘ साखर न घालता पाणी गोड कसं लागेल ? क;नच बघा. आवळा चावून चावून खायचा आिण नंतर लगेच पाणी £यायचं. ते पाणी गोड लागतं.’’

मेरी 6हणाली, ‘‘अ¾या ! खरंच ! मला माहीत नgहतं.’’ बाळJ 6हणाला, ‘‘चव आप\याला िजभेमुळे कळते. गे\या वषpच आ6ही ते िशकलो. पण एकाच िजभेवर वेगवेग[ा चवी आप\याला कशा समजत असतील ?’’ सुभाषने पटकन िवचारले, ‘‘मग तुला काय दहा िजभा हgयात कi काय ?’’ .यावर सगळे हसले. मोिनकाताई 6हणाली, ‘‘अरे बाळJ, डोळे दोनच आहेत. पण .या दोन डो[ांनीच आपण िकती रंग पाहतो ? तसंच एका िजभेनं आप\याला िनरिनरा[ा चवी समजतात.’’ िनरीRण करा. सकाळी उठ\यानंतर _व3छ तEड धुवा. जीभ साफ करा आिण आरशासमोर उभे राहा. आता जीभ बाहेर काढा. जीभ कशी िदसते ते नीट बारकाईने बघा. िजभेवर छोटे छोटे उंचवटे िदसतील. या उंचवmांना jिचकिलका 6हणतात. jिचकिलका या श|दाचा अथK आहे चव ओळखणा„या क[ा. या jिचकिलकां3या मदतीने आप\याला चव समजते. (46)

िविवध चवींचा आस्वाद िनरिनराMा पदाथार्ंच्या चवी िजभेला कशा कळतात हे पाहण्यासाठी आपण पुढील कृती करून पाहू. त्यासाठी आपल्याला पुढील सािहत्य लागेल. (१) खडीसाखर िकंवा गूळ (२) मीठ (३) िचंच िकंवा िलंबू (४) मेथी दाणे िकंवा कारल्याची फोड (५) आवMाची फोड. यांपैकी 4त्येक पदाथार्ची चव घ्या. एका पदाथार्ची चव घेतल्यानंतर खळखळ*न चूळ भरा आिण दोन िमिनटांनी पुढच्या पदाथार्ची चव घ्या. पुढील तuा वहीत िलहून काढा आिण पूणर् करा. Fमांक (१) (२) (३) (४) (५)

खाtपदाथर् खडीसाखर/गुळाचा खडा मीठ िचंच/िलंबू मेथी दाणे/कारल्याची फोड आवMाची फोड

चव

मजेशीर खेळ : खुणेने चव दाखवा. हा खेळ चार-पाच जणांनी िमळ*न खेळावा. एकेका खेळाड*वर राज्य येईल. ज्याच्यावर राज्य येईल त्याला इतरांनी एकेका खाtपदाथार्चे नाव सांगावे. (उदाहरणाथर् : औषधाचा डोस, कैरीची फोड, िमरचीचा ठेचा, खडेिमठाचा खडा, बंुदीचा लाड*, खारी बुंदी, िच=ूची फोड, तुरटी इत्यादी) (47)

‘िमरची ितखट लागली’ - अिभनय

lया3यावर राlय आले आहे, .याने तो पदाथK खा\\याचे नाटक करायचे. चव कशी लागली ते अिभनय क;न दाखवायचे. S.येकाचे एकoका पदाथाKचे नाव सांगून झाले, कi पुढ3या ग=ावर राlय येईल. सवK ग=ांवर राlय येऊन गेले कi खेळ संपेल. आपण काय िशकलो     

आप\या आहारात वेगवेगळे खाqपदाथK येतात. खाqपदाथK बनवXयासाठी आपण जे अ•पदाथK वापरतो .यांत खूप िविवधता असते. अ•पदाथा“मaये आप\या अ•िवषयक गरजा भागवणारे अ•घटक कमी-अिधक Sमाणात असतात. हे सवK घटक आप\या शरीरात योtय Sमाणात गे\याने आप\या शरीरा3या अ•िवषयक गरजा भागतात. jिचकिलकां3या मदतीने आप\याला िविवध चवी समजतात. हे नेहमी लRात ठेवा

आप\या आहारात सवKच अ•पदाथK असावेत. KवाVयाय (अ) काय करावे बरे ? सुमेध आिण .याची धाकटी बहीण मधुरा यांना पालेभाlया आवडत नाहीत. lया िदवशी आई पालेभाजी करते, .या िदवशी ते जेवत नाहीत. (आ) जरा डोकr चालवा. (१) नुसती lवारीची भाकरी िकrवा बाजरीची भाकरी यापेWा भाजणीचे थालीपीठ पौ¤…क का असते ? (२) भाजीमaये दाXयाचे कvट िकrवा खोब„याचा कiस घात\याने पदाथाKचा पौ¤…कपणा वाढतो, कi कमी होतो ? (३) वरणभातावर िलंबू कशासाठी िपळतात ? (४) शेतात िपकणा„या कोण.या िपकात साखर जा_त Sमाणात असते ? (इ) मािहती िमळवा. द}धाला िवरजण लावून दही कसे बनवतात िकkवा मटकiला मोड कसे आणतात, .याची मािहती िमळवा. S.यW Sयोग क;न तु6हांला जमते का ते पहा. तु6ही काय क±ती कoली ती िलfन काढा. वगाKतील इतरांना सांगा. (48)

(ई) चित्रे काढा. जी फळे आपण सालासकट खातो अशा फळांची चित्रे काढा व रंगवा. (उ) यादी करा. जी फळे आपण सालासकट खाऊ शकत नाही, अशा फळांची यादी करा. (ऊ) रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा. (१) फळांमध्ये ................ असल्याने फळे गोड लागतात. (२) तांदूळ, गहू, ज्वारी, बाजरी हे आपले ............ अन्नपदार्थ आहेत. (३) जिभेवरच्या छोट्या छोट्या उंचवट्यांना ........... म्हणतात. (ए) कारणे सांगा. (१) अन्नपदार्थ शिजवताना थोडी काळजी घ्यायला हवी. (२) शरीर धडधाकट हवे. (३) आवडतात म्हणून तेच ते पदार्थ नेहमी खाऊ नयेत. (ऐ) थोडक्यात उत्तरे लिहा. (१) मोनिकाताईने जिभेची कोणती गंमत सांगितली ? (२) फळे गोड असतात म्हणजे फळात फक्त साखरच असते का ? (३) आंबट घटक असणारे अन्नपदार्थ कोणते ? (ओ) जोड्या लावा. अ गट दूध ( तीळ ( ज्वारी ( चिक्कू ( 



) ) ) )

ब गट साखर पीठ तेल लोणी

तुमच्या वर्गातील पाच जणांचा गट करा आणि पुढीलपैकी एक पदार्थ करून पहा. पण हा उपक्रम

घरातील मोठ्या माणसांच्या परवानगीने आणि त्यांच्या देखरेखीखाली करावा. (अ) केळीचे शिकरण (आ) दहीपोहे (इ) मठ्ठा. पदार्थ करून झाला की कृती वहीत लिहून काढा. वर्गातील इतरांना सांगा. *** (49)



८. मोलाचे अy वषार् आिण अजुर्न हे दोघे बहीणभाऊ आहेत. दोघांना बाजरीची गरमगरम भाकरी आिण लोणी मनापासून आवडते. लोण्यािशवाय आई त्यांना इतर अनेक पदाथर् भाकरीबरोबर खायला देते. तेही त्यांना आवडतात. सांगा पाहू वषार् आिण अजुर्नला भाकरीशी खायला आई कोणकोणते पदाथर् करून देत असेल? ते कशापासून बनतात ?  वषार् आिण अजुर्नच्या घरी इतरही अनेक अoपदाथर् खाण्यात असतात.



     

ते पदाथर् घरापयर्ंत कुठ*न येतात ? गहू, तांदळ, ज्वारी, डाळी, ऊस. करवंद, जांभळे, बोरे, मध. खार्‍या पाण्यातील मासळी आिण मीठ. गोा पाण्यातील मासळी, िशंगाडे, मकाणे. फळफळावळ, पालेभाज्या. मांस, अंडी.

वषार् आिण अजुर्न जेवायला बसले, की जेवायला वाढताना आई नेहमी म्हणते, ‘‘पािहजे तेवढेच घ्या. अo वाया जायला नको’’. (50)

एके दिवशी अर्जुनने विचारले, ‘‘आई, तू रोज आम्‍हांला असे का सांगतेस ?’’ आई म्हणाली, ‘‘चांगली वस्तू वाया कशाला घालवायची ? शिवाय जे अन्न खायला मिळते ते कसे तयार होते त्याचा विचार ही करायला हवा. मी तुम्हांला भाकरीची गोष्ट सांगते. भाकरीची गोष्‍ट माझे बाबा शेतकरी आहेत. उन्हाळ्यात शाळेला सुट‌ट् ी असतेच. मी लहान होते तेव्हा आम्ही बाबांबरोबर ट्रॅक्टरवर बसून शेतात जायचो. तेव्हा शेतीच्या मशागतीची कामे सुरू असायची. ट्रॅक्टरला वेगवेगळी अवजारे जोडून बाबा शेतीची कामे करायचे. मशागतीसाठी प्रथम शेत नांगरत, मातीची ढेकळे फोडत, जमीन सपाट करून पेरणीसाठी तयार करत. अशी ते शेतीची कामे करत.

शेतीच्या कामासाठी ट्रॅक्टरचा वापर

मग मृगाचा पाऊस पडला, की उन्हाळ्यात तापलेल्या जमिनीचा वाफसा होतो. तेव्हा बाबा शेतात बाजरीची पेरणी करायचे. काही दिवसांनी बाजरीची रोपे मातीतून डोके वर काढतात. बाजरीच्या जोडीने शेतात तणही वाढते. ते काढून टाकावे लागते. त्यासाठी बाबा मजूर लावत. मजुरीला खर्च येतो. पावसाच्या पाण्यावर बाजरीची ताटे जोमाने वाढतात. हळूहळू बाजरीच्या ताटांना कणसे लागतात. त्‍यात दाणे भरू लागले, की पाखरांच्या झुंडी कोवळे दाणे खाण्यासाठी येतात. गोफण फिरवून पाखरांना शेतातील उगवलेली पिकाची रोपे पळवून लावावे लागते. दाणे पूर्ण भरल्यानंतर कापणी करावी लागते. कापणी म्‍हणजे शेतात आलेली सगळी कणसे कापून गोळा करायची. नंतर मळणी आणि उफणणी करतात. म्हणजे कणसांपासून बाजरीचे दाणे मिळतात. (51)

कापणी

वर्षा म्हणाली, ‘‘कापणी मला समजली. पण मळणी आणि उफणणी म्हणजे काय ?’’ आई म्हणाली, ‘‘सांगते तसे करून पहा. म्हणजे तुमच्या लक्षात येईल. पुढची गोष्ट नंतर सांगते.’’ करून पहा  अर्धे घमेले भरून भुईमुगाच्या वाळलेल्या शेंगा घ्या. त्याचे दोन सारखे भाग करा.  एका भागाच्या शेंगा हाताने सोलून दाणे काढा. हाताने शेंगा सोलताना किती वेळ लागला ?

 दुसऱ्या भागाच्या शेंगा एका कापडी पिशवीत बांधा. त्यावरून वरवंटा फिरवा किंवा काठीने धोपटा. नंतर पिशवी मोकळी करून शेंगा सुपात घेऊन पहा. आता तुम्हांला काय दिसते ? अर्जुन : सुपात घेतलेल्या शेंगा फुटल्या आहेत. बऱ्याचशा शेंगातून दाणे बाहेर आलेले आहेत. आई : ही एक प्रकारे शेंगांची मळणीच झाली. शेंगा पाखडा आणि काय होते ते सांगा. वर्षा : शेंगा पाखडल्या तेव्हा फुटलेल्या शेंगाची टरफले सुपातून खाली पडली. शेंगातून सुटे झालेले दाणे सुपातच राहिले. असे का होते ? आई : अगं, टरफले हलकी असतात म्हणून पाखडताना ती वाऱ्यामुळे उडून दुसरीकडे पडतात. दाणे जड असतात ते सुपातच राहतात. उफणणी करतानाही वाऱ्याचा उपयोग करून दाणे आणि टरफले वेगळी करता येतात. आता पुढे ऐका, ‘‘माझे बाबा मळणी आणि उफणणी यंत्राने करतात. यंत्रामध्ये मळणी आणि उफणणी एकाच वेळी होते. कापणी केलेली कणसे यंत्रात घालतात. दाणे मोकळे होऊन यंत्राला बांधलेल्या पिशवीत गोळा होत राहतात. कणसातील टरफले आणि इतर कचरा लांब जाऊन पडतो. पण यंत्रे नव्हती तेव्हा मळणीसाठी बैलांची मदत घ्यावी लागे. उफणणी करण्यासाठी थोड्या उंच जागेवर उभे राहतात. मळणी केलेले धान्य सुपात घेऊन जमीनीवर सोडतात. वाऱ्यामुळे टरफले आणि (52)

हलका कचरा दŒर जाऊन पडतो. बाजरीचे दाणे जवळच पडतात आिण .यांची रास तयार होते. यंVाने कo\याने कामे लवकर होतात. माV क… आिण खचK करावेच लागतात. माहीत आहे का तुQहांला 

यंV नसेल तर मळणी करXयासाठी बैलांचा उपयोग करतात. शेतात .यासाठी एक गोल जागा तयार करतात. .याला खळे 6हणतात. ख[ात एक खुंटा मधोमध उभा करतात. .याला बैल बांधतात. बैल .या खुंmाभोवती गोल-गोल िफरतो. .या3या पायाखाली येतील अशा रीतीने कणसे रचून ठेवतात. बैल कणसांव;न िफरायला लागला, कi .या3या वजनामुळे दाणे सुटे होतात. पीक जा_त असले तर मोठे खळे तयार करतात. एकाच वेळी दोन िकrवा अिधक बैल लावून मळणी करत. मळणी अनेक िदवस चालू राहते. हे काम बैलांसाठीही मळणी क…ाचेच असते.

उफणणीनंतर िमळालेले धाRय पो.यात भ;न ठेवतात. कiड लागू नये, .याची उंदीर, घुश`नी नासाडी क; नये, 6हणून योtय ती काळजी घेतात. घराला आवµयक तेवढे धाRय ठेवतात. उरलेली पोती गाडीत भ;न बाजारपेठेत िव–iसाठी नेतात. तेथे gयापारी धाRय िवकत घेतात. तेgहा शेतक„याने उगवले\या धाRयाचे .याला पैसे िमळतात. अजुcन : पण भाकरी क!ठे बनली अजून ? आई : अरे, भाकरीची गो… इथे संपत नाही.

‘‘gयापारी जे धाRय िवकत घेतात ते सा„या देशात िवकले जाते. ते टžकने िकrवा मालगाडीने सगळीकडे पोचवले जाते. .यासाठी हमाल आिण टžक चालवणा„यांना ¢म करावे लागतात. िशवाय वाहतुकiचाही खचK येतो.’’ आता धाRयाची पोती िकरकोळ िव–i करणा„या द}कानदारांकडे येतात. लोक .यां3याकडJन धाRय िवकत घेतात. ते िनवडतात, _व3छ करतात आिण .याचे पीठ करतात. मग _वयंपाक करताना पीठ मळतात, थापतात आिण भाजून भाकरी करतात. इंधनासाठीही खचK (53)

होतोच. तेgहा क!ठे वषाK आिण अजुKन3या ताटात भाकरी पडते. ‘‘इत¬या लोकां3या Sय.नांने अ• तयार होते. ते अ• वाया घालवणे चांगले का?’’ माहीत आहे का तुQहांला 

िशंगाडे आिण मकाणे असे काही जणां3या खाXयात येणारे दोन पदाथK आहेत. ते गो=ा पाXयात वाढणा„या िविश‘ट Sकार3या दोन वन_पत`पासून िमळतात. ते गोळा करXयासाठी, _व3छ करXयासाठी, वाळवXयासाठी, साठवXयासाठी आिण .यां3या वाहतुकiसाठीसुƒा अनेक जणांना ¢म करावे लागतात.

इतर अ{पदाथc : मासळी पाXयातून िमळते. ती िमळवXयासाठी कोळी क‘ट करतात. काही लोक जंगलांमaये िमळणारी आवळा, जांभळे, करवंदे, बोरे अशी फळे गोळा करतात आिण िवकतात. काही जणांचे भाजीपा\याचे मळे असतात. तर काही लोकां3या फळां3या बागा असतात. काही लोक क!¬क!टपालन िकrवा पशुपालन असेही gयवसाय करतात. हे सवK लोक आपापला gयवसाय चालवXयासाठी खूप क… करतात. .यां3या Sय.नांतून िविवध Sकारचे अ•पदाथK आप\याला िमळतात. .यांची साठवण, वाहतूक व िव–i करणे, तसेच .यां3यापासून खाqपदाथK तयार करणे यांत अनेक लोकांचे Sय.न व मेहनत कामी येतात. .यावर खूप खचKही होतो. 6हणून अ•ाची नासाडी होणार नाही याची काळजी आपण सवा“नी घेणे जjरीचे आहे. आपण काय िशकलो  

आप\या आहारात येणारे पदाथK शेतमळे, तळी, समु•, जंगल, पशुपालनगृहे अशा िनरिनरा[ा िठकाणांfन िमळतात. धाRयाचे पीक घेताना, शेती3या मशागतीपासून धाRय पो.यात भ;न गोदामात साठवून होईपय“त अनेक कामे करावी लागतात. कापणी, मळणी, उफणणी ही .यापैकi काही कामे आहेत. (54)

  

त्यापुढे धान्याची वाहतूक, िवFी आिण खाtपदाथर् तयार करण्याची कामे करावी लागतात. तेव्हा अo आपल्या ताटात येते. शेती4माणे इतर अoपदाथार्ंच्या उत्पादनामागेही अनेक लोकांचे कष्ट असतात. अoाची नासाडी होऊ नये याची काळजी आपण सवार्ंनी घेतली पािहजे. हे नेहमी लक्षात ठेवा

अनेकांच्या 4यत्नांतून आपल्याला िविवध अoपदाथर् िमळतात. त्या सवर् लोकांिवषयी आपण कृतज्ञ असावे.

स्वाध्याय (अ) काय करावे बरे ? डोंगरी आवळे आपल्या घरापयर्ंत कुठ*न येतात याची मािहती िमLाला हवी आहे. (अा) मािहती िमळवा. १. समु‹ाच्या पाण्यापासून मीठ तयार होते, त्या िठकाणाला काय म्हणतात ? २. शेतामध्ये बटाXाचे पीक घेतले, तर बटाटे जिमनीखाली तयार होतात. मुळाही जिमनीखाली तयार होतो. वनस्पतींपासून आणखी कोणती कंदमुळे िमळतात ? ३. कणगी म्हणजे काय ? त्याचा शेतकर्‍याला कोणता उपयोग होतो ? ४. शेतकरी ितफण नावाचे अवजार कशासाठी वापरतात ? ५. िलंबाचे सरबत तयार करण्यासाठी कोणकाेणते पदाथर् लागतात ? ते पदाथर् आपल्या घरापयर्ंत कोठ*न येतात ? (इ) पुढील तक्ता पूणर् करा. बाजरीची ज्वारीची गव्हाच्या भाताच्या भुईमुगाच्या

कणसे

(ई) िरकाम्या जागी योग्य शब्द भरा. १. जिमनीचा ............. झाला की पेरणी करतात. (55)



२. ३. ४. ५.

कणसापासून बाजरीचे दाणे सुटे करायच्या कामाला ........... म्‍हणतात. वाऱ्याने हलकी ........... उडून दूर जातात. काही लोक बोरे, करवंदे अशी .......... जंगलातून गोळा करून विकतात. अन्न उत्पादनात व वाहतूक करताना यंत्रे व वाहने वापरतात. ती चालवण्यासाठी ............. वर खर्च होतो.

(उ) थोडक्‍यात उत्‍तरे लिहा.

१. २. ३. ४.

बाबा जमिनीची मशागत कशी करतात ? धान्य साऱ्या देशभर कसे पोचवले जाते ? अन्न वाया का घालवायचे नाही ? घरात धान्य आणल्यानंतर भाकरी बनवण्यासाठी काय काय करावे लागते ?

(ऊ) जोड्या लावा.

‘अ’ गट (१) मीठ (२) ऊस (३) मकाणे (४) बोरे (५) भाजीपाला

‘ब’ गट (१) गोड्या पाण्याचे तळे (२) समुद्र (३) मळा (४) शेत (५) वन ***

(56)

९. हवा सांगा पाहू या िच@ांत कोणती कामे चालली आहेत ? करून पहा एका माे(ा भांात पाणी घ्या. एक िरकामे उभट भांडे घ्या. भांडे उपडे करून पाण्याच्या पृ0भागावर तसेच उभे धरून पाण्यात खाली खाली दाबा. आता भांडे ितरपे होऊ 5ा. तुम्हांला काय आढळन येईल ? हवेचे बुडेबुडे लगेच पाण्याच्या वर येऊ लागतात. यावरून काय उलगडते ? हवा पाण्यापेक्षा हलकी असते. म्हणून भांडे ितरपे झाले की हवेचे बुडबुडे पाण्याबाहेर वर येतात. यावरून काय समजते ? डोांना िरकाम्या िदसणार्‍या भांातही हवा होती. हवा आपल्या सभोवती आहे. िरकाम्या वाटणार्‍या जागांमध्येही हवा आहे. मग आपल्या भोवतालची ही हवा कुठपयर्ंत पसरली आहे ? करून पहा शाळेत येणार्‍या वतर्मानप@ाची मािहनाभराची रAी िमळवा िकंवा इतर कुठल्याही टाकाऊ कागदांचे मोठे तुकडे घ्या. वतर्मानप@ घेतली असल्यास त्यांची पाने वेगळी करून घ्या. Fत्येक पानाचे चार सारखे भाग करा. हे कागद फरशीवर एकेक करून एकावर एक ठेवा. (57)

ही चळत तयार होत असताना फरशीलगतच्‍या आणि वरच्या कागदांच्या थरांमध्ये काय फरक होत जाताे त्याकडे लक्ष द्या. सर्व कागद ठेवून झाल्यावर चळतीचे निरीक्षण करा आणि वरच्या व खालच्या थरांमधील फरक लक्षात घ्या. तुम्‍हांला काय आढळून येईल ? आपण कागद रचत जातो तसे खालचे कागद वरच्या कागदांखाली दाबले जातात. खालच्या कागदांचे एकमेकांपासूनचे अंतर कमी होत जाते, तर वरचे कागद त्या मानाने मोकळे ठेवलेले दिसतात. यावरून काय उलगडते ? एखादा कागद जितका फरशीच्या जवळ तितकेच त्याच्या वर ठेवलेल्या कागदांची संख्या अधिक म्हणजे खालचे थर अधिक भार पेलतात. त्यामानाने वरच्या कागदांवर कमी भार असतो. वातावरण : आपण ज्या पृथ्वीवर राहतो तिचा आकार एखाद्या चेंडूसारखा गोल आहे. या पृथ्वीच्या सभोवती हवा आहे. पृथ्वीभोवतालच्या या हवेच्या आवरणास वातावरण म्हणतात. पृथ्वीपासून आपण जसजसे दूर जातो तसतशी वातावरणातील हवा विरळ होत जाते. म्हणजेच हवेचे थर पृथ्वीच्या पृष्ठभागाशी दाट तर पृष्ठभागापासून दूर गेल्यास विरळ असतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाजवळ हवेचे थर सर्वाधिक दाटीवाटीने असतात, तर वरचे थर एकमेकांपासून मोकळे असतात. म्हणजेच उंचावरची हवा विरळ असते.

पृथ्वीभोवती हवेचे आवरण

करून पहा

एक बशीसारखे खोलगट भांडे घ्‍या. त्यात एक मेणबत्ती उभी करा. बशीत पाणी भरा. मेणबत्ती पेटवा. आता मेणबत्तीवर एक काचेचा ग्लास उपडा ठेवा. तुम्‍हांला काय आढळून येईल ? थोड्याच वेळात मेणबत्ती विझते आणि पेल्याच्या आत पाण्याची पातळी वाढते. असे का होते ? हवेतील एक घटक ज्‍वलनाला मदत करतो. तो जसजसा वापरला गेला तसतसे पाणी वर चढत गेले. हवेतला तो घटक संपला तेव्हा मेणबत्‍ती विझली. पाणी वर चढणे थांबले. (58)

ज्वलनास (जळण्यास) मदत करणाऱ्या हवेतील या घटकाला ऑक्‍सिजन वायू म्हणतात. पृथ्वीचे वातावरण हवेचे बनलेले आहे. या चित्रातील वर्तुळ म् हणजे हवा आहे. त्या वर्तुळाचे पाच समान भाग केले, तर त् यांपैकी एका भागाइतका ऑक्सिजन हवेत असतो. हवेत ऑक् सिजनशिवाय इतरही वायू असतात. हे इतर वायू कोणते असतील ? श्‍वसन व ज्वलनासाठी हवेतील ऑक्सिजन वायू वापरला जातो. श्‍वसन व ज्‍वलन, यांशिवाय तुम्हांला हवेचे इतर कोणते उपयोग माहीत आहेत ? ऑक्सिजन

सोडावाॅटरमधून बाहेर पडणारा वायू कार्बन डायऑक् साइड वायू असतो हे तुम्हांला माहीत झाले आहे. हाच वायू थोड्या प्रमाणात हवेतही असतो. वनस् पती सूर्यप्रकाशात हवा व पाण्यापासून अन्न तयार करतात हे तुम् ही शिकला आहात. अन्न तयार करताना वनस् पती हवेतील कार्बन डायऑक् साइडचा वापर करतात. बर्फ टाकून थंड झालेल् या पेल् यावर बाहेरून पाण्याचे कण जमा होतात, म् हणजे हवेत पाणीही वायुरूपात असते. पण हवेतील सर्वांत मोठा भाग या सर्वांव्यतिरिक् त एका वेगळ्याच वायूचा असतो. त् याचे नाव नायट्रोजन वायू. नायट्रोजन वायू असे अनेक वायू हवेत असतात, म् हणजे हवा हे अनेक वायूंच मि े श्रण आहे. ऑक्सिजन वायू आता एका वर्तुळाच्या मदतीने हवा दर्शवली तर त् यातील वायूंचे प्रमाण चित्रात दाखवल् याप्रमाणे दिसेल. इतर वायू

माहीत आहे का तुम्हांला कारखाने, वाहने, शेगड्या व इतर कारणांनी होणाऱ्या इंधनाच्या ज्‍वलनातून धूर बाहेर पडतो. धूरही हवेत मिसळतो. (59)

आपण काय शिकलो





हवा आपल्या सभोवताली असते. रिकाम्या दिसणाऱ्या जागांमध्येही हवा असते. पृथ्वीभोवती हवेचे आवरण आहे. त्‍याला वातावरण म्हणतात. पृथ्वीजवळील हवेचे थर दाटीवाटीने असतात तर वरचे थर विरळ असतात. हवा अनेक वायूंचे मिश्रण आहे. ऑक्सिजन, नायट्रोजन, कार्बन डायऑक्साइड आणि बाष्प हे हवेचे मुख्य वायुघटक आहेत. हे नेहमी लक्षात ठेवा कोळसा, पेट्रोल, डिझेल अशी इंधने जाळल्याने त्यातून धूर येतो. हा धूर हवेत मिसळतो. या धुराने आरोग्य बिघडू शकते.

स्वाध्याय (अ) माहिती मिळवा.

इंजेक्शनच्या सिरिंजमध्ये औषध घेण्यापूर्वी सिरिंजची दांडी आधी आत दाबतात. ते कशासाठी ?

(आ) जरा डोके चालवा.

(१) रोजच्या वापरातल्‍या कोणत्या वस्‍तूंमध्ये हवा दाबून भरलेली असते? (२) लाकूड किंवा कोळसा जाळताना हवेत काय मिसळताना दिसते ? (३) पाणी उकळत असताना हवेत काय मिसळते ?

(इ) रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.

(१) रिकाम्‍या भांड्यातही ------ असते. (२) पृथ्वीपासून उंचावरची हवा पृथ्वीलगतच्या हवेपेक्षा ------ असते. (३) हवेचे पाच भाग केल्यास त्यांतील ----- भाग ऑक्सिजन असतो. (४) हवेचे पृथ्वीजवळचे थर वरच्या थरांपेक्षा ------ भार पेलतात.

*** (60)

१०. वस्C करून पहा खालील कृती करा व वहीत नोंदवा. - एक कापड घ्या, ते िभंगाखाली पहा. तुम्हांला काय िदसते ? - धान्याचे पोते िनरखून पहा. ते कशा Fकारे बनले आहे ? - िशंप्याकडे जा. कपडे िशवताना, िशंपी कापड कापतो. त्या वेळेस कापलेले, पण त्यांना नको असलेले कापड घ्या, त्याच्या कडेला तुम्हांला काय िदसते ते पहा.  तुमच्या असे लक्षात येईल, की धागे एकमेकांत गुंफून कापड िकंवा वस्@ तयार होते. धागा एकमेकांंत गुंफणे, म्हणजेच िवणणे. लांब धागे िवणून कापड तयार करतात.  लांब धागा कोठन येतो? 

करून पहा

- घरातील कापूस घ्या. तो जेवढा लांब करता येईल तेवढा करा. - तळहातावर घेऊन तो एका बाजूकडे मळा. - काय होते ते नाेंदवा.  तुमच्या असे लक्षात येईल, की कापसाची लांब वात तयार होते. पूवीर् कापसापासून सूत तयार करण्यासाठी चरखा वापरत असत. आता हीच Fिsया यं@ावर केली जाते. कापसाच्या धाग्यापासून कापड तयार होते.  कापसािशवाय इतर कशापासून कापड तयार करता येत असेल ? (61)

माहीत आहे का तुम्हांला आपल्या देशाला स्वातंwय िमळवून देण्यासाठी महात्मा गांधींनी जनतेमध्ये स्वदेशी वस्तू वापरण्याची चळवळ उभी केली. त्यासाठी त्यांनी चरख्याचा वापर सूत कातण्यासाठी केला. देशभरात सूत कातण्याची चरखा मंडळे िनमार्ण केली व स्वदेशी वस्तू वापरण्याचा संदेश िदला. करून पहा कापड दvकानाला भेट 5ा. दvकानदाराशी पुढील Fश्नांच्या आधारे चचार् करा, वहीत नोंदवा. - दvकानात कोणकोणत्या Fकारचे कापड आहे? - या कापडांना िविशष्ट नावे आहेत का? - हे कापड कशापासून तयार होते? - याचा मूळ uोत काय आहे? - हे कापड कोणत्या Fदेशातून आले आहे?  वेगवेगा कापडांचे नमुने त्यांच्याकडRन मागून घ्या. दDकानदार काकांकडन आलेल्या मािहतीचा खालीलGमाणे तक्ता करा. कापडाचा Gकार ते कशापासून बनले आहे? मूळ Hोत काय? सुती कापड कापूस वनस्पती 

कोठे बनते? िभवंडी

तुमच्या असे लक्षात येईल, की कापड अनेक घटकांपासून बनते. उदा., कापूस, लोकर, ताग, नायलॉन, रेयॉन इत्यादी. यांतील काही uोत हे वनस्पतीपासूनचे आहेत, तर काही uोत वेगळे आहेत.  दDDकानदार काकांकडन आणलेल्या कापडाच्या नमुन्यांचा संKह करा. जरा डोके चालवा नायलॉन व रेयॉन हे डांबरासारख्या पदाथार्पासून बनते. पण मग डांबराचा मूळ uोत कोणता ? (62)

माहीत आहे का तुम्हांला कापड दोन Fकारे िवणता येते. (१) सुयांच्या साहाय्याने घराघरांत तोरण, स्वेटर, कानटोपी इत्यादी वस्तू बनवल्या जातात. (२) कापड िवणण्यासाठी हातमागाचा िकंवा यं@मागाचा उपयोग करतात. करून पहा (१) छोzा बादलीत स्वच्छ पाणी घ्या. (२) तुम्ही िदवसभर वापरलेले कपडे त्यात िभजत घाला. (३) तासाभराने हे कपडे बादलीतून बाहेर काढा. (४) बाहेर काढतेवेळी ते बादलीतच घ{ िपळRन घ्या. (५) आता बादलीतील पाण्याचे िनरीक्षण करा. (६) बादलीतले पाणी स्वच्छ रािहले, की त्यामध्ये काही बदल जाणवला ?  तुमच्या असे लक्षात येईल, की आपण कपडे वापरतो त्या वेळेस ते अस्वच्छ होतात. करून पहा

सांगा पाहू

कपडे अस्वच्छ होण्याची कोणकोणती (१) आपल्या घरात कशाने कपडे धुतात ? (२) धुलाईकेंात कपडे धुताना काय वापरतात ? कारणे तुम्ही सांगू शकाल? (३) िकराणामालाच्या दvकानात कोणकोणत्या  त्या कारणांची यादी करा. Fकारचे धुण्याचे साबण असतात ? - यादीवरून असे स्पष्ट होते, की आपले कपडे अनेक कारणांमुळे खराब होतात.  वरील Fश्नांची उत्तरे शोधा व यादी करा. तुम्हांला लक्षात येईल, की कपडे धुण्यासाठी त्यामुळे कपडे स्वच्छ करणे आवश्यक वेगवेगा Fकारचे साबण वापरले जातात. असते. स्वच्छ कपडे घालणे ही एक चांगली सवय आहे. आरोग्य चांगले राहण्यासाठी, उदा., साबण, िडटजर्ंट पावडर, िलिक्वड नीटनेटके िदसण्यासाठी नेहमी स्वच्छ सोप इत्यादी.  वरील वस्तू नसतील तर कपडे धुण्यासाठी कपांचा वापर करावा. काय वापरता येईल ? 

(63)

करून पहा - िकराणा दvकानातून िरठे आणा. ते कोमट - आता या पाण्यात अस्वच्छ कपडे िभजत पाण्यात िभजवा. ते पाणी ढवळा. पहा बरं ठेवा. काय होते ते. - अध्यार् तासाने हे कपडे धुऊन घ्या. - कपडे धुण्याचा सोडा कोमट पाण्यात घाला - पहा बरं कपडे स्वच्छ झाले का ? व पाणी ढवळा. काय होते ते पहा. 

िरठा, सोडा, िहंगणबेट, चुनखडी इत्यादींचा वापर कपडे धुण्यासाठी करता येतो. या सवर् नैसिगर्क वस्तू आहेत. सांगा पाहू



तुम्ही पिहलीत असतानाचे कपडे आता वापरता का ? वापरत नसल्यास, कोणते कपडे तुम्ही आता वापरता ? पूवीर्चे कपडे आता न वापरण्याचे कारण काय ? लहान असताना तुम्हांला अत्यंत आवडलेला एखादा डaेस तुम्ही आता का वापरू शकत नाही? तुम्ही वापरत नसलेल्या कपांचे काय होते ? आई-वडील, आजी-आजोबा यांच्याशी चचार् करा. जुन्या कपांचे काय होते, ते िवचारा. करून पहा

- जुने कपडे देऊन नवीन भांडी िमळतात, हे तुम्हांला माहीत आहे का ? जुन्या कपQांच्या बदल्यात नवीन भांडी देणार्‍या व्यावसाियकांशी चचार् करा. त्यासाठी खालील मुUे वापरा. (१) जुने कपडे घेऊन त्याचे काय करता ? (२) या कपांतील चांगले कपडे व फाटके कपडे वेगवेगळे केले जातात का ? (३) चांगल्या कपांचे काय केले जाते ? (४) ते कोण घेतात? (५) फाटलेल्या कपांचे काय केले जाते ? (६) काही कपडे स्वत:साठी ठेवतात का ? (७) जुने कपडे घेऊन नवीन भांडी देणे त्यांना कसे परवडते ?



तुम्ही िमळवलेल्या मािहतीची नोंद करा. तुमच्या नोंदी पुढील मािहतीशी जुळतात का, ते पहा. कपडे हे िटकाऊ असतात. ते जुने झाले, तरीही त्यांचा पुन्हा वापर करता येतो. (64)

   

जुने कपडे चांगले असतील तर ते आपण गरजवंताला देऊ शकताे. कपडे फाटले तर त्यापासून गोधडी, पायपुसणी इत्यादी उपयोगी वस्तू तयार करता येतात. कपांची सुते वेगळी करून नवीन कापड िनमार्ण करता येते. अगदी जीणर् झालेल्या कपांचा लगदा तयार करतात. त्यांपासून कागद करता येतो. याचा वापर ताटल्या, फुले इत्यादी करण्यासाठी होतो. लग5ापासून Fितकृतीही तयार करता येतात. करून पहा िच@ांचे िनरीक्षण करा. कपांमधील िविवधता समजून घ्या. तुमच्या पिरसरात अथवा परगावी गेल्यावर, वरील Fकारचे कपडे पिरधान करणारे लोक िदसतील. त्यांची भेट घ्या. त्यांच्या कपांबद्दल मािहती जाणून घ्या व त्याची नोंद तुमच्या वहीत करा. वषर्भर ते अशाच Fकारचे कपडे घालतात का? हवामानानुसार त्यांत बदल करतात का? सण -उत्सवांच्या वेळी त्यात काही बदल करतात का? महारा„aात सांस्कृितक व भौगोिलक कारणांमुळे कपांमध्ये िविवधता िदसून येते. हवामानाचा िवचार केला, तर महारा„aात सुती कपडे Fामुख्याने वापरले जातात.

करून पहा आपले आजी-आजोबा, आई-वडील व नातेवाइकांची जुनी व नवीन छायािच@े एकि@त करा. ती कोणत्या वषार्त काढली आहेत, ते त्यांना िवचारून छायािच@ांच्या मागे िलहून घ्या. आता ही छायािच@े वषार्ंनुसार लावून घ्या. त्यांच्या पोशाखात होत गेलेले बदल िनरीक्षणाने समजून घ्या. असे बदल होण्यामागची कारणे त्यांच्याकडRन जाणून घ्या. (65)

आपण काय शिकलो      

कापड धाग्यांपासून बनते. हे धागे कापूस, लोकर इत्‍यादींपासून तयार करतात. कपडे वापरल्‍यावर अस्‍वच्छ होतात. त्‍यामुळे नेहमी स्‍वच्छ कपडे घालावेत. कपडे धुण्यासाठी साबण किंवा रिठा, हिंगणबेट यांसारखी नैसर्गिक साधनेही वापरतात. जुने कपडे टाकून देऊ नयेत. त्‍यांचा पुनर्वापर करता येतो. भौगोलिक व सांस्‍कृतिक कारणांमुळे वस्‍त्रांमध्ये विविधता दिसून येते. पूर्वी वापरात असलेले पोशाख व आता वापरत असलेले पोशाख यांमधील फरक. स्वाध्याय

(अ) खालील तक्‍त्‍यातील शब्द योग्य प्रकारे जोडून घ्या. मेंढी कापूस ताग

सूत धागा लोकर

पोत स्‍वेटर कापड

(अा) चित्रांतील कोणत्या वस्तू कपडे धुण्यासाठी वापरतात?

साबण

डिटर्जंट पावडर

राख

अत्तर

(इ) कोणती व्यक्‍ती जुने कपडे घेऊन भांडी देते? कल्हईवाला बाेहारीण कासार (ई) अर्जुनच्या अंगाला आज खूप खाज येत आहे. त्याने काय करायला हवे? योग्य गट शोधा. (अ) स्वच्छ अंघोळ करणे (ब) स्वच्छ अंघोळ करणे (क) स्वच्छ अंघोळ करणे अत्तर लावणे कपडे बदलणे स्वच्छ कपडे घालणे कपडे बदलणे राख लावणे आैषधोपचार करणे. (उ) हवामानानुसार कपड्यांमध्ये कोणते बदल आपण करतो? चार वाक्ये लिहा. (ऊ) तुमच्या आवडत्या पेहरावाचे चित्र काढा. (ए) मेंढीच्या केसांपासून आपल्‍याला लोकर मिळते. आणखी कोणता प्राणी आहे, ज्याच्या धाग्यापासून ‍आपल्‍याला तलम कापड बनवता येते ? *** (66)

११. पाहू तरी शरीराच्या आत सांगा पाहू

 

श्वास घेतल्यानंतर छाती का फुगत असेल ? डॉक्टर तुम्हांला तपासताना मनगटापाशी बोटे टेकवून नाडी पाहतात, तेव्हा तुम्हांलाही नाडीचे ठोके जाणवतात. नाडीचे ठोके का पडत असतील ?

आंतरेंिYये आपल्याला िनरिनराळी कामे करायची असतात. ती करण्यासाठी आपण शरीराचे ठरावीक भाग वापरतो. आठवून सांगा   

पुढील कामे करण्यासाठी आपण शरीराचे कोणते भाग वापरतो ? (१) पाहणे (२) चालणे (३) ऐकणे (४) िलिहणे. बा‡ावयव म्हणजे काय ? बा‡ावयवांची उदाहरणे सांगा. कोणकोणत्या अवयवांना ज्ञानेंिये म्हणतात ? त्या अवयवांना ज्ञानेंिये का म्हणतात ?

एखा5ा ठरावीक कामासाठी वापरल्या जाणार्‍या शरीराच्या िविश„ भागाला अवयव िकंवा इंिय म्हणतात. चालण्यासाठी आपण पाय वापरतो. म्हणजे पाय हे आपले चालण्याचे अवयव आहेत. ऐकण्यासाठी कान वापरतो. म्हणजे कान हे आपले ऐकण्याचे अवयव आहेत. जे अवयव शरीराच्या बाहेरच्या बाजूस आहेत त्यांना बा‡ावयव म्हणतात. कान, नाक, हात, पाय हे अवयव बाहेरच्या बाजूस आहेत. म्हणजेच ते बा‡ावयव आहेत. ते आपण बाहेरून सहजपणे पाहू शकतो. बा‡ावयवांना बा‡ेंिये असेही म्हणतात. ज्या इंियांच्या मदतीने आपल्याला आजूबाजूच्या पिरXस्थतीची जाणीव होते, अशा इंियांना ज्ञानेंिये म्हणतात. डोळे, कान, नाक, जीभ आिण त्वचा ही आपली ज्ञानेंिये होत. काही बा‡ावयव (67)

नवा शब्द िशका आंतरेंिYय - शरीराच्या आत असणारे इंिय. ही इंिये बाहेरून िदसत नाहीत. शरीराची अनेक कामे शरीराच्या आतल्या भागातही चालतात. र‰वािहन्यांचे जाळे सवर् शरीरभर पसरलेले असते. त्यांतून र‰ सतत िफरत असते. श्वासावाटे आपण हवा शरीरात घेतो. ती र‰ामाफर्त संपूणर् शरीरभर पोचवली जाते. अ\ खातो त्याचे पचन होते. ही कामे वेगवेगळी इंिये करतात. त्यांना आंतरेंिये म्हणतात. या पाठात आपण काही आंतरेंियांची मािहती घेणार आहोत. आंतरेंिYयांसाठी खास जागा सांगा पाहू

  

काचेच्या बरणीत सुटी िबXस्कटे ठेवनू , ती जोरजोराने उलटीपालटी केली. िबXस्कटांचे काय होईल? िबXस्कटांचा पुडा जोरजोराने हालवला. पुातील िबXस्कटांचे काय होईल ? बरणीतील िबXस्कटे फुटR शकतात, पण पुातील िबXस्कटे फुटत नाहीत. असे का होते ? िशरोपोकळी

वक्षपोकळी

उदरपोकळी

शरीराच्या आतील महŠवाची कामे करणारी इंिये सुरिक्षत रहायला हवीत. आपण िकतीही हालचाल केली, तरी आंतरेंिये जागच्या जागीच रहावीत अशीच शरीराची रचना असते. त्यासाठी डोके आिण धड यांच्या आत पोकळ जागा असते. जी पोकळी डोक्याच्या आत असते, त्या पोकळीला िशरोपोकळी म्हणतात.

कटीपोकळी शरीरातल्या पोकZा (68)

धडा1या आत असणाfया पोकळीचे तीन भाग पडतात. छाती1या भागात जी पोकळी असते, ितला व@पोकळी Qहणतात. पोटा1या भागात जी पोकळी असते, >या पोकळीचे दोन भाग असतात. >यांना उदरपोकळी आिण कटीपोकळी अशी नावे आहेत. या पोकˆांम;येच शरीरातील सवC आंतर^ि•ये असतात. आपली जागा सोड_न ती इकडे ितकडे हालणार नाहीत अशी >यांची रचना असते. Tासनिलका सांगा पाU  हे काका तोटीतून येणारे पाणी िपंपाम;ये भरत आहेत. तोटीपासून िपंप काही अंतरावर आहे. तरीही तोटीतून पडणारे पाणी िपंपापयcत पोचत आहे. >याचे कारण काय असेल ? शेजारील आक~तीत त€ड आिण जठर ही आंतर^ि•ये दाखवली आहेत. ही इंि•ये अ‚ा1या पचनाचे काम करतात. त€ड यांपक ै „ जठर हे उदरपोकळीत असते. त€डातील घास जठरापयcत पोचवWयासाठी व@पोकळीत एक नळी असते. …ासनिलका ितला …ासनिलका िकyवा …ािसका Qहणतात. आपण अ‚ खाWयासाठी त€डाचा वापर करतो. िजभेमळ ु े जठर आपGयाला अ‚ाची चव कळते. दातांनी आपण अ‚ चावतो. चावता चावता >यात लाळ िमसळते. >यामुळे Tासनिलका अ‚ाचा ओलसर गोळा होतो. तो सहजपणे िगळता येतो. िगळलेला घास …ासलिनकOत जातो. …ासनिलकOची िभंत लवचीक असते. >यामुळे अ‚ाचा घास …ासनिलकOतनू जठरापयcत सुलभपणे नेला जातो.

(69)

जरा डोके चालवा  

पचनाचे काम करणारी इतर आंतरेंिये उदरपोकळीत असतात, पण ासनिलका मा@ वक्षपोकळीत असते. त्याचे कारण काय ? ासनिलकेच्या लवचीक िभंतीचा उपयोग कोणता ? माहीत आहे का तुम्हांला







अ\ाचा Fवास तोंडापासून सुरू होतो. उदरपोकळीतील आंतरेंियांच्या मदतीने अ\ाचे पचन होते. अ\ातला न पचलेला, िनरुपयोगी भाग गुदारावाटे िव0ेच्या रूपाने बाहेर टाकला जातो. ितथे शरीरातला अ\ाचा Fवास संपतो. तोंडापासून गुदारापयर्ंत एका निलकेसारख्या मागार्तून हा Fवास होतो. या मागार्ला अ\मागर् म्हणतात. या निलकेसारख्या मागार्ची लांबी सुमारे नऊ मीटर असते. िनरिनराळी आंतरेंिये िमळRन हा अ\मागर् बनतो. या अ\मागार्चा ासनिलका एक भाग आहे.

हृदय आपल्या शरीरात र‰ असते. आपण श्वास घेतो तेव्हा हवा शरीरात घेतो. ती संपणू र् शरीराला पोचवण्याचे काम र‰ करते. आपण अ\ खातो. त्या अ\ाचे पचन झाल्यानंतर तेही शरीराच्या Fत्येक कणाला पोचवण्याचे काम र‰च करते. त्यासाठी शरीरभर पसरलेल्या र‰वािहन्यांतनू र‰ खेळते ठेवावे लागते. ते काम हृदय करते. हृदय हे शरीरातील एक महŠवाचे आंतरेंिय आहे. ते वक्षपोकळीत मधोमध, पण िकंिचत डाव्या बाजूला असते. ते आपल्या मुठीपेक्षा िकंिचत मोठे असते. हृदयाच्या िभंतीही लवचीक असतात.

हृदयाची आकृती

हृदयाचे स्थान (70)

नवा शNद िशका Vदयाचे आकWXचन : ‘दयाचे आकारमान कमी होणे. Vदयाचे िशिथलीकरण : ‘दयाचे आकारमान पूवCवत होणे. क2न पहा 

लवचीक ‰ॅivटकपासून पाWयाची एक बाटली Jया.



वाया गेलेली बॉलपेनची एक रीिफल Jया.



‰ॅivटक1या बाटली1या झाकणाला मधोमध छोटेसे भोक पाडा. बॉलपेनची रीिफल >या भोकात घŒ बसायला हवी.



आता ‰ॅivटकची बाटली पाWयाने पूणC भरा.



बाटलीला रीिफल घŒ बसवलेले झाकण नीट लावा. (रीिफलचा बराचसा भाग बाटली1या आत राहील आिण फ• छोटेसे टोक बाहेर राहील याची काळजी Jया. Qहणजे हा Žयोग करणे सोपे जाईल.) आता दो•ही हातांत ती बाटली उभी पकडा. हलjया हाताने ती दाबा. बाटली परत सैल सोडा. असे तीन-चार वेळा करा.







बनवलेली

तु"हांला काय आढळ-न येईल ? बाटलीवर दाब िदला, क„ रीिफलमधून पाणी जोराने बाहेर पडते. दाब कमी कOला, क„ पाणी बाहेर पडणे बंद होते. याव2न काय उलगडते ? बंिदvत जागेतील •वपदाथाCवर दाब िदला, तर जागा िमळेल तेथून •वपदाथC जोराने बाहेर पडतो. क2न पहा तुमचा तळहात छातीवर म;यभागी पण थोडासा डावीकडे ठेवा. vवतः1या ‘दयाचे ठोकO जाणवतात. >याचा अनुभव Jया. (71)

‘दयाचे आक“yचन आिण िशिथलीकरण आलट_न पालट_न न थांबता होत असते. ‘दय आक“yचन पावले, क„ ‘दयातील र• र•वािह•यांम;ये ढकलले जाते. पुढ1या Ž>येक आक“yचना1या वेळी ते पुढपे ढु े ढकलले जाते. ‘दया1या Ž>येक आक“yचनाला ‘दयाचा ठोका Qहणतात. आपला तळहात छातीवर म;यभागी, पण िकyिचत डावीकडे ठेवला तर ‘दयाचे ठोकO जाणवतात. मनगटापाशी >वचे1या अगदी जवळ_न जाणारी र•वािहनी असते. ितथे बोटे टेकवली तरी हे ठोकO आपGयाला जाणवतात. >या ठोjयांनाच आपण नाडीचे ठोकI Qहणतो. माहीत आहे का तु"हांला  

आपण जे[हा शांत झोपेत असतो, ते[हा नाडीचे ठोकO मंद गतीने पडत असतात. आपण जे[हा जोरजोराने पळत असतो, ते[हा नाडीचे ठोकO जलद गतीने पडत असतात. जरा डोकI चालवा



‘दय आक“yचन पावले, क„ र•वािह•यांम;ये ‘दयातील र• ढकलले जाते. >याचे कारण काय असेल ? फW[फWसे

आपण ”वसन करतो ते[हा नाकावाटे हवा शरीरात घेतो. ती Zया आंतर^ि•यांमाफ—त शरीराला पुरवली जाते, >यांना फ“•फ“से Qहणतात. आपGयाला दोन फ“•फ“से असतात. ती व@पोकळीत असतात. >यांतील एक उज[या बाजूला आिण द˜सरे डा[या बाजूला असते. दोन फ“•फ“सां1या म;ये, िकyिचत डा[या बाजूला ‘दय असते. ितथे डा[या फ“•फ“साम;ये खोलगट जागा असते. उजवे फ“•फ“स डा[या फW[फWसे फ“•फ“सापे@ा थोडेसे मोठे असते. ”वासाबरोबर आत घेतलेली हवा फ“•फ“सापयcत पोचवWयासाठी एक नळीसारखे आंतर^ि•य असते. >याला ”वासनिलका Qहणतात. ”वासनिलकOला पुढे दोन छोटे फाटे फ“टतात. >या फा–ांना ”वसनी (72)

म्हणतात. श्वास घेतल्याने फुप्फुसे थोडीशी Fसरण पावतात. त्यामुळे श्वास घेतल्यावर छाती फुगते. हृदय आिण फुप्फुसे यांची कामे एकमेकांवर अवलंबून असतात. ही दोन्ही इंिये महŠवाची अाहेत. ती वक्षपोकळीतील बरगांच्या िपंजर्‍यात असतात. म्हणून ती सुरिक्षत असतात. मेंदb िशरोपोकळीत असणारा मेंदU आपले अत्यंत महŠवाचे आंतरेंिय आहे. आपल्या सवर् हालचालींवर मेंदच U े िनयं@ण असते. राग येण,े आनंद वाटणे, दvःख होणे अशा सवर् भावनांची जाणीव आपल्याला मेंदमU ध्ये होते. ज्ञानेंियांनी िदलेल्या मािहतीचा अथर्ही मेंदमU ध्येच समजतो. मेंदल U ा इजा झाली, तर माणूस कायमचा अपंग होऊ शकतो िकंवा तो दगावण्याचा संभव असतो. त्यासाठी मेंदल U ा पिरपूणर् संरक्षणाची जरुरी असते. म्हणून िनसगार्ने मेंदच्U या वर कवटीचे कवच घातले आहे. िशरोपाेकळीतील मेंदbची जागा

मेंदb

माहीत आहे का तुम्हांला 

आपण किवता पाठ करतो. ती आपल्या मेंदUत नोंदवली जाते, म्हणून ती आपल्या लक्षात राहते. मेंदUच्या या कामाला स्मरणश‰ी म्हणतात.

मानवी शरीराची रचना खूप गुतं ागुतं ीची आहे. आपल्या शरीराचे काम व्यवXस्थत चालावे, यासाठी शरीरात िकतीतरी आंतरेंिये असतात. त्यांची रचना आिण कामे यांची मािहती खूप मनोरंजक आहे. मोठेपणी ती तुम्ही जरूर िमळवा. आपण काय िशकलो   

शरीराच्या आत चालणारी अनेक महŠवाची कामे वेगवेगळी इंिये करतात. अशी इंिये शरीराच्या आत असतात. ती बाहेरून िदसत नाहीत. त्यांना आंतरेंिये म्हणतात. डोके आिण धड यांच्या आत असणार्‍या पोकांमध्ये आंतरेंिये सुरिक्षत राहतील अशा रचना शरीरात असतात. िगळलेला घास घशापासून जठरापयर्ंत पोचवण्याचे कायर् ासनिलका करते. ितला अ\निलका म्हणतात. ती वक्षपोकळीत असते. (73)



  

‘दय शरीरभर पसरलेGया र•वािह•यांतून र• खेळते ठेवते. >यासाठी ते सतत आक“yचन आिण िशथीलीकरण पावत असते. ‘दया1या आक“yचनामुळे र•वािह•यांम;ये ‘दयातील र• ढकलले जाते. ”वसनावाटे शरीरात घेतलेली हवा Zया आंतर^ि•यांमाफ—त शरीराला पुरवली जाते, >यांना फ“•फ“से Qहणतात. उजवे फ“•फ“स डा[या फ“•फ“सापे@ा थोडेसे मोठे असते. ‘दय आिण फ“•फ“से व@पोेेकळीतील बरगVां1या िपंजfयात सुरि@त असतात. म^द` आपले अ>यंत मह™वाचे आंतर^ि•य आहे. िशरोपोकळीत, कवटी1या आत म^द`ला सुरि@त vथान असते. हालचालšवर िनयं›ण असणे, भावनांची जाणीव होणे आिण œान^ि•यांनी िदलेGया मािहतीचा अथC लावणे ही म^द`ची कामे आहेत.

हे नेहमी लPात ठेवा अपघात झाला आिण डोjयाला मार लागला तर कवटीला इजा होऊ शकते. >यामुळे जर म^द`ला द˜खापत झाली तर कायमचे अपंग>व येते िकyवा माणूस दगावूसुदधा ् शकतो. Qहणून फटफटी िकyवा vकxटर चालवताना हेGमेट वापरावे. RवाSयाय (अ) जरा डोकI चालवा. (१) जोराने पळत गेGयानंतर आपGयाला धाप का लागते ? (आ) खालील ]^नांची उ_तरे `ा. (१) (२) (३) (४) (५)

आंतर^ि•य Qहणजे काय ? पोटा1या भागातील पोकळी1या दोन भागांची नावे सांगा. व@पोकळीतील बरगVां1या िपंजfयात कोणती मह™वाची इंि•ये असतात ? ”वास घेतGयाने छाती का फ“गते ? िनसगाCने म^द`1या वर कवटीचे कवच का घातले आहे ?

( इ ) Kरका"या जागी योLय शNद िलहा. १. अ‚ा1या पचनाचे काम करणारी आंतर^ि•ये .................... असतात. २. आपGयाला ................... फ“•फ“से असतात. ३. ‘दया1या Ž>येक आक“yचनाला ................... ठोका Qहणतात. (74)



४. सर्व भावनांची ................... आपल्याला मेंदूमध्ये होते. ५. मानवी शरीराची रचना खूप ................... आहे.

(ई)

चूक की बरोबर ते लिहा. .................. १. ग्रासनलिका वक्षपोकळीत असते. ................... २. हृदय आपल्या मुठीपेक्षा किंचित मोठे असते. ................... ३. तोंडातल्या घासाचा ओलसर गोळा होतो. ४. ज्ञानेंद्रियांनी दिलेल्या माहितीचा अर्थही मेंदूमध्येच समजतो. ...................

(उ)

कारणे लिहा. १. आंतरेंद्रिये जागच्या जागीच रहावी, अशीच शरीराची रचना असते. २. शरीरभर पसरलेल्या रक्तवाहिन्यांतून रक्त खेळते ठेवावे लागते. ३. मेंदूला परिपूर्ण संरक्षणाची जरुरी असते.

( ऊ ) जोड्या जुळवा. ‘अ’ गट रक्तपुरवठा श्‍वसन घास जठरापर्यंत पोहचवणे हालचालींवर नियंत्रण



‘ब’ गट अन्ननलिका हृदय मेंदू फुप्फुसे

उपक्रम 

डॉक्‍टर वापरतात तसा स्‍टेथोस्‍कोप तयार करा. त्‍यासाठी प्लॅस्‍टिकच्या नळ्या व छोटे प्लॅस्‍टिकचे नसराळे वापरा. ***

(75)

१२. छोटे आजार, घरगुती उपचार सांगा पाU —

पुढील िचaे नीट पहा आिण िचaांखालील ]^नांची उ_तरे `ा.

या मुलाjया हाताला kाRटर कशासाठी घातले असेल ? kाRटर घालlयाचे काम घरी करता आले असते का ?

या मुलीला डॉdटरांकडे कशासाठी आणले असेल ?

आजारपण आपली Žक~ती चांगली असते ते[हा अापGयाला वेळ1या वेळी भूक लागते. आपण रा›ी [यवivथत झोपतो. पचनाची तŸार नसते. मुPय Qहणजे सकाळी उठGयानंतर ताजेतवाने वाटते. छोटी छोटी कामे कOली तरी थकवा वाटत नाही. पण काही कारणाने आपण कधीतरी आजारी पड_ शकतो. सखूचा घसा द˜खत होता. >यात ितने थंडगार आइvŸ„म खा े. द˜सfया िदवशी ितला घास िगळताना ›ास होऊ लागला. आईने दोन िदवस सकाळी आिण शाळेतून आGयावर ितला िमठा1या गरम पाWयाने गुळWया करायला लावGया. ितसfया िदवशी सखूचा घसा पु•हा खडखडीत बरा झाला. सखूचा हा आजार छोटा होता. लवकर बरा झाला. >यानंतर पंधरा िदवसांनी सखूची ताई आजारी पडली. ितला ताप येऊ लागला. डोळे िपवळसर िदसत होते. ितला अ‚ अगदी नकोसे झाले. आईने ितला लगेच दवाखा•यात नेले. डॉjटरांनी सांिगतले, क„ ताईला कावीळ झालेली आहे. (76)

डॉjटरांनी ताईला तीन आठवडे पूणC िवgांती Jयायला सांिगतली. तेल, तूप, लोणी असे पदाथC कमीत कमी खाWयाचे प]य सांिगतले. ताईचा हा आजार झटकन बरा होणारा न[हता. योLय कm अयोLय gीपती आिण >याची धाकटी बहीण तारा शेतात काम करत होते. >या वेळी gीपतीला साप चावला. चावGयानंतर साप लगेच वळवळत िनघून गेला. दोघांनी साप नीट पािहलाही नाही. पण साप चावGयामुळे gीपती चांगलाच घाबरला. >याने मो¡ाने आरडाओरडा कOला. आजूबाजूचे लोक धावून आले. तारा Qहणत होती, gीपतीला ताबडतोब तालुjया1या गावी •यायला हवे. सापा1या िवषावर उतारा असणारे इंजjे शन ितथGया सरकारी इिvपतळात िमळते. ते gीपतीला Aायला हवे. तारा1या बोलWयाकडे क“णीही ल@ िदले नाही. लोकांनी घाईघाईने बैलगाडी जोडली. gीपतीला बैलगाडीत घातले. तातडीने गावातGया देवळात आणले. गाव1या मांि›काला बोलावले. मांि›काने gीपतीला िलंबा1या पाGयावर झोपवले. मांि›क िवष उतरवWयाचा मं› Qहणू लागला.

तुQहांला काय वाटते ? सापाचे िवष मं›ाने उतरते का ? अाजूबाजू1या लोकांनी gीपतीला मांि›काकडे आणले ते चूक आहे क„ बरोबर ? तुQही gीपतीला मांि›काकडे नेले असते क„ सरकारी इivपतळात ? gीपतीला नंतर बरे वाटले, पण मं›ाने िवष उतरले Qहणून बरे वाटले असेल का ? का साप िबनिवषारीच होता आिण gेय मांि›काला िमळाले ? घरगुती उपचार चटकन बरे होणारे आजार असतील तर ते घरगुती उपचारांनी बरे होऊ शकतात. सखू1या आईने ितला गरम पाWया1या गुळWया करायला लावGया. ितचा द˜खणारा घसा दोन िदवसांत बरा कOला. आहे ना तुम1या ल@ात ? (77)

घरामध्ये अनुभवी, वडीलधारे लोक असतात. ते कधीकधी असे घरगुती उपाय सुचवतात. सदीर् झाली असेल, तर झोपताना गरम पाण्याचा वाफारा घेतात. छाती शेकतात. ताप आल्यामुळे िकंवा अपचन झाल्याने सतत उलzा होत असतील, तर अशा व्य‰ीला जेवण्याचा अाह करू नये, फारतर िलंबाचे थंडगार सरबत 5ावे. दvसर्‍या िदवशी दहीभात खायला 5ावा. कुणाला कापले, खरचटले िकंवा छोटीशी जखम झाली, तर जखम स्वच्छ पाण्याने धुवावी. ती कोरडी करून त्यावर िटंक्चर आयोडीन लावावे. त्यावर स्वच्छ कापूस ठेवून जखम बांधून ठेवावी. आजार छोटा वाटला तरी त्याच्याकडे दvलर्क्ष मा@ कधीही करू नये. घरगुती उपचाराला मयार्दा असतात, हे प•े लक्षात ठेवावे. दोन िदवसांत बरे वाटले नाही आिण आजार बळावला तर डॉक्टरांचा सŒा घ्यावा हे उत्तम. पोटात घ्यायचे कुठलेही औषध डॉक्टरांच्या सल्ल्यािशवाय घेणे उिचत नसते.

समाजाला आरोग्य सेवा पुरवणारी माणसे समाजाच्या आरोग्याची काळजी घेणार्‍या, आजार्‍यांना उपचार देणार्‍या सेवेला आरोग्यसेवा िकंवा वै5कीय सेवा म्हणतात. मोठमो(ा गावांत डॉक्टरांचे दवाखाने आिण इXस्पतळे असतात, पण बहुतेक शहरांमध्ये आिण ामीण भागांतही शासकीय Fाथिमक आरोग्यकेंे आिण शासकीय रुग्णालये असतात. आजारी व्य‰ींना तेथे सवलतीच्या दरात उपचार िमळतात. मोठमो(ा शहरांत तेथील नगरपािलकाही वै5कीय उपचार देणारी रुग्णालये चालवतात. (78)

आपण काय िशकलो   

काही आजार लवकर बरे होतात. काही आजार झटकन बरे न होणारे असतात. छोटे आजार घरगुती उपचारांनी बरे होऊ शकतात. घरातील अनुभवी, वडीलधार्‍या व्यक्तींना असे घरगुती उपाय माहीत असतात. सदीर्मध्ये गरम पाण्याचा वाफारा घेतात, छाती शेकतात. उलzा होत असतील तर िलंबाचे सरबत देतात. हे नेहमी लक्षात ठेवा मं@-तं@, अंगारे-धुपारे, गंडे-दोरे यांनी आजार बरे होत नसतात.

स्वाध्याय (अ) काय करावे बरे ? मुंबईच्या एका शाळेत हेलन चौथीत िशकते. एके िदवशी संध्याकाळी शाळेतून घरी जाताना एका वाहनाचा धक्का लागून ती पडली. ितची शु— हरपली. पायाला जबरदस्त दvखापत झाली. (अा) जरा डोके चालवा. १. अड˜ळशाच्या पानांचा अकर् कशासाठी उपयोगी पडताे ? २. सदीर्ची लक्षणे कोणती ? ३. बाम कशासाठी वापरला जातो? ४. ताप उतरल्याची खूण कोणती ? ( इ ) कोष्टक पूणर् करा. पुढे काही आजारांची नावे िदली आहेत. (१) सदीर् (२) िचकुनगुिनया (३) िहवताप (४) खेळताना पडRन खरचटणे (५) पोटाला तड लागणे (६) िवषमज्वर (७) गरम तव्याचा बोटांना चटका बसणे (८) पाय मुरगळणे. यांपैकी कोणते आजार लवकर बरे होणार आहेत, कोणते लवकर बरे न होणारे आहेत, ठरवा आिण खालील कोष्टक पूणर् करा. लवकर बरे होणारे आजार लवकर बरे न होणारे आजार

(79)

( ई ) थोडक्‍यात उत्‍तरे लिहा.

(१) (२) (३) (४)

सखूचा घसा का दुखू लागला ? कावीळ झाल्‍यामुळे ताईला किती काळ पूर्ण विश्रांती घ्‍यायला सांगितली ? सर्दीवर घरगुती उपचार कोणता ? डॉक्‍टरांच्या सल्‍ल्‍याशिवाय पोटात घ्‍यायची औषधे घ्‍यावीत का ?

( उ ) गाळलेले शब्‍द भरा.



(१) सखूच्या ताईचे डोळे ............. दिसत होते. (२) ............ चावल्‍यामुळे श्रीपती चांगलाच घाबरला. (३) धुतलेली जखम .......... करून त्‍यावर टिंक्‍चर आयोडीन लावावे.



परिसरातील दवाखान्याला भेट द्या. डॉक्टरांची मुलाखत घ्‍या. प्रथमोपचारासंबंधी माहिती मिळवा.

(80)

***

१३. िदशा व नकाशा सांगा पाहू

उत्तर

पिश्चम

पूवर्

दिक्षण

कोणते िच@ कोणत्या िदशेला आहे ते ओळखा व खालील रकान्यांत िलहा. िचC

िदशा

िचC

(81)

िदशा

आता पुढील प्रश्‍नांची उत्तरे द्या. प्र.१ कोणत्या चित्रांच्या दिशा तुम्ही स्वत: ओळखून लिहिल्या? प्र.२ कोणत्या चित्रांच्या दिशा ठरवताना तुम्हांला इतरांची मदत घ्यावी लागली किंवा अडचण आली? प्र.३ मागील इयत्तेत तुम्ही शिकलेल्या मुख्य दिशा कोणत्या? सांगा पाहू डोंगर, विहीर, दिव्याचा खांब, किल्ला ही चित्रे मुख्य दिशांवर नाहीत. ती चित्रे कोणत्या दोन मुख्य दिशांच्या दरम्यान आहेत ते शोधा व खालील रकान्यात लिहा. चित्र

मुख्य दिशा उत्तर आणि पश्‍चिम

डोंगर विहीर दिव्याचा खांब किल्ला

दोन मुख्य दिशांच्या दरम्यानदेखील अनेक वस्‍तू असतात. या वस्‍तूंची दिशा निश्‍चित होण्यासाठी उपदिशांचा वापर करता येतो. सांगा पाहू खाली दिलेल्या दिशा व उपदिशांचे चक्र नीट अभ्यासा. वायव्य

उत्तर

पश्‍चिम Z¡F© ˶

ईशान्य पूर्व

दक्षिण

अाग्नेय

मुख्य दिशांच्या दरम्‍यान कोणत्‍या उपदिशा आहेत ते नीट समजून घ्या. आता पाठाच्या सुरुवातीची चित्रे पुन्हा एकदा कोणकोणत्या दिशा व उपदिशांना आहेत ते वहीत लिहा. दिशा व उपदिशांचे चक्र छाेट्या आकाराच्या कागदावर काढा. ते आपण पुढे वापरणार आहोत. (82)

माहीत आहे का तु"हांला

उ>त र

िदशा या नेहमी जिमनीला समांतर असतात. Qहणून नकाशा नेहमी vथािनक िदशांनुसार जिमनीवर ठेवावा. नंतर >याचे वाचन कOले तर ते अचूक होते. जरा डोकI चालवा

तुQही तयार कOलेGया िदशाचŸाचा वापर वरील नकाशासाठी करा. - बीड िजG¢ात िदशाचŸ ठेवून, कोणकोणते िजGहे िदशा व उपिदशांवर येतात >याची न€द करा. - िदशाचŸ इतर िजG¢ांवर ठेवनू , कोणकोणते िजGहे िदशा व उपिदशांवर येतात >याची न€द करा.  िदशाचŸ राZया1या म;यभागी ठेवा व आपGया िजG¢ाचे राZयातील vथान समजून Jया. 

(83)

पिरसरामधील िठकाणे एकमेकांपासून काही अंतरावर असतात. या िठकाणांचा आकारही मोठा असतो. नकाशाचा आकार मा@ त्यामानाने लहान असताे. त्यामुळे िठकाणांमधील अंतरही नकाशात दाखवताना कमी करावे लागते. िच@ काढताना आपण घर, डोंगर, माणसे इत्यादींची िच@े, कागदाच्या आकारात मावतील अशी लहान आकारात काढताे. नकाशा तयार करतानाही असेच करावे लागते. परंतु असे करताना जिमनीवरील दोन िठकाणांमधील अंतर िवचारात घेतले जाते, ते नकाशात िकती Fमाणात कमी करावे ते ठरवले जाते. म्हणजेच नकाशातील िठकाणांमधील अंतर हे Fमाणबद्ध असते. खालील िच@ाच्या साहाय्याने हे समजून घ्या.

३० मीटर

३० सेमी

जरा डोके चालवा रिसका आिण रेश्मा यांच्या घरांतील अंतर १० िकलोमीटर (िकमी) आहे. नकाशा काढण्यासाठीचे Fमाण १ सेंिटमीटर (सेमी) = १ िकमी असे आहे. नकाशामध्ये, त्यांच्या घरांमधील अंतर िकती असेल? वहीच्या कागदावर फूटपट्टीच्या साहाय्याने अंतर काढन पहा. हे नेहमी लक्षात ठेवा िदशा व उपिदशा या माणसाने ठरवल्या आहेत. त्यासाठी त्याने िनसगार्ची मदत घेतली आहे. सूयर् उगवणे-मावळणे, हा त्यांचा मुख्य आधार आहे. (84)

काय करावे बरे रंजना व ज्यूली या सहलीसाठी बाहेरगावी आल्‍या आहेत. त्‍यांना त्‍यांच्या राहण्याच्या ठिकाणापासून उद्यानाकडे जायचे आहे. त्‍यांच्याकडे त्‍या भागाचा नकाशा आहे. १. त्‍यांच्या राहण्याच्या ठिकाणापासून उद्यानापर्यंतचे अंतर काढायला त्‍यांना मदत करा. २. त्‍यांच्या राहण्याच्या ठिकाणापासून उद्यान कोणत्‍या दिशेस आहे ते शोधण्यास त्‍यांना मदत करा. 

उद्यान उद्यान

आपण काय शिकलो 

उपदिशांची ओळख.  दिशाचक्र.  नकाशाची प्रमाणबद्ध ‌ ता.  नकाशातील अंतर व जमिनीवरील अंतर यांचा संबंध. स्वाध्याय (अ) ठिकाणाचे स्थान किंवा बाजू सांगताना आपण कशाचा वापर करतो ? (आ) नकाशात प्रमाण कशासाठी देतात ? माती, कागदाचा लगदा, पुठ्ठे हे साहित्य वापरून आपल्या परिसराचा उठावाचा नकाशा तयार करा. त्यासाठी शिक्षकांची मदत घ्या. *** 

(85)

१४. नकाशा आिण खुणा करून पहा  

तुमच्या शाळेच्या/घराच्या आजूबाजूला असणार्‍या पिरसराचे नीट िनरीक्षण करा. या पिरसरात िदसणार्‍या िविवध गो„ींची काळजीपूवर्क यादी तयार करा. सांगा पाहू

वरील िच@ामध्ये आठ वेगवेगा गाे„ी दाखवल्या आहेत. यांतील काही गो„ी मानवाने स्वत: तयार केलेल्या आहेत, तर काही िनसगर्तः तयार झाल्या आहेत. त्याची वगर्वारी खालीलFमाणे होईल. िनसगर्तः असलेल्या नदी झाड डोंगर गवत

मानवाने केलेल्या शाळा पाण्याची टाकी घर िवहीर

तुमच्या शाळेच्या/घराच्या पिरसरात िदसलेल्या गो„ींची तुम्ही यादी केलेली आहे. या यादीचे िनसगर्िनिमर्त व मानविनिमर्त असे वगीर्करण करा. हे नेहमी लक्षात ठेवा मानविनिमर्त गो„ी तयार करताना आपण नैसिगर्क साधनांचाच वापर करतो. उदा., आपण झाडाच्या लाकडापासून खुचीर्, टेबल, बाके इत्यादी बनवतो. (86)

(87)

वरील िच›ात अंजूचे घर व शाळेचा पeरसर िदला आहे. िच›ा1या आधारे खालील क~ती करा.  िच›ातील अंजूचे घर शोधा.  िच›ातील शाळा शोधा.  अंजू1या घरापासून शाळेपयcतचा मागC िनवडा. तो वेगˆा रंगाने िगरवा.  या मागाCव£न शाळेत जाताना िदसणाfया िविवध गो¤šची न€द वहीत खालीलŽमाणे करा.

सांगा पाU

दि@ण

पूवC

अंजू Zया रv>याने शाळेत जाणार आहे, तो मागC तुQही शोधला आहे. अंजूला शाळेत जाताना लहान रvता व मुPय रvता लागेल. या रv>यां1या दो•ही बाजूंना वेगवेगˆा गो¤ी/ िठकाणे आहेत. (१) लहान रv>याने जाताना िच›ातील िठकाणे कोणकोण>या िदशांना येतात ते िलहा. (२) मुPय रv>याने जाताना िच›ातील िठकाणे कोणकोण>या िदशांना येतात ते िलहा. (३) शाळेकडे जाताना कोणकोण>या िदशांना

पि”चम

उ>तर

वळावे लागले ते न€दवा. अंजूचे घर व पeरसराचे िच› छो–ा आकारात पुढे िदले आहे. या िच›ात मा› खरोखरची झाडे िकyवा इमारती दाखवGया नाहीत. >यां1या जागी िविश¤ खुणा िदGया आहेत. तसेच वेगवेगळे रंगही वापरले आहेत. खुणां1यापुढे >या कशा1या आहेत ते िलिहले आहे. पeरसरातील काही गोmटी या िच›ात आलेGया नाहीत हे ल@ात Jया. या िचaाला आराखडा "हणतात.

सांगा पाहू शेजारील आराखQाचे िनरीक्षण करून खालील कृती वहीवर करा. १. घरासाठी वापरलेली िविश„ खूण काढा. २. आराखामध्ये ही खूण िकती िठकाणी वापरली आहे ती संख्या त्या खुणेपुढे िलहा. ३. झाडासाठी वापरलेली खूण काढा. ४. आराखात िकती झाडे दाखवली आहेत ती संख्या झाडाच्या खुणेपुढे िलहा. ५. अंजूच्या पिरसरातील कोणत्या गो„ी आराखात आलेल्या नाहीत, त्यांची नावे िलहा.     

आराखडा तयार करताना आपण िविवध खुणांचा व रंगांचा वापर केला. या आराखाचा नकाशा करण्यासाठी, त्यामध्ये िदशा, सूची, शीषर्क व Gमाण 5ावे लागते. नकाशामध्ये एका िठकाणाहून दDसर्‍या िठकाणी हालणार्‍या घटकांचा समावेश केला जात नाही. उदा., Gाणी-पक्षी, माणसे, रस्त्यावरून जाणारी वाहने इत्यादी. पिरसरामधील िच@ात रस्ता ज्याFमाणे वळणे घेत गेला आहे, तसाच तो नकाशातही दाखवला जातो. रस्ते, न5ा, लोहमागर् नकाशात अशाच Fकारे दाखवतात. अंजूचे घर व पिरसराचा नकाशा खाली िदला आहे. तुमच्या पिरसराचा नकाशा तुम्ही काढल्यावर या नकाशाशी जुळवून पहा. तुमच्या नकाशात काही उिणवा असतील तर दbर करा.

(88)

माहीत आहे का तुम्हांला नकाशा तयार करण्याचे शास्@, आता खूप िवकिसत झाले आहे. आपले पूवर्जदेखील नकाशे तयार करत होते. नकाशे तयार करण्यासाठी ते Fाण्यांची कातडी, हाडे, कवा, मातीची/ दगडाची पाटी इत्यादींचा वापर करत. सुमारे ५००० वषार्ंपूवीर् मेसोपोटेिमया नावाचा Fदेश अXस्तत्वात होता. या Fदेशाचा काही भाग दाखवणारी तेव्हाची - ‘मातीची पाटी’ (Clay Tablet) - सोबत दाखवली आहे. ती पहा. करून पहा तुम्ही सुरुवातीला केलेल्या िनसगर्िनिमर्त व मानविनिमर्त यादीसाठी साध्या सोप्या खुणा तयार करा. खुणांच्या आधारे तुमच्या पिरसराचा आराखडा एका कागदावर काढायचा आहे.  रस्ता, नदी, लोहमागर् हे जसे पिरसरात िदसतात तसेच आराखात Fथम काढा. मग खुणांच्या साहाय्याने इतर गो„ी दाखवा.  तुम्ही तयार केलेल्या खुणांची सूची जरा डोके चालवा



आराखाच्या बाजूला तयार करा. त्यांच्या खुणांचा अथर् त्यांच्यापुढे िलहा.  तुमच्या पिरसरातील सूयोर्दयाची बाजू लक्षात घेऊन, आराखात िदशाचs दाखवा. आता या आराखाला ‘माझा पिरसर’ असे नाव (शीषर्क) 5ा. तयार झालेला तुमचा नकाशा हा Fमाणरिहत नकाशा आहे. जमल्यास आम्हांला तो पाठवा...!

नकाशामधील चूका शोधा व त्यांना

(89)

करा.

सांगा पाहू खाली दिलेल्या महाराष्ट्राच्या नकाशाचे निरीक्षण करून कृती करा.

(१) आपल्या राज्‍याला ऐतिहासिक पार्श्‍वभूमी लाभलेली आहे. महाराष्ट्रात जलदुर्ग (सागरी किल्ला) गिरिदुर्ग (डोंगरी किल्ला) व भुईकोट (मैदानी किल्ला) असे किल्ले आहेत. किल्ले असलेल्या जिल्ह्यांची नावे वहीत नोंदवा. (90)

(२) गरम पाण्याचे झरे कोणकोणत्या जिल्ह्यांमध्ये आहेत, ते वहीत लिहा. (३) आपल्या राज्यात ज्‍या जिल्ह्यांमध्ये लेणी आहेत, त्या जिल्ह्यांची नावे अधोरेखित करा. (४) नकाशातील बंदर असणारे जिल्हे शोधा व त्यांच्या नावांभोवती  अशी खूण करा. (५) सूचीतील माहितीचा वापर करून मानवनिर्मित व नैसर्गिक घटकांची वर्गवारी करा. (६) पुणे-कोल्‍हापूर शहरांदरम्‍यान राष्‍ट्रीय महामार्ग व लोहमार्ग आहेत. यांपैकी कोणता मार्ग कमी अंतराचा आहे, ते वहीत लिहा. (७) गोंदिया-चंद्रपूर लोहमार्ग गिरवा व त्‍यावरील स्‍थानके वहीत नोंदवा. काय करावे बरे जेकबला त्याच्या परिसराचा नकाशा तयार करायचा आहे. त्याला परिसरात सोबतच्या चौकटीतील गोष्टी दिसल्या. यांपैकी कोणत्या गोष्‍टी त्‍याने नकाशात दाखवाव्यात ? तुम्ही त्याला मदत करा.

घर, उडणारा कावळा, पोलीस स्टेशन, गाई, टपाल कार्यालय, म्हशी, शाळा, मोटारगाडी, चौक, रस्ता, टॉवर, रेल्वेगाडी, रेल्वेस्टेशन व शेत.

आपण काय शिकलो   

नकाशातील नैसर्गिक व मानवनिर्मित घटक ओळखणे. आपल्या परिसरात नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित दोन्ही प्रकारच्या गोष्टी असतात. नकाशा तयार करताना विशिष्ट खुणांचा वापर करतात. स्वाध्याय

(अ) (आ) (इ) (ई)

मानवनिर्मित गोष्टींसाठी साधने कोठून उपलब्ध होतात? कोणते घटक नकाशात दाखवले जात नाहीत? त्याचे कारण काय? परिसरातील घटक नकाशात दाखवताना कशाचा वापर करतात? ‘अ’ व ‘ब’ पैकी कोणता नकाशा पूर्ण आहे ? अपूर्ण नकाशात कोणत्या गोष्टी नाहीत, त्या नोंदवा.

अ

(91)

ब

१५. माझा िजल्हा माझे राज्य करून पहा

तुमच्या पिरसरातील एखा5ा मो(ा झाडाचे खालील मुद5ां ् च्या आधारे िनरीक्षण करा. (१) झाडाचे वेगवेगळे भाग कोणते ? (२) यांतील कोणकोणत्या गो„ी झाडाला बहुतांश वेळा िदसतात? (३) झाडाचा सवार्ंत लहान भाग कोणता व तो कशाशी जोडला आहे? (४) झाडाला अनेक लहान-लहान फां5ा असतात. त्या कशाशी जोडलेल्या असतात? (५) झाडाच्या खोडाला मो(ा फां5ा िकती आहेत? झाड तयार होण्यासाठी पाने, लहान फां5ा, मो(ा फां5ा, खोड इत्यादी अनेक घटकांची आवश्यकता असते. आपले राज्यसु—ा असेच लहान लहान वस्त्या, गावे, तालुके व िजल्‡ांचे िमळRन झालेले आहे. ते पुढील पृष्ठावरील िच@ाच्या मदतीने समजून घेऊया. माहीत आहे का तुम्हांला माणूस शेती करायला लागला. त्याची शेती पाण्याजवळ असे. तो शेताजवळ वस्ती करून राहू लागला. अशाFकारे वाा-वस्त्या तयार झाल्या. या वाा-वस्त्यांची पुढे गावे झाली व गावांची वाढ होऊन शहरे िनमार्ण झाली. (92)

सांगा पाU —

—

खाली िदलेले गाव, तालुका व िजwहा वेगवेगxा रंगांनी रंगवा.

साेबत िदलेGया िच›ाद्वारे ‘गाव’, गावांपासून ‘तालुका’, तालुjयांपासून ‘िजGहा’ व िजG¢ांपासून ‘राZय’ कसे तयार झाले ते समजून घेऊ या.

(93)

ZH$memer ‘¡Ìr

खाली आपल्या राज्याचा प्राकृतिक नकाशा दिला आहे. नकाशाचे काळजीपूर्वक निरीक्षण करा व प्रश्‍नांची उत्तरे वहीत नोंदवा.

(94)

१. आप-या रा/यात उIतर-दिgण पसरले-या पव[ताचे नाव काय ? २. या पव[ता$या पिeचमेकडील जिमनी$या भागास काय नाव िदले आहे ? ३. हा भाग कोणIया समुbाशी जोडलेला आहे. ४. सaाbी पव[ता$या पूवiकडील भागाला काय cहणतात ? ५. आप-या रा/यात उIतरेला असले-या पव[ताचे नाव काय ? ६. आप-या रा/यातील पूवiकडjन पिeचमेकडे वाहणारी नदी कोणती ?

७. वायlयेकडjन आmेय िदशेकडे वाहणाnया कोणIयाही दोन नoांची नावे िलहा. ८. सaाbी पव[तातून उगम पावून, अरबी समुbाला िमळणाnया कोणIयाही दोन नoांची नावे िलहा. ९. सaाbी पव[तातून िनघाले-या व पूवiकडे पसरले-या डtगररांगा शोधा. Iयांची नावे िलहा. १०. नकाशातील कोणIयाही तीन धरणांची नावे िलहा. ११. ही धरणे कोणकोणIया नoांवर आहेत ? १२. सaाbी पव[तातील घाटांची नावे िलहा.

माहीत आहे का तु5हांला १. मुंबई ही महाराQR रा/याची राजधानी आहे, ४. महाराQRा$या उIतर भागात सातपुडा पव[तरांग आहे. या पव[तरांगेतील अ3तंभा तर नागपूर ही उपराजधानी आहे. हे सवा]त उंच िशखर आहे. २. :ाकMितक रचनेवWन महाराQRाचे तीन :मुख िवभाग पडतात. िकनारपZीचा :देश, ५. सaाbी पव[तास ‘पि"चम घाट’ असेही cहणतात. या पव[तरांगेतील ‘कळसूबाई’ हे पव[तीय :देश व पठारी :देश. महाराQRातील सवा]त उंच िशखर आहे. ३. गोदावरी ही महाराQRातील सवा]त लांब नदी ६. रा/या$या पिeचमेस अरबी समुb आहे. आहे. सांगा पा9 सोबत$या नकाशात आप-या रा/यातील जा3त, म6यम व कमी पावसाचे :देश दाखवले आहेत. पावसाचा शेतीवर प?रणाम होतो. पुढील पृDठावर एक तGा िदला आहे. Iयात जा3त, म6यम व कमी पावसा$या :देशातील िपकJ िदली आहेत. नकाशा व तKIया$या आधारे पुढील कMती करा. (95)

मागील पृmठावरील पजC•यमानाचा नकाशा व खाली िदलेला िपकांचा त•ा पाहा. >याव£न कोणती िपकO महारा¤kा1या कोण>या भागात येतील हे शोधा. खाली नकाशा िदला आहे. >यात सूची िदली आहे. >यातील खुणांचा वापर क£न या नकाशात पावसानुसार िपकांचे िवतरण दाखवा. पावसाचे Žदेश व मुPय िपकO जाvत म;यम कमी भात (धान) Zवारी Zवारी तूर बाजरी सोयाबीन मटक„

शेतातील िपकांचे उ>पादन हे हवामान, मृदा व पाWया1या उपल°धतेवर अवलंबून असते. महारा¤kात वेगवेगˆा Žदेशांत कमी-जाvत पाऊस पडतो. >यामुळे िपकां1या बाबतीत िविवधता आढळते. शेती हा महारा¤kातील Žमुख [यवसाय आहे. राZयातील ब±तांश शेती पावसा1या पाWयावर अवलंबून आहे. ती ‘िजरायती शेती’ होय. काही िठकाणी जलिसंचनाद्वारे पाणीपुरवठा क£न शेती कOली जाते. ती ‘बागायती शेती’ होय. पावसाˆात होणारा शेतीचा हंगाम हा ‘खरीप हंगाम’ असतो. िहवाˆात होणारा शेतीचा हंगाम हा ‘रबी हंगाम’ असतो. (96)

सांगा पाहू  नकाशाचे निरीक्षण करा व पुढील कृती करा.

(१) द्राक्षाचे पीक दर्शवणारे जिल्हे अधोरेखित करा. (२) कापसाचे पीक दर्शवणाऱ्या जिल्ह्यांना करा. (३) ठाणे जिल्ह्यातील पिकांच्या चिन्हांभोवती करून त्यांची नावे वहीत लिहा. (४) नारळाचे पीक कोणकोणत्‍या जिल्‍ह्यांत जास्‍त आहे ते वहीत नोंदवा. (५) संत्र्याचे पीक कोणकोणत्‍या जिल्ह्यांत येते ते शोधा व जिल्हे वेगळ्या रंगाने रंगवा. वरील सर्व पिके ही जलसिंचनावर आधारित आहेत. हवामान व मृदने सु ार त्‍यांचे वितरण आढळते. त्यांना व्यापारी किंवा नगदी पिके असेही म्हणतात. या पिकांसाठी रासायनिक खते व औषधे वापरली जातात. हे नेहमी लक्षात ठेवा पिकांचे उत्पादन अधिक मिळावे म्हणून रासायनिक खतांचा व औषधांचा वापर वाढला आहे. परंतु यामुळे मृदेचे प्रदूषण वाढते. आपण रासायनिक खतांचा वापर कमीत कमी करायला हवा. सेंद्रिय खतांचा वापर अधिक केला पाहिजे. त्यामुळे पर्यावरणाची हानी रोखता येईल. (97)

क2न पहा (१) एखाAा शेताला/मˆाला भेट Aा. तेथे वेगवेगˆा हंगामांत घेतGया जाणाfया िपकांची यादी करा. (२) शेताम;ये जलिसंचना1या कोणकोण>या सुिवधा आहेत, यावर शेतकfयांशी चचाC करा. (३) शेतीवर कोणकोण>या बाबšचा पeरणाम होतो, ते जाणून Jया. — तुम1या असे ल@ात येईल, क„ एकाच शेतात अनेक Žकारची िपकO घेतली जातात. शेतीसाठी पाWयाची उपल°धता अ>याव”यक असते. जरा डोकI चालवा आपGया राZयाचे Žशासक„य िवभाग खाली िदले आहेत. >यांचे िनरी@ण क£न राZया1या नकाशाम;ये हे िवभाग वेगवेगˆा रंगांनी रंगवा.

िशPकांसाठी १. Žशासक„य िवभाग संकGपना िशकवणे अपेि@त नाही. २. आव”यक तेथे मागCदशCन करावे.

(98)

भाषा व भाषेच्या बोली महारा„a राज्याची िनिमर्ती १ मे १९६० रोजी झाली. भारतातील राज्यांची िनिमर्ती भाषांच्या आधारावर झाली आहे. ‘मराठी’ ही महारा„aाची राजभाषा आहे. भाषेच्या बाबतीत आपल्या राज्यात साम्य तसेच िविवधताही िदसते. वेगवेगा Fदेशांत मराठी भाषेच्या उ¤ारांमध्ये बदल जाणवतो. त्यामुळे राज्यात बोलीभाषेच्या बाबतीत िविवधता आढळRन येते. या िविवधतेचा आपण आनंदाने स्वीकार केला पािहजे. िविवध Gदेश मराठीच्या काही बोली कोकण कोकणी, मालवणी िवदभर् वर्‍हाडी खानदेश अिहराणी (खानदेशी) गोरमाटी, कोलामी, कोरकू इत्यादी महारा„aातील आिदवासी जमातीच्या पारंपिरक बोलीभाषा आहेत. सांगा पाहू

आपल्या राज्यात परंपरेनुसार सण, उत्सवांत िविवधता आढळते. िदवाळी, दसरा, X¥समस, ईद इत्यादी सण सवर्जण साजरे करतात. कोकणात नारळीपौिणर्मा, होळी, गणेशोत्सव हे सण Fामुख्याने साजरे होतात, तर पठारी Fदेशावर दसरा, िदवाळी, बैलपोळा इत्यादी सण मो(ा Fमाणात साजरे केले जातात. १५ ऑगस्ट व २६ जानेवारी हे दोन राष्टaीय सण देशभर उत्साहात साजरे केले जातात.

(99)

काय करावे बरे सुधीर आणि स्वप्नील तुमच्या गावी आले आहेत. तुमच्या जिल्ह्यातील प्रसिद्‌ध असलेला खाद्यपदार्थ त्यांना न्यायचा आहे. कोणता खाद्यपदार्थ तुम्‍ही त्‍यांना सोबत द्याल ? जरा डोके चालवा  गाव, तालुका, जिल्‍हा, राज्‍य व देश हे सर्व मानवनिर्मित आहे, की नैसर्गिक आहे, ते शोधा.

आपण काय शिकलो — — — —

आपल्या राज्याची प्राकृतिक रचना. हवामान, मृदा व पाण्याच्या उपलब्धतेनुसार पिकांमधील विविधता. मराठी राजभाषा व मराठी भाषेच्या बोली. सणोत्‍सवातील विविधता. स्वाध्याय

(अ) खालील प्रश्‍नांची उत्तरे लिहा. (१) संत्र्याचे पीक महाराष्ट्रात कोणत्या भागांत घेतले जाते ? (२) नारळ, सुपारी व आंबा ही पिके राज्याच्या कोणत्या भागांत घेतली जातात ? (३) तुमच्या परिसरातील मराठी भाषेच्या बोली लिहा. (४) महाराष्ट्र राज्याच्या पूर्व भागात उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहणारी नदी कोणती ? (५) राज्यातील कोणकोणत्या जिल्ह्यांमध्ये ज्वारीचे पीक घेतले जाते ? (६) ‘१ मे’ आपल्या राज्यात कशासाठी साजरा करतात ? (आ) कृती करा ः तुमच्या आवडत्‍या सणाचे चित्र काढा.

—

ते नोंदवा.

आपल्‍या जिल्‍ह्याचे हवामान कसे आहे ते समजून घ्‍या. त्‍यानुसार जिल्‍ह्यात होणारी मुख्य पिके कोणती *** (100)

१६. िदवस आिण राC शेवंता रोज सकाळी पावणेसात वाजता जागी होते.

दोन्ही िच@ांमध्ये कोणते फरक आहेत ? ते कशामुळे पडले आहेत ? आपण पृथ्वीवर राहतो. पृथ्वीला सूयार्पासून Fकाश िमळतो. पृथ्वीचा आकार एखा5ा भल्याथोरल्या चेंडRसारखा गोल आहे. त्यामुळे सूयार्चा Fकाश संपूणर् पृथ्वीवर पोचत नाही. अध्यार् पृथ्वीवर Fकाश पडतो, तर अध्यार् पृथ्वीवर अंधार असतो. ज्या भागावर सूयार्चा Fकाश पडतो तेथे िदवस आहे असे म्हणतात. ज्या भागावर सूयार्चा Fकाश पोचत नाही तेथे अंधार पडतो. तेथे राC आहे असे म्हणतात. िदवस आिण रा@ यांचा पाठिशवणीचा खेळ आपण रोज पाहतो. िदवसानंतर रा@ येते आिण रा@ीनंतर पुन्हा िदवस येतो. हे चs न थांबता सुरू असते. याचे कारण काय असेल ? भोवरा जसा स्वतःभोवती िफरतो, तशी पृथ्वी स्वतःभोवती िफरत असते. त्यामुळे सूयार्च्या Fकाशात येणारा भाग काही वेळाने अंधारात जातो आिण अंधारात असणारा भाग हळRहळR Fकाशात येतो. म्हणजेच जेथे िदवस आहे तेथे काही वेळाने रा@ होते आिण रा@ आहे तेथे काही वेळाने िदवस होतो. माहीत आहे का तुम्हांला सूयर् सकाळी पूवक ेर् डे उगवतो आिण पिश्चमेकडे सरकत जातो. सायंकाळी तो पिश्चमेकडे मावळतो. म्हणून सूयर् पृथ्वीभोवती िफरतो असे आपल्याला वाटते. पण तो केवळ भास असतो. Fत्यक्षात पृथ्वी स्वतःभोवती िफरते. म्हणून पृथ्वीवर िदवस आिण रा@ होतात. पृथ्वीच्या स्वतःभोवतीच्या या िफरण्याला पृथ्वीचे पिरवलन म्हणतात. (101)

दिवसाचे चोवीस तास असतात. पण रोजच्या रोज बारा तासांचा दिवस आणि बारा तासांची रात्र असते का ? तसे असते तर रोज सकाळी सहा वाजता सूर्य उगवला असता आणि सायंकाळी सहा वाजता सूर्य मावळला असता. प्रत्यक्षात काय होते, ते आपण पाहू. करून पहा काही दिनदर्शिकांमध्ये सूर्योदयाची आणि सूर्यास्ताची वेळ लिहिलेली असते. अशी यंदाची दिनदर्शिका घ्या. दिनदर्शिकेचा वापर करून पुढील दोन कोष्टके पूर्ण करा. कोष्टक क्र.१ मे महिना कोष्टक क्र.२ नोव्हेंबर महिना

दिनांक सूर्योदय सूर्यास्त

४

८

१२

१६

२०

२४

२८

दिनांक

४

८

१२

१६

२०

२४

२८

सूर्योदय सूर्यास्त

तुम्हांला काय आढळून येईल ? नोव्हेंबर महिन्यात सूर्योदय उशिरा होत जातो, तर सूर्यास्त लवकर होत जातो. मे महिन्यात सूर्योदय लवकर होत जातो, तर सूर्यास्त उशिरा होत जातो. यावरून काय उलगडते ? नोव्हेंबर महिन्यात दिवस लहान लहान होत जातो आणि रात्र मोठी मोठी होत जाते. मे महिन्यात दिवस मोठा मोठा होत जातो आणि रात्र लहान लहान होत जाते. आता आपली खात्री झाली, की दररोज दिवस बारा तासांचा आणि रात्र बारा तासांची असे नसते. माहीत आहे का तुम्हांला १२ तासांचा दिवस आणि १२ तासांची रात्र अशी स्थिती आपणांस २१ मार्च आणि २२ सप्टेंबर या तारखांना दिसून येते. (102)

२१ मार्च रोजी १२ तासांचा दिवस आणि १२ तासांची रात्र असते. त्यानंतर हळूहळू आपल्याकडे दिवस मोठा होत जातो. रात्र लहान होत जाते. असे २१ जूनपर्यंत चालते. २१ जून या तारखेला आपल्याकडे सर्वांत मोठा दिवस आणि सर्वांत लहान रात्र असते. २१ जूनपासून दिवस लहान होत जातो आणि रात्र मोठी होत जाते. असे २२ सप्टेंबरपर्यंत चालते. परत एकदा २२ सप्टेंबर रोजी १२ तासांचा दिवस आणि १२ तासांची रात्र असते. त्यापुढील काळात दिवस आणखी लहान होत जातो. रात्र आणखी मोठी मोठी होत राहते. असे २२ डिसेंबरपर्यंत चालते. २२ डिसेंबर या तारखेला आपल्याकडे सर्वांत लहान दिवस आणि सर्वांत मोठी रात्र असते. २२ डिसेंबरपासून दिवस मोठा होत जातो आणि रात्र लहान होत जाते. असे २१ मार्चपर्यंत चालते. २१ मार्चपासून हेच चक्र पुन्हा नव्याने सुरू होते. वरील तारखांमध्ये बदल होऊ शकतो याची नोंद घ्या. माहीत आहे का तुम्हांला ज्या काळात दिवस मोठा आणि रात्र लहान असते, त्या काळात उन्हाळा येतो. ज्या काळात दिवस लहान आणि रात्र मोठी असते, त्या काळात हिवाळा येतो. आपण काय शिकलो सूर्याचा प्रकाश एकावेळी संपूर्ण पृथ्वीवर पोचत नाही. म्हणून अर्ध्या पृथ्वीवर प्रकाश असतो, तर अर्ध्या पृथ्वीवर अंधार. पृथ्वी स्वतःभोवती फिरत असते. त्यामुळे प्रकाशात असणारा भाग अंधारात जातो, तर अंधारातला भाग प्रकाशात येतो. त्यामुळे पृथ्वीवर दिवस आणि रात्र येतात. दिवसांच्या २४ तासांपैकी १२ तासांचा दिवस आणि १२ तासांची रात्र अशी स्थिती आपणांस २१ मार्च अाणि २२ सप्टेंबर या तारखांना दिसून येते. डिसेंबर ते जून दिवस मोठा मोठा होत जातो, तर जून ते डिसेंबर दिवस लहान लहान होत जातो.

हे नेहमी लक्षात ठेवा दिवस लहान-मोठा हाेत जाणे आणि ॠतू बदलणे यांचा संबंध असतो. (103)

स्वाध्याय (अ) जरा डोके चालवा. (१) अमावास्‍येला चंद्र आकाशात असतो, पण दिसत नाही. त्‍याचे कारण काय असेल ? (२) उन्हाळ्यापेक्षा हिवाळ्यात पक्षी घरट्यात लवकर का परततात ? (आ) थोडक्यात उत्‍तरे द्या.

(१) पृथ्‍वीवर प्रकाश कोठून येतो ? (२) पृथ्‍वीचा आकार कसा आहे ? (३) दिवस आहे, असे केव्हा म्‍हणतात ? (४) रात्र आहे, असे केव्हा म्‍हणतात ?

(इ) वर्णन करा. (१) पृथ्‍वीचे फिरणे. (२) दिवस आणि रात्र यांचे पाठशिवणीचे चक्र. (ई) रिकाम्‍या जागा भरा.

(१) दिवसाचे ............ तास असतात. (२) सूर्याच्या उगवण्याला ............. म्‍हणतात. (३) सूर्याच्या मावळण्याला .......... म्‍हणतात. (४) २१ मार्चपासून ........... पर्यंत आपल्‍याकडे दिवस मोठा होत जातो आणि रात्र लहान होत जाते.

(उ) चूक की बरोबर ते सांगा.

(१) २१ मार्च रोजी दिवस आणि रात्रीचे तास समसमान असतात. (२) २१ जून रोजी सर्वांत मोठा दिवस व सर्वांत लहान रात्र असते. (३) २२ सप्टेंबर रोजी दिवस आणि रात्रीचे तास असमान असतात. (४) २२ डिसेंबर रोजी सर्वांत मोठा दिवस व सर्वांत लहान रात्र असते. ***

(104)

१७. माझी जडणघडण

सांगा पाहू • या िचांमध्ये तुम्हांला काय िदसते ? • या िचांतील छोटी मुले मोा माणसांकडन काय िशकत आहेत ?

लहानाचे मोठे होताना आपण अनेक छो"ा-मोा गो$ी िशकत जातो. त्यांतून आपल्या सवयी घडत जातात. आपल्या आवडीिनवडी ठरत जातात. हळहळ आपले िवचार प/े होऊ लागतात. यालाच आपली ‘जडणघडण होणे’ असे म्हणतात. तुम्ही तुमचे लहानपणचे फोटो बिघतले असतील. तुम्ही रांगायला लागलात. चालायला िशकलात. बोलायला िशकलात. दात कसे घासायचे ? अंघोळ कशी करायची ? न सांडता कसे जेवायचे ? मोा माणसांशी कसे वागायचे ? यांसारख्या साध्या-साध्या गो$ींपासून िकतीतरी गो$ी तुम्ही िशकलात. शाळेचे द6र कसे भरायचे ? सायकल कशी चालवायची ? मोबाइलवरचा खेळ कसा खेळायचा ? गाई-गुरांना चारा कधी